SALVATORE COLOMO dal 1700 al 1800 Barbagia di Nuoro VOLUME 3 Poesie in limba – Barbagia di Nuoro dal 1700 al 1800 Collana «Sardigna in limba» Progetto editoriale e testi: Salvatore Colomo Progetto grafico e impaginazione: Gabriella Tornatore, Essegierre Srl Ricerca e editing: Roberta Girola, Essegierre Srl © Copyright 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s. di S. Colomo, per la Collana «Sardigna in limba» © 2008 by Editrice Archivio Fotografico Sardo s.a.s - Nuoro, via Foscolo 45, per «Poesie in limba – Barbagia di Nuoro dal 1700 al 1800», Volume 3 della Collana «Sardigna in limba» Tutti i diritti sono riservati. Nessuna parte di questo volume può essere riprodotta, memorizzata o trasmessa in alcuna forma e con alcun mezzo, elettronico, meccanico, in fotocopia, in disco o in altro modo, compresi cinema, radio, televisione, internet, compact disk, senza autorizzazione scritta dell’editore. L’editore si scusa per un eventuale involontario utilizzo di materiali coperti da copyright ed è a disposizione degli eventuali aventi diritto che non è stato possibile contattare. 1° edizione - 2008 EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO s.a.s. di S. Colomo, via Foscolo 45, 08100 Nuoro tel. e fax 0784/257121 www.sardegnaweb.it - [email protected] La collana «Sardigna in limba» nasce dal desiderio di leggere la vera cultura e la storia delle genti di Sardegna attraverso il suono ritmato delle loro poesie. Perché i poeti sardi non sono quasi mai dei veri letterati, ma semplici cultori della lingua e delle tradizioni locali, provenienti dal popolo, di cui sono la voce più autentica. Ascoltare versi che parlano di vita, d’amore, di leggende, nel dialetto locale in cui sono stati scritti, ci collega istantaneamente all’essenza stessa dei luoghi e dei tempi in cui sono stati concepiti. È la forza della limba, legata alle tradizioni e al sapere più antico, che ci aiuta a rivivere i fatti e gli argomenti narrati con autenticità e a non dimenticare la potenza culturale della letteratura poetica, la più tradizionale dell’isola. Sottili o ironici, beffardi o delicati, i versi qui raccolti nascono dall’animo di poeti sardi che, dal Quattrocento a oggi, non hanno mai smesso di cantare la vita e i suoi eventi con naturalezza e spontaneità, ma anche con grande maestria e raffinatezza. L’opera è articolata in venti volumi: i primi quindici raccolgono poesie vere e proprie, gli ultimi cinque sono invece dedicati alle gare poetiche, di cui la Sardegna vanta una ricca e fantasiosa tradizione, purtroppo a forte rischio di scomparsa: i poeti improvvisatori ancora in attività risultano infatti ormai pochissimi. Gli agili libretti sono classificati per gruppi di subregioni e per periodo storico; all’interno gli autori sono elencati in ordine cronologico, in base alla loro data di nascita, e sono corredati da una breve nota biografica. Per le poesie, la subregione è relativa al luogo di nascita dell’autore, mentre per le gare poetiche al paese in cui sono state disputate. L’impostazione in base alle antiche subregioni della Sardegna (piuttosto che alle nuove province, per esempio) nasce dal pensiero che la poesia dialettale – per quanto sicuramente ritenuta importante e interessante da una vasta schiera di ammiratori “contemporanei” – sappia più di antico che di moderno. È dunque parso naturale collocarla in quelle che ancora oggi vengono considerate le regioni storiche per eccellenza, i veri “territori” della Sardegna, tuttora così identificati da pastori, contadini, gente comune, cioè da quel popolo sardo che ha costruito nei secoli e che ora custodisce le tradizioni e i costumi della nostra isola. La poesia sarda è una sorta di plurisecolare epopea di dimensioni sterminate, per cui la presente opera non ha presunzione di completezza, anche se la ricerca è stata impegnativa e ha consentito di accedere a criteri di scelta validi sotto tutti i punti di vista: letterario, cronologico, territoriale. Per ora vuole essere quasi un assaggio generale, sia pure piuttosto ampio e omogeneamente riferito ai diversi territori, destinato a tutti, estimatori, conoscitori, ma anche comunissimi lettori che per la prima volta si avvicinano alla poesia dialettale. Per ogni autore sono state scelte alcune poesie, ma l’ambizione è quella di continuare a cercare e raccogliere materiale con cui proseguire, in altre collane simili, l’arduo compito di valorizzazione della nostra poesia, uno degli elementi più rappresentativi, e contemporaneamente poco conosciuti, della cultura del nostro popolo. Salvatore Colomo Raimondo Delogu (XVIII-XIX secolo) Originario di Bitti, visse tra il 1700 e il 1800, distinguendosi come un buon poeta improvvisatore. Beneditta ti siat et donada Beneditta ti siat et donada cudda fiza penada cun dolore! Mi costaiat et l’hapo pesada cun cura, cun trabagliu et cun sudore. Pro pagu tempus chi mi l’hat lassada como si l’hat collida su Segnore. Fiza de amore, mira sos affannos chi mi contristant sos floridos annos! Guais mannos a su coro mi dada su ponner una fiza in sepoltura, pro me fìt sa bella, s’istimada, anghel’e Chelu in humana figura; ma a sa morte remediu non b’hada, ogni naschid’hat sa morte segura. d5 d Cun tristura in cust’adde de affeu passat su pelegrinu cristianu, fatta siat sa voluntade ’e Deu ipse totu su mundu ch’hat in manu, ca lu cuntemplat su sentidu meu accumpagnadu cun su Soberanu. S’homine vanu chi no hat appicu isbagliat in sa legge naturale, nissunu ponzat in su mundu afficu menzus chi fattat bene chi non male, morit su poveru et morit su riccu sa morte l’hamus totus eguale! Generale sa morte nos casticat Deus cumandat in chelu et in terra, cando bi penso su coro si sicat ca sa morte a dognunu ponet gherra, unu nde lassat et unu nde picat et su chi lassat nemus si l’afferrat. Sa morte atterrat et culpa non b’hada ca lu cumprendo in su pensare meu, non cumbenit chi sias inculpada, ubbidi tue, lu cumandat Deu; morte chi ses timìda et ses amada a malos et a bonos das anneu. Oh Deus chi has criadu donzi cosa dami, ti preco, semper dirittura! d6 d S’anima mia est allegra et dizzosa si l’est aperta sa beata altura, ipsa est ancilla, fiza tua et isposa diletta a tivi et grata creatura. Ca fit limpia, pura et minoredda, senza malissia, ne devet peccadu, como la ido morta, Antoniedda! Su samben in sas venas m’has siccadu. Deus mi lesset a Margaritedda et i su restu chi bi sunt infattu! Hap’abbrazzadu de Deus su podere, Deus cumandat, fattat su chi chere’. d7 d Giorgio Filippi (XVIII-XIX secolo) Originario di Bitti, scrisse versi molto delicati e poetici. Visse tra il 1700 e il 1800. Già su eranu est torrende Già su eranu est torrende che prima allegru et fozidu; ma su reposu perdidu pro me non bi torrat mai, su coro in tantos guais ad ogn’istante delira’ et tue, bella, mi miras tantu cuntenta penende. Già torrat a sas campagnas su virde amenu colore, già est isoltu su rigore de su nie in sas muntagnas ma su coro in sas intragnas est die et notte affl iggidu. Cuddu astrau cungeladu de s’arburedu in sas chimas d9 d est già isoltu et che prima tenet sas fozas s’aggradu, ogni fiore allizadu ponet su luttu in olvidu. De mill’et milli fiores s’idet su campu adornadu inue non b’hat sulcadu s’industriosu aradore, hat già mudadu colore et de virdura est bestidu. Sas piantas delicadas appen’ispuntat su die parent chi gioghent et rie’ ca primavera est torrada, et mustrant a sa mirada su fruttu nou bessidu. Su rossignolu cantende dulzemente su manzanu dat a bider chi s’eranu est già suave torrende, et eo sempre penende pr’unu coro incrudelidu. S’anzone ancora minore disizende a pasculare sa mama lassat istare, paschet ervas et fiores, d 10 d et tue tantu rigore mustras cun risu fi ngidu? Già cominzant a giogare cun maneras sas pius bellas sas innozzentes vitellas unendesi totu umpare, et eo sempre a penare solu dep’esser naschidu? Chircat muntagnas et mares sa bella rundine amante, sempre in s’idea costante de cherrer clima mudare, et torrat a visitare s’antigu istimadu nidu. Finzas cuddu navigante dai su mare agitadu est a su portu approdadu in custu felizze istante, et già curret anelante pro ider su patriu lidu. Già a su bessire s’istella curret lestra a sa funtana pro si cumponner galana cudd’amante pastorella, su fronte, sa cara bella, su pilu brundu dechidu. d 11 d Edducas est pro me solu chi non b’hat mudassione, et i sa bella istajone la passo in pena et in dolu? Si non b’hat pro me consolu siat s’affettu fìnidu. Ma no, perdonami cara, totu cant’est ca t’adoro, non lu permittit su coro su chi t’esprimit sas laras, su chi sa limba ti narat est faeddare fi ngidu. Già des poder incontrare fazzilmente ater’amante ma non det esser costante cale tue has a bramare, ne des poder agattare amante de me pius fìdu. Ma su reposu perdidu pro me non bi torrat mai. d 12 d Francescangelo Satta Musio (XVIII secolo-1829) Nacque a Bitti nel 1700 e compose poesie di carattere popolare molto briose. Morì nel 1829. Non perit no de sos benefattores Non perit no de sos benefattores de su genere humanu sa memoria, mentras chi diligentes iscrittores eternizant sa fama cun sa historia; in mes’ai custos meritat honores Eleonora de Sardigna gloria, in tempos d’ignoranzia Eleonora promulgat leges ch’esistint ancora. Dai profunda dottrina istruida sa grande juighessa de Arborea dezzidit de sa morte et de sa vida tenzende in manu sa libra d’Astrea. Sa