Gianfranco Purpura
Dipartimento di Storia del Diritto
Università di Palermo
“PASSAPORTI”
ROMANI
P.Oxy. X, 1271
del 246 d.C.:
lasciapassare
di
Aurelia Meciane.
P.Oxy.
X, 1271:
OÙaler…J F…rmJ ™p£rcJ A„gÚptou
par¦ AÙrhl…aj MaikianÁj Sid»t(idoj)
boÚlomai kÚrie ™kpleàsai di¦ F£rou.
¢xiî gr£yai se tù ™pitrÒpJ tÁj F£rou ¢polàsa… me kat¦ tÕ œqoj
P[a]cën a. DieutÚcei
m2. Valerius Firmus
Asclepiade salutem
dimitti iussi de P[haro]
commendo t[ibi]
vale iu[ssi]
m3. datum XVII K[al(endas)...
Presenti A[lbino co(n)s(ulibus)]
A Valerio Firmo prefetto d’Egitto
da parte di Aurelia Meciane di Side.
Voglio, signore, partire attraverso Faro.
Ti chiedo di scrivere al procuratore del Faro
di (lasciar)mi partire come è d’uso.
Il primo (del mese) di Pacone (26 aprile). Ti saluto.
Valerio Firmo
ad Asclepiade (procuratore del Faro) salute.
Ordinai che partisse da Faro…
ti raccomando…
ti saluto…ho ordinato…
dato il XVII giorno prima delle calende…(di giugno?)
Presente e Albino co(n)s(oli) … (15 maggio? 246 d.C.)
Gnomon §. 68:
`Rwm[a‹]o[j ™kp]leÚsaj m¾ pl»rh t¦ prÕj
œkploun gr£mmata [™sc]hkëj
katekr…q[h] (t£lanton) [.].
Un romano, imbarcatosi senza avere al completo le scritture
per la partenza per mare, fu condannato a talenti…
Gnomon §. 64:
t¦ perˆ tîn cwrˆj ¢postÒlou ™kpleÒntwn nàn
¹gemonikÁj diagnèsewj [™]gšneto.
I processi contro coloro che si imbarcano
senza lasciapassare sono ora sottoposti alla
giurisdizione del prefetto.
P.Oxy. XLIII, 3118
(III sec. d.C.)
Korevllio" Gavlba"
Crhªsºtivwni ejpitrov<
pw/ Favrou cavirein.
ta; grafevnta moi uJªpo;º
Klaudivaς Filorªωºμevας διa; Κλαυδivας
jΙjσιδwvρας θυγατρo;ς
καi; Κλαυδivας jΕρωτivλλης τh'ς καi; jΑπολιναρivας ujpotagh~ναι ejκevλευσα. σu;
ejντυχw;ν αujτοi~ς
φρovντισον ejπισχεi~ν τh;ν e[ξοδον
τοu~ φασιν Σεπτιμivου
jΑμμωνivου καi; τοi~ς
“aλλοις ’oi τa; τοιαu~τα ejπιτηροªu~σινº
ejπιθevσθαι πªερi;º
τοu~ ταυτª...º
O. Florida 1:
ἔχεις δέκα ἡμέρας
κομιᾶτεν ᾿Αμμωνᾶς·
ἔχεις δύο ἡμέρας
κομιᾶτεν καὶ σοὶ
ἀπάγαθαι.
Strabone, Geogr. II, 3, 5:
… ἀλλ' οὐδ' ἐξὸν ἦν ἄνευ προστάγματος
ἐξ ᾿Αλεξανδρείας ἀνάγεσθαι…
…ma non è lecito partire da Alessandria
senza disposizione regia…
Gnomon §. 69:
Αἰγυ[πτ]ία διὰ Πηλουσίου δούλους ἐκπέμψασα
σὺν υ[ἱο]ῖ[ς…]υμέν[o]iς κaτeκρί[θη] (τάλαντον) a
(δραχμὰς) —g.
Una egizia che inviò schiavi attraverso il Pelusio
con figli… fu condannata ad un talento
e tremila dracme.
Gnomon §. 66:
οἱ ἐξ[ὸ]ν ἐκπλεῖν ἀναπόστολοι πλέοντες
τριτολογο[ῦντ]αι, ἐὰν δὲ δούλους ἰδίο[υς]
ἐξάγωσιν
ἀναποστόλους,
ἐξ
ἀναλαμβάν[oντα]ι.
ὅλων
Coloro, cui è lecito imbarcarsi, se partono senza
lasciapassare, vengono multati del terzo; se esportano
schiavi di privati senza permesso, hanno confiscato
l’intero.
