SALVATORE COLOMO
dal 1700 al 1800
Barbagia di Nuoro
VOLUME 3
Poesie in limba – Barbagia di Nuoro dal 1700 al 1800
Collana «Sardigna in limba»
Progetto editoriale e testi: Salvatore Colomo
Progetto grafico e impaginazione: Gabriella Tornatore, Essegierre Srl
Ricerca e editing: Roberta Girola, Essegierre Srl
© Copyright 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s.
di S. Colomo, per la Collana «Sardigna in limba»
©
2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s - Nuoro,
via Foscolo 45, per «Poesie in limba – Barbagia di Nuoro dal 1700
al 1800», Volume 3 della Collana «Sardigna in limba»
Tutti i diritti sono riservati. Nessuna parte di questo volume può essere riprodotta,
memorizzata o trasmessa in alcuna forma e con alcun mezzo, elettronico,
meccanico, in fotocopia, in disco o in altro modo, compresi cinema, radio,
televisione, internet, compact disk, senza autorizzazione scritta dell’editore.
L’editore si scusa per un eventuale involontario utilizzo di materiali coperti da copyright
ed è a disposizione degli eventuali aventi diritto che non è stato possibile contattare.
1° edizione - 2008
EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO
s.a.s. di S. Colomo, via Foscolo 45, 08100 Nuoro
tel. e fax 0784/257121
www.sardegnaweb.it - [email protected]
La collana «Sardigna in limba» nasce dal desiderio di leggere
la vera cultura e la storia delle genti di Sardegna attraverso
il suono ritmato delle loro poesie. Perché i poeti sardi non sono
quasi mai dei veri letterati, ma semplici cultori della lingua
e delle tradizioni locali, provenienti dal popolo, di cui sono la
voce più autentica.
Ascoltare versi che parlano di vita, d’amore, di leggende,
nel dialetto locale in cui sono stati scritti, ci collega istantaneamente all’essenza stessa dei luoghi e dei tempi in cui sono
stati concepiti.
È la forza della limba, legata alle tradizioni e al sapere più
antico, che ci aiuta a rivivere i fatti e gli argomenti narrati
con autenticità e a non dimenticare la potenza culturale della
letteratura poetica, la più tradizionale dell’isola.
Sottili o ironici, beffardi o delicati, i versi qui raccolti nascono
dall’animo di poeti sardi che, dal Quattrocento a oggi, non
hanno mai smesso di cantare la vita e i suoi eventi con naturalezza e spontaneità, ma anche con grande maestria
e raffinatezza.
L’opera è articolata in venti volumi: i primi quindici raccolgono poesie vere e proprie, gli ultimi cinque sono invece dedicati
alle gare poetiche, di cui la Sardegna vanta una ricca e
fantasiosa tradizione, purtroppo a forte rischio di scomparsa: i
poeti improvvisatori ancora in attività risultano infatti ormai
pochissimi.
Gli agili libretti sono classificati per gruppi di subregioni
e per periodo storico; all’interno gli autori sono elencati in
ordine cronologico, in base alla loro data di nascita,
e sono corredati da una breve nota biografica. Per le poesie, la
subregione è relativa al luogo di nascita dell’autore, mentre
per le gare poetiche al paese in cui sono state disputate.
L’impostazione in base alle antiche subregioni della Sardegna
(piuttosto che alle nuove province, per esempio) nasce dal
pensiero che la poesia dialettale – per quanto sicuramente
ritenuta importante e interessante da una vasta schiera di
ammiratori “contemporanei” – sappia più di antico che di
moderno. È dunque parso naturale collocarla in quelle che
ancora oggi vengono considerate le regioni storiche per eccellenza, i veri “territori” della Sardegna, tuttora così identificati
da pastori, contadini, gente comune, cioè da quel popolo sardo
che ha costruito nei secoli e che ora custodisce le tradizioni e i
costumi della nostra isola.
La poesia sarda è una sorta di plurisecolare epopea di dimensioni sterminate, per cui la presente opera non ha presunzione
di completezza, anche se la ricerca è stata impegnativa e ha
consentito di accedere a criteri di scelta validi sotto tutti i
punti di vista: letterario, cronologico, territoriale.
Per ora vuole essere quasi un assaggio generale, sia pure
piuttosto ampio e omogeneamente riferito ai diversi territori,
destinato a tutti, estimatori, conoscitori, ma anche comunissimi lettori che per la prima volta si avvicinano alla poesia
dialettale. Per ogni autore sono state scelte alcune poesie,
ma l’ambizione è quella di continuare a cercare e raccogliere
materiale con cui proseguire, in altre collane simili, l’arduo
compito di valorizzazione della nostra poesia, uno degli
elementi più rappresentativi, e contemporaneamente poco
conosciuti, della cultura del nostro popolo.
Salvatore Colomo
Raimondo Delogu
(XVIII-XIX secolo)
Originario di Bitti, visse tra il 1700 e il 1800,
distinguendosi come un buon poeta
improvvisatore.
Beneditta ti siat et donada
Beneditta ti siat et donada
cudda fiza penada cun dolore!
Mi costaiat et l’hapo pesada
cun cura, cun trabagliu et cun sudore.
Pro pagu tempus chi mi l’hat lassada
como si l’hat collida su Segnore.
Fiza de amore, mira sos affannos
chi mi contristant sos floridos annos!
Guais mannos a su coro mi dada
su ponner una fiza in sepoltura,
pro me fìt sa bella, s’istimada,
anghel’e Chelu in humana figura;
ma a sa morte remediu non b’hada,
ogni naschid’hat sa morte segura.
d5 d
Cun tristura in cust’adde de affeu
passat su pelegrinu cristianu,
fatta siat sa voluntade ’e Deu
ipse totu su mundu ch’hat in manu,
ca lu cuntemplat su sentidu meu
accumpagnadu cun su Soberanu.
S’homine vanu chi no hat appicu
isbagliat in sa legge naturale,
nissunu ponzat in su mundu afficu
menzus chi fattat bene chi non male,
morit su poveru et morit su riccu
sa morte l’hamus totus eguale!
Generale sa morte nos casticat
Deus cumandat in chelu et in terra,
cando bi penso su coro si sicat
ca sa morte a dognunu ponet gherra,
unu nde lassat et unu nde picat
et su chi lassat nemus si l’afferrat.
Sa morte atterrat et culpa non b’hada
ca lu cumprendo in su pensare meu,
non cumbenit chi sias inculpada,
ubbidi tue, lu cumandat Deu;
morte chi ses timìda et ses amada
a malos et a bonos das anneu.
Oh Deus chi has criadu donzi cosa
dami, ti preco, semper dirittura!
d6 d
S’anima mia est allegra et dizzosa
si l’est aperta sa beata altura,
ipsa est ancilla, fiza tua et isposa
diletta a tivi et grata creatura.
Ca fit limpia, pura et minoredda,
senza malissia, ne devet peccadu,
como la ido morta, Antoniedda!
Su samben in sas venas m’has siccadu.
Deus mi lesset a Margaritedda
et i su restu chi bi sunt infattu!
Hap’abbrazzadu de Deus su podere,
Deus cumandat, fattat su chi chere’.
d7 d
Giorgio Filippi
(XVIII-XIX secolo)
Originario di Bitti, scrisse versi molto delicati
e poetici. Visse tra il 1700 e il 1800.
Già su eranu est torrende
Già su eranu est torrende
che prima allegru et fozidu;
ma su reposu perdidu
pro me non bi torrat mai,
su coro in tantos guais
ad ogn’istante delira’
et tue, bella, mi miras
tantu cuntenta penende.
Già torrat a sas campagnas
su virde amenu colore,
già est isoltu su rigore
de su nie in sas muntagnas
ma su coro in sas intragnas
est die et notte affl iggidu.
Cuddu astrau cungeladu
de s’arburedu in sas chimas
d9 d
est già isoltu et che prima
tenet sas fozas s’aggradu,
ogni fiore allizadu
ponet su luttu in olvidu.
De mill’et milli fiores
s’idet su campu adornadu
inue non b’hat sulcadu
s’industriosu aradore,
hat già mudadu colore
et de virdura est bestidu.
Sas piantas delicadas
appen’ispuntat su die
parent chi gioghent et rie’
ca primavera est torrada,
et mustrant a sa mirada
su fruttu nou bessidu.
Su rossignolu cantende
dulzemente su manzanu
dat a bider chi s’eranu
est già suave torrende,
et eo sempre penende
pr’unu coro incrudelidu.
S’anzone ancora minore
disizende a pasculare
sa mama lassat istare,
paschet ervas et fiores,
d 10 d
et tue tantu rigore
mustras cun risu fi ngidu?
Già cominzant a giogare
cun maneras sas pius bellas
sas innozzentes vitellas
unendesi totu umpare,
et eo sempre a penare
solu dep’esser naschidu?
Chircat muntagnas et mares
sa bella rundine amante,
sempre in s’idea costante
de cherrer clima mudare,
et torrat a visitare
s’antigu istimadu nidu.
Finzas cuddu navigante
dai su mare agitadu
est a su portu approdadu
in custu felizze istante,
et già curret anelante
pro ider su patriu lidu.
Già a su bessire s’istella
curret lestra a sa funtana
pro si cumponner galana
cudd’amante pastorella,
su fronte, sa cara bella,
su pilu brundu dechidu.
d 11 d
Edducas est pro me solu
chi non b’hat mudassione,
et i sa bella istajone
la passo in pena et in dolu?
Si non b’hat pro me consolu
siat s’affettu fìnidu.
Ma no, perdonami cara,
totu cant’est ca t’adoro,
non lu permittit su coro
su chi t’esprimit sas laras,
su chi sa limba ti narat
est faeddare fi ngidu.
Già des poder incontrare
fazzilmente ater’amante
ma non det esser costante
cale tue has a bramare,
ne des poder agattare
amante de me pius fìdu.
Ma su reposu perdidu
pro me non bi torrat mai.
d 12 d
Francescangelo Satta Musio
(XVIII secolo-1829)
Nacque a Bitti nel 1700 e compose poesie di
carattere popolare molto briose.
Morì nel 1829.
Non perit no de sos benefattores
Non perit no de sos benefattores
de su genere humanu sa memoria,
mentras chi diligentes iscrittores
eternizant sa fama cun sa historia;
in mes’ai custos meritat honores
Eleonora de Sardigna gloria,
in tempos d’ignoranzia Eleonora
promulgat leges ch’esistint ancora.
Dai profunda dottrina istruida
sa grande juighessa de Arborea
dezzidit de sa morte et de sa vida
tenzende in manu sa libra d’Astrea.
Sa pergamena chi s’est custodida
nde dat indubitada una idea
de custa benemerita eroina
chi meritat s’iscettru de reina.
d 13 d
Eleonora fit legislatrice
affabile de trattu, ma severa,
disposta a sullevare s’infelice,
emula de Bellona sa gherrera;
su cantadore de Clori et de Nice
deviat tesser elegia intera
pro poder dignamente encomiare
custa femina prode et singolare.
Tent’in ostaggio fit Brancaleone
dai s’ambissiosu aragonesu,
pro lu salvare a gherrare s’espone’
de fortalesa su pettus azzesu,
et consighida sa salvassione
s’isposu restat liberu et illesu;
tant’est s’amore ch’hat a su consorte
custa cumpagna preziosa et forte.
Sa fiza de su bonu Marianu
est impignada in atera battaglia,
de Calari ad s’astutu capitanu
punta de lanza sambenosa iscagliat,
de manu sua morit castellanu;
intrepida s’esercitu isbaragliat,
muraglias et fortinos totu atterrat
cun ballistas et machinas de gherra.