pergamena chi s’est custodida nde dat indubitada una idea de custa benemerita eroina chi meritat s’iscettru de reina. d 13 d Eleonora fit legislatrice affabile de trattu, ma severa, disposta a sullevare s’infelice, emula de Bellona sa gherrera; su cantadore de Clori et de Nice deviat tesser elegia intera pro poder dignamente encomiare custa femina prode et singolare. Tent’in ostaggio fit Brancaleone dai s’ambissiosu aragonesu, pro lu salvare a gherrare s’espone’ de fortalesa su pettus azzesu, et consighida sa salvassione s’isposu restat liberu et illesu; tant’est s’amore ch’hat a su consorte custa cumpagna preziosa et forte. Sa fiza de su bonu Marianu est impignada in atera battaglia, de Calari ad s’astutu capitanu punta de lanza sambenosa iscagliat, de manu sua morit castellanu; intrepida s’esercitu isbaragliat, muraglias et fortinos totu atterrat cun ballistas et machinas de gherra. Fit de aspettu gentile et grassiosa, bene formada de corporatura, si distinghiat pr’essere animosa d 14 d manifestende in s’assaltu bravura, affabile, benigna et virtuosa, donos ch’hapesit dai sa natura; solu mirende sa fìsonomia si li leggiat sa filantropia. De s’amazone sarda sa bravura istesit fi nza ai como seppellida: suggettos d’altu bordu hoe procurant de li dare sa laude devida, et essendesi unidos hant premura cale fenice a la torrare a vida, et regogliende sa fritta chijina resuscitare sa sarda eroina. S’est istada ammirada send’in vida canta lu siat creatura humana, s’istesit dai totu applaudida, tenta pro sa Camilla sardiniana, cando fattesit s’ultima partida morzesit virtuosa cristiana, pentida d’ogni culpa et d’ogni errore s’anima consignende a su Creadore. Sa fama tua durat immortale, et diat esser a mie cunzessu de poner subra s’urna sepulcrale de viola unu rattu et de zipressu, et de benemerenzia pro signale in ispiritu darem’un’amplessu, d 15 d istringhende sa manu, si l’istimas, a chie iscriet custas pagas rimas. d 16 d Melchiorre Dore (1770-1851) Nato a Bitti nel 1770, fu un grande letterato e cultore della poesia in dialetto. Le sue qualità intellettuali e poetiche gli valsero la stima di poeti e letterati del tempo, come Luca Cubeddu e il canonico Spano. Ci ha lasciato una composizione dialettale ispirata alla Bibbia e la sua opera più importante, La Gerusalemme Victoriosa. Non ci è invece giunto quasi nulla delle sue poesie giovanili, Musas profanas, ispirate a episodi mitologici e tramandate soprattutto per via orale. Morì a Nuoro nel 1851. Pustis chi chimbe chidas so istadu Pustis chi chimbe chidas so istadu, pro bona sorte mia, esiliadu a bidda mia, a su logu natiu, so torradu a Posada sanu et biu, inue incontro sas literas tuas: duas fi nt, caru frade, ma fi nt duas! una pius de s’atera galana. Custa fit de sa mente virziliana d 17 d Et m’annunziaiat dogni bene; fit tinta cun sas abbas de Ippocrene, duncas in cussas abbas haias bîdu? Sento chi troppu tardu l’hap’ischidu, prosit, Zanne caru, ista advertidu chi ti servo in sas cosas chi tue cheres, pro ti servire bastat chi lu neres: non mires s’ignoranzia nen bezzesa, eo ti so cumpanzu ind’ogni impresa, sempre so prontu ad sos cumandos tuos. Demus esser intesos ambos duos fi nz’a morrer, si cheres ti lu juro. Tantu t’adverto et tantu t’asseguro, et mi firmo cuntentu et cun amore, cumpanzu et frade Mercioro Dore. d 18 d De musicu est su vissiu ostinadu De musicu est su vissiu ostinadu qui non bogat sa oghe prontamente si no est de s’amigu arcipregadu. Pustis senza cumbidu, che insolente, iscadenat su cantu in tale gradu chi cantat che Tigelliu impertinente. Est pratica de musicu et est usu: cantat forzadu et non zessat piusu. Cesare chi a Tigelliu podiat forzare, ca fit sou soberanu, l’esortaiat et lu pregaiat pro ch’haeret cantadu, et tot’in vanu. Eppuru cando s’estru li beniat cantaiat in bassu et in sopranu, cun geniu et humore ispifferadu cantaiat a Baccu de insensadu. d 19 d Atropo, indigna Parca! Atropo, indigna Parca! et proite sa vida l’has leadu a chie m’hat pesadu et chi de sa familia fit s’arca? Ahi cando andaia in su mundu girende pro sa sorte! S’isperanzia mia fit tota in cust’Elia et tue, parca, l’has dadu sa morte! Piango consoladu qua cun sa morte sa vida l’has dadu. d 20 d Ciriaco Antonio Tola (1785-1868) Nacque a Bitti nel 1785 e compì gli studi ginnasiali a Sassari. Coltivò fi n da giovanissimo la passione per i classici, tanto che sapeva recitare a memoria lunghi brani di Virgilio, Orazio, Cicerone e Dante. Iniziò a comporre poesie a 15 anni e lo fece per tutta la vita, improvvisando e scrivendo rime sugli accadimenti della vita; spesso con i versi sfogava il dolore, che turbò la sua vita con diverse sventure familiari. Amava molto la campagna e le attività legate ad essa. Nel 1832, con regio decreto fu nominato esattore di Bitti e ricoprì la carica per 23 anni. Per un triennio, dal 1858 al 1860, fu sindaco ma non sentendosi compreso nelle sue idee di progresso civile, disilluso abbandonò la politica. Uomo religioso, integro e scrupoloso, morì nel 1868 in seguito a una breve malattia. d 21 d A s’amante assente Pro viver senza Dechida Prite non benit sa morte? Pro viver in custa sorte Morzende senza ispirare, Penosu m’est su campare Odiadu àppo sa vida. Ite m’importat sa vida Si non bido sa chi adoro? Ite mi alet si Coro Est dae me dividida? Che turturella affl iggida Tue puru des istare. Priva de sa cumpagnia Des suspirare dogn’ora, Ed eo suspiro ancora Ca patis, Columba mia, Su patire tou ebbia Creschet su meu penare. Solu sa riflessione D’esser tue angustiada Mi dat pena dupplicada Doppia est s’affl issione, Chie consolassione, Meschinu, mi podet dare? d 22 d Miro affl ittu isconsoladu, Non t’ido e t’àppo presente, Comente vivet comente Un amante in cust’istadu? Solu chie l’àt proadu Si lu podet figurare. Cantu affannu non proesit Su piedosu Troianu Mentras a Creusa invanu Disisperadu chirchesit, Fit eroe e non potesit Su piantu raffrenare. No l’allegrat sa vittoria Tristu est su fieru Ulisse Cando Penelope a isse Li presentat sa memoria, Mai simizante istoria Su tempus non det burrare Unu coro inamoradu Si conturbat e s’attristat Cantu pius lontanu distat Dae s’Oggettu istimadu, E si vivet separadu Ogn’istante un annu paret. Sas oras chi si disizan Fuin e passan che bentu d 23 d Sas oras de patimentu S’illongan e s’eternizan, S’ispettante martirizan Non b’àt ite dubitare. Sa mala fortuna mia S’atroce meu destinu Cheret chi viva meschinu Però ch’infelice sia, Sa sorte su chi timia Cussu mi faghet proare. Cheret sa sorte tirana Chi non benza ue ses tue, M’at confi nadu aterue In terra attesu e lontana, E cando sorte inumana Su rigore des calmare? Lassa sa barbaridade Sorte ingrata, disdignosa, De rimirare a Donosa Daemi sa libertade, O movedi a piedade, O movedi a m’accabare Odiadu àppo sa vida Penosu m’est su campare. d 24 d Su tiru a su bersagliu... Sardu, chi ses pro istipite romanu Lea s’arma chi Bronte àt tribagliadu Chin sa diressione de Vulcanu Sutta de s’antru de s’ Etna affumadu, E chin ferreu brazzu e destra manu Dirigila a su puntu designadu, Ma pro ferrères giustu, senza isbagliu In tempus t’esercita a su bersagliu. Oe chi de s’Italia às in comune Legges d’unu regnante liberale, Unu suggettu est bennidu a Orune Membru de su Consizu Provinciale In zelu no lu superat nessune E bramat chi a su tiru nazionale Cuncurrana sos bravos tiradores De s’Amsicora sardu imitadores. Est deputadu e veru italianu Erede de su grande luminare Ch’ illustresit su foro sardignanu Cando ponzesit manu a compilare Su codice giamadu Felicianu De sos giuristas tentu pro esemplare, De custe sos propincos e nebodes Faghen su bene sempre chi lu poden. d 25 d Sa via a sos nebodes additada Est de salvassione e de salude, Sa palma cand’est bene coltivada, Non podet esser chi su fruttu mudet Sa prosapia chi bene est educada Chin su samhen eredat sa virtude, E professat sa massima costante D’istruire su simile ignorante. Chin tale intentu sa solenne festa In s’odierna die àt destinadu D’Efis su santu in s’amena foresta Tottu su circundariu est avvisadu, Vistosu donu a tale oggettu apprestat A su chi si det esser signaladu Ferende su bersagliu istabilidu Restende dae tottu applaudidu. Custe che promotore àt s’intenzione Poder su muntagninu illuminare Imitende s’Isvizzera nassione Ue ogni cittadinu est militare, E poder, si si dat s’occasione De si fagher timire e rispettare, Chie est in s’arte bellica istruidu Podet narrer: «Non timo e so timidu». Cando resessat sa sarda muntagna Esser in s’arte bellica istruida Sa sorre sua italica Romagna d 26 d Pius non podet esser disunida, De s’Aquila bicipite griffagna Non podet timer benzende a s’isfida, De su Sardu est connotu su valore E devet resissire tiradore. De Roma sa settemplice collina Visìtala e de s’Adria sa laguna Custa de s’Oceanu est sa Reina In cudda sa marmaglia si radunat, Unu resuscitadu Catilina La martirizzat se nza culpa alcuna Pero Sardigna cale fida sorre Pro la salvare protestat de morrer. d 27 d Diego Mele (1797-1861 ) Nacque a Bitti nel 1797 da una famiglia di umili origini e rimase orfano di padre a soli 11 anni. Ciò nonostante, la madre con grandi sacrifici gli diede la possibilità di studiare e nel 1828 si laureò in Teologia, prendendo gli ordini con il condiscepolo e amico Giovanni Spano. Le sue poesie, dai toni satirici e provocatori, gli procurarono molte inimicizie fi no a costringerlo a a