Gnomon §. 68:
`Rwm[a‹]o[j ™kp]leÚsaj m¾ pl»rh t¦ prÕj
œkploun gr£mmata [™sc]hkëj
katekr…q[h] (t£lanton) [.].
Un romano, imbarcatosi senza avere al completo le scritture
per la partenza per mare, fu condannato a talenti…
[E„rhna‹oj 'Apolinar…wi tîi]
[filt£t]wi ¢de[l]f[îi] pol[l]¦ ca…rei[n].
kaˆ di¦ p[a]ntÕj eÜcoma… se Øgia…nein
kaˆ ™[gë] aÙtÕj Øgia…nw. ginès-
BGU I, 27
(II-III
sec. d.C.)
ma.
kein se qšlw Óti e„j gÁn
™l»luqa tÍ 6 toà 'Epeˆf
mhnÕj kaˆ ™xekenèsamen tÍ
18 toà aÙtoà mhnÒj. ¢nšbhn
de„j `Rèmhn tÍ 25 toà aÙtoà mhnÕj kaˆ paredšxato ¹m©j Ð tÒpoj æj Ð qeÕj ½qelen,
kaˆ kaq' ¹mšran prosdecÒm[e]qa dimiswr…an éste ›wj
s»meron mhdšna ¢polelÚsqai tîn met¦ s…tou.
¢sp£zomai t¾n sÚnbiÒn sou
poll¦ kaˆ SerÁnon kaˆ p£ntaj toÝj filoànt£j se kat' Ôno-
œrrwso Mesor¾ 9.
'Apolinar…(wi) ¢pÕ E„rhna…ou ¢delfoà.
Filostrato,
Vita di
Apollonio
I, 20
PariÒntaj d•aÙtoÝj ™j t¾n mšshn tîn
potamîn Ð telènhj Ð ™pibeblhmšnoj tù
ZeÚgmati prÕj tÕ pin£kion Ãge kaˆ
ºrèta, Ó ti ¢p£goien, Ð d• 'Apollènioj
"¢p£gw"
œfh
"swfrosÚnhn,
dikaiosÚnhn, ¢ret¾n, ™gkr£teian,
¢ndre…an ¥skhsin,” poll¦ kaˆ oÛtw q»lea
e‡raj ÑnÒmata. Ð d' ½dh blšpwn tÕ
˜autoà kšrdoj ¢pÒgrayai "oân" œfh "t¦j
doÚlaj". Ð d•oÙk œxestin,” e•pen "oÙ
g¦r doÚlaj ¢p£gw taÚtaj, ¢ll¦ despo…naj.
"
Tariffa di Coptos
(OGIS I-II, 674):
ἐξ ἐπιταγῆς Μ[ετ]τίου [῾Ρού]φ[ou, ἐπάρ][χου Αἰγύπτου], ὅσα δεῖ τοὺς μισθωτὰς τοῦ ἐν Κόπτωι ὑποπείπτοντος τῆι ἀραβαρχίᾳ ἀποστολίου πράσσειν κατὰ τὸν γνώμονα τῇδε τῇ
στήληι ἐνκεχάρακται διὰ Λουκίου
᾿Αντιστίου ᾿Ασιατικοῦ, ἐπάρχου
ὄρους Βερενείκης·
κυβερνήτου ᾿Ερυθραικοῦ δραχμὰς ὀκτώι,
πρωρέως δραχμὰς δέκα,
[φυλ]άκου δραχμὰς δέκα,
[να]ύτου δραχμὰς πέντε,
[θερα]πεύτου ναυπηγοῦ δραχμὰς
[πέ]ντe, χειροτέχνου δραχμὰς
ὀκτώι, γυναικῶν πρὸς ἑταιρισμον δραχμὰς ἑκατὸν ὀκτώ,
<γ>υναικῶν εἰσπλεουσῶν δραχμὰς εἴκοσι, γυναικῶν στρατιωτῶν δραχμὰς εἴκοσι,
πιττακίου καμήλων ὀβολὸν ἕνα,
σφραγισμοῦ πιττακίου ὀβολοὺς δύο,
πορείας ἐξερχομένης ἑκάστου
πιττακίου τοῦ ἀνδρὸς ἀναβαίνοντος δραχμὴν μίαν, γυναικῶν
πασῶν ἀνα(βαινουσῶν) δραχμὰς τέσσαρας,
ὄνου ὀβολοὺς δύο, ἁμάξης ἐχούσης τετράγωνον δραχμὰς τέσσαρες,
ἰστοῦ δραχμὰς εἴκοσι, κέρατος δραχμὰς τέσσαρες, ταφῆς ἀναφερομένης καὶ καταφερομένης δραχμὴν μίαν τετρώβολον·
(ἔτους) θ Αὐτοκράτορος Καί[σαρ]oς
[Δομιτιανοῦ] Σεβαστοῦ [Γερμαν(ικοῦ)],
Παχὼν ιε. (10 maggio 90 d.C.)
