Temps da giuventetgna
al temps che jeu mavel en fabrica savevel jeu ir mo cuort temps o
la hetta. Jeu mavel viado cul bab l'entschatta dallas vacanzas e
quels quendisch dis mavan vi sco da sgular. Ei deva da lavar ora
la hetta ,spurlar las cozzas ed in tschuat lavur. Il bia era ei aunc
neiv entuorn tegia e nus vevan da luentar e scaldar aua mordio
sch'ei deva in tec bun'aura saveva il bab installar l 'aua en
cuschina. Quei era in extra cundrez, che menava siado aua cun
in" Wider" e quel era da far libers dalla neiv e metter en movimen.Jeu stueval star
in toc pli ensi e dar is cura ch' ei
funczionava. Jeu erel buca grad in grond
agid . Magari eran era ils bischels sluppai
tscheu e leu ni ch'els vevan ina ruosna
quei fuva da ligiar entuorn ed esser sissu
che nuot mondi a piarder. Cu quei era fatg
marschava la sesiun cunzun la sonda e
dumengia. Nus vevan da far tee e suppa
da schluppar. Enqualga deva ei era ch' jeu
saveval far ina tura sil Ruchi ni plitost giu a
Baumgarten per las raubas ch'ins duvrava
. Quei era stuffi da purtar 3 uras siado il
sacados. Sche nus vevan cletg anflavan
nus steil' alva ni" Männertreu" mo ina ni
duas dapli scheva il bab buca prender.
Savens vegneva era il nurser da Lembra
cun nus . El stueva purtar siado il sal per
las nuorsas ed era sia maglia. Nus vevan
enqualga legher cun el. Miu temps mava
alla fin jeu turnavel a casa ed il davos da
fenadur mava la mumma sul pass aschi
treis jamnas. Il Mathias ed jeu mavan en
fabrica e stuevan far sez nies menaschi.
Noss' onda Dora veva lu da quei temps ina pensiun e nus mavan giu leu a gentar.
Jeu vevel la fuffa da schubergiar la casa
quei temps e mettevel a sulegl ils letgs e
devel si "vichsen" ils plantschius. Lavar resti
e semplamein far tut en uorden sin che la
mumma vegneva anavos. Quei era per mia
surstada buca adina beinvesiu jeu sai aunc
oz buca daco. Ina sonda che jeu erel puspei
vidlunder da metter sutsu la casa, ein
Hendri e Flurin vegni neu dalla hetta e
vessen giu pli bugen in bien gentar che
stuer purtar madrazas. Quei ei schon sedau
ed els han giu da cumprar en e puspei ir
viado sul pass.
Nies Flurin era seschaus en cun il cusarin
da Breil dad ir giu Baden. Quels dus
giuvens eran Paul e Clau e vevan el senn
d'emprender
da
mechanichers
dad
elctrisch. Entras bunas relaziuns cun hosps
da Breil veva quei sedau. Els eran en
pensiun tier famiglias e nus quintavan che tut seigi flot.Per els fuva quei la
pusseivladad d' emprender in bien mistregn, e lu haver ina buna existenza. Da
gliez vegneva ei discuru bia parei, che quei era da gliez temps il pli impurtont. Ei
glei denton buca iu ditg che nies Flurin ha scret a nus la scola plaigi ad el meglier
che dular mettal. Nus duessien schar vegnir el ensi. Il bab e la mumma han
secapescha viu en la caussa e sediscuriu tgei che seigi da far.Il pli grev ei stau da
stuer ir o Danis e dir quei all'onda Nesa. Quei ei vargau ed il Flurin ei turnaus. El
ei ius quella stad vi Campliun ad uras da latin tier sur Berr. Per la matematica ha
el saviu prender uras tier Pius Tomaschett che fuva lu student. Il bab fuva schon
staus si Muster ella claustra e reservau in plaz en la tiarza classa.Igl atun ha el
saviu entscheiver. Sche jeu sbagliel buc eis el staus grad naven da lu intern si
Muster. Il Heini era ius giu Domat e mava o ella cantunala aschia era la famiglia
gia reduzida durond l' jamna. La sonda tut che turnava e nus vevan da tedlar ils
rapports, e saver co tut mondi.
Jeu mondel in tec anavos egl onn 1944 el meins da mars. La tatta da Danis era
ida igl atun giu Domat tier l'onda Tonia en dunsena. Sep Modest veva ded ir en
Tuietsch a dar scola e cun las fumitgasas era ei adina miseria. Ins veva maniau
quei seigi ina buna sligiaziun. La tatta sesenteva bein leu, mo ston ins dir ch' ella
veva schon 84 onns. Ei ha duvrau mo in detg pigliar freid e lu aunc mal costas.