Fit de aspettu gentile et grassiosa,
bene formada de corporatura,
si distinghiat pr’essere animosa
d 14 d
manifestende in s’assaltu bravura,
affabile, benigna et virtuosa,
donos ch’hapesit dai sa natura;
solu mirende sa fìsonomia
si li leggiat sa filantropia.
De s’amazone sarda sa bravura
istesit fi nza ai como seppellida:
suggettos d’altu bordu hoe procurant
de li dare sa laude devida,
et essendesi unidos hant premura
cale fenice a la torrare a vida,
et regogliende sa fritta chijina
resuscitare sa sarda eroina.
S’est istada ammirada send’in vida
canta lu siat creatura humana,
s’istesit dai totu applaudida,
tenta pro sa Camilla sardiniana,
cando fattesit s’ultima partida
morzesit virtuosa cristiana,
pentida d’ogni culpa et d’ogni errore
s’anima consignende a su Creadore.
Sa fama tua durat immortale,
et diat esser a mie cunzessu
de poner subra s’urna sepulcrale
de viola unu rattu et de zipressu,
et de benemerenzia pro signale
in ispiritu darem’un’amplessu,
d 15 d
istringhende sa manu, si l’istimas,
a chie iscriet custas pagas rimas.
d 16 d
Melchiorre Dore
(1770-1851)
Nato a Bitti nel 1770, fu un grande letterato e
cultore della poesia in dialetto. Le sue qualità
intellettuali e poetiche gli valsero la stima di poeti
e letterati del tempo, come Luca Cubeddu e il
canonico Spano.
Ci ha lasciato una composizione dialettale ispirata
alla Bibbia e la sua opera più importante, La
Gerusalemme Victoriosa. Non ci è invece giunto
quasi nulla delle sue poesie giovanili, Musas
profanas, ispirate a episodi mitologici e tramandate
soprattutto per via orale.
Morì a Nuoro nel 1851.
Pustis chi chimbe chidas
so istadu
Pustis chi chimbe chidas so istadu,
pro bona sorte mia, esiliadu
a bidda mia, a su logu natiu,
so torradu a Posada sanu et biu,
inue incontro sas literas tuas:
duas fi nt, caru frade, ma fi nt duas!
una pius de s’atera galana.
Custa fit de sa mente virziliana
d 17 d
Et m’annunziaiat dogni bene;
fit tinta cun sas abbas de Ippocrene,
duncas in cussas abbas haias bîdu?
Sento chi troppu tardu l’hap’ischidu,
prosit, Zanne caru, ista advertidu
chi ti servo in sas cosas chi tue cheres,
pro ti servire bastat chi lu neres:
non mires s’ignoranzia nen bezzesa,
eo ti so cumpanzu ind’ogni impresa,
sempre so prontu ad sos cumandos tuos.
Demus esser intesos ambos duos
fi nz’a morrer, si cheres ti lu juro.
Tantu t’adverto et tantu t’asseguro,
et mi firmo cuntentu et cun amore,
cumpanzu et frade Mercioro Dore.
d 18 d
De musicu est su vissiu ostinadu
De musicu est su vissiu ostinadu
qui non bogat sa oghe prontamente
si no est de s’amigu arcipregadu.
Pustis senza cumbidu, che insolente,
iscadenat su cantu in tale gradu
chi cantat che Tigelliu impertinente.
Est pratica de musicu et est usu:
cantat forzadu et non zessat piusu.
Cesare chi a Tigelliu podiat
forzare, ca fit sou soberanu,
l’esortaiat et lu pregaiat
pro ch’haeret cantadu, et tot’in vanu.
Eppuru cando s’estru li beniat
cantaiat in bassu et in sopranu,
cun geniu et humore ispifferadu
cantaiat a Baccu de insensadu.
d 19 d
Atropo, indigna Parca!
Atropo, indigna Parca!
et proite sa vida l’has leadu
a chie m’hat pesadu
et chi de sa familia fit s’arca?
Ahi cando andaia
in su mundu girende pro sa sorte!
S’isperanzia mia
fit tota in cust’Elia
et tue, parca, l’has dadu sa morte!
Piango consoladu
qua cun sa morte sa vida l’has dadu.
d 20 d
Ciriaco Antonio Tola
(1785-1868)
Nacque a Bitti nel 1785 e compì gli studi ginnasiali
a Sassari. Coltivò fi n da giovanissimo
la passione per i classici, tanto che sapeva recitare
a memoria lunghi brani di Virgilio, Orazio,
Cicerone e Dante.
Iniziò a comporre poesie a 15 anni e lo fece per
tutta la vita, improvvisando e scrivendo rime sugli
accadimenti della vita; spesso con i versi sfogava
il dolore, che turbò la sua vita con diverse
sventure familiari.
Amava molto la campagna e le attività legate ad
essa. Nel 1832, con regio decreto fu nominato
esattore di Bitti e ricoprì la carica per 23 anni.
Per un triennio, dal 1858 al 1860, fu sindaco
ma non sentendosi compreso nelle sue idee di
progresso civile, disilluso abbandonò la politica.
Uomo religioso, integro e scrupoloso, morì nel
1868 in seguito a una breve malattia.
d 21 d
A s’amante assente
Pro viver senza Dechida
Prite non benit sa morte?
Pro viver in custa sorte
Morzende senza ispirare,
Penosu m’est su campare
Odiadu àppo sa vida.
Ite m’importat sa vida
Si non bido sa chi adoro?
Ite mi alet si Coro
Est dae me dividida?
Che turturella affl iggida
Tue puru des istare.
Priva de sa cumpagnia
Des suspirare dogn’ora,
Ed eo suspiro ancora
Ca patis, Columba mia,
Su patire tou ebbia
Creschet su meu penare.
Solu sa riflessione
D’esser tue angustiada
Mi dat pena dupplicada
Doppia est s’affl issione,
Chie consolassione,
Meschinu, mi podet dare?
d 22 d
Miro affl ittu isconsoladu,
Non t’ido e t’àppo presente,
Comente vivet comente
Un amante in cust’istadu?
Solu chie l’àt proadu
Si lu podet figurare.
Cantu affannu non proesit
Su piedosu Troianu
Mentras a Creusa invanu
Disisperadu chirchesit,
Fit eroe e non potesit
Su piantu raffrenare.
No l’allegrat sa vittoria
Tristu est su fieru Ulisse
Cando Penelope a isse
Li presentat sa memoria,
Mai simizante istoria
Su tempus non det burrare
Unu coro inamoradu
Si conturbat e s’attristat
Cantu pius lontanu distat
Dae s’Oggettu istimadu,
E si vivet separadu
Ogn’istante un annu paret.
Sas oras chi si disizan
Fuin e passan che bentu
d 23 d
Sas oras de patimentu
S’illongan e s’eternizan,
S’ispettante martirizan
Non b’àt ite dubitare.
Sa mala fortuna mia
S’atroce meu destinu
Cheret chi viva meschinu
Però ch’infelice sia,
Sa sorte su chi timia
Cussu mi faghet proare.
Cheret sa sorte tirana
Chi non benza ue ses tue,
M’at confi nadu aterue
In terra attesu e lontana,
E cando sorte inumana
Su rigore des calmare?
Lassa sa barbaridade
Sorte ingrata, disdignosa,
De rimirare a Donosa
Daemi sa libertade,
O movedi a piedade,
O movedi a m’accabare
Odiadu àppo sa vida
Penosu m’est su campare.
d 24 d
Su tiru a su bersagliu...
Sardu, chi ses pro istipite romanu
Lea s’arma chi Bronte àt tribagliadu
Chin sa diressione de Vulcanu
Sutta de s’antru de s’ Etna affumadu,
E chin ferreu brazzu e destra manu
Dirigila a su puntu designadu,
Ma pro ferrères giustu, senza isbagliu
In tempus t’esercita a su bersagliu.
Oe chi de s’Italia às in comune
Legges d’unu regnante liberale,
Unu suggettu est bennidu a Orune
Membru de su Consizu Provinciale
In zelu no lu superat nessune
E bramat chi a su tiru nazionale
Cuncurrana sos bravos tiradores
De s’Amsicora sardu imitadores.
Est deputadu e veru italianu
Erede de su grande luminare
Ch’ illustresit su foro sardignanu
Cando ponzesit manu a compilare
Su codice giamadu Felicianu
De sos giuristas tentu pro esemplare,
De custe sos propincos e nebodes
Faghen su bene sempre chi lu poden.
d 25 d
Sa via a sos nebodes additada
Est de salvassione e de salude,
Sa palma cand’est bene coltivada,
Non podet esser chi su fruttu mudet
Sa prosapia chi bene est educada
Chin su samhen eredat sa virtude,
E professat sa massima costante
D’istruire su simile ignorante.
Chin tale intentu sa solenne festa
In s’odierna die àt destinadu
D’Efis su santu in s’amena foresta
Tottu su circundariu est avvisadu,
Vistosu donu a tale oggettu apprestat
A su chi si det esser signaladu
Ferende su bersagliu istabilidu
Restende dae tottu applaudidu.
Custe che promotore àt s’intenzione
Poder su muntagninu illuminare
Imitende s’Isvizzera nassione
Ue ogni cittadinu est militare,
E poder, si si dat s’occasione
De si fagher timire e rispettare,
Chie est in s’arte bellica istruidu
Podet narrer: «Non timo e so timidu».
Cando resessat sa sarda muntagna
Esser in s’arte bellica istruida
Sa sorre sua italica Romagna
d 26 d
Pius non podet esser disunida,
De s’Aquila bicipite griffagna
Non podet timer benzende a s’isfida,
De su Sardu est connotu su valore
E devet resissire tiradore.
De Roma sa settemplice collina
Visìtala e de s’Adria sa laguna
Custa de s’Oceanu est sa Reina
In cudda sa marmaglia si radunat,
Unu resuscitadu Catilina
La martirizzat se nza culpa alcuna
Pero Sardigna cale fida sorre
Pro la salvare protestat de morrer.
d 27 d
Diego Mele
(1797-1861 )
Nacque a Bitti nel 1797 da una famiglia di umili
origini e rimase orfano di padre a soli 11 anni.
Ciò nonostante, la madre con grandi sacrifici
gli diede la possibilità di studiare e nel 1828 si
laureò in Teologia, prendendo gli ordini con il
condiscepolo e amico Giovanni Spano.
Le sue poesie, dai toni satirici e provocatori, gli
procurarono molte inimicizie fi no a costringerlo
a a fuggire dal suo paese. Fu infatti accusato
di avversare la Legge delle Chiudende e di
incoraggiare la gente a tenere il bestiame vagante,
oltre che a diffondere il comunismo territoriale;
per questo l’arcivescovo Bua lo mandò in esilio
a Ozieri presso i padri Cappuccini.
Le sue poesie danno voce alla società agropastorale in cui visse, lamentando le misere
condizioni in cui vivevano contadini e pastori.
Morì a Olzai nel 1861.
d 29 d
Su populu de Ula est fortunadu
Su populu de Ula est fortunadu
ca tenet su Consizu sanitariu.
A plenos votos hat deliberadu
s’interu Municipiu et secretariu
chi siat prontamente cordonadu
totu cantu su nostru circundariu;
gasie, stabilidu su pianu,
su chollera nos mirat a lontanu.