Tariffa di Coptos
(OGIS I-II, 674):
Per ordine di Mettio Rufo, prefetto
d’Egitto,
Lucio Antistio Asiatico, prefetto del monte
di Berenice, ha fatto incidere su questa stele
la tariffa dei diritti che il pubblicano deve
ricevere per i lasciapassare, in base al
gnomon sotto la giurisdizione
dell’Arabarca: per un capitano eritreo 8
dracme; per un proreta 10 dracme; per una
guardia 10 dracme; per un marinaio 5
dracme;
per un carpentiere 5 dracme; per un
manovale 8 dracme; per una cortigiana 108
dracme; per le donne dei viaggiatori 20
dracme; per le donne dei soldati 20 dracme;
per il permesso per un
cammello 1 obolo; per il sigillo sul
lasciapassare 2 oboli; visto di ritorno
per un uomo 1 dracma; visto di
ritorno per una donna 4 dracme; per
un asino 2 oboli; per un carro coperto
4 dracme; per il trasporto di un albero
di nave 20 dracme; per il trasporto di
un pennone 4 dracme; per il trasporto
di una salma sia per l’andata, che per
il ritorno 1 dracma e 4 oboli.
Il IX anno del regno dell’imperatore
Cesare Domiziano Augusto
Germanico, il 15 del mese di Pacone
(10 maggio 90 d.C.).
Tacito,
Hist. I, 11:
Aegyptum copiasque, quibus coerceretur, iam inde a
divo Augusto equites Romani obtinent loco regum: ita
visum expedire, provinciam aditu difficilem, annonae
fecundam, superstitione ac lascivia discordem et
mobilem, insciam legum, ignaram magistratuum,
domi retinere.
Tacito, Ann. II, 59:
Nam Augustus, inter alia dominationis arcana,
vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut
equitibus Romanis inlustribus, seposuit
Aegyptum ne fame urgeret Italiam quisquis
eam provinciam claustraque terrae ac maris
quamvis levi praesidio adversum ingentis
exercitus insedisset.
Historia Augusta
22, 9-14:
Tacendum esse non credo, quod, cum de Aegypto loquor, vetus
suggessit historia, simul etiam Gallieni factum. qui cum
Theodoto vellet imperium proconsulare decernere, a
sacerdotibus est prohibitus, qui dixerunt fasces consulares
ingredi Alexandriam non licere; cuius rei etiam Ciceronem,
cum contra Gabinium loquitur, meminisse satis novimus.
Denique nunc extat memoria rei frequentatae. quare scire
oportet Herennium Celsum, vestrum parentem, consulatum
cupit, hoc quod desiderat non licere. Fertur enim apud Memfim
in aurea columna Aegyptiis esse litteris scriptum tunc demum
Aegyptum liberam fore, cum in eam venissent Romani fasces et
praetexta Romanorum. quod apud Proculum grammaticum,
doctissimum sui temporis virum, cum de peregrinis regionibus
loquitur, invenitur.
Cesare,
Bellum civile III, 106, 4:
Alexandriae de Pompei morte cognoscit atque ibi
primum e navi egrediens clamorem militum audit,
quos rex in oppido praesidii causa reliquerat, et
concursum ad se fieri videt, quod fasces anteferrentur.
In hoc omnis multitudo maiestatem regiam minui
praedicabat. Hoc sedato tumultu crebrae continuis
diebus ex concursu multitudinis concitationes fiebant
conpluresque milites in viis urbis omnibus partibus
interficiebantur.