Nossa mumma ei ida bein dabot giu a visitar ed ei stada leu a mirar tier la tatta
tochen il davos ch'ella ei morta. La sepultura ei stada a Danis. Igl ei stau fetg grev
cunzun per miu padrin, fuva el gie ussa persuls en casa. El medem mument ha ei
semussau ch' el seigi malsauns e sappi buca pli dar scola. Quei ei stau ina greva
frida per nus tuts. Sep Modest Nay scolast e scribent cun tgierp ed olma autur
dalla gramatica romontsch- tudestg e da tut ils cudischs da scola per las classas
primaras, el che luvrava immens per il romontsch, ,ha stuiu dar giu las armas.
uenter igl emprem schock eis ei stau da secussegliar nua ir a
serestabilir e quei ei lu stau vi a Locarno ella clinica st'Agnese. Leu ha
el giu buna tgira ed ei ha gidau ch' el ha saviu turnar a casa. El veva
surpriu da scriver il toc da fiasta da Giachen Hasper Muoth per Breil
ed aschia ha luvrau vid quei teater. L'onda Tonia ei vegnida si e
segidau cul percasa.Il scolast Decurtins da Lumneins ei vegnius a
gidar da prender ora mel, quei onn deva ei aparti bia. Aschia ha el
aunc saviu scriver enqual caussa. Bein vesevan nus che las forzas svanevan Il
fenadur digl onn1945 ha el buca pudiu lavar pli. Tuts che han segidau da mirar
tier el leu en sia casa. La mumma ha dau part al bab o la hetta essend ella era
strapazada da tut quels quitaus. eis ella stada leda ch'il bab ei vegnius la sera
tard dad esch en. Il bab ha schau sura tut la lavur on Lembra a ses buobs. El ha
mirau tier il Sep Modest sco samariter empau en uorden. Segir han buca biars
pazients giu ina schi buna tgira di e notg ha il bab giu quitau da tut. Il davos da
fenadur anno19 45 ei miu padrin morts ed ei glei stau ina gronda sepultura . El ei
vegius undraus dalla regenza, dils scolasts, da tut ils vischins. Per nus ei quei
stau in temps da malencurada cunzun, per la mumma. A Danis ei vegniu mess
ensemen la rauba ed ei vegniu partiu sin tut ils fargliuns dil padrin e la casa ha
l'onda Nesa priu ed era habitau leu suenter A nus ei curdau tier il curtin sisum
Danis cun biala pumera. Nus essan stai ora a raccoltar quei fuva complicau co
menar a casa tut quei. Cul temps vein nus vendiu il curtin.
Qella partiziun ha buca grad cuntentau tuts. Ei fuva era buc'aschi sempel sch'ins
leva risguardar ils giavischs d'in ni l'auter E perquei deva ei magari schon bia
dicussiuns da quellas varts.A nus giuvens mava tut quei buca aschi a cor. Jeu eral
ida da sontgilcrest ora cun las mattauns e vevel survegniu in bi vestgiu ner per las
fiastas. Il Mathias ha mai fatg parada el sunava cun la musica. Nus stuein
patertgar che las fiastas da baselgia eran impurtontas da quei temps . Co vess ins
era saviu s'entuppar schiglioc denter la giventetgna. Naturalmein ch' jeu fuvel era
en la congregaziun. Specialas devoziuns cunzun la veneraziun da Maria fuvan la
devisa ed ina buna conduita. Ei fuva magari grev da tener en las perscripziuns . Ei
fuva scumandau dad ir sin in bal aviert. Leu atras era lu il bab stregns cun mei.
Persuenter saveval jeu ir cun il Mathias a bal dalla Musica ed al bal dils cusunz
quei fuva lu in bal serrau pia en ina societad pli stretga.La mumma procurava
adina schon ad uras ch'jeu sappi ir cul Mathias a bal. Gie da quei temps vegneva
ei dau bia sin l'etichetta. Il tscheiver era il sulet temps ch'ei astgava vegnir saltau.