Prima però si devet procurare
s’interna e i s’urbana polizia,
eo cherzo s’esemplu a totu dare
prinzipiende dai domo mia:
da intro a foras si devet bogare
dogni bruttesa et dogni porcheria
ca narant chi s’internu limpiore
est primu et prinzipale difensore.
Gasie procurada sa nettesa,
et gasi istabilidu su cordone
de su chollera semus in diffesa,
non timimus sa sua invasione;
ca s’est Busachi a su chollera resa
s’agatat hoe in disperassione,
et ca su male s’est fattende seriu
dai Ula dimandat refrigeriu.
d 30 d
Ca s’est fattende seriu su male
su populu est pienu de terrore.
Et pro cussu sa zente prinzipale,
cherfende mitigare su rigore,
a Ula mandat un’ambasciadore
bene munidu de credenziale,
chi siat bene dottu et bene praticu,
capazze e istruidu diplomaticu.
Ma devet esser un’intelligente
pro jugher s’imbasciada pius segura,
constituzionale e indipendente,
chi non tenzat timore ne paura;
et gasi in sa presente congiuntura
non nd’agatades che i su molente,
e a isse cumbenit chi mandedas
et de su risultadu non dudedas.
Isse paret su pius adattadu
et pro custa fazzenda est fattu a posta,
fi nzas dai Camillu est rispettadu
liberu de gabella et de imposta.
Si mandades a issu deputadu
tenides favorabile risposta
pro chi de Ula totu sos molentes
li sunt bonos amigos et parentes.
Ch’isse edducas si mandet in s’istante
esigit de Busachi su destinu,
tenet coraggiu zivile bastante,
d 31 d
bastat narrer coraggiu molentinu.
A passu grave et seriu portante
intraprendet de Ula su caminu.
Chi paret! sa guardia l’intimat,
ma isse non si parat ne si arrimat.
Tirat de coa e avanzat derettu,
baldanzosu, attrividu, temerariu,
nende chi deputadu no est suggettu
a su regulamentu sanitariu;
su populu de Ula est inchiettu
e instat de prozzessu unu summariu;
isse tumultuante e indignadu
instat chi prestu siat profumadu.
Su populu reclamat furiosu
chi si profumet in via summaria,
mentras cun fundamentu est suspettosu
chi custu bestione appestet s’aria:
bennidu dae logu chollerosu
est suggettu a sa legge sanitaria
ch’hat bene istabilidu dai prinzipiu
de Ula su zelante Municipiu.
Su populu reclamat cun istanzia
contra sa molentina prepotenzia,
chi reprimat de issa sa baldanzia
de su populu unidu a sa presenzia;
tales chi no alleghet ignoranzia
in pubblicu si leget sa sentenzia,
d 32 d
pro chi cust’insolente bestione
siat suggettu a profumassione.
Eccodi prontu su profumadore,
su profumandu est ancora presente,
su populu pienu de furore
instat chi si profumet prontamente.
Et pro cust’infelizze paziente
non bi det haer grassia ne favore?
«No» reclamat su populu a sa coa
«a su delittu nou pena noa».
A su delittu nou noa pena
chi servat a su mundu de iscarmentu,
mentras chi no hat fattu barantena
comente narat su regulamentu;
ecco chi de su poveru giumentu
tota canta si tremat sa carena;
però b’hat una cosa de pensare;
cal’est sa prima parte a profumare?
Sos peritos de s’arte totu nana,
intendentes de profumassione,
chi prima cosa in s’operassione
devet esser sa parte derettana;
ecco una boghe chi no est humana:
s’assustant totu et bruttant su carzone;
su paziente chi totu cumprendet
alzat sa coa et rumore s’intendet.
d 33 d
Su rumore s’intendet fragorosu
de ambas buccas de su paziente,
su populu si fuit paurosu
nende: «Cust’est prozzeder de molente».
Ma su profumadore diligente
su profumu cominzat premurosu,
presente inie tota s’assemblea
eccodi un’improvvisa diarrea.
S’assemblea chi restat ispantada
cambiada in tristura s’allegria
nende: «S’aera nostra est infettada
dae peste de atera zenia,
ecco tota sa terra hat imbruttada
de su molente sa dissenteria,
non cumbenit pius de prosighire,
donzunu juttat pedes pro fuire».
Totu sos de Busachi sunt offesos,
pro custu grav’oltraggiu andant in furia,
de ira et de furore sunt azzesos
et cherent vindicada cust’ingiuria;
de paura si trement sos ulesos
ca de forza bastante hana penuria;
sos de Busachi cherent a rigore
risarcidu interessu, fama e honore.
d 34 d
Como sì chi piango cun rejone
Como sì chi piango cun rejone
sa mala sorte et disgrassia mia!
In sas beffes chi sempre mi faghia
hoe so rutu corzu disdicciadu;
totu su tempus meu hapo passadu
fattende milli beffes de Lodè,
como beffant sos ateros de me
et est subra a mie sa derisione.
Amigos, si tenides piedade
benide a consolare unu mischinu
constituidu in tanta solidade
in custu territoriu lodeinu.
Cun tant’afl issione lu mirade
ue l’hat trasportadu su destinu,
pianghende cun pena et agonia
totu sas beffes de sa pizzinnia.
Cun agonia et coro tribuladu
piango notte et die amaramente,
dae superiores agitadu
a levante portadu dai ponente.
Ogni pena in su mundu hapo proadu,
custa mi mancaiat solamente:
de benner a Lodè vice-rettore,
de totu sos dolores pius dolore!
d 35 d
Totu dana molestia sas penas
però custas a totu nant addios,
de su coro siccadas sunt sas venas
dai ojos si formant duos rios,
già chi sas allegrias sunt anzenas
et sunu sos affannos totu mios;
est bisonzu chi tenza passienzia
dai Chelu ispetto provvidenzia.
A bois m’incumando, o roccas duras,
et a bois, o buscos piedosos,
mentras chi sas humanas criaduras
mi mirana cun ojos odiosos;
o aes de sas puntas et alturas
sos suspiros sentide agoniosos,
benide prontamente a unu olu
pro dare ai custu coro unu consolu!
Aes mias benignas et humanas
chi faghides habitu in sas aeras,
dae sas regiones pius lontanas
acudide velozzes et lezeras;
lupos mios besside dai sas tanas,
unidebos a pare cun sas feras
pro dare ai custu coro unu confortu
chi s’incontrat inoghe mesu mortu.
d 36 d
Nde siat benedittu e laudadu
Caderina
Nde siat benedittu e laudadu
totu su chelu e i su firmamentu.
Como chi m’est su contu resessidu
sos affannos patidos pius non sento,
de totu sos disastros ch’hap’hapìdu
appenas che in sonnu mi nd’ammento:
affi ne tenzo in domo unu maridu
cun chie mi consolo e mi cuntento;
non mi chescio pius ne mi lamento
ch’hap’in manu s’addoru e i s’appentu.
Dogni male suffridu e dogni anneu
como s’est cunvertidu in allegria,
ite bellu gosare, ite recreu
tenner unu maridu in cumpagnia!
Un’ater’unu che a Zua meu
pro cussa anca de sorre nde cheria,
mancari chi non fettat fantasia
est de bonu discursu e de talentu.
Como chi mi sento sana e frisca,
dai maridu meu dengherada,
de maridu hapo fattu bona pisca,
già mi poto jamare fortunada;
d 37 d
bois l’ischides, comare Franzisca,
ca sezis dae meda cojuada;
vida che i sa nostra non bi nd’hada
de giubilu piena, e de cuntentu.
Franzisca
Bois sezis, comare, ancora noa
in sos affares matrimoniales
però l’hazis a narrer a sa coa:
in sos benes b’hat puru tantos males.
Eo, comare, chi nd’hapo sa proa
nde poto fagher testimoniales
ca b’hat puru maridos infernales
chi sunt de sas muzeres su turmentu.
Caderina
Cussos sunu maridos bestiales
chi no ischini bene sos doveres,
però Zua no est de cuddos tales
chi trattant che istrazzos sas muzeres:
mi l’hat giuradu subra sos giuales
chi m’hat a dare totu sos piagheres;
eo puru servinde a tantos meres
hap’imparadu s’impraniamentu.
Franzisca
In su mundu b’hat fossos e iscalas,
s’incontrat unu o ateru disastru:
s’est beru su chi nant sas limbas malas
Zuampedru in domare est bonu mastru;
d 38 d
intantu preparadebos sas palas
ad sas frigassiones de s’ozastru,
tenide prontu unu bonu impiastru
ch’hat a servire de medicamentu.
Caderina
Ite totu, comare, mi contades
in mesu de sa nostra confìdanzia?
Bois, comare, mi disisperades
in logu de mi dare un’isperanzia;
sas ateras medides e pesades
cun sas mesuras bostras e bilanzia?
Si faghet sa muzere calchi erranzia
meritat zertu su curriggimentu.
Franzisca
Bois sezis prudente faeddende,
m’hazis dadu tres sabias rispostas,
ma s’intendides su fuste ballende
in palas e in renes e in costas
mi paret chi bos bido a boghes postas,
pro Deus! aggiuroriu gridende,
e i sa zente totu concurrende
pro iscultare su dibattimentu.
Caderina
Custa paret, comare, un’insolenzia,
bois non sezis amiga corale;
però maridu meu est de sienzia
chi jughet in cherveddos bonu sale.
d 39 d
Ma si tenzo de fuste una sentenzia
l’appello a su supremu tribunale
de mercante compare Pasquale,
chi m’hat fattu unu forte giuramentu.
Compare Pasquale m’hat giuradu
subra sos metros chi medit su pannu
ch’hat a maridu meu prezzettadu
de non mi maltrattare pro mes’annu;
e si tenzo da isse calchi dannu,
chi si cheret torrare a su passadu,
compare Pasquale hat ordinadu
de recurrer a isse in su momentu.
Franzisca
Comare, meda astuta bos faghides
ma sezis meda tonta e ignorante:
si su mundu connoscher no ischides
chi Zua bos imparat su portante.
Bois forsis ancora non creides
ch’hat a fagher orijas de mercante:
si a compare bostru recurrides
inutilmente perdides s’intentu.
Creidemi, comare, a fide mia,
chi su mundu est pienu ’e amarguras,
innantis eo puru supponia
cust’istadu pienu de dulcuras,
mancu in su sonnu m’immaginaia
de b’incontrare tantas disastruras:
d 40 d
disgrassias presentes e futuras
sunu de cust’istadu s’alimentu.
Sa vida nostra est d’affannos piena,
d’angustias, tormentos e dolores,
nois tenimus a pranz’e a chena
su fuste pro carignos e amores
tant’est chi custa povera carena
jughet ind’ogni parte lividores:
custos sunu sos gustos e sabores
chi de tantas promissas hapo tentu.
Caderina
Bell’e gai, comare, m’accunorta’!
unu bonu regalu mi propone’.
Si bos l’haere ischidu innantis morta
chi no intrare in custa chistione;
como a su ch’hat a benner so resorta,
benzat su fuste o benzat su bastone:
sos malannos dent esser a cumone,
divisu a mes’a pare su lamentu.
Dai como mi tremo de paura,
solu pro lu pensare resto fritta:
si trattat Zua s’antiga locura
già tenzo preparada sa palitta.
Pro como maleigo sa frissura
de don Sisini e donna Margarita,
siat Grazia Soro maleditta
chi m’haiat bogadu cust’imbentu!
d 41 d
Nde siat benedittu e laudadu
totu su chelu e i su firmamentu.
d 42 d
Giuseppe Soru
(1815-1872)
Nacque a Ottana nel 1815. Pastore, era analfabeta
ma fu autore di molte poesie, parecchie delle quali
sono andate perdute.