fuggire dal suo paese. Fu infatti accusato di avversare la Legge delle Chiudende e di incoraggiare la gente a tenere il bestiame vagante, oltre che a diffondere il comunismo territoriale; per questo l’arcivescovo Bua lo mandò in esilio a Ozieri presso i padri Cappuccini. Le sue poesie danno voce alla società agropastorale in cui visse, lamentando le misere condizioni in cui vivevano contadini e pastori. Morì a Olzai nel 1861. d 29 d Su populu de Ula est fortunadu Su populu de Ula est fortunadu ca tenet su Consizu sanitariu. A plenos votos hat deliberadu s’interu Municipiu et secretariu chi siat prontamente cordonadu totu cantu su nostru circundariu; gasie, stabilidu su pianu, su chollera nos mirat a lontanu. Prima però si devet procurare s’interna e i s’urbana polizia, eo cherzo s’esemplu a totu dare prinzipiende dai domo mia: da intro a foras si devet bogare dogni bruttesa et dogni porcheria ca narant chi s’internu limpiore est primu et prinzipale difensore. Gasie procurada sa nettesa, et gasi istabilidu su cordone de su chollera semus in diffesa, non timimus sa sua invasione; ca s’est Busachi a su chollera resa s’agatat hoe in disperassione, et ca su male s’est fattende seriu dai Ula dimandat refrigeriu. d 30 d Ca s’est fattende seriu su male su populu est pienu de terrore. Et pro cussu sa zente prinzipale, cherfende mitigare su rigore, a Ula mandat un’ambasciadore bene munidu de credenziale, chi siat bene dottu et bene praticu, capazze e istruidu diplomaticu. Ma devet esser un’intelligente pro jugher s’imbasciada pius segura, constituzionale e indipendente, chi non tenzat timore ne paura; et gasi in sa presente congiuntura non nd’agatades che i su molente, e a isse cumbenit chi mandedas et de su risultadu non dudedas. Isse paret su pius adattadu et pro custa fazzenda est fattu a posta, fi nzas dai Camillu est rispettadu liberu de gabella et de imposta. Si mandades a issu deputadu tenides favorabile risposta pro chi de Ula totu sos molentes li sunt bonos amigos et parentes. Ch’isse edducas si mandet in s’istante esigit de Busachi su destinu, tenet coraggiu zivile bastante, d 31 d bastat narrer coraggiu molentinu. A passu grave et seriu portante intraprendet de Ula su caminu. Chi paret! sa guardia l’intimat, ma isse non si parat ne si arrimat. Tirat de coa e avanzat derettu, baldanzosu, attrividu, temerariu, nende chi deputadu no est suggettu a su regulamentu sanitariu; su populu de Ula est inchiettu e instat de prozzessu unu summariu; isse tumultuante e indignadu instat chi prestu siat profumadu. Su populu reclamat furiosu chi si profumet in via summaria, mentras cun fundamentu est suspettosu chi custu bestione appestet s’aria: bennidu dae logu chollerosu est suggettu a sa legge sanitaria ch’hat bene istabilidu dai prinzipiu de Ula su zelante Municipiu. Su populu reclamat cun istanzia contra sa molentina prepotenzia, chi reprimat de issa sa baldanzia de su populu unidu a sa presenzia; tales chi no alleghet ignoranzia in pubblicu si leget sa sentenzia, d 32 d pro chi cust’insolente bestione siat suggettu a profumassione. Eccodi prontu su profumadore, su profumandu est ancora presente, su populu pienu de furore instat chi si profumet prontamente. Et pro cust’infelizze paziente non bi det haer grassia ne favore? «No» reclamat su populu a sa coa «a su delittu nou pena noa». A su delittu nou noa pena chi servat a su mundu de iscarmentu, mentras chi no hat fattu barantena comente narat su regulamentu; ecco chi de su poveru giumentu tota canta si tremat sa carena; però b’hat una cosa de pensare; cal’est sa prima parte a profumare? Sos peritos de s’arte totu nana, intendentes de profumassione, chi prima cosa in s’operassione devet esser sa parte derettana; ecco una boghe chi no est humana: s’assustant totu et bruttant su carzone; su paziente chi totu cumprendet alzat sa coa et rumore s’intendet. d 33 d Su rumore s’intendet fragorosu de ambas buccas de su paziente, su populu si fuit paurosu nende: «Cust’est prozzeder de molente». Ma su profumadore diligente su profumu cominzat premurosu, presente inie tota s’assemblea eccodi un’improvvisa diarrea. S’assemblea chi restat ispantada cambiada in tristura s’allegria nende: «S’aera nostra est infettada dae peste de atera zenia, ecco tota sa terra hat imbruttada de su molente sa dissenteria, non cumbenit pius de prosighire, donzunu juttat pedes pro fuire». Totu sos de Busachi sunt offesos, pro custu grav’oltraggiu andant in furia, de ira et de furore sunt azzesos et cherent vindicada cust’ingiuria; de paura si trement sos ulesos ca de forza bastante hana penuria; sos de Busachi cherent a rigore risarcidu interessu, fama e honore. d 34 d Como sì chi piango cun rejone Como sì chi piango cun rejone sa mala sorte et disgrassia mia! In sas beffes chi sempre mi faghia hoe so rutu corzu disdicciadu; totu su tempus meu hapo passadu fattende milli beffes de Lodè, como beffant sos ateros de me et est subra a mie sa derisione. Amigos, si tenides piedade benide a consolare unu mischinu constituidu in tanta solidade in custu territoriu lodeinu. Cun tant’afl issione lu mirade ue l’hat trasportadu su destinu, pianghende cun pena et agonia totu sas beffes de sa pizzinnia. Cun agonia et coro tribuladu piango notte et die amaramente, dae superiores agitadu a levante portadu dai ponente. Ogni pena in su mundu hapo proadu, custa mi mancaiat solamente: de benner a Lodè vice-rettore, de totu sos dolores pius dolore! d 35 d Totu dana molestia sas penas però custas a totu nant addios, de su coro siccadas sunt sas venas dai ojos si formant duos rios, già chi sas allegrias sunt anzenas et sunu sos affannos totu mios; est bisonzu chi tenza passienzia dai Chelu ispetto provvidenzia. A bois m’incumando, o roccas duras, et a bois, o buscos piedosos, mentras chi sas humanas criaduras mi mirana cun ojos odiosos; o aes de sas puntas et alturas sos suspiros sentide agoniosos, benide prontamente a unu olu pro dare ai custu coro unu consolu! Aes mias benignas et humanas chi faghides habitu in sas aeras, dae sas regiones pius lontanas acudide velozzes et lezeras; lupos mios besside dai sas tanas, unidebos a pare cun sas feras pro dare ai custu coro unu confortu chi s’incontrat inoghe mesu mortu. d 36 d Nde siat benedittu e laudadu Caderina Nde siat benedittu e laudadu totu su chelu e i su firmamentu. Como chi m’est su contu resessidu sos affannos patidos pius non sento, de totu sos disastros ch’hap’hapìdu appenas che in sonnu mi nd’ammento: affi ne tenzo in domo unu maridu cun chie mi consolo e mi cuntento; non mi chescio pius ne mi lamento ch’hap’in manu s’addoru e i s’appentu. Dogni male suffridu e dogni anneu como s’est cunvertidu in allegria, ite bellu gosare, ite recreu tenner unu maridu in cumpagnia! Un’ater’unu che a Zua meu pro cussa anca de sorre nde cheria, mancari chi non fettat fantasia est de bonu discursu e de talentu. Como chi mi sento sana e frisca, dai maridu meu dengherada, de maridu hapo fattu bona pisca, già mi poto jamare fortunada; d 37 d bois l’ischides, comare Franzisca, ca sezis dae meda cojuada; vida che i sa nostra non bi nd’hada de giubilu piena, e de cuntentu. Franzisca Bois sezis, comare, ancora noa in sos affares matrimoniales però l’hazis a narrer a sa coa: in sos benes b’hat puru tantos males. Eo, comare, chi nd’hapo sa proa nde poto fagher testimoniales ca b’hat puru maridos infernales chi sunt de sas muzeres su turmentu. Caderina Cussos sunu maridos bestiales chi no ischini bene sos doveres, però Zua no est de cuddos tales chi trattant che istrazzos sas muzeres: mi l’hat giuradu subra sos giuales chi m’hat a dare totu sos piagheres; eo puru servinde a tantos meres hap’imparadu s’impraniamentu. Franzisca In su mundu b’hat fossos e iscalas, s’incontrat unu o ateru disastru: s’est beru su chi nant sas limbas malas Zuampedru in domare est bonu mastru; d 38 d intantu preparadebos sas palas ad sas frigassiones de s’ozastru, tenide prontu unu bonu impiastru ch’hat a servire de medicamentu. Caderina Ite totu, comare, mi contades in mesu de sa nostra confìdanzia? Bois, comare, mi disisperades in logu de mi dare un’isperanzia; sas ateras medides e pesades cun sas mesuras bostras e bilanzia? Si faghet sa muzere calchi erranzia meritat zertu su curriggimentu. Franzisca Bois sezis prudente faeddende, m’hazis dadu tres sabias rispostas, ma s’intendides su fuste ballende in palas e in renes e in costas mi paret chi bos bido a boghes postas, pro Deus! aggiuroriu gridende, e i sa zente totu concurrende pro iscultare su dibattimentu. Caderina Custa paret, comare, un’insolenzia, bois non sezis amiga corale; però maridu meu est de sienzia chi jughet in cherveddos bonu sale. d 39 d Ma si tenzo de fuste una sentenzia l’appello a su supremu tribunale de mercante compare Pasquale, chi m’hat fattu unu forte giuramentu. Compare Pasquale m’hat giuradu subra sos metros chi medit su pannu ch’hat a maridu meu prezzettadu de non mi maltrattare pro mes’annu; e si tenzo da isse calchi dannu, chi si cheret torrare a su passadu, compare Pasquale hat ordinadu de recurrer a isse in su momentu. Franzisca Comare, meda astuta bos faghides ma sezis meda tonta e ignorante: si su mundu connoscher no ischides chi Zua bos imparat su portante. Bois forsis ancora non creides ch’hat a fagher orijas de mercante: si a compare bostru recurrides inutilmente perdides s’intentu. Creidemi, comare, a fide mia, chi su mundu est pienu ’e