Pli tard ei lu vegniu slucau in tec quellas reglas.
er las fiastas da baselgia ni era profanas fuva ei da far cranz. Ils giuvens maven
per dascha e las givnas sesevan en rudi. Cun cordas e sughets sespruaven ins
da far quellas girlandas ch'ornavan lu la baselgia. Ni era ils boghens per ina
tribuna da fiasta. Per nozzadurs vegneva quei fatg cranz sin igl esch casa en
mintga scheina nua ch'ei habitavan. Quei era la suletta caschun da sentuppar
denter la giuventetgna. Ei deva lu cun ina buna mana dils nozzadurs caschun da
far ina legra sera en quei cirquit.Cunzun si sum il vitg fuvan nus ina gronda
gruppa ed ei vegneva tschaghignau vi e neu tgi che mas ensemen per far in tec l'
amur nus eran e buca grad da lenn. La mumma veva lu cuninaga, sefatg en ch'
jeu seigi, inamurada en nies vischin mo quei ha buca cuzzau ditg. Ei vegneva
detg" clip und clar "co ei stetti e
ch' ins seigi bia memia giuvens e
ch' il dretg vegni lu schon pli tard.
Nos onns da giuventetgna ein stai
punctuai oravontut dalla lavur, dil
grond respect, visavi ils geniturs e
superiurs e la tenuta da segidar
cun la famiglia. Quei vul buca dir
che nus vevien zun negins
plaschers. Ei vegneva fatg teater
en mintga vischnaunca, leu
astgavan nus ir ed era vein nus
sez fatg teater il Mathias ed jeu,
quei deva distracziun.
Nus vein gudiu bials onns en casa pintga mo tuttenina ha ei giu num ch' il
possesur, il moler" Caduff da Danis vegli vender quella casa.Ei fuva anno 1947 .
Tgei surstar eran nus gie onns ora cheu sco en in' atgna casa e vevan bi. Nus
vein aunc empruau da saver cumprar quella casa mo clar il possesur leva far
gudogn, Per nus ei quei stau vargau. Nos vischins ils Caviezels eran vidlunder da
baghegiar casa e nus vein dumandau leu per suttetg. Quei ei stau en uordan, mo
fuva quei semtgau per sin d' atun e nus essan i per in miez onn si en casa
Cagienard. Empau ina casa veglia mo cun in ambient da cuminonza e cun
vischins emperneivels . La stad ei vargada mo memia spert. Igl atun anno1947
vein nus saviu retrer ina habitaziun da quater stanzas, clara e per da gliez temps
moderna. Ei ha dau enqual novaziuns mo cun mobilias eren nus fetg sempels ed
ins duvrava plaz da sevolver. Quei onn ei il Flurin ius si Muster a scola ed il Heini
fuva schon giu Cuera. La sonda tut che turnava ei vegneva sunau harmonium e
cantau e tut che sesenflava bein en il ravugl da famiglia. La dumengia era il sulet
di ch'ins astgava leger in tec, Jeu fagevel caussas bugen lavurs a maun. Il bia era
ei da surcuser cun petg da crusch ina cozza, ni plumatsch, per ina ni l'autra dallas
ondas. Duront l'jamna fuva adina da luvrar. Suenter fabrica spert la tscheina ed
alla maschina da cuser. Quella Naumann dalla mumma quei mava plaunsiu. Pli
tard ha miu frar giuven igl Eduard giu misericordia cun mei e possibilitau a mi ina
maschina Elna ch' era lu ina sensaziun. Quei ei stau surviu fuva ei gie da far
caultschas e cuntschar camischas per 5 umens.Quella maschina ha fatg siu
survetsch varga 40 onns.
Igl Eduard ei ius1948 alla cantonala e ha fatg leu la scola mercantila. El fuva era
sco il Hendri tier l' onda Tonia en dunsena.Tier ella fuva ei sco en ina pensiun .Il
Flavian nies cusarin da Danis che fageva il seminari era leu e tuts ensemen
vevan bien aschia.
Igl Eduard ha fatg quella scola il pli spert pusseivel e cun success e ha spert
anflau plazza e quei a Winterthur. Quei ei adina stau la finamira da nies bab ch'ils
giuvens sappien profitar dallas relaziuns ch'el veva cun ils signurs dalla secziun.