Di particolare interesse il suo poema in 226
ottave, Vida, morte e passione de N. S. Gesù Gristu,
in cui riproduce fedelmente la Bibbia quasi per
intero. Fino a qualche tempo fa i versi del suo
componimento venivano cantati durante il rosario,
recitato nelle case nel periodo della Quaresima.
Purtroppo solo una piccola parte di questa opera è
giunta fi no a noi.
Fu autore anche della celeberrima Ottana fit Ottana
anticamente, qui riportata, in cui viene lamentata la
decadenza del paese.
Morì nel suo paese natale nel 1872.
d 43 d
Ottana fit Ottana antigamente
Ottana fìt Ottana antigamente
como fi nas sa terra est cambiada,
una zittade famosa e potente
miradebolla comente est torrada:
bennida est mancu in fruttos e in zente
ca sa perfetta lughe li est mancada,
torrada est in figura ’e no cumparrer
chi a tottugantos hat dadu ite narrer.
Posta in su primu gradu che un’eroe
cun diversos istados, sos prus mannos,
non fìt distrutta comente a oe
in su milliedughentosbindigannos;
ma dae su seschentos bintinoe
bennida in disventuras e affannos,
mancados sun sos mannos privilegios,
distruttos sun cunbentos e collegios.
S’esseren faeddadu sos mattones
dian narrer comente sun distruttos
ch’in su sartu s’agatan sos muntones
de frabicos antigos, muros ruttos,
cun degheottomizza de persones
obbligados a dare sos tributos;
como distruttos cun furia tanta
chi bind’hat solu che millechimbanta.
d 44 d
Distruttas cuddas salas eccellentes
cun palazzos de tres, battor pianos
cun contes e marchesis possidentes
arcipretes, canonicos, plebanos,
distruttos Mussignores e assistentes
de sa sede apostolica sufraganos.
Si agatat unu baculu a signale
comente Vescovile Pastorale.
S’agatat custu e no paret modernu
de diversu metallu a sos colores;
iscrivanos, giuighes de guvernu
distruttos capitanos e maggiores,
non fi n issos pro vivere in eternu
supra Deus no b’hat superiores;
nobiles professores, sos pius dottos,
in breve tempus, distruttos e mortos.
E cando han a torrare sos gigantes
in sas campagnas cun sos monumentos
non sind’hat bidu pius simizzantes
de istatura e ne de armamentos;
omines riccos e beneistantes
cumandaian fi nas reggimentos;
como sun in su fangu sepultados
terra fi ni e a terra sun torrados.
Non si devet zittade pius trattare,
torrada est a pittica patriola:
una eresia b’hat de ammirare
d 45 d
chi de sas tantas abarrada est sola,
sa ’e Santu Nigola titolare
ue faghen sos parracos iscola;
una cresia ebbia bi hat restadu
ue b’est Gesu su Sacramentadu.
Ca fìt domo de Deus dilettante
s’ultima oper’antiga militante
la dian haer fatta pius a nante
cun turres sas pius esorbitantes
b’est su disignu, s’ateru est mancante
ca mancadu est su mastru disignante,
mancat sa zente in su menzus discurre(r)
pro cussu bi hat disignu e no bi hat turre.
Tando fit bellu su lumen de Ottana
cun damas e marchesas e contissas;
tando gia fìt allegra onzi campana
cando b’haiat vintisette missas,
tando it bundanziosa onzi funtana
como mancu sas abbas paren issas,
prima cun tantas missas adornada
como nd’hat una ebbia e cando l’hada.
Mancadas sun sas musicas e sonos
teatros, artifìzios antigos,
prima b’haiat grassias e donos
ca fi n devotos, cun Deus amigos,
namos chi Deus premiat sos bonos
e a malos fragellos e castigos,
d 46 d
pro su primu de onzi die ’e festa
como si provat famen, gherra e pesta.
Lassamos su passadu in pensamentu
trattamos sa presente nostra edade,
s’approvat d’ogni falsu testamentu
fide no hat su frade cun su frade,
andat su malu zelu in aumentu,
s’invidia prus de sa caridade,
sa giusta caridade s’ispiegat
a sa prova de chie mi lu negat.
Mancat sa vide, sa prima virtude
cudda ch’in su battizzu hamos giuradu,
mancat sa vide mancat sa salude
senza fide nessunu ’enit salvadu;
si passan annos in sa gioventude
senz’ischire su chi han professadu;
a chie no hat fide mancat tottu
prite legges de Deus no hat connottu.
Est tantu necessaria sa fide
cantu sa vida in su propiu gradu
Ottanesos sos ojos aberide
timo chi caligunu appet mancadu,
si bos torrat a contu prosighide
vivere in d’unu eternu malu istadu;
Mirade disgustadu paret Deus:
ispettende su bonu, ’enit su peus.
d 47 d
Lu cunsideren sos pius attivos
si sas resones mias sun profanas,
no importat chircare pius motivos
bastante amos sas grassias lontanas,
como de onzi bene semus privos
aumentadas sun solu sas ranas;
Ottana prima fìt zittade ricca
como est torrada povera e pitticca.
Ispiantadas dae fundamentu
sun sas ziviles abitaziones,
in manos pro memoria e ammentu
iscritturas in varios contones;
de las cumprender no bi nd’hat talentu
ma bene rappresentan sas persones
cun d’unu sole e sas cifras in mesu
sas cales naran su nomen de Zesu.
Mancan disignos e ateros fattos
cun sa morte si fìnit malu e bonu,
cuddos ch’a Deus fi n giustos e gratos
sind’est servidu ca fìt su padronu;
mancados sun sos premios prus altos
benit discuncordadu d’ogni sonu,
Deus chi est de onzi cosa mere
faghet cuddu chi l’est in piaghere.
Ottana fìt Ottana antigamente
si sighit gai torrat a niente.
d 48 d
Nicola Daga
(1833-1898)
Nicolò Porcu Deiana, noto Daga, nacque a Nuoro
nel 1833 e fece il contadino per tutta la vita, senza
mai frequentare le scuole.
Fu amico di due importanti poeti nuoresi,
Giovanni Antonio Murru e Sebastiano Satta;
in particolare quest’ultimo lo andava spesso a
trovare, trovando particolarmente piacevole
sentirlo parlare in dialetto.
Le sue poesie denunciano con toni satirici i
costumi e i comportamenti morali dell’epoca,
soprattutto delle donne.
Morì nel 1898.
Ah! femina isfazzada
e avvilida
1.
Ah! femina isfazzada e avvilida
Senza sentire birgonza nè dannos;
Send’affittad’a unu tantos annos
A s’atteru su coro has’ intregadu.
E tue omine maccu has’acconcadu
A leare una femin’impedida.
d 49 d
2.
Acconcada li has e mancu muttu
Senza tenner alcunu riguardu.
Cantu ti naschit su fizu bastardu
Dobbidosu ti ghettas su cucuttu.
…
3.
Acconcada li has a ojos vistos
A su craru vidente e no a cua
Còmmo colliti tottu: est roba tua
Sos tuos e anzenos acquistos;
Però des benner chin sos murros pistos
Chei sa trotta in mesu ’e sa lua;
Currende fis currende a tottu fua
Fin’a cando ti ses isbarrazzadu.
4.
…
Atter si l’hat sa terra pienada
E tue su laore ti lu messas
Tue non l’has pessadu né bi pessas
Chi faches un’incunza ammesturada.
…
5.
…
Asiu nd’has issepert’isseperta
Como chi b’hat in mesu atteru ghiu
Istadu jà ses prontu e attriviu
d 50 d
Ponner’a muros ruttos sa coperta.
…
6.
Seperada ti l’has in mesu mandra
Ca fis in s’appettidu dae meda
Chettadu l’has sa sedda a sa pruddeda
Ma non l’has riparadu sa malandra.
Cantu s’est agattada a forza branda
T’est abbarrada a la seder maseda
Senz’accostar’a muru né a preda
Ti nche li ses a supra cavalcadu.
10.
Jà bido che de tottu ses cuntentu
Chi non ti piccas nessuna chimera
Ma però cant’affazzas a carrera
Ses coronadu che boe d’armentu
…
14.
…
Macch’est issa ch’àt postu fattu tou
E tue peus ch’has leadu a issa
Tres annos fit a s’atter’imprommissa
Ei commo ses tue isposu nou
Comm’a cumone bos cochides s’ou
Cando lu criat si non l’hat creadu.
d 51 d
Osservaziones a unu zovanu
ispaccone
Da chi ses pacos annos cojubau
Cominzas a ischire it’est su mundu
Zovanu fanfarrone e pili tundu
Provande cosas chi no has provau.
Commo cantas e giubilas in artu
Chi sa berretta a mesu palas
Però des benner a perder sas galas
E torrare a berritta de quartu
Cantu cominzat a entrare Martu
Ti s’hana a presentare sas iscalas
Tando tue no arzias e ne falas
Ca ses che boe rude isanimau.
Da chi ses…
In tottue chi ziras, conchi maccu,
T’intenden tottu in cussa cantilena
Si nche ghettas su pede a sa cadena
Tand’ischis ite b’hat intr’è su saccu
Si gal’istau non bi ses theraccu
A bezzu des istare in domm’anzena
Commo faeddas a bucca piena
Però a sa fi ne des benner cagliadu.
d 52 d
Da chi ses…
Deo fip’ispassasu cant’a tie
Dimandatinde a sos chi m’han connottu
Però commo mi serbit de abbolottu
Chi non nde pott’intender e nen bier
Gai matessi hat a costare a tie
Chi tind’has a isponer de su tottu
Si ti coiubas has a facher vottu
D’istare ogni die ritirau.
Da chi ses…
d 53 d
Salvatore Rubeddu
(1847-1891)
Nacque a Nuoro nel 1847 e, conseguita la licenza
ginnasiale, si trasferì a Pisa per proseguire gli
studi, che per problemi fi nanziari della famiglia
non riuscì a terminare.
Tornò quindi in Sardegna e, costretto a cercarsi
un’occupazione (anche perché a soli 27 anni decise
di sposarsi), si impiegò dapprima al comune, poi
presso l’ufficio del registro, quindi insegnò nelle
scuole elementari e infi ne trovò un’occupazione
stabile come direttore del dazio.
Le sue poesie sono contraddistinte da un profondo
anticlericalismo e da un mordace sarcasmo, con il
quale riuscì sempre a condannare gli abusi da parte
dei potenti sui più deboli; per questo fu molto
amato dal popolo.
Morì a soli 44 anni, nel 1891.
d 55 d
Su zudissiu universale
La resurrezione della carne
«Surgite de avello, fizos mios,
surgite omnes, ch’est bennida s’ora
interos in sa carre e tottu bios.
Et surgant animalia tottu fora
chin cudda bida sa cale hant connottu
comente in terra fachesint dimora».
Su campu ’e Josafat in abolottu
s’est postu, in d’un istante, tottu pienu
de corpos e manc’unu non fit nottu.
A custu, Deus trunchesit su frenu
a sa paraula bochinande forte:
- «Adamu, beni intregu, nomine oscenu!»
In sutta d’unu pinu senza morte
nabat ferinde su truncu vetustu:
- A pritte m’has battidu a custa sorte!
De t’attrippare non perdo su gustu
si non mi torra su chi m’has furau
fi nas a tenner custu corpus zustu.