amarguras, innantis eo puru supponia cust’istadu pienu de dulcuras, mancu in su sonnu m’immaginaia de b’incontrare tantas disastruras: d 40 d disgrassias presentes e futuras sunu de cust’istadu s’alimentu. Sa vida nostra est d’affannos piena, d’angustias, tormentos e dolores, nois tenimus a pranz’e a chena su fuste pro carignos e amores tant’est chi custa povera carena jughet ind’ogni parte lividores: custos sunu sos gustos e sabores chi de tantas promissas hapo tentu. Caderina Bell’e gai, comare, m’accunorta’! unu bonu regalu mi propone’. Si bos l’haere ischidu innantis morta chi no intrare in custa chistione; como a su ch’hat a benner so resorta, benzat su fuste o benzat su bastone: sos malannos dent esser a cumone, divisu a mes’a pare su lamentu. Dai como mi tremo de paura, solu pro lu pensare resto fritta: si trattat Zua s’antiga locura già tenzo preparada sa palitta. Pro como maleigo sa frissura de don Sisini e donna Margarita, siat Grazia Soro maleditta chi m’haiat bogadu cust’imbentu! d 41 d Nde siat benedittu e laudadu totu su chelu e i su firmamentu. d 42 d Giuseppe Soru (1815-1872) Nacque a Ottana nel 1815. Pastore, era analfabeta ma fu autore di molte poesie, parecchie delle quali sono andate perdute. Di particolare interesse il suo poema in 226 ottave, Vida, morte e passione de N. S. Gesù Gristu, in cui riproduce fedelmente la Bibbia quasi per intero. Fino a qualche tempo fa i versi del suo componimento venivano cantati durante il rosario, recitato nelle case nel periodo della Quaresima. Purtroppo solo una piccola parte di questa opera è giunta fi no a noi. Fu autore anche della celeberrima Ottana fit Ottana anticamente, qui riportata, in cui viene lamentata la decadenza del paese. Morì nel suo paese natale nel 1872. d 43 d Ottana fit Ottana antigamente Ottana fìt Ottana antigamente como fi nas sa terra est cambiada, una zittade famosa e potente miradebolla comente est torrada: bennida est mancu in fruttos e in zente ca sa perfetta lughe li est mancada, torrada est in figura ’e no cumparrer chi a tottugantos hat dadu ite narrer. Posta in su primu gradu che un’eroe cun diversos istados, sos prus mannos, non fìt distrutta comente a oe in su milliedughentosbindigannos; ma dae su seschentos bintinoe bennida in disventuras e affannos, mancados sun sos mannos privilegios, distruttos sun cunbentos e collegios. S’esseren faeddadu sos mattones dian narrer comente sun distruttos ch’in su sartu s’agatan sos muntones de frabicos antigos, muros ruttos, cun degheottomizza de persones obbligados a dare sos tributos; como distruttos cun furia tanta chi bind’hat solu che millechimbanta. d 44 d Distruttas cuddas salas eccellentes cun palazzos de tres, battor pianos cun contes e marchesis possidentes arcipretes, canonicos, plebanos, distruttos Mussignores e assistentes de sa sede apostolica sufraganos. Si agatat unu baculu a signale comente Vescovile Pastorale. S’agatat custu e no paret modernu de diversu metallu a sos colores; iscrivanos, giuighes de guvernu distruttos capitanos e maggiores, non fi n issos pro vivere in eternu supra Deus no b’hat superiores; nobiles professores, sos pius dottos, in breve tempus, distruttos e mortos. E cando han a torrare sos gigantes in sas campagnas cun sos monumentos non sind’hat bidu pius simizzantes de istatura e ne de armamentos; omines riccos e beneistantes cumandaian fi nas reggimentos; como sun in su fangu sepultados terra fi ni e a terra sun torrados. Non si devet zittade pius trattare, torrada est a pittica patriola: una eresia b’hat de ammirare d 45 d chi de sas tantas abarrada est sola, sa ’e Santu Nigola titolare ue faghen sos parracos iscola; una cresia ebbia bi hat restadu ue b’est Gesu su Sacramentadu. Ca fìt domo de Deus dilettante s’ultima oper’antiga militante la dian haer fatta pius a nante cun turres sas pius esorbitantes b’est su disignu, s’ateru est mancante ca mancadu est su mastru disignante, mancat sa zente in su menzus discurre(r) pro cussu bi hat disignu e no bi hat turre. Tando fit bellu su lumen de Ottana cun damas e marchesas e contissas; tando gia fìt allegra onzi campana cando b’haiat vintisette missas, tando it bundanziosa onzi funtana como mancu sas abbas paren issas, prima cun tantas missas adornada como nd’hat una ebbia e cando l’hada. Mancadas sun sas musicas e sonos teatros, artifìzios antigos, prima b’haiat grassias e donos ca fi n devotos, cun Deus amigos, namos chi Deus premiat sos bonos e a malos fragellos e castigos, d 46 d pro su primu de onzi die ’e festa como si provat famen, gherra e pesta. Lassamos su passadu in pensamentu trattamos sa presente nostra edade, s’approvat d’ogni falsu testamentu fide no hat su frade cun su frade, andat su malu zelu in aumentu, s’invidia prus de sa caridade, sa giusta caridade s’ispiegat a sa prova de chie mi lu negat. Mancat sa vide, sa prima virtude cudda ch’in su battizzu hamos giuradu, mancat sa vide mancat sa salude senza fide nessunu ’enit salvadu; si passan annos in sa gioventude senz’ischire su chi han professadu; a chie no hat fide mancat tottu prite legges de Deus no hat connottu. Est tantu necessaria sa fide cantu sa vida in su propiu gradu Ottanesos sos ojos aberide timo chi caligunu appet mancadu, si bos torrat a contu prosighide vivere in d’unu eternu malu istadu; Mirade disgustadu paret Deus: ispettende su bonu, ’enit su peus. d 47 d Lu cunsideren sos pius attivos si sas resones mias sun profanas, no importat chircare pius motivos bastante amos sas grassias lontanas, como de onzi bene semus privos aumentadas sun solu sas ranas; Ottana prima fìt zittade ricca como est torrada povera e pitticca. Ispiantadas dae fundamentu sun sas ziviles abitaziones, in manos pro memoria e ammentu iscritturas in varios contones; de las cumprender no bi nd’hat talentu ma bene rappresentan sas persones cun d’unu sole e sas cifras in mesu sas cales naran su nomen de Zesu. Mancan disignos e ateros fattos cun sa morte si fìnit malu e bonu, cuddos ch’a Deus fi n giustos e gratos sind’est servidu ca fìt su padronu; mancados sun sos premios prus altos benit discuncordadu d’ogni sonu, Deus chi est de onzi cosa mere faghet cuddu chi l’est in piaghere. Ottana fìt Ottana antigamente si sighit gai torrat a niente. d 48 d Nicola Daga (1833-1898) Nicolò Porcu Deiana, noto Daga, nacque a Nuoro nel 1833 e fece il contadino per tutta la vita, senza mai frequentare le scuole. Fu amico di due importanti poeti nuoresi, Giovanni Antonio Murru e Sebastiano Satta; in particolare quest’ultimo lo andava spesso a trovare, trovando particolarmente piacevole sentirlo parlare in dialetto. Le sue poesie denunciano con toni satirici i costumi e i comportamenti morali dell’epoca, soprattutto delle donne. Morì nel 1898. Ah! femina isfazzada e avvilida 1. Ah! femina isfazzada e avvilida Senza sentire birgonza nè dannos; Send’affittad’a unu tantos annos A s’atteru su coro has’ intregadu. E tue omine maccu has’acconcadu A leare una femin’impedida. d 49 d 2. Acconcada li has e mancu muttu Senza tenner alcunu riguardu. Cantu ti naschit su fizu bastardu Dobbidosu ti ghettas su cucuttu. … 3. Acconcada li has a ojos vistos A su craru vidente e no a cua Còmmo colliti tottu: est roba tua Sos tuos e anzenos acquistos; Però des benner chin sos murros pistos Chei sa trotta in mesu ’e sa lua; Currende fis currende a tottu fua Fin’a cando ti ses isbarrazzadu. 4. … Atter si l’hat sa terra pienada E tue su laore ti lu messas Tue non l’has pessadu né bi pessas Chi faches un’incunza ammesturada. … 5. … Asiu nd’has issepert’isseperta Como chi b’hat in mesu atteru ghiu Istadu jà ses prontu e attriviu d 50 d Ponner’a muros ruttos sa coperta. … 6. Seperada ti l’has in mesu mandra Ca fis in s’appettidu dae meda Chettadu l’has sa sedda a sa pruddeda Ma non l’has riparadu sa malandra. Cantu s’est agattada a forza branda T’est abbarrada a la seder maseda Senz’accostar’a muru né a preda Ti nche li ses a supra cavalcadu. 10. Jà bido che de tottu ses cuntentu Chi non ti piccas nessuna chimera Ma però cant’affazzas a carrera Ses coronadu che boe d’armentu … 14. … Macch’est issa ch’àt postu fattu tou E tue peus ch’has leadu a issa Tres annos fit a s’atter’imprommissa Ei commo ses tue isposu nou Comm’a cumone bos cochides s’ou Cando lu criat si non l’hat creadu. d 51 d Osservaziones a unu zovanu ispaccone Da chi ses pacos annos cojubau Cominzas a ischire it’est su mundu Zovanu fanfarrone e pili tundu Provande cosas chi no has provau. Commo cantas e giubilas in artu Chi sa berretta a mesu palas Però des benner a perder sas galas E torrare a berritta de quartu Cantu cominzat a entrare Martu Ti s’hana a presentare sas iscalas Tando tue no arzias e ne falas Ca ses che boe rude isanimau. Da chi ses… In tottue chi ziras, conchi maccu, T’intenden tottu in cussa cantilena Si nche ghettas su pede a sa cadena Tand’ischis ite b’hat intr’è su saccu Si gal’istau non bi ses theraccu A bezzu des istare in domm’anzena Commo faeddas a bucca piena Però a sa fi ne des benner cagliadu. d 52 d Da chi ses… Deo fip’ispassasu cant’a tie Dimandatinde a sos chi m’han connottu Però commo mi serbit de abbolottu Chi non nde pott’intender e nen bier Gai matessi hat a costare a tie Chi tind’has a isponer de su tottu Si ti coiubas has a facher vottu D’istare ogni die ritirau. Da chi ses… d 53 d Salvatore Rubeddu (1847-1891) Nacque a Nuoro nel 1847 e, conseguita la licenza ginnasiale, si trasferì a Pisa per proseguire gli studi, che