Jeu saiel buca con ditg ch' igl Edu ei staus leu . Pli tard ha el luvrau tier Linth e
Sprüngli e purtava a nus a casa bunas tschugalatas. Duront la stad ei Hendri
cuninaga ius a Fryburg per studiar da scolast secundar. El deva gia scola a
Domat e quei mava bein denteren. Il Hendri fageva part dall' uniun da students ed
era in legher camerat. Mo la gada ch' ei vevan cantau la notg empau tard per las
gassa dil marcau ha ei dau in strof. Da quellas brevs da reclamaziun vegnevan lu
a casa ed ed ei deva per mei da tedlar e consolar la mumma. Duront tut quei
temps mavan Mathias e jeu en fabrica e purtavan la paga a casa. Jeu haiel mai
aviert ina busta da raps nus survegnevan in tec raps da tastga. Nos geniturs eran
avisai sin quei gudogn. Ensemen cun il gudogn dalla hetta savevins adina far
meisa schubra igl atun. El temps liber veva il Mahtias da seresar ora e dessignava
e maliava mintga mument. Bials Suyets da sum il vitg e magari schon maletgs dad
ieli. Fetg savens fageva el bials portrets giu da fotos cun ina speciala tecnica. Il
desideri de saver ir la via digl art fuva adina presenta. Siu grond exempel era igl
Aluis Cargiet ed el sespruava da saver survegnir contact cun el. Quei ei lu reussiu
inaga ei quel vegnius si en stiva tier nus e mirau tgei che quei giuven malegi. Nus
stevan eri on cuschina sco sche Niessegner sez fuss vegnius. Il pareri ei staus
buns igl Aluis ha encuraschau il Matias e nus vein schau ir el cun grev cor.
Duront ils onns d' uiara ha ei adina dau lavur en abundonza en fabrica. En
tissunzeria cunzun perquei ch'ei vegneva luvrau per il militer. Ils prezis dallas
teilas eran gia daditg i ensi aber buca las pagas. Quei deva bia differenzas ed in
tec allaga ein ils luvrers sedestadai e han saviu che giu ella bassa seigien ils
luvrers organisai. Ei deva lu schon la christlich soziale e negin stueva far part
d'ina partida socialista. In per umens cun curascha han seschau en ed organisau
ina radunonza on scola. Sin fabrica eran il Tuors i tier mintgin ad advertir, quei
stoppien tarmetter ils daners anoragiu.A quellas instituziuns. Nus vein buca schau
s' iritar e concludiu quella sera da fundar l'uniun da luvrers. Nus vein buca stuiu
star mal. Finalmein vein era nus survegniu ina paga giustificada ed ils firaus, quei
che nus vevan biars eran pagai. Era las vacanzas ein vegnidas reglamentadas. Il
combat dil luvrer era atgnamein adina avon maun. Las differenzas denter pli
beinstons eran veseivlas . Clar tgi che veva in detg puresser saveva sesentir pli
ad ault ch' in sempel luvrer. Forsa ei entras quei era seresultau che bia familias
han priu sin sesez bia strapaz per possibilitar als vegnensuenter megliera
scolaziun e cheutras autras existenzas. In grond avantatg che nus vein giu ei stau
en parantella dalla mumma in per augs scolasts che vevan da lezzas uras aunc
pintgas pagas mo in auter nivel e che stimulavan dad ir a scola. Era da vart dil
bab vegneva ei fatg grondas breigias per ch'ils giuvens hagien inaga meglier. Il
Heinrich Job era staus a Winterthur a far mercantil. La Ghitta ei stada gia da siu
temps a Cham egl institut. Quei vess ins saviu numnar progressiv.
Gie nossa mumma era adina pil progress ed en biaras dicussiuns fuss ella stada
suverana a biars politichers mo vevan las femnas anc buca il dretg da votar. Il bab
fageva bugen empau politica cunzun cura ch' ei fuva il temps avon cumin. Bugen
vess el magari discuriu cun mei sur da quei schon la damaun da solver. Jeu eral
buca grad fetg tschintschusa da mesa las siat. Il bab fuva elegius supleant dalla
cassa da malsauns. El veva da representar il Gieri Vinzens sche quel fuss staus
impedius dad ir a radunonza. Quei plaschev' al bab da saver esser cun quels
deputai e prender resoluziuns. Savens ha el buca giu da prender part mo cu gliei
vegniu elegiu in niev deputau eis el staus fetg parmelaus ch' ei han schau el dad
in maun ed elegiu ina tut autra persuna. Da quellas caussas fagevan mal. Il pli bi
da tut era aber cu ei vegneva stad e bial' aura savevan nus sufflar sin da quei e
selegrar dad ir olla hetta.
Mo avon che tut quei schabiava fuva ei aunc da far in grev pass. Il bab stueva
mintg'onn dumandar congedi per quei temps. La mumma cumpignava el tochen
avon esch dalla villa da sgr. Tuor e da quei fuva el leds. Il bia veva quei patrun ina
sgnocca per nies bab e scheva aber igl atun turnei lu puspei. Lu era tut en uorden
ed ei vegneva fatg ils sacados e nus mavan sul pass.
Scarica

versiun stampa 0.5 MB