Dialogo tra Dio e Adamo
Ch’eo besta sa carre novamente
de sa cale nd’has fattu atteru mere.
d 56 d
- «Ah, tontu, nesit Deus, dami attentu:
benzat sa carre noba assimizante
a cudda c’ant usadu attrivimentu!» Ed ecco Adamu formadu in s’istante
fi nzas tenende in manu una bollonca
chi s’hat fattu fachende unu zirante.
Adamu tando si grattat sa conca
e seriu e tristu che isposu pentiu
s’hat iscuttu a su nare una pistonca
E cominzat a narrer: - Sende biu
comente so, m’ammento de s’assione
chi pustìs s’Iscrittura hat curreziu.
Non fit mela, nen pira, nen limone,
de su serpente malu fit s’idea
de cherrer mezus pane ’e su cocone.
Ma mutti commo sa femina mea
si sind’ammentat su chi l’appo nau
prima de facher s’assione rea. E Deus hat a Eva bochinau:
-beni e nara su chi l’has intesu
prima de facher su mannu peccau. Ed Eva tando chi si l’hat cumpresu
rispondet nande: su ch’appo a contare
a s’anima aggravada azzunghet pesu.
d 57 d
Eva racconta il suo congiungimento con Adamo
«Cando fit su labore pro ispicare,
nesit daese cambio barbattu
ca non cumbenit de l’appedicare.
Mira chi su terrinu est contraffattu,
li rispondet, ca s’arasa in sa rocca
difficilmente nde fachese imbrattu.
E ipsu tando ghettesit sa socca
a su tentorju rude nande: junghe,
cando s’hat bidu falande sa frocca.
E tando deo l’appo nau: - punghe;
ma mi rispondet: - non li fachet tacca
bisonz’est chi s’ispina li prolunghe.
Fache de boe e deo faco de bacca,
li consizesi, ca su primu surcu
sempre cheret leadu chin fiacca.
E ipsu tando punghesit che turcu
e prolungat s’arbada in sa cudina
in modu e nche la tirare a rimurcu.
Che ch’esseret bocande cottichina,
de modu chi l’happo nau: - moghe
chi non l’accattas cussa radichina.
d 58 d
Ed ecco tando s’intendet sa boche
de s’anzelu e su Chelu ispietau
chi nos hat nau: - bessie da inoche Adamu mi si rughet assustrau
cubandesi sa cara in su sinu meu;
che ligadorja si m’est attaccau.
Dio chiede conto ad Adamo del fatto
Cando fis fattu mere in su giardinu
e pritte t’has formadu noba intrada
mentres t’hapo mustrau unu caminu?
Sa vera porta la bio serrada;
e comente est ch’has tentu tantu ardire
cherres colare in sa bia arenada?
- Signore, rispondesit, des ischire
chi su caminu fit tant’isfossau
ch’intrande fit difficile a nch’essire.
Mira chi medas bortas so colau
e si comente m’has fattu gravosu
sa terra troppu in bassu happo falau.
Ma Adamo dà la colpa a Eva
E cando Eva m’hat bidu pensosu,
frassa, m’hat cunsizadu d’approdare
in cussu portu malu e burrascosu.
d 59 d
Atteru fattu non tenzo a contare;
narrer mi restat chi nostru Signore
mi cheriat su fallu perdonare.
Si sa mancanzia esseret prus minore.
rispondet Deus, e ch’eres osservau
sa legge mea chin tantu rigore,
t’aia de su tottu perdonau,
pro chi bastabat sa pena sufferfa.
Però commo diversu happo pensau.
E pronunzia ed esegue la condanna
Tando l’aggarrat a sa tilicherta
nandeli: - isporcazzona, animalazza
e nche l’imbolat supra sa coperta.
Fis nota chi fis ferru e mala razza
ca in mesu e tantu focu ses colada
e tue sempre de sa propria fazza.
Pro tres annos abbarra cundannada
sempre in mesu e abba, nibe e bentu
ca una borta fis troppu arriscada
cando fachias fossu in su pamentu.
d 60 d
Giovanni Antonio Murru
(1853-1890)
Nacque a Nuoro nel 1853, dove si formò
divenendo un uomo di grande cultura e
intelligenza, oltre che un poeta molto stimato.
Scrisse soprattutto in lingua italiana e studiò con
passione le letterature straniere: lo testimonia
la presenza, nei suoi manoscritti, di alcune
traduzioni dal francese, dall’inglese e dal tedesco.
Sono invece purtroppo pochissime le produzioni
dialettali giunte a noi, che dovevano essere
piuttosto consistenti. Partecipò attivamente alla
sommossa de Su Connottu nel 1868 e ad altre
attività promosse dal popolo.
Grande bevitore, amava passare il tempo con
le comitive di poeti amici con cui girava i vari
iscopiles di Nuoro, cioè le cantine dei produttori
di vino (chiamate iscopiles perché riconoscibili per
mezzo di una piccola scopa appesa all’ingresso).
Morì nel 1890, a soli 37 anni.
d 61 d
Il sogno
E nanchi fippo in d’una badde mala,
Currende chi azzommai m’isperdia;
E pustis mi pariat chi juchia
Ferros in brussios e corjos a pala.
Tando che fippo in d’una grande sala
Ube b’aiat zente de cada zenìa;
E in fundu a sa sala nche bidìa
Unu boia, una furca e un’iscala.
Tando che fippo in’intro ’e quarteri,
Ube b’aiat unu grande pranzu,
Pranzu chi no fit prus de presoneri.
Deo famiu prur de cane lanzu,
Appenas picco in manos su prattèri
Mi nche brincat sa conca de Licanzu!
d 62 d
Ad Antonico Mura
per il suo giorno onomastico il 17 gennaio 1877
Cudda die Prede Paulu de Cumbentu
Mi nat: a mi faches unu piachere?
E dego li rispondo in su momentu
Sì, ti lu faco: nara su chi cheres.
E issu replicat: Fachemi, ma a fura,
Unu Sonettu pro Antonicu Mura.
Anzis est mezus chin de facas duo
Chi cantu e cantu non b’has a crepare;
Unu lu faches pro su santu suo
S’ateru pro su santu de compare.
Ma mih! Non ch’essas in istravaganzia
Fachemi duos sonettos de sustanzia.
Sonettos de sustanzia e duos puru!
Basta! Hapo a facher chi nde sias cuntentu;
E in custa paraula sicuru
Sinde andat Prede Paulu de Cumbentu.
Deo puru borto c..... u a su barberi
E mi nche ando aggrucare sos zilleri.
Su Lunis mancu mi bi soe postu
Ca mi fippo iscorjande una cottura.
Ma su Martis cheria a dogni costu
Ponner tottu sas musas a tortura
d 63 d
E infatti fippo in terra dae s’impoddile
Chircande s’estru in intro ’e sa barile.
Isto tres oras chin sa pinna in manu
Pessande allisiande su mustazzu
A lu credes chi in tottu su manzanu
No appo pottiu concludere unu c...?
Finalmente perdende sa passenzia
Ch’esso a su solitu in iscandescenzia.
Malappat ’e barile! Su diaulu
Do chie s’estru chircat dae issa
E maleittu siat Prede Paulu
Chi istrazzadu mi nd’hat cussa promissa.
Bastat dego sonetto non de faco
E si Ledda s’arrabiat minde c...
Do una punta de pede a sa barile
Fullio sa pinna de mala manera
E chin grabu de rusticu incivile
Mando tottu sas Musas a galera,
Maleighende a cudd’istravaganzia
De mi cherrer sonettos de sustanzia.
Donzunu cantat a manera sua
Cunforma chi l’hat dadu su talentu
E si est gai, cantone non de dua.
Ma si las cheret nde li faco chentu,
Però sas cumbenienzias cheren sarbas
Ca a cantare no est a facher barbas.
d 64 d
E custu ti lu naro ca Pascale
Cheriat cosa bona e fatta in presse
Ma in s’ordine giustu e naturale
Custas sun cosas chi non poden esse.
Si Pascale rispondet chi est macchighine
Nara chi ponzat unu litru de asprighine.
De su restu a la narrer franca e tunda
Si cantat pro commissione anzena
Est meda raru chi non si confunda
Su poeta pro cantu tenzat vena
Lassande tottu s’ateru in disparte
Sa poesia est geniu e no est arte.
Tue unu piachere mi lu fache
Ma tottu in cosas de professione
Per esempiu mi das si ti piachet
Una surba, una paia de iscarpone.
Mi pones gratis un’issoladura
Ma sas rimas sun d’atera natura.
Como canto però pro contu meu
Canto pro unu amicu caru e dignu
Si sonetto est bellu l’ischit Deu
Ma non nes chi non b’appo postu impignu
Chi anzis pro esser segundu sa moda
L’apo fattu chin d’unu metro de coda.
d 65 d
Sebastiano Manconi
(1866-1935)
Nacque a Nuoro nel 1866, ma restò quasi sempre
lontano dalla sua città poiché esercitava la
professione di magistrato.
Uomo di grande cultura, poeta solitario, era di
orientamento politico socialista e anticlericale
e fu molto amico di Sebastiano Satta.
Fu anche pubblicista e critico letterario per
La Nuova Sardegna. Compose moltissime poesie in
italiano e, in dialetto, sonetti caratterizzati da una
lirica pulita e schietta, in cui malinconicamente
dipinge aspetti e atmosfere tipiche della Nuoro più
semplice e povera.
Nella speranza di guarire il figlio sordomuto,
ottenne il trasferimento a Milano, dove morì
di cancro nel 1935, dopo due anni di grandi
sofferenze.
d 67 d
Attonzu
Colant incappottaos a manzanile
A sonu de punzittas e de ferru
Chi ’ss’arau, su jubeddu, s’abarile
Sos massaios, e no istentant ca s’iberru…
Creschet s’erbedda ch’est un’allegria
Immesu de sa neula mattutina.
Si ’nde piccat sas fozzas sa sisia
Grogas e siccas mulina, mulina.
Sos ramos trement e sas fozzas, nudos,
Tristos chircant iss’aghera a lamentu,
E prantu guttiant, guttiant, guttiant mudos.
Bi colat unu corbu a bolu lentu
E ghettat dess’attonzu sos saludos
E li rispondet unu muliu e bentu.
d 68 d
A Mario Pittalis
Sa bida nostra, o Mariu, si nche colat
Comente unu pirizzoleddu, gai,
Mi, brandu, brandu, chi non luchet mai
Che lampu ’e sole, e s’ocru ti nde bolat.
Intrighinande est già sa zoventude;
Noi semus fozzas chi olant assu bentu.
Ahi, su coro nos tremet ass’ammentu
E s’iscappat a currer che boe rude.
Mariè, mi pares unu groddolinu
Culi nudu, de cuddos ch’andant muru muru,
Comente su pulighe in sinu,
Eh!... a ssas pizzoccas Santu Nofre, iscuru,
Nch’est innedda, e su Monte ballarinu
E sa Dozzia, e sa Tanca manna puru.
d 69 d
A Alfredo Deffenu
Cando ti cantat s’anima comente
Sa runchine a ’impoddile e ti s’apperit
Che porzeddu de rosa, assa luchente
Barbagia pessa chi versos t’offerit.
Sospira semper chi ti los ammente
Sos buscos suos, sos montes, ube aperit
Sas alas s’isperanzia, e de repente
T’irmenticas sa pena chi ti ferit.
Arfrè, però tue ses unu sirbone
De cuddos chissa thudda e chissa sanna!