per problemi fi nanziari della famiglia non riuscì a terminare. Tornò quindi in Sardegna e, costretto a cercarsi un’occupazione (anche perché a soli 27 anni decise di sposarsi), si impiegò dapprima al comune, poi presso l’ufficio del registro, quindi insegnò nelle scuole elementari e infi ne trovò un’occupazione stabile come direttore del dazio. Le sue poesie sono contraddistinte da un profondo anticlericalismo e da un mordace sarcasmo, con il quale riuscì sempre a condannare gli abusi da parte dei potenti sui più deboli; per questo fu molto amato dal popolo. Morì a soli 44 anni, nel 1891. d 55 d Su zudissiu universale La resurrezione della carne «Surgite de avello, fizos mios, surgite omnes, ch’est bennida s’ora interos in sa carre e tottu bios. Et surgant animalia tottu fora chin cudda bida sa cale hant connottu comente in terra fachesint dimora». Su campu ’e Josafat in abolottu s’est postu, in d’un istante, tottu pienu de corpos e manc’unu non fit nottu. A custu, Deus trunchesit su frenu a sa paraula bochinande forte: - «Adamu, beni intregu, nomine oscenu!» In sutta d’unu pinu senza morte nabat ferinde su truncu vetustu: - A pritte m’has battidu a custa sorte! De t’attrippare non perdo su gustu si non mi torra su chi m’has furau fi nas a tenner custu corpus zustu. Dialogo tra Dio e Adamo Ch’eo besta sa carre novamente de sa cale nd’has fattu atteru mere. d 56 d - «Ah, tontu, nesit Deus, dami attentu: benzat sa carre noba assimizante a cudda c’ant usadu attrivimentu!» Ed ecco Adamu formadu in s’istante fi nzas tenende in manu una bollonca chi s’hat fattu fachende unu zirante. Adamu tando si grattat sa conca e seriu e tristu che isposu pentiu s’hat iscuttu a su nare una pistonca E cominzat a narrer: - Sende biu comente so, m’ammento de s’assione chi pustìs s’Iscrittura hat curreziu. Non fit mela, nen pira, nen limone, de su serpente malu fit s’idea de cherrer mezus pane ’e su cocone. Ma mutti commo sa femina mea si sind’ammentat su chi l’appo nau prima de facher s’assione rea. E Deus hat a Eva bochinau: -beni e nara su chi l’has intesu prima de facher su mannu peccau. Ed Eva tando chi si l’hat cumpresu rispondet nande: su ch’appo a contare a s’anima aggravada azzunghet pesu. d 57 d Eva racconta il suo congiungimento con Adamo «Cando fit su labore pro ispicare, nesit daese cambio barbattu ca non cumbenit de l’appedicare. Mira chi su terrinu est contraffattu, li rispondet, ca s’arasa in sa rocca difficilmente nde fachese imbrattu. E ipsu tando ghettesit sa socca a su tentorju rude nande: junghe, cando s’hat bidu falande sa frocca. E tando deo l’appo nau: - punghe; ma mi rispondet: - non li fachet tacca bisonz’est chi s’ispina li prolunghe. Fache de boe e deo faco de bacca, li consizesi, ca su primu surcu sempre cheret leadu chin fiacca. E ipsu tando punghesit che turcu e prolungat s’arbada in sa cudina in modu e nche la tirare a rimurcu. Che ch’esseret bocande cottichina, de modu chi l’happo nau: - moghe chi non l’accattas cussa radichina. d 58 d Ed ecco tando s’intendet sa boche de s’anzelu e su Chelu ispietau chi nos hat nau: - bessie da inoche Adamu mi si rughet assustrau cubandesi sa cara in su sinu meu; che ligadorja si m’est attaccau. Dio chiede conto ad Adamo del fatto Cando fis fattu mere in su giardinu e pritte t’has formadu noba intrada mentres t’hapo mustrau unu caminu? Sa vera porta la bio serrada; e comente est ch’has tentu tantu ardire cherres colare in sa bia arenada? - Signore, rispondesit, des ischire chi su caminu fit tant’isfossau ch’intrande fit difficile a nch’essire. Mira chi medas bortas so colau e si comente m’has fattu gravosu sa terra troppu in bassu happo falau. Ma Adamo dà la colpa a Eva E cando Eva m’hat bidu pensosu, frassa, m’hat cunsizadu d’approdare in cussu portu malu e burrascosu. d 59 d Atteru fattu non tenzo a contare; narrer mi restat chi nostru Signore mi cheriat su fallu perdonare. Si sa mancanzia esseret prus minore. rispondet Deus, e ch’eres osservau sa legge mea chin tantu rigore, t’aia de su tottu perdonau, pro chi bastabat sa pena sufferfa. Però commo diversu happo pensau. E pronunzia ed esegue la condanna Tando l’aggarrat a sa tilicherta nandeli: - isporcazzona, animalazza e nche l’imbolat supra sa coperta. Fis nota chi fis ferru e mala razza ca in mesu e tantu focu ses colada e tue sempre de sa propria fazza. Pro tres annos abbarra cundannada sempre in mesu e abba, nibe e bentu ca una borta fis troppu arriscada cando fachias fossu in su pamentu. d 60 d Giovanni Antonio Murru (1853-1890) Nacque a Nuoro nel 1853, dove si formò divenendo un uomo di grande cultura e intelligenza, oltre che un poeta molto stimato. Scrisse soprattutto in lingua italiana e studiò con passione le letterature straniere: lo testimonia la presenza, nei suoi manoscritti, di alcune traduzioni dal francese, dall’inglese e dal tedesco. Sono invece purtroppo pochissime le produzioni dialettali giunte a noi, che dovevano essere piuttosto consistenti. Partecipò attivamente alla sommossa de Su Connottu nel 1868 e ad altre attività promosse dal popolo. Grande bevitore, amava passare il tempo con le comitive di poeti amici con cui girava i vari iscopiles di Nuoro, cioè le cantine dei produttori di vino (chiamate iscopiles perché riconoscibili per mezzo di una piccola scopa appesa all’ingresso). Morì nel 1890, a soli 37 anni. d 61 d Il sogno E nanchi fippo in d’una badde mala, Currende chi azzommai m’isperdia; E pustis mi pariat chi juchia Ferros in brussios e corjos a pala. Tando che fippo in d’una grande sala Ube b’aiat zente de cada zenìa; E in fundu a sa sala nche bidìa Unu boia, una furca e un’iscala. Tando che fippo in’intro ’e quarteri, Ube b’aiat unu grande pranzu, Pranzu chi no fit prus de presoneri. Deo famiu prur de cane lanzu, Appenas picco in manos su prattèri Mi nche brincat sa conca de Licanzu! d 62 d Ad Antonico Mura per il suo giorno onomastico il 17 gennaio 1877 Cudda die Prede Paulu de Cumbentu Mi nat: a mi faches unu piachere? E dego li rispondo in su momentu Sì, ti lu faco: nara su chi cheres. E issu replicat: Fachemi, ma a fura, Unu Sonettu pro Antonicu Mura. Anzis est mezus chin de facas duo Chi cantu e cantu non b’has a crepare; Unu lu faches pro su santu suo S’ateru pro su santu de compare. Ma mih! Non ch’essas in istravaganzia Fachemi duos sonettos de sustanzia. Sonettos de sustanzia e duos puru! Basta! Hapo a facher chi nde sias cuntentu; E in custa paraula sicuru Sinde andat Prede Paulu de Cumbentu. Deo puru borto c..... u a su barberi E mi nche ando aggrucare sos zilleri. Su Lunis mancu mi bi soe postu Ca mi fippo iscorjande una cottura. Ma su Martis cheria a dogni costu Ponner tottu sas musas a tortura d 63 d E infatti fippo in terra dae s’impoddile Chircande s’estru in intro ’e sa barile. Isto tres oras chin sa pinna in manu Pessande allisiande su mustazzu A lu credes chi in tottu su manzanu No appo pottiu concludere unu c...? Finalmente perdende sa passenzia Ch’esso a su solitu in iscandescenzia. Malappat ’e barile! Su diaulu Do chie s’estru chircat dae issa E maleittu siat Prede Paulu Chi istrazzadu mi nd’hat cussa promissa. Bastat dego sonetto non de faco E si Ledda s’arrabiat minde c... Do una punta de pede a sa barile Fullio sa pinna de mala manera E chin grabu de rusticu incivile Mando tottu sas Musas a galera, Maleighende a cudd’istravaganzia De mi cherrer sonettos de sustanzia. Donzunu cantat a manera sua Cunforma chi l’hat dadu su talentu E si est gai, cantone non de dua. Ma si las cheret nde li faco chentu, Però sas cumbenienzias cheren sarbas Ca a cantare no est a facher barbas. d 64 d E custu ti lu naro ca Pascale Cheriat cosa bona e fatta in presse Ma in s’ordine giustu e naturale Custas sun cosas chi non poden esse. Si Pascale rispondet chi est macchighine Nara chi ponzat unu litru de asprighine. De su restu a la narrer franca e tunda Si cantat pro commissione anzena Est meda raru chi non si confunda Su poeta pro cantu tenzat vena Lassande tottu s’ateru in disparte Sa poesia est geniu e no est arte. Tue unu piachere mi lu fache Ma tottu in cosas de professione Per esempiu mi das si ti piachet Una surba, una paia de iscarpone. Mi pones gratis un’issoladura Ma sas rimas sun d’atera natura. Como canto però pro contu meu Canto pro unu amicu caru e dignu Si sonetto est bellu l’ischit Deu Ma non nes chi non b’appo postu impignu Chi anzis pro esser segundu sa moda L’apo fattu chin d’unu metro de coda. d 65 d Sebastiano Manconi (1866-1935) Nacque a Nuoro nel 1866, ma restò quasi sempre lontano dalla sua città poiché esercitava la professione di magistrato. Uomo di grande cultura, poeta solitario, era di orientamento politico socialista e anticlericale e fu molto amico di Sebastiano Satta. Fu anche pubblicista e critico letterario per La Nuova Sardegna. Compose moltissime poesie in italiano e, in dialetto, sonetti caratterizzati da una lirica pulita e schietta, in cui malinconicamente dipinge aspetti e atmosfere tipiche della Nuoro più semplice e povera. Nella speranza di guarire il figlio sordomuto, ottenne il trasferimento a Milano, dove morì di cancro nel 1935, dopo due anni di grandi sofferenze. d 67 d Attonzu Colant incappottaos a manzanile A sonu de punzittas e de ferru Chi ’ss’arau, su jubeddu, s’abarile Sos massaios, e no istentant ca s’iberru… Creschet s’erbedda ch’est un’allegria Immesu de sa neula mattutina. Si ’nde piccat sas fozzas sa sisia Grogas e siccas