Cassio Dione
51, 17, 1:
ἐκ δὲ τούτου τήν τε Αἴγυπτον ὑποτελῆ ἐποίησε καὶ
τῷ Γάλλῳ τῷ Κορνηλίῳ ἐπέτρεψε· πρός τε γὰρ τὸ
πολύανδρον καὶ τῶν πόλεων καὶ τῆς χώρας, καὶ
πρὸς τὸ ῥᾴδιον τό τε κοῦφον τῶν τρόπων αὐτῶν,
τήν τε σιτοπομπίαν καὶ τὰ χρήματα, οὐδενὶ
βουλευτῇ οὐχ ὅπως ἐγχειρίσαι αὐτὴν ἐτόλμησεν,
ἀλλ' οὐδὲ ἐνεπιδημεῖν αὐτῇ ἐξουσίαν ἔδωκεν, ἂν
μή τινι αὐτὸς ὀνομαστὶ συγχωρήσῃ. οὐ μέντοι
οὐδὲ ἐκείνοις βουλεύειν ἐν τῇ ῾Ρώμῃ ἐφῆκεν.
Tacito, Ann. II, 59:
Nam Augustus, inter alia dominationis arcana,
vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut
equitibus Romanis inlustribus, seposuit
Aegyptum ne fame urgeret Italiam quisquis
eam provinciam claustraque terrae ac maris
quamvis levi praesidio adversum ingentis
exercitus insedisset.
P.Oxy. XXV,
2435
Seneca, Dialog.
XII, 19 (Ad Helviam matrem de consolatione), 6:
Post hoc nemo miretur quod per sedecim annos quibus Aegyptum maritus
eius optinuit numquam in publico conspecta est, neminem prouincialem
domum suam admisit, nihil a uiro petit, nihil a se peti passa est. Itaque
loquax et in contumelias praefectorum ingeniosa prouincia, in qua etiam qui
uitauerunt culpam non effugerunt infamiam, uelut unicum sanctitatis
exemplum suspexit et, quod illi difficillimum est cui etiam periculosi sales
placent, omnem uerborum licentiam continuit et hodie similem illi, quamuis
numquam speret, semper optat. Multum erat, si per sedecim annos illam
prouincia probasset: plus est quod ignorauit. Haec non ideo refero ut laudes
eius exequar, quas circumscribere est tam parce transcurrere, sed ut
intellegas magni animi esse feminam quam non ambitio, non auaritia,
comites omnis potentiae et pestes, uicerunt, non metus mortis iam exarmata
naue naufragium suum spectantem deterruit quominus exanimi uiro
haerens non quaereret quemadmodum inde exiret sed quemadmodum
efferret.
Cassio Dione
LVII, 10, 5:
A„mil…J goàn `R»ktJ cr»mat£ pote aÙtù ple…w par¦ tÕ
tetagmšnon ™k tÁj A„gÚptou Âj Ãrce pšmyanti ¢ntepšsteilen
Óti ke…resqa… mou t¦ prÒbata, ¢ll' oÙk ¢poxÚresqai
boÚlomai.
Svetonio,
Tib. 52:
Quod uero Alexandream propter immensam et
repentinam famem inconsulto se adisset,
questus est in senatu.
Tacito,
Annali, II, 59:
M. Silano L. Norbano consulibus Germanicus
Aegyptum
proficiscitur
cognoscendae
antiquitatis.
Sed
cura
provinciae
praetendebatur, levavitque apertis horreis pretia
frugum multaque in vulgus grata usurpavit...
Tacito,
Annali II, 60:
...sed
Germanicus,
nondum
comperto
profectionem eam incusari Nilo subvehebatur...
SB I, 3924, ll. 31 ss.:
GermanikÕj Ka‹sar Sebas[t]oà uƒÒj,
qeoà Sebastoà uƒwnÒj, ¢nqÚpatoj
lšgei: t¾n m•n eÜnoian Ømîn,
¿n a„eˆ ™pide…knusqe, Ótan me ‡dhte eidhte, ¢podšcomai, t¦j d™pifqÒnou[j]
™moˆ kaˆ „soqšouj ™kfwn»seij
Ømîn ™x [¤]pantoj paraitoàmai.
pršpousi g¦r mÒnJ tîi swtÁri
Ôntwj kaˆ eÙergštV toà sÚnpantoj
tîn ¢nqrèpwn gšnouj, tù ™mù
patrˆ kaˆ tÍ mhtrˆ aÙtoà, ™mÍ d•
m£mmV. t¦ dØmštera ™n Øpoparetia
™stˆn tÁj ™ke…nwn qeiÒthtoj, æj
™£n eam moi m¾ peisqÁte, ¢nagk©tš me
m¾ poll£kij Øm‹n umein ™nfan…zesqai.
Tacito,
Annali II, 59:
Tiberius...acerrime increpuit quod
contra instituta Augusti non
sponte principis Alexandriam
introisset.
Plinio,
Nat. Hist. XIX, 3:
...ut Galerius a freto Siciliae
Alexandriam septimo die
pervenerit...