Puh! e in Thattari às su coro e una presone
Nugot ti pare. Titulia! Mi!... manna;
E fava est dommo tua e tue unu suzone,
Beffe! runzosu de toccare a canna!
d 70 d
Sebastiano Satta
(1867-1914)
Nacque a Nuoro nel 1867 da padre avvocato,
di cui rimase orfano in tenerissima età. Compì
nella città natale gli studi elementari e ginnasiali, e
frequentò il liceo e l’università a Sassari.
Dopo il servizio militare a Bologna, rientrò a
Sassari e intraprese la carriera di giornalista,
collaborando a diversi periodici e riviste, quindi si
trasferì di nuovo a Nuoro dove divenne presto un
noto e stimato penalista.
Si sposò ed ebbe due figli, di cui la femmina,
Raimonda, morì a un anno.
La sua vena poetica cominciò ad esprimersi fi n
da giovanissimo, e fu ispirata soprattutto dal suo
credo politico e dalla vita del popolo barbaricino.
Nel 1908 un grave ictus gli paralizzò
completamente la parte destra del corpo.
Morì nella sua città sei anni dopo, nel 1914.
d 71 d
A Piera
Piera, non ti mustres tantu avara
de amore e surrisos delicados
chin custu coro meu, chi ti prepara
basos e carignos mai provados.
Iscurta, bella, iscurta, rosa rara,
iscurta sos piantos infiammados
chi notte e die pro te, columba cara,
m’essin dae sos ojos disdizzados.
Pache, columba mea, pache, tesoro,
istella mattutina de s’oriente
chi costante mi brillas in su coro.
Semus unidos in unu destinu:
e dego aspetto cuss’istante ardente
chi amus a dormire sinu a sinu.
d 72 d
S’abbocau
Si faveddo, faveddo chi’ resone
su dialu dò su santu e avvocaeddos!
A Bovore connau pro duos porcheddos
che l’han fattu fi nire i’ recrusione.
Pica a Bustianu Satta... sos cherbeddos
chi li sartien a balla, mammuthone...
juchet sa’ cara manna che bajone
e si tropedit nande duos faveddos.
E gai! semper mi serbo ’e Bellingherra.
Iah est beru ch’est carittu, ma no crettas
chi unu menzus nd’accattes i’ sa terra.
Cussu jà est abboccau! es sa pandera!
chin d’una difesedda e tres brullettas
ti nch’istrazzat su ladru da-e galera.
d 73 d
Su battizzu
Compare, barbi fattu che un isposu,
colat a inghiriu chin sa carraffìna;
a sos pizzinnos dat su maricosu
e a comare caffè de coraddina.
Iffora, in sa cortitta, ziu Cambosu
li pesat una boche; in sa cuchina
zaiu cuntentu, in mesu a sa chisina
s’est tottu isterriu che cane runzosu.
E a su pizzinnu tottus sa fortuna
leghene in sas istellas e in su binu
e li cantana a inghiriu sa cantone.
Ma Antoni, ch’ind’hat bibiu prus de una,
narat chi tottus han zirau su tinu,
ca su pizzinnu fi nit in presone.
d 74 d
Pasquale Dessanay
(1868-1919)
Nacque a Nuoro nel 1868, dove frequentò le
scuole fi no al ginnasio. Costretto ad abbandonare
gli studi, trovò impiego dapprima nella cancelleria
del tribunale, poi presso l’ufficio del registro.
A 21 anni, insieme a Cam (pseudonimo di
Cimino) pubblicò la raccolta di poesie in sardo
Néulas. Collaborò a diverse riviste e prese parte
con grande fervore politico agli accadimenti del
suo tempo, che raccontò nei suoi componimenti;
in particolare, dopo l’uccisione del re Umberto I,
fu arrestato per i toni forti di alcuni suoi versi.
Con il suo modo di improvvisare, impose una
rottura degli schemi di composizione poetica fi no
ad allora seguiti.
Alla fi ne del 1800 fu costretto ad allontanarsi da
Nuoro, perché ricattato da alcuni fuorilegge e si
trasferì prima a Terralba e poi a Uras, dove morì
nel 1919.
d 75 d
Sa morte de Pettenaju
1.
Nobe lassas sa càmpana àt toccau
e i su sonu innedda ’e Cuccu Baju
in s’àghera drinninde nd’est colau.
A s’intesa ’e s’ispiru essit Foddaju
a tontonadas nande: «Chi est su mortu?».
Una boche respondet: «Pettenaju».
«Pacu itte roder b’àta, bio chi a tortu
l’appo pessada credéndelu riccu
e de cantare fippo già resortu!
Biber cumbenit como a ticcu a ticcu»
narat Foddaju «ma de sa currenta
bae chi non mi tenen mancu a piccu».
Tando in cussu sa sorre si presentat
e li narat ridende: «Ajò, Bobò,
si cheres unu pizu ’e tunda lenta».
Issu a bùffidas li respondet: «No!
Chi como mi nche falo a gamasinu
a buffettare chi tattau ja so».
E torrat a sas cupas de su binu
grattàndesi sa conca a passu a passu
chind unu cantu ’e pane e casu in sinu.
Non fachet gaï zustu su cumpassu
s’arcu chi daë truccu a issu tuccat
e falat a s’imbìlicu e prus bassu.
Prima s’incurbiat e apperit sa bucca,
cosa chi benit a àttere a pettorru,
d 76 d
cuntentu prenat una perra ’e tzucca;
e nabat: «Oh Bobò, picca unu corru»,
pessande chi pro facher cussu interru
non piccan daë cresia mancu afforru.
«Ello, ello. A s’ifferru, a s’ifferru,
mancari chi ti sias cuffessau
ja ti nde istraccas de trazare ferru!».
Cando s’est bene bene istimpanau
de recattu e de binu fattu a feche
in gamasinu ’e tottu s’est corcau.
Una bella frissura de berbeche
sende in su sonnu s’àt bidu in bisione
pro s’irmurzare s’incrasa a sar deche.
E pessabat issoru ’e su cupone;
«Una frissura chin binu nigheddu,
àtteru che ambidda e trotriscone».
2.
In domo ’e Pettenaju unu catteddu
urulabat accurtzu ’e su mere;
sas féminas pranghiana a suppeddu,
intonande unu bellu miserere
e unu mucculittcu mori mori
fachiat luche a tantu dispiacere.
A un’ala pranghende bi fìt Zori
chi a punzos a brente s’addobbabat
nande: «Sa luba como nessi frorit».
In su muru benian e andaban
a su bentu sas tramas de filau
chi dae meda tempus assuttaban.
d 77 d
Muria chin s’ocru a mùricu est intrau
e biende sa frùschina impiccada
ambas manos a supra l’àt ghettau.
Però Zori ch’àt bidu s’ammiada
«Lassa!» li narat «pro chi su biadu
sa ferramenta a mimme l’àt lassada».
«Assumancu ti sérbiti de irfadu
su biere una cosa in manu mea;
pessas chi como ch’ingurtis su Pradu?».
Gai nabat Muria, e Zori chin s’idea
ch’issu puru eret chérfìdu sa parte,
rispondet pro li dare prus pelea:
«E baetinde! Chi non ses de s’arte,
tue non faches onore a su cumpanzu;
pro caridade, abbàrrati in disparte.
Chin mecus non nde faches de balanzu
e non mi muttas nemmancu unu tzascu,
si non cheres chi perdas su timpanzu.
Tuë sos trastos piccas in su frascu
pro chi a mimme àt fattu testamentu
cando fachende fit s’ùrtimu cascu».
Gaï sichin a facher su chimentu
fi ntzas chi tando s’aggarran a beru
e dobbo a costa longa in su pamentu.
«Ohi! Sa zente chene cussideru!»
dae su cuzone narat una tzia,
cando s’est bida tottu a disisperu.
Però a s’intrada de Marcu Caria,
chi su baule a terra àt iscracau,
tottu ind unu sa briga s’est fi nia.
d 78 d
Marcu sos puntzittones àt cravau,
iscudèndel’a corfos de marteddu
l’àt bene in su baule collocau.
Tando torran a prangher a suppeddu
sas femineddas, nande: «Oddeu, oddeu!»
porrin a Marcu su pannu nigheddu
e s’imbrenucan e precan a Deu
chi si collat cudd’ànima biada
ch’istabat in sos pojos a rodeu.
d 79 d
Torrau
Su sero ch’est ghirau tziu Andria
a zanchetta ’e cusinu e conchi tusu,
sas femineddas de josso e de susu
sun addoppadas a sa ferruvia;
appenas chi l’àt bidu, tzia Maria,
ja l’àt basadu tèttera che fusu,
nàndeli: «coro!... de ti bier prusu
fi ntzas s’isettu pérdïu nd’aia».
Custa ti siat sighidda! l’àna nau
sas chi fachian sa prutzissïone
chi a domo sua l’àt accumpanzau...
ma Peppe Lardu ch’àt perdiu s’anzone,
pessàbata a un’ala accantonau:
«menzus ch’esseret mortu in recrusione».
d 80 d
Siccagna
Mandat su sole ’e Aprile tristos rajos,
rajos tremendos de sàmbene, alluttos!
Ingrogan sos labores, mesu ruttos,
e precan e irrocan sos massajos.
Precan chi s’abba lestra s’iscadenet
e currat in sos campos, a undadas...
ma, de tantas campagnas desoladas,
su chelu pïedade non de tenet.
Irrocan forte su sole chi ucchidet
tottu sas isperàntzïas prus bellas
ma su sole, crudele! si nde ridet.
Sun adornas de frores sas gappellas,
paret chi onzunu in sas Virgines fidet,
ma si mustran sas Virgines ribellas!
E tando, istraccu, su pópulu, e tristu,
biende chi non b’àt avemaria
chi cummovat sa mama ’e Zesu Gristu
cantat a Deus custa litania:
«S’est beru chi ses tue soberanu,
s’est beru chi ses tue criadore,
pritte non pones a s’ispica granu
cantu lu siccas sentz’esser in frore?
d 81 d
S’est beru chi ses zustu e piedosu
pr’itte lassas siccare sa funtana
a ube curret su pópulu bramosu?».
Ma tottu est frassu! Ses crudele ebbia,
tue chi lassas morrer de sa gana
sos chi ti cantan custa litania!
d 82 d
Sos campanones de
Santa Maria
Sos Campanones de Santa Maria
àn ispartu su mìsticu limbazu
nan sos malinnos ch’est bogh’ ’e sonazu
sende ch’est zusta e bella s’armunia.
Ite cherides?... Su popolu est gai...
càmpanas non connoschet bene fattas’
nan chi sun tappuladas e annattas,
ma sìmiles non nd’amus tentu mai.
Si burdellaban sas berzas assai,
custas a donzi cosa sun adattas.
Si ziras mesu mundu no accattas
Sìmile portentosa galania.
Sos campanones de Santa Maria...
Cando isparghen sa boghe su manzanu,
su sonnu non ti solen disturbare,
ti lassan in su lettu reposare,
mancari istes sett’annos fittianu...
ca pessas chi sunu sonos de tianu
faghes a mancu de tinde pesare.
Càmpanas bellas dignas d’ammirare
chi faghen solas sa precadoria.
d 83 d
Sos campanones de Santa Maria...
Issurdaban su locu sas anticas,
printzipalmente sa càmpana manna.
Si nde pesaban tètteras che canna
de sa corona tottu sas amicas.
Si nch’intendian fi n’ a Sas Cradicas,
custas appen’appena a Badde Manna
troppu zusta est istada sa cundanna:
secare a marza sa chi fit cannia.
Sos campanones de Santa Maria...