mulina, mulina. Sos ramos trement e sas fozzas, nudos, Tristos chircant iss’aghera a lamentu, E prantu guttiant, guttiant, guttiant mudos. Bi colat unu corbu a bolu lentu E ghettat dess’attonzu sos saludos E li rispondet unu muliu e bentu. d 68 d A Mario Pittalis Sa bida nostra, o Mariu, si nche colat Comente unu pirizzoleddu, gai, Mi, brandu, brandu, chi non luchet mai Che lampu ’e sole, e s’ocru ti nde bolat. Intrighinande est già sa zoventude; Noi semus fozzas chi olant assu bentu. Ahi, su coro nos tremet ass’ammentu E s’iscappat a currer che boe rude. Mariè, mi pares unu groddolinu Culi nudu, de cuddos ch’andant muru muru, Comente su pulighe in sinu, Eh!... a ssas pizzoccas Santu Nofre, iscuru, Nch’est innedda, e su Monte ballarinu E sa Dozzia, e sa Tanca manna puru. d 69 d A Alfredo Deffenu Cando ti cantat s’anima comente Sa runchine a ’impoddile e ti s’apperit Che porzeddu de rosa, assa luchente Barbagia pessa chi versos t’offerit. Sospira semper chi ti los ammente Sos buscos suos, sos montes, ube aperit Sas alas s’isperanzia, e de repente T’irmenticas sa pena chi ti ferit. Arfrè, però tue ses unu sirbone De cuddos chissa thudda e chissa sanna! Puh! e in Thattari às su coro e una presone Nugot ti pare. Titulia! Mi!... manna; E fava est dommo tua e tue unu suzone, Beffe! runzosu de toccare a canna! d 70 d Sebastiano Satta (1867-1914) Nacque a Nuoro nel 1867 da padre avvocato, di cui rimase orfano in tenerissima età. Compì nella città natale gli studi elementari e ginnasiali, e frequentò il liceo e l’università a Sassari. Dopo il servizio militare a Bologna, rientrò a Sassari e intraprese la carriera di giornalista, collaborando a diversi periodici e riviste, quindi si trasferì di nuovo a Nuoro dove divenne presto un noto e stimato penalista. Si sposò ed ebbe due figli, di cui la femmina, Raimonda, morì a un anno. La sua vena poetica cominciò ad esprimersi fi n da giovanissimo, e fu ispirata soprattutto dal suo credo politico e dalla vita del popolo barbaricino. Nel 1908 un grave ictus gli paralizzò completamente la parte destra del corpo. Morì nella sua città sei anni dopo, nel 1914. d 71 d A Piera Piera, non ti mustres tantu avara de amore e surrisos delicados chin custu coro meu, chi ti prepara basos e carignos mai provados. Iscurta, bella, iscurta, rosa rara, iscurta sos piantos infiammados chi notte e die pro te, columba cara, m’essin dae sos ojos disdizzados. Pache, columba mea, pache, tesoro, istella mattutina de s’oriente chi costante mi brillas in su coro. Semus unidos in unu destinu: e dego aspetto cuss’istante ardente chi amus a dormire sinu a sinu. d 72 d S’abbocau Si faveddo, faveddo chi’ resone su dialu dò su santu e avvocaeddos! A Bovore connau pro duos porcheddos che l’han fattu fi nire i’ recrusione. Pica a Bustianu Satta... sos cherbeddos chi li sartien a balla, mammuthone... juchet sa’ cara manna che bajone e si tropedit nande duos faveddos. E gai! semper mi serbo ’e Bellingherra. Iah est beru ch’est carittu, ma no crettas chi unu menzus nd’accattes i’ sa terra. Cussu jà est abboccau! es sa pandera! chin d’una difesedda e tres brullettas ti nch’istrazzat su ladru da-e galera. d 73 d Su battizzu Compare, barbi fattu che un isposu, colat a inghiriu chin sa carraffìna; a sos pizzinnos dat su maricosu e a comare caffè de coraddina. Iffora, in sa cortitta, ziu Cambosu li pesat una boche; in sa cuchina zaiu cuntentu, in mesu a sa chisina s’est tottu isterriu che cane runzosu. E a su pizzinnu tottus sa fortuna leghene in sas istellas e in su binu e li cantana a inghiriu sa cantone. Ma Antoni, ch’ind’hat bibiu prus de una, narat chi tottus han zirau su tinu, ca su pizzinnu fi nit in presone. d 74 d Pasquale Dessanay (1868-1919) Nacque a Nuoro nel 1868, dove frequentò le scuole fi no al ginnasio. Costretto ad abbandonare gli studi, trovò impiego dapprima nella cancelleria del tribunale, poi presso l’ufficio del registro. A 21 anni, insieme a Cam (pseudonimo di Cimino) pubblicò la raccolta di poesie in sardo Néulas. Collaborò a diverse riviste e prese parte con grande fervore politico agli accadimenti del suo tempo, che raccontò nei suoi componimenti; in particolare, dopo l’uccisione del re Umberto I, fu arrestato per i toni forti di alcuni suoi versi. Con il suo modo di improvvisare, impose una rottura degli schemi di composizione poetica fi no ad allora seguiti. Alla fi ne del 1800 fu costretto ad allontanarsi da Nuoro, perché ricattato da alcuni fuorilegge e si trasferì prima a Terralba e poi a Uras, dove morì nel 1919. d 75 d Sa morte de Pettenaju 1. Nobe lassas sa càmpana àt toccau e i su sonu innedda ’e Cuccu Baju in s’àghera drinninde nd’est colau. A s’intesa ’e s’ispiru essit Foddaju a tontonadas nande: «Chi est su mortu?». Una boche respondet: «Pettenaju». «Pacu itte roder b’àta, bio chi a tortu l’appo pessada credéndelu riccu e de cantare fippo già resortu! Biber cumbenit como a ticcu a ticcu» narat Foddaju «ma de sa currenta bae chi non mi tenen mancu a piccu». Tando in cussu sa sorre si presentat e li narat ridende: «Ajò, Bobò, si cheres unu pizu ’e tunda lenta». Issu a bùffidas li respondet: «No! Chi como mi nche falo a gamasinu a buffettare chi tattau ja so». E torrat a sas cupas de su binu grattàndesi sa conca a passu a passu chind unu cantu ’e pane e casu in sinu. Non fachet gaï zustu su cumpassu s’arcu chi daë truccu a issu tuccat e falat a s’imbìlicu e prus bassu. Prima s’incurbiat e apperit sa bucca, cosa chi benit a àttere a pettorru, d 76 d cuntentu prenat una perra ’e tzucca; e nabat: «Oh Bobò, picca unu corru», pessande chi pro facher cussu interru non piccan daë cresia mancu afforru. «Ello, ello. A s’ifferru, a s’ifferru, mancari chi ti sias cuffessau ja ti nde istraccas de trazare ferru!». Cando s’est bene bene istimpanau de recattu e de binu fattu a feche in gamasinu ’e tottu s’est corcau. Una bella frissura de berbeche sende in su sonnu s’àt bidu in bisione pro s’irmurzare s’incrasa a sar deche. E pessabat issoru ’e su cupone; «Una frissura chin binu nigheddu, àtteru che ambidda e trotriscone». 2. In domo ’e Pettenaju unu catteddu urulabat accurtzu ’e su mere; sas féminas pranghiana a suppeddu, intonande unu bellu miserere e unu mucculittcu mori mori fachiat luche a tantu dispiacere. A un’ala pranghende bi fìt Zori chi a punzos a brente s’addobbabat nande: «Sa luba como nessi frorit». In su muru benian e andaban a su bentu sas tramas de filau chi dae meda tempus assuttaban. d 77 d Muria chin s’ocru a mùricu est intrau e biende sa frùschina impiccada ambas manos a supra l’àt ghettau. Però Zori ch’àt bidu s’ammiada «Lassa!» li narat «pro chi su biadu sa ferramenta a mimme l’àt lassada». «Assumancu ti sérbiti de irfadu su biere una cosa in manu mea; pessas chi como ch’ingurtis su Pradu?». Gai nabat Muria, e Zori chin s’idea ch’issu puru eret chérfìdu sa parte, rispondet pro li dare prus pelea: «E baetinde! Chi non ses de s’arte, tue non faches onore a su cumpanzu; pro caridade, abbàrrati in disparte. Chin mecus non nde faches de balanzu e non mi muttas nemmancu unu tzascu, si non cheres chi perdas su timpanzu. Tuë sos trastos piccas in su frascu pro chi a mimme àt fattu testamentu cando fachende fit s’ùrtimu cascu». Gaï sichin a facher su chimentu fi ntzas chi tando s’aggarran a beru e dobbo a costa longa in su pamentu. «Ohi! Sa zente chene cussideru!» dae su cuzone narat una tzia, cando s’est bida tottu a disisperu. Però a s’intrada de Marcu Caria, chi su baule a terra àt iscracau, tottu ind unu sa briga s’est fi nia. d 78 d Marcu sos puntzittones àt cravau, iscudèndel’a corfos de marteddu l’àt bene in su baule collocau. Tando torran a prangher a suppeddu sas femineddas, nande: «Oddeu, oddeu!» porrin a Marcu su pannu nigheddu e s’imbrenucan e precan a Deu chi si collat cudd’ànima biada ch’istabat in sos pojos a rodeu. d 79 d Torrau Su sero ch’est ghirau tziu Andria a zanchetta ’e cusinu e conchi tusu, sas femineddas de josso e de susu sun addoppadas a sa ferruvia; appenas chi l’àt bidu, tzia Maria, ja l’àt basadu tèttera che fusu, nàndeli: «coro!... de ti bier prusu fi ntzas s’isettu pérdïu nd’aia». Custa ti siat sighidda! l’àna nau sas chi fachian sa prutzissïone chi a domo sua l’àt accumpanzau... ma Peppe Lardu ch’àt perdiu s’anzone, pessàbata a un’ala accantonau: «menzus ch’esseret mortu in recrusione». d 80 d Siccagna Mandat su sole ’e Aprile tristos rajos, rajos tremendos de sàmbene, alluttos! Ingrogan sos labores, mesu ruttos, e precan e irrocan sos massajos. Precan chi s’abba lestra s’iscadenet e currat in sos campos, a undadas... ma, de tantas campagnas desoladas, su chelu pïedade non de tenet. Irrocan forte su sole chi ucchidet tottu sas isperàntzïas prus bellas ma su sole, crudele! si nde ridet. Sun adornas de frores sas gappellas, paret chi onzunu in sas Virgines fidet, ma si mustran sas Virgines ribellas! E tando, istraccu, su pópulu, e tristu, biende chi non b’àt avemaria chi cummovat sa mama ’e Zesu Gristu cantat a Deus custa litania: «S’est beru chi ses tue soberanu, s’est beru chi ses tue criadore, pritte non pones a s’ispica granu cantu lu siccas sentz’esser in frore? d 81 d S’est beru chi ses zustu e piedosu pr’itte lassas siccare sa funtana a ube curret su pópulu bramosu?». Ma tottu est frassu! Ses crudele ebbia, tue chi lassas morrer de sa gana sos chi ti cantan custa litania! d 82 d Sos campanones de Santa Maria Sos Campanones de Santa Maria àn ispartu su mìsticu limbazu