Si bivat a chent’annos Mussennore,
ca l’àt discurta chin fi ne talentu!
A battire sor mastros a intentu
de su brunzu a connoscher su valore,
ch’ìscana cantos grados de calore
tenner depiat su ruju elementu,
pro iscallare sas perzas de chentu
aneddos e buttones chi b’aiat.
Sos campanones de Santa Maria....
Prontas sas formas e prontu su metallu,
si ponen custos mastros in faina.
Invocan de su Chelu sa Reina
chi lo assestat in cussu traballu!
Tottu cantu resessit sentza irballu
pro chi connoschen s’arte supraffi na.
d 84 d
Ecco, nch’essit Maria Carmellina
de su pìscamu nostru vida e ghia’
Sos campanones de Santa Maria...
In fattu e cussa nch’essin tottu cantas
e las impiccan pro sa maravilla:
curret sa zente alligra e ispipilla
pro bier sa Maria chin sas Santas
e tziu Longu bidèndende tantas,
narat: «Però sa menzus billa, billa!
Annottatila... non de juchet tilla
ca su furru l’àn fattu in domo mia».
Sos campanones de Santa Maria....
Provadas e istesas in su carru
nche las collocan chin bona manera
chin duos jubos tottu galavera
che las antzian a sonu ’e tambarru.
Tzocca sas manos cumpare bambarru
e narat: «chi mi ghetten a galera
si tres cantares no est prus lizera
de sa ch’àtteras bortas bi drinnia!»
Sos campanones de Santa Maria...
Abellu abellu, a passu regulau
ecco nche crómpene a su piatzale.
Inibe nche las falan sentza male
d 85 d
pro chi totu fit bene carculau
de pustis chi fit tottu preparau,
essit Demartis in pontificale
e armadu de mitra e pastorale
las battizat chin pompa e allegria
Sos campanones de Santa Maria...
Pustis iscontzan s’iscala e sa turre
pro che las antzïare in tallïora,
ca non cumbenit dae s’ala ’e fora:
s’inzenïeri Mura bi discurret.
Istat tottu sa zente curre curre
de las toccare non biene s’ora
precan a Deus e a Nostra Sennora
chi nche resessan in sa balentia.
Sos campanones de Santa Maria…
Eccolas fi nalmente tottu a postu
prontas a su repiccu disizau!
Cada limbeddu est bene collocau
de coriu crudu che attariu tostu...
las cheren repiccare a donzi costu...
però issas, appena comintzau,
de s’oro chi su focu àt consumau
toccan, a surdas lassas, s’agonia.
Sos campanones de Santa Maria…
d 86 d
A s’intender su toccu lamentosu,
surdu comente in puttu unu puale,
totus comintzan a nde parrer male,
Mussennore diventata furiosu,
Don Dïegu non tenet prus reposu:
zurat chi sonat menzus s’urinale,
pride Verachi chin pride Pascale
trochen de conca e naran ch’est lapia.
Sos campanonos de Santa Maria....
A sa fi ne decretan chi collana
non nde depian zucher sos limbeddos,
ca, essende presos che catteddos,
no lis fachiat de drinnire gana.
Che lïas catzan a donzi campana
e las torran a grantzos e aneddos.
Comente mastru de bonos cherbeddos
mastru Zizi l’àt fatta s’attrivia.
Sos campanones de Santa Maria…
Torran a repiccare chin assentu
credéndelu s’errore reparau,
ma comintzande dae su bichinau
su popolu nde restat discuntentu!
A cad’ora fachende sun chimentu.
E est ca non l’àn bene carculau:
galu su brunzu no est iffrittau,
lassae a cando fachet sa fi nia.
d 87 d
Sos campanones de Santa Maria…
Cando l’essit su sonu armunïosu,
tand’alligrare ti podes Nugoro!
Chi no às postu de badas tant’oro
nde des podes andare orgollïosu
supra totu sos populos famosu
ca de ramen lu tenes su tesoro.
Non ti lu ponzas goi tantu a coro
fi ntzas a bier cussa resissia.
Sos campanones de Santa Maria…
In ùrtimu des tenner su cossolu
de ti lu bier s’onore torrau
cando de custos toccos istraccau,
nde des fàchere balente lapiolu
in campanile chin d’unu mojolu
podes suprire su chi nd’às piccau
e, de tant’oro in focu consumau,
toccare, a surdas lassas, s’agonia.
Sos campanones de Santa Maria…
d 88 d
Antonio Giuseppe Solinas
(1872-1903)
Nacque a Nuoro nel 1872 e si laureò in Teologia
a Sassari. È infatti più noto come Canonico
Solinas, dato che fu sacerdote, professore di
Dogmatica e, seppure giovanissimo, canonico
teologo del Capitolo di Nuoro.
Nonostante il rigore e la severità dei suoi studi,
grazie alla sua singolare personalità seppe andare
oltre certe vedute, salvando anche qualche aspetto
del mondo pagano, tra cui il vino e la libertà.
La sua produzione è fatta di componimenti spesso
lunghi, con tematiche religiose raccontate in
chiave umoristica oppure ispirate alla sua città
natale, che tenne sempre nel cuore.
Fu lì che morì precocemente, nel 1903, a soli 31
anni, di “mal sottile”, cioè di tisi.
d 89 d
Su Nugoresu
Bellu d’aspettu, forte e corazzudu,
amante de sa patria e de s’onore,
amat s’amigu de sinzeru amore,
ponet sa bida pro li dare azzudu.
Er beffulanu, mandrone e limbudu,
brigantinu, e irroccat che pidore;
mantenet tottu bida su rancore,
bibet che turcu, e cottu est tusturrudu:
pippat continu e fachet s’ispaccone;
de lesorja si tirat a s’ispissu,
furat sempes cand’at occasione.
In s’idea chi piccat restat fissu...
Insumma, est robba de recrusione.
Ma sa fama... oh sa fama, est pejus d’issu!
d 90 d
Su contu de Noè
(7 canti e 1 proemio)
Como ch’es cuncordada
sa tuchedda, ei su conzu amus a prontu,
contamus unu contu,
arrostindenos fava a fochilada.
Zertu, su gardu freu
est esca bona, ma piccata a còlica:
a sa fava campòlica
s’asprighin’ andat chei sa man’e Deu!
Su caloreddu lenu
arziat a massidas sos rujores;
arzian sos papores
a sa mente chi curret senza frenu.
Cuntentu chei custu
m’assestat cantu nemos nd’at gosau,
si no est chi provau
l’appat Noè cand’at fattu su mustu,
Noè, su patriarca
dinnu zertu de bantos immortales,
chi pustis ch’animales
e omines sarbau at totu in s’arca.
d 91 d
Chin s’azudu divinu
sa prima binza in sa terr’at prantau,
e posc’at binnennau
e dae s’achin’at fattu su binu,
e chin su primu binu
s’at piccau sa prima cothichina,
e, rattu, in sa cochina
che graddarone andabat a rodinu.
No, no est paristoria
nen b’at de rider, compare Bobò;
lu credazas o no,
su contu ’e Noè b’est in s’Istoria.
Lu contabat su legu
colande pro sa chirca a su cumbentu;
dego l’istabo attentu
e nde l’appo imparau intreg’intregu.
Non pesedes bulluzzu
e iscurtae attentos eccanteddu;
ma prima su conzeddu
mi daze ca m’iffundo su gurguzzu.
Canto I
Er dae s’annu domine
(coment’est in su libru lezistrau)
chi Deus nechidau
nât: «M’arrepento ch’appo fattu s’omine».
d 92 d
E senza cuncustoria,
de su tottu dezidet de l’isperder.
Ma poi-pro non perder
de s’omine s’arrazza ei sa memoria,
a Noè (Patriarca
chi non poniat pede a sa formica,
ca fit fattu a s’antica)
li fachet facher una grande barca.
Li nât chi lestramente
si nd’intret chin sar bestias tot’a cropa,
ca in breve s’iscopa
diat colare pro cada bivente.
Noè, senz’istentare,
si zaccat duos poddiches a bucca,
e, uffrande che busucca
sos càvanos, iscappat a fruschiare.
A mùilios, a surbùschios,
a zàrridos, a òrrios, a milios,
a appeddos, a pilios
curriana sar bestias a sor fruschios.
Noè totu las chirriat
a intr’e s’arca, e - a boches che missu iffattu nd’intrat issu,
a sa janna s’istanca l’acchirriat.
d 93 d
Ei su tempus si mùricat.
Nuer garrigar d’abba dae mare
cominzan a arziare
a s’àghera inchietta chi s’iscùricat.
Derettu at trumentau
a progher cada gùttiu cant’un obu;
unu zilindru nobu
unu gùttiu a unu at istampau!
E ghettand’abba a cartos
istat baranta dies fittianu,
tottu a unu tamanu,
fi nas chi tuttat sor montes prus artos.
Canto II
Finiu es su dellùbiu, est accabada
sa terribile prena;
s’àghera, tantu tempus annuada,
com’est torra serena.
Est arressada supra d’unu monte
fi nalmente sa barca;
ecco bocat su sole in s’orizzonte
e prenètat a s’arca.
Noè, chi fi’ ffachendesi su teju
i’ ss’arca mesu sorta,
bie’ ssu sole, e li torrat a seju
su coro, e s’accunnorta;
d 94 d
e muttiu su corbu lestramente
goi l’a’ffaveddau:
«A tottu su chi naro pone mente,
corbu me’ istimau,
Bies chi jà su sole risplendente
est i’ssu chel’essiu:
pare’ cchi su dellubiu fi nalmente
es carmau o fi niu.
Pro nos assecurare tue b’essi,
non ti parjat a duru,
ca si sa terr’est assutta, a ssu nessi
essimu’nnois puru.
Da’, no istes ord’ordi, e ghira chitho,
lestru, cane ’isterju,
chi jà ti coco duor ghiraithos
a paca ’e s’imperju!».
«Custu bboja mi trampa!» ttrase pessat
su corbu fazz’ ’e furca.
Lu ponet a zurare prima ch’essat,
poi su bol’issurva’.
Ma jubilat alligru e si cuffortat
appen’affora iscampiat,
ca a chentinas sar bestiar morta’
supra s’abba nd’allampiat:
d 95 d
«Iste ’ffriscu Noè, e no ssi doghet
fi nas chi torro deo!
Chie ’ista ’bbene er maccu si si moghet:
de’ inoche m’arrèo!
A zeunare mi nde ghiro a ibe
dae custor mortorjos?
manc’a idea! a manicare e bibes
pesso fi nas chi morjo!».
E bidu dae largu nu molente
uffreddau e guastu,
si li ghetta’ ddesusu lestramente,
e cominza’ ssu pastu.
Canto III
Noè, cando s’iscredet
chi prus su corbu non biet torrau,
- su tontu mannu! - credet
ch’in sas abbas si siat affocau.
Timende chi de tumba
li serba’ ss’arca, câsi si dischissiat,
e manda’ ssa culumba
chi de ssa terra li batta’ nnotissia.
Sa culumba modesta
anda’ ssenza muttire mancu muttu;
pero nde torra’ ppresta
no àend’accattau loc’assuttu.
d 96 d
Cadaunu si pesse’
cantu Noè restau est affriziu,
cando torrand’in presse
a s’Arca sa culumba s’à ’ssapiu!
Si cazza’ ssa bberritta,
si nd’isconza’ sa trizza ei su curcuddu,
si pranghet e s’attita’
tirandesi su pilu a thudd’a thuddu.