nan sos malinnos ch’est bogh’ ’e sonazu sende ch’est zusta e bella s’armunia. Ite cherides?... Su popolu est gai... càmpanas non connoschet bene fattas’ nan chi sun tappuladas e annattas, ma sìmiles non nd’amus tentu mai. Si burdellaban sas berzas assai, custas a donzi cosa sun adattas. Si ziras mesu mundu no accattas Sìmile portentosa galania. Sos campanones de Santa Maria... Cando isparghen sa boghe su manzanu, su sonnu non ti solen disturbare, ti lassan in su lettu reposare, mancari istes sett’annos fittianu... ca pessas chi sunu sonos de tianu faghes a mancu de tinde pesare. Càmpanas bellas dignas d’ammirare chi faghen solas sa precadoria. d 83 d Sos campanones de Santa Maria... Issurdaban su locu sas anticas, printzipalmente sa càmpana manna. Si nde pesaban tètteras che canna de sa corona tottu sas amicas. Si nch’intendian fi n’ a Sas Cradicas, custas appen’appena a Badde Manna troppu zusta est istada sa cundanna: secare a marza sa chi fit cannia. Sos campanones de Santa Maria... Si bivat a chent’annos Mussennore, ca l’àt discurta chin fi ne talentu! A battire sor mastros a intentu de su brunzu a connoscher su valore, ch’ìscana cantos grados de calore tenner depiat su ruju elementu, pro iscallare sas perzas de chentu aneddos e buttones chi b’aiat. Sos campanones de Santa Maria.... Prontas sas formas e prontu su metallu, si ponen custos mastros in faina. Invocan de su Chelu sa Reina chi lo assestat in cussu traballu! Tottu cantu resessit sentza irballu pro chi connoschen s’arte supraffi na. d 84 d Ecco, nch’essit Maria Carmellina de su pìscamu nostru vida e ghia’ Sos campanones de Santa Maria... In fattu e cussa nch’essin tottu cantas e las impiccan pro sa maravilla: curret sa zente alligra e ispipilla pro bier sa Maria chin sas Santas e tziu Longu bidèndende tantas, narat: «Però sa menzus billa, billa! Annottatila... non de juchet tilla ca su furru l’àn fattu in domo mia». Sos campanones de Santa Maria.... Provadas e istesas in su carru nche las collocan chin bona manera chin duos jubos tottu galavera che las antzian a sonu ’e tambarru. Tzocca sas manos cumpare bambarru e narat: «chi mi ghetten a galera si tres cantares no est prus lizera de sa ch’àtteras bortas bi drinnia!» Sos campanones de Santa Maria... Abellu abellu, a passu regulau ecco nche crómpene a su piatzale. Inibe nche las falan sentza male d 85 d pro chi totu fit bene carculau de pustis chi fit tottu preparau, essit Demartis in pontificale e armadu de mitra e pastorale las battizat chin pompa e allegria Sos campanones de Santa Maria... Pustis iscontzan s’iscala e sa turre pro che las antzïare in tallïora, ca non cumbenit dae s’ala ’e fora: s’inzenïeri Mura bi discurret. Istat tottu sa zente curre curre de las toccare non biene s’ora precan a Deus e a Nostra Sennora chi nche resessan in sa balentia. Sos campanones de Santa Maria… Eccolas fi nalmente tottu a postu prontas a su repiccu disizau! Cada limbeddu est bene collocau de coriu crudu che attariu tostu... las cheren repiccare a donzi costu... però issas, appena comintzau, de s’oro chi su focu àt consumau toccan, a surdas lassas, s’agonia. Sos campanones de Santa Maria… d 86 d A s’intender su toccu lamentosu, surdu comente in puttu unu puale, totus comintzan a nde parrer male, Mussennore diventata furiosu, Don Dïegu non tenet prus reposu: zurat chi sonat menzus s’urinale, pride Verachi chin pride Pascale trochen de conca e naran ch’est lapia. Sos campanonos de Santa Maria.... A sa fi ne decretan chi collana non nde depian zucher sos limbeddos, ca, essende presos che catteddos, no lis fachiat de drinnire gana. Che lïas catzan a donzi campana e las torran a grantzos e aneddos. Comente mastru de bonos cherbeddos mastru Zizi l’àt fatta s’attrivia. Sos campanones de Santa Maria… Torran a repiccare chin assentu credéndelu s’errore reparau, ma comintzande dae su bichinau su popolu nde restat discuntentu! A cad’ora fachende sun chimentu. E est ca non l’àn bene carculau: galu su brunzu no est iffrittau, lassae a cando fachet sa fi nia. d 87 d Sos campanones de Santa Maria… Cando l’essit su sonu armunïosu, tand’alligrare ti podes Nugoro! Chi no às postu de badas tant’oro nde des podes andare orgollïosu supra totu sos populos famosu ca de ramen lu tenes su tesoro. Non ti lu ponzas goi tantu a coro fi ntzas a bier cussa resissia. Sos campanones de Santa Maria… In ùrtimu des tenner su cossolu de ti lu bier s’onore torrau cando de custos toccos istraccau, nde des fàchere balente lapiolu in campanile chin d’unu mojolu podes suprire su chi nd’às piccau e, de tant’oro in focu consumau, toccare, a surdas lassas, s’agonia. Sos campanones de Santa Maria… d 88 d Antonio Giuseppe Solinas (1872-1903) Nacque a Nuoro nel 1872 e si laureò in Teologia a Sassari. È infatti più noto come Canonico Solinas, dato che fu sacerdote, professore di Dogmatica e, seppure giovanissimo, canonico teologo del Capitolo di Nuoro. Nonostante il rigore e la severità dei suoi studi, grazie alla sua singolare personalità seppe andare oltre certe vedute, salvando anche qualche aspetto del mondo pagano, tra cui il vino e la libertà. La sua produzione è fatta di componimenti spesso lunghi, con tematiche religiose raccontate in chiave umoristica oppure ispirate alla sua città natale, che tenne sempre nel cuore. Fu lì che morì precocemente, nel 1903, a soli 31 anni, di “mal sottile”, cioè di tisi. d 89 d Su Nugoresu Bellu d’aspettu, forte e corazzudu, amante de sa patria e de s’onore, amat s’amigu de sinzeru amore, ponet sa bida pro li dare azzudu. Er beffulanu, mandrone e limbudu, brigantinu, e irroccat che pidore; mantenet tottu bida su rancore, bibet che turcu, e cottu est tusturrudu: pippat continu e fachet s’ispaccone; de lesorja si tirat a s’ispissu, furat sempes cand’at occasione. In s’idea chi piccat restat fissu... Insumma, est robba de recrusione. Ma sa fama... oh sa fama, est pejus d’issu! d 90 d Su contu de Noè (7 canti e 1 proemio) Como ch’es cuncordada sa tuchedda, ei su conzu amus a prontu, contamus unu contu, arrostindenos fava a fochilada. Zertu, su gardu freu est esca bona, ma piccata a còlica: a sa fava campòlica s’asprighin’ andat chei sa man’e Deu! Su caloreddu lenu arziat a massidas sos rujores; arzian sos papores a sa mente chi curret senza frenu. Cuntentu chei custu m’assestat cantu nemos nd’at gosau, si no est chi provau l’appat Noè cand’at fattu su mustu, Noè, su patriarca dinnu zertu de bantos immortales, chi pustis ch’animales e omines sarbau at totu in s’arca. d 91 d Chin s’azudu divinu sa prima binza in sa terr’at prantau, e posc’at binnennau e dae s’achin’at fattu su binu, e chin su primu binu s’at piccau sa prima cothichina, e, rattu, in sa cochina che graddarone andabat a rodinu. No, no est paristoria nen b’at de rider, compare Bobò; lu credazas o no, su contu ’e Noè b’est in s’Istoria. Lu contabat su legu colande pro sa chirca a su cumbentu; dego l’istabo attentu e nde l’appo imparau intreg’intregu. Non pesedes bulluzzu e iscurtae attentos eccanteddu; ma prima su conzeddu mi daze ca m’iffundo su gurguzzu. Canto I Er dae s’annu domine (coment’est in su libru lezistrau) chi Deus nechidau nât: «M’arrepento ch’appo fattu s’omine». d 92 d E senza cuncustoria, de su tottu dezidet de l’isperder. Ma poi-pro non perder de s’omine s’arrazza ei sa memoria, a Noè (Patriarca chi non poniat pede a sa formica, ca fit fattu a s’antica) li fachet facher una grande barca. Li nât chi lestramente si nd’intret chin sar bestias tot’a cropa, ca in breve s’iscopa diat colare pro cada bivente. Noè, senz’istentare, si zaccat duos poddiches a bucca, e, uffrande che busucca sos càvanos, iscappat a fruschiare. A mùilios, a surbùschios, a zàrridos, a òrrios, a milios, a appeddos, a pilios curriana sar bestias a sor fruschios. Noè totu las chirriat a intr’e s’arca, e - a boches che missu iffattu nd’intrat issu, a sa janna s’istanca l’acchirriat. d 93 d Ei su tempus si mùricat. Nuer garrigar d’abba dae mare cominzan a arziare a s’àghera inchietta chi s’iscùricat. Derettu at trumentau a progher cada gùttiu cant’un obu; unu zilindru nobu unu gùttiu a unu at istampau! E ghettand’abba a cartos istat baranta dies fittianu, tottu a unu tamanu, fi nas chi tuttat sor montes prus artos. Canto II Finiu es su dellùbiu, est accabada sa terribile prena; s’àghera, tantu tempus annuada, com’est torra serena. Est arressada supra d’unu monte fi nalmente sa barca; ecco bocat su sole in s’orizzonte e prenètat a s’arca. Noè, chi fi’ ffachendesi su teju i’ ss’arca mesu sorta, bie’ ssu sole, e li torrat a seju su coro, e s’accunnorta; d 94 d e muttiu su corbu lestramente goi l’a’ffaveddau: «A tottu su chi naro pone mente, corbu me’ istimau, Bies chi jà su sole risplendente est i’ssu chel’essiu: pare’ cchi su dellubiu fi nalmente es carmau o fi niu. Pro nos assecurare tue b’essi, non ti parjat a duru, ca si sa terr’est assutta, a ssu nessi essimu’nnois puru. Da’, no istes ord’ordi, e ghira chitho, lestru, cane ’isterju, chi jà ti coco duor ghiraithos a paca ’e s’imperju!». «Custu bboja mi trampa!» ttrase pessat su corbu fazz’ ’e furca. Lu ponet a zurare prima ch’essat, poi su bol’issurva’. Ma jubilat alligru e si cuffortat appen’affora iscampiat, ca a chentinas sar bestiar morta’ supra s’abba nd’allampiat: d 95 d «Iste ’ffriscu Noè, e no ssi doghet fi nas chi torro deo! Chie ’ista ’bbene er maccu si si moghet: de’ inoche m’arrèo! A zeunare mi nde ghiro a ibe dae custor