Ma a sas pacar dies
(appena ’ssu dolore li dà’ bbanda)
sa columba pro bies
si sa terra est assutta, torra manda’.
Iss’andat e arrimat
in d’un’oliba su bolu, e respirat,
nde boddit una chima
e i’ssu pittu a Noè lia ghirat.
Su bezzu Patriarca
de ssu cuntentu est ispizzu che grillu,
ei sa die i’ss’arca
s’àna ballau fi nas unu dillu.
Poi l’imbiat torra,
ma prus a s’arca torrada no este;
biende chi no torra’
Noè no nd’istat’pprus mancu i’ssa beste.
d 97 d
Si cantat e si ballat
e bochinad’: «Evviva! - A su connottu!
mutti’ ddae s’istalla
a un’a unu sas bestias tottu,
e lir data una briga
e lis aberti’ cchi si iucan pache;
las ponet tot’ì’rrìga
e dae s’arca essire nde las fachet.
Poi chi piachere
nd’essin - fi nios totu sos fastizos issu ei sa muzere
sa ’nnuras, so ’nnepodes chin sos fizos.
Canto IV
Appenas essi ’ffachet intonare
de Galibardi s’Innu,
tant’alligru Noè chi a pizzinnu
torrandesi si paret.
Chin totu sa famillia si purificat
e poi unu bitellu
andat a comporare a’ssu masellu
e a Deus sacrificat.
Cominzat a precare in custu modu
pranghende a trizz’isorta:
«Sennore meu, s’abba custa borta
er diventada brodu;
d 98 d
pro cussu a issa postu appo ghelestia,
Sennore, e no nde bibo
ca in terra lassau no at bbibo’
nè omines nnèn bestia.
Crede, Sennore, chi l’appo tant’odiu
chi non ti l’isco narrer!
e non nde bibo, a costu chi m’abbarre
chi’ss’istomacu bodiu.
Su servu tuo, Sennore, favori,
in tempu ’llu cossola
mi’ chi si no che ccane s’arraiolat
o de sidiu morit!
Dami, Sennore, carch’attera cosa
a biber, ma no abba».
Ei s’orassione inoch’accabba’
cchin boche pipiosa.
L’iscurta ’ssu Sennore, e i’ssu mamentu
sa conca in artu zirat,
ghetta’ssa manu a ssu chelu e nde tirat
una camba ’e sarmentu,
e a Noè porrindela, li nat
chin boche treme-treme:
custa la pranta e su suzzu nd’ispreme
de su fruttu chi dat».
d 99 d
Noè su prantu e su precare sessat
e pru’nno ssi lamentat;
pranta, marra’, bbinnennat, issarmentat
cathicat e supressat,
iscuponat, e ponet in cantina
su mustu pro chi budda,
colliu chi non perda ’mmancu nudda
in cupas e in tinas.
E lu lassat istare e no lu chircat
cca s’à bbene crumpesu
chi deppia bbuddire mes’e mesu
o duor meser zirca.
Canto V
Sa die Onzasantu
ghirat istraccu e mmortu dae binza
e ss’imbolat i’ssupra ’unu cantu
d’istoja, e s’imbrossinza.
Chin boche istinuada
nat a Iafèt: iffunde tres orjathos
e batti mesu pezza ’e arrangada
ca oje mi nde thatho.
In pac’ora sa bodia
brente che bitell’orfanu s’à ffattu
su Patrianca, chi no ssi discodiat
i’ilocu ’e recattu.
d100d
Cando ’e manicare
at accabbau s’urtim’unu pizu,
a li dare sa manu a s’arrizzare
s’à muttiu su fizu.
Ma li bestire sidiu
cominza’ggià su sal’e s’arrangada,
li dat in bucca unu grande fastidiu
sa saliba ghelada.
Una berrina ’aggarrat
e pone ’mmanu a unu carrazzolu;
Oje - gadimassesta’ - nnon b’à ’zzarra
tocco su pirizzolu!
Nde ghettat unu thiccu
pro lu provare a una perr’e zucca
poi nde piccat unu bubuliccu
pro l’assazar, ’in bucca.
Custu si chi recrea’
ccustu si chi l’iffrisca ’ssu gagaiu!
Si assazo prus abba in bida mea
mi falet unu raju!
E imbucca ’cche lluppu
a biber, e sos fizos a prenare
sa perra ’e sa zucca e unu guppu
non poden abbastare.
d101d
Trincande, trattu trattu
pro respirare un istante reposa’
però bi torra, ’ffi nas chi s’a’ffattu
s’imbilicu che rosa.
E poi s’incaminat
a rutos, chin sas ancas tesse tesse
a si corcare i’ss’istoja a cochina
timende non rebesset.
Non fache ’ppru manc’ocru
e inghisìu i’mmurros e isporcu
s’imbolat e si dormit a sorrocru
chi paret unu porcu.
Canto VI
Thuccand’a linna, in d’unu truncu imbruncat
chin sa socca armucoddu
Cam, e casi si truncat
malamente sa lorica ’e su coddu.
Irrocca ’cche pidore e s’inchiettat
ch’est unu cavanile
ei sar mano ’lli ghettat
pro nde tu ponner in conca ’e fochile.
Cando lu tocca’ ’nnàt: Custa lanedda
nò è ’llanedda ’e linna!
Si nde dogat innedda
tremendesi che canna e si nde sinnat.
d102d
«Cras» pessat intr’è se pren’ ’e aziu
es sa di ’e sor mortos
e totus a faghiu
da ’istanotte nanchi sun isortos.
Ite si cuss’ ’e cust’est calicunu
chi nd’es proghiu, ingoi!
Ma... mal’es su collunu
si mi nd’ischin chi so tantu cacoi!
Corazu! e si l’accurziat chi non zuche’
ggrista ’e cristianu.
Connoschet i’ssa luche
su babbu nudu supra unu gabbanu
e i’scappat a rider chi currende
nd’accudini sor frades
e lu bien ridende
pro su babbu chi fache ’ppiedade.
Iubilat Sem: Bae e batti cuzicura,
curre, non no ssi morjat...
Zesu, custa cottura
babbu mi pare ’echi no nde l’iscorjat.
Non b’à bbisonzu chi nessunu curra’ nnat Cam fazza ’e fune.
Ma Iafet una burra
de sas chi benden sar ziar d’Orune.
d103d
Battit in presse e supra lia ghettat
e lu cuzicat tottu
nande: «Non si rispettat
duncas su babbu promore ch’es cottu?
Ma sichit Cam: Proite lu chircaes?
Lassaèlu ’e sesi;
o non bos segheraes
chi è nnigheddu coment’e furesi?
E senza pru’ nne’ ssusu, in sa hintorja
pone ’ssu farchione
e toccat a cussorja,
de Bardile cantande sa cantone.
Canto VII
A s’incràs a manzanu
cando s’à’pprenu bene su concale
Noè cominzat a dare sinzale
ch’er galu bibu e sanu.
Li torran sos alentos
e s’ischidat ma tottu isarbulìu
e andan a li facher su crompìu
Iafet e Sem cuntentos.
Li nat Sem: Babbu meu!
Bell’è ggai bos sezis fatt’a frore!
Chi bos aret piccau male puntore
(su chi non cherjat Deu)
d104d
nois timiabamus
cando bos àamur bidu a imbrossinzos
sichinde a nos annagher pistichinzos
a supra ’e sos ch’abamus.
E Noè (pro non rugher
a su muru imbarendesi) in risposta
nat seriu: A sos omines nde costat
ca semus tottu ’e prugher.
Ma Cam ub’est? — S’irgrisiu
chi su lumen nor fachet malu cracu li nan - ca cando fizis imbriacu
de bois si nd’er risiu -.
- Aggai er risulanu nat in artu Noè grand’affuttau.
Lu chircat, e appenas l’at zappau
goi li ponet manu:
Proite es chi far fattu
de me sa beffe? Ite cara chi iuches!
Ma l’as a prangher - bì sar deche ruches in su propriu prattu!
Titule, arga ’e loccu
jà er beru ch’ar juttu malu grabbu
m’a totu sa furzenia de su babbu
at a benner s’irroccu!
d105d
Su bezzu si faveddat
nan ch’es limbi pilosu e no irballat.
E er beru, ca a Cam, corfu ’e balla,
l’er falada che sedda.
Sa maledissione
chi l’at iscuttu su babbu indinnau;
e parte chin corjola nd’at piccau
sa zenerassione.
Ca Cam - su maleittu at zenerau s’arrazza affricana
ch’andat parande sa birgonza umana
siat cajente o frittu.
d106d
Su sonniu
Chin d’una canistedda ’e pan’iffustu
settiu ’ancas a ruche in su fochile
sonniau mi so cust’impuddile
cochende un’ispidada ’e pett’arrustu.
Unu conzu a s’antica pren’ ’e mustu
a costazu juchio e una barile,
chi a buffare amabile e gentile
mi cumbidabat tot’ora chin gustu.
E a furri’ a furriu a rujore
a focu lenu cochiat sa petta,
nde consolabat solu chin s’odore.
Ma cando nde la boco e che l’ispizo
ecco s’isveglia a sonare deretta’,
m’ischido, e chi fit sonniu m’abbizo!
d107d
Fonti bibliografiche
Ciriaco Antonio Tola, Cantones e mutos, a cura
di Sebastiano Tola Tola, Casa Editrice “La Fiorita”,
Teramo, 1914.
Gonario Pinna, Antologia dei poeti dialettali nuoresi,
Editrice Sarda Fossataro, Cagliari, 1969.
Gonario Pinna, Antologia dei poeti dialettali nuoresi,
Edizioni della Torre, Cagliari, 1982.
Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna,
a cura di Salvatore Tola, vol. I, Ilisso, Nuoro,
1999.
Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna,
a cura di Salvatore Tola, vol. II, Ilisso, Nuoro,
1999.
Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna,
a cura di Salvatore Tola, vol. III, Ilisso, Nuoro,
1999.
d109d
Indice
Raimondo Delogu
Beneditta ti siat et donada
Giorgio Filippi
Già su eranu est torrende
Francescangelo Satta Musio
Non perit no de sos benefattores
Melchiorre Dore
Pustis chi chimbe chidas so istadu
De musicu est su vissiu ostinadu
Atropo, indigna Parca!
Ciriaco Antonio Tola
A s’amante assente
Su tiru a su bersagliu...
Diego Mele
Su populu de Ula est fortunadu
Como sì chi piango cun rejone
Nde siat benedittu e laudadu
Giuseppe Soru
Ottana fit Ottana antigamente
Nicola Daga
Ah! femina isfazzada e avvilida
Osservaziones a unu zovanu ispaccone
Salvatore Rubeddu
Su zudissiu universale
Giovanni Antonio Murru
Il sogno
Ad Antonico Mura
Sebastiano Manconi
d110d
5
5
9
9
13
13
17
17
19
20
21
22
25
29
30
35
37
43
44
49
49
52
55
56
61
62
63
67
Attonzu
A Mario Pittalis
A Alfredo Deffenu
Sebastiano Satta
A Piera
S’abbocau
Su battizzu
Pasquale Dessanay
Sa morte de Pettenaju
Torrau
Siccagna
Sos campanones de Santa Maria
Antonio Giuseppe Solinas
Su Nugoresu
Su contu de Noè
Su sonniu
d111d
68
69
70
71
72
73
74
75
76
80
81
83
89
90
91
107
Finito di stampare nel mese di settembre 2008
per conto di:
EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO
NUORO
Scarica

versione pdf - Sardegna DigitalLibrary