mortorjos? manc’a idea! a manicare e bibes pesso fi nas chi morjo!». E bidu dae largu nu molente uffreddau e guastu, si li ghetta’ ddesusu lestramente, e cominza’ ssu pastu. Canto III Noè, cando s’iscredet chi prus su corbu non biet torrau, - su tontu mannu! - credet ch’in sas abbas si siat affocau. Timende chi de tumba li serba’ ss’arca, câsi si dischissiat, e manda’ ssa culumba chi de ssa terra li batta’ nnotissia. Sa culumba modesta anda’ ssenza muttire mancu muttu; pero nde torra’ ppresta no àend’accattau loc’assuttu. d 96 d Cadaunu si pesse’ cantu Noè restau est affriziu, cando torrand’in presse a s’Arca sa culumba s’à ’ssapiu! Si cazza’ ssa bberritta, si nd’isconza’ sa trizza ei su curcuddu, si pranghet e s’attita’ tirandesi su pilu a thudd’a thuddu. Ma a sas pacar dies (appena ’ssu dolore li dà’ bbanda) sa columba pro bies si sa terra est assutta, torra manda’. Iss’andat e arrimat in d’un’oliba su bolu, e respirat, nde boddit una chima e i’ssu pittu a Noè lia ghirat. Su bezzu Patriarca de ssu cuntentu est ispizzu che grillu, ei sa die i’ss’arca s’àna ballau fi nas unu dillu. Poi l’imbiat torra, ma prus a s’arca torrada no este; biende chi no torra’ Noè no nd’istat’pprus mancu i’ssa beste. d 97 d Si cantat e si ballat e bochinad’: «Evviva! - A su connottu! mutti’ ddae s’istalla a un’a unu sas bestias tottu, e lir data una briga e lis aberti’ cchi si iucan pache; las ponet tot’ì’rrìga e dae s’arca essire nde las fachet. Poi chi piachere nd’essin - fi nios totu sos fastizos issu ei sa muzere sa ’nnuras, so ’nnepodes chin sos fizos. Canto IV Appenas essi ’ffachet intonare de Galibardi s’Innu, tant’alligru Noè chi a pizzinnu torrandesi si paret. Chin totu sa famillia si purificat e poi unu bitellu andat a comporare a’ssu masellu e a Deus sacrificat. Cominzat a precare in custu modu pranghende a trizz’isorta: «Sennore meu, s’abba custa borta er diventada brodu; d 98 d pro cussu a issa postu appo ghelestia, Sennore, e no nde bibo ca in terra lassau no at bbibo’ nè omines nnèn bestia. Crede, Sennore, chi l’appo tant’odiu chi non ti l’isco narrer! e non nde bibo, a costu chi m’abbarre chi’ss’istomacu bodiu. Su servu tuo, Sennore, favori, in tempu ’llu cossola mi’ chi si no che ccane s’arraiolat o de sidiu morit! Dami, Sennore, carch’attera cosa a biber, ma no abba». Ei s’orassione inoch’accabba’ cchin boche pipiosa. L’iscurta ’ssu Sennore, e i’ssu mamentu sa conca in artu zirat, ghetta’ssa manu a ssu chelu e nde tirat una camba ’e sarmentu, e a Noè porrindela, li nat chin boche treme-treme: custa la pranta e su suzzu nd’ispreme de su fruttu chi dat». d 99 d Noè su prantu e su precare sessat e pru’nno ssi lamentat; pranta, marra’, bbinnennat, issarmentat cathicat e supressat, iscuponat, e ponet in cantina su mustu pro chi budda, colliu chi non perda ’mmancu nudda in cupas e in tinas. E lu lassat istare e no lu chircat cca s’à bbene crumpesu chi deppia bbuddire mes’e mesu o duor meser zirca. Canto V Sa die Onzasantu ghirat istraccu e mmortu dae binza e ss’imbolat i’ssupra ’unu cantu d’istoja, e s’imbrossinza. Chin boche istinuada nat a Iafèt: iffunde tres orjathos e batti mesu pezza ’e arrangada ca oje mi nde thatho. In pac’ora sa bodia brente che bitell’orfanu s’à ffattu su Patrianca, chi no ssi discodiat i’ilocu ’e recattu. d100d Cando ’e manicare at accabbau s’urtim’unu pizu, a li dare sa manu a s’arrizzare s’à muttiu su fizu. Ma li bestire sidiu cominza’ggià su sal’e s’arrangada, li dat in bucca unu grande fastidiu sa saliba ghelada. Una berrina ’aggarrat e pone ’mmanu a unu carrazzolu; Oje - gadimassesta’ - nnon b’à ’zzarra tocco su pirizzolu! Nde ghettat unu thiccu pro lu provare a una perr’e zucca poi nde piccat unu bubuliccu pro l’assazar, ’in bucca. Custu si chi recrea’ ccustu si chi l’iffrisca ’ssu gagaiu! Si assazo prus abba in bida mea mi falet unu raju! E imbucca ’cche lluppu a biber, e sos fizos a prenare sa perra ’e sa zucca e unu guppu non poden abbastare. d101d Trincande, trattu trattu pro respirare un istante reposa’ però bi torra, ’ffi nas chi s’a’ffattu s’imbilicu che rosa. E poi s’incaminat a rutos, chin sas ancas tesse tesse a si corcare i’ss’istoja a cochina timende non rebesset. Non fache ’ppru manc’ocru e inghisìu i’mmurros e isporcu s’imbolat e si dormit a sorrocru chi paret unu porcu. Canto VI Thuccand’a linna, in d’unu truncu imbruncat chin sa socca armucoddu Cam, e casi si truncat malamente sa lorica ’e su coddu. Irrocca ’cche pidore e s’inchiettat ch’est unu cavanile ei sar mano ’lli ghettat pro nde tu ponner in conca ’e fochile. Cando lu tocca’ ’nnàt: Custa lanedda nò è ’llanedda ’e linna! Si nde dogat innedda tremendesi che canna e si nde sinnat. d102d «Cras» pessat intr’è se pren’ ’e aziu es sa di ’e sor mortos e totus a faghiu da ’istanotte nanchi sun isortos. Ite si cuss’ ’e cust’est calicunu chi nd’es proghiu, ingoi! Ma... mal’es su collunu si mi nd’ischin chi so tantu cacoi! Corazu! e si l’accurziat chi non zuche’ ggrista ’e cristianu. Connoschet i’ssa luche su babbu nudu supra unu gabbanu e i’scappat a rider chi currende nd’accudini sor frades e lu bien ridende pro su babbu chi fache ’ppiedade. Iubilat Sem: Bae e batti cuzicura, curre, non no ssi morjat... Zesu, custa cottura babbu mi pare ’echi no nde l’iscorjat. Non b’à bbisonzu chi nessunu curra’ nnat Cam fazza ’e fune. Ma Iafet una burra de sas chi benden sar ziar d’Orune. d103d Battit in presse e supra lia ghettat e lu cuzicat tottu nande: «Non si rispettat duncas su babbu promore ch’es cottu? Ma sichit Cam: Proite lu chircaes? Lassaèlu ’e sesi; o non bos segheraes chi è nnigheddu coment’e furesi? E senza pru’ nne’ ssusu, in sa hintorja pone ’ssu farchione e toccat a cussorja, de Bardile cantande sa cantone. Canto VII A s’incràs a manzanu cando s’à’pprenu bene su concale Noè cominzat a dare sinzale ch’er galu bibu e sanu. Li torran sos alentos e s’ischidat ma tottu isarbulìu e andan a li facher su crompìu Iafet e Sem cuntentos. Li nat Sem: Babbu meu! Bell’è ggai bos sezis fatt’a frore! Chi bos aret piccau male puntore (su chi non cherjat Deu) d104d nois timiabamus cando bos àamur bidu a imbrossinzos sichinde a nos annagher pistichinzos a supra ’e sos ch’abamus. E Noè (pro non rugher a su muru imbarendesi) in risposta nat seriu: A sos omines nde costat ca semus tottu ’e prugher. Ma Cam ub’est? — S’irgrisiu chi su lumen nor fachet malu cracu li nan - ca cando fizis imbriacu de bois si nd’er risiu -. - Aggai er risulanu nat in artu Noè grand’affuttau. Lu chircat, e appenas l’at zappau goi li ponet manu: Proite es chi far fattu de me sa beffe? Ite cara chi iuches! Ma l’as a prangher - bì sar deche ruches in su propriu prattu! Titule, arga ’e loccu jà er beru ch’ar juttu malu grabbu m’a totu sa furzenia de su babbu at a benner s’irroccu! d105d Su bezzu si faveddat nan ch’es limbi pilosu e no irballat. E er beru, ca a Cam, corfu ’e balla, l’er falada che sedda. Sa maledissione chi l’at iscuttu su babbu indinnau; e parte chin corjola nd’at piccau sa zenerassione. Ca Cam - su maleittu at zenerau s’arrazza affricana ch’andat parande sa birgonza umana siat cajente o frittu. d106d Su sonniu Chin d’una canistedda ’e pan’iffustu settiu ’ancas a ruche in su fochile sonniau mi so cust’impuddile cochende un’ispidada ’e pett’arrustu. Unu conzu a s’antica pren’ ’e mustu a costazu juchio e una barile, chi a buffare amabile e gentile mi cumbidabat tot’ora chin gustu. E a furri’ a furriu a rujore a focu lenu cochiat sa petta, nde consolabat solu chin s’odore. Ma cando nde la boco e che l’ispizo ecco s’isveglia a sonare deretta’, m’ischido, e chi fit sonniu m’abbizo! d107d Fonti bibliografiche Ciriaco Antonio Tola, Cantones e mutos, a cura di Sebastiano Tola Tola, Casa Editrice “La Fiorita”, Teramo, 1914. Gonario Pinna, Antologia dei poeti dialettali nuoresi, Editrice Sarda Fossataro, Cagliari, 1969. Gonario Pinna, Antologia dei poeti dialettali nuoresi, Edizioni della Torre, Cagliari, 1982. Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna, a cura di Salvatore Tola, vol. I, Ilisso, Nuoro, 1999. Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna, a cura di Salvatore Tola, vol. II, Ilisso, Nuoro, 1999. Giovanni Spano, Canzoni popolari di Sardegna, a cura di Salvatore Tola, vol. III, Ilisso, Nuoro, 1999. d109d Indice Raimondo Delogu Beneditta ti siat et donada Giorgio Filippi Già su eranu est torrende Francescangelo Satta Musio Non perit no de sos benefattores Melchiorre Dore Pustis chi chimbe chidas so istadu De musicu est su vissiu ostinadu Atropo, indigna Parca! Ciriaco Antonio Tola A s’amante assente Su tiru a su bersagliu... Diego Mele Su populu de Ula est fortunadu Como sì chi piango cun rejone Nde siat benedittu e laudadu Giuseppe Soru Ottana fit Ottana antigamente Nicola Daga Ah! femina isfazzada e avvilida Osservaziones a unu zovanu ispaccone Salvatore Rubeddu Su zudissiu universale Giovanni Antonio Murru Il sogno Ad Antonico Mura Sebastiano Manconi d110d 5 5 9 9 13 13 17 17 19 20 21 22 25 29 30 35 37 43 44 49 49 52 55 56 61 62 63 67 Attonzu A Mario Pittalis A Alfredo Deffenu Sebastiano Satta A Piera S’abbocau Su battizzu Pasquale Dessanay Sa morte de Pettenaju Torrau Siccagna Sos campanones de Santa Maria Antonio Giuseppe Solinas Su Nugoresu Su contu de Noè Su sonniu d111d 68 69 70 71 72 73 74 75 76 80 81 83 89 90 91 107 Finito di stampare nel mese di settembre 2008 per conto di: EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO NUORO