cele
celestris / celestrius agg. “celeste, azzurro”
PVP 223 a.1451 item cortina una circa lectum telle cellestris. PVP 264 a.1462 cultina una telle celestrie de tellis
iiii. MAS 227 a.1466 et habeat cimoceas celestrias.
L celestis.
celexa / celexia sf. “ciliegia”
ASA 424 a.1350 (Alb.) de inventis ad sosenas, celexas,
pira, mala sive melas. CCS 47 a.1414 (Celle) arbores…
cellexarum. TL.3 619 a.1449 celexiis seu zebibo.
L ceresa.
celexia cognome
DDG 141 a.1376 nicolinus celexia. SRC 460 a.1378
(Sav.) jacobus celexia. PVP 298 a.1494 franc.o celexia.
L ceresa.
celexolla cognome
TL.1 295 a.1455 jacobo celexolle furnario.
L ceresa.
celia top. (Vent.)
LTI 74 sg. n.125 a.1261 celia.
D seglia.
celiana top. “Ceriana”
PE 25 sg. a.1124? de celiana. nomina gastaldorum celiane. fictum celliane. BSR 111 a.1182 unam sextam partem pro indiviso in opido de celiana et in pertinenciis.
LJ.1 579 a.1216 in publica concione loci celiane, post tribunam ecclesie sancti andree cohadunata. BNA 142
a.1260 ottolino de celiana.
EOL.24. PTR 46 < Coelius, gent. rom. A.CAPASSO, SG
n.s. 6 (1986) 68: n. fond. di epoca imperiale: non provata
la presenza di Coelii nella zona.
L ceriana. ciliana. D ceriana.
(de) cellio blanco cognome
PAC 4, 8 a.1173.
L cilius blancus.
celistrinus agg. “celeste, azzurro”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum mantelum ab homine
panni azurini sive celistrini”.
L celestius. celestrinus.
celonum avv. “nascostamente”
PLP 99 a.1250 (Sav.) dicebat quod volebat ire celonum.
L cellatus. D scelato.
celsa sf. (bot.) “gelso”
GR 36 (Novi) si quis collegerit folias celsarum sive moronorum invito domino… DSP 207 a.1532 ficus… morati seu ut vulgo dicitur celsas.
celum sn. “soffitto, volta”
RBR 20 a.1254 (Sav.) et quod aliquod hedificium in celo
sive in volta portici supradicti brandalis… fieri non possit.
D cello.
celum sn. “tetto del baldacchino”
PVP 224 a.1451 item paria duo cortinarum cum suis cellis colloris verlillii… –– item par unum cortinarum colloris viridis cum suo cello viride saye. PVP 244 a.1456
item celum unum cum suis cortinis album.
celzira sf.
DDG 933 a.1377 pro celzirarum per £ lx. missis neapolim in ligno ricardini marini.
cementiceus agg. ”di cemento”
CDG.3 64 (= GIB 434) a.1192 murus cementiceus.
L cementum. cimenticius.
cementum sn. “cemento”
AI 65 a.1285 galea… plena tota lapidibus et cemento.
L cementicius. cimenticius. D acementao.
cemilaria sf.
DAF 23 a.1300 pecie iasemini sarbuxii due cum nariis et
cemilariis.
cempeger sn.
CDC 46 a.1386 cempegeri fardelli iii.
L gingiber.
251
cend
cenamatus agg.
SSL 204 a.1336 mantellus cum caputio de zambellato cenamato, fodrato de armelinis.
cenaper / cenapium sn. “senape”
LMS xxx. a.1259 item rubos decem cenapris. CA 601
a.1292 in cenapio et petrosillo.
L cenapum. sinapis. senaverius. D senepa.
cenaprium sn. “cinabro”
LEM 257 a.1259 item rubos decem cenaprii. CDC 137
a.1392 cenaprii capsiete ii.
L cinaprium.
cenapum sn. “senape”
BCL 373 a.1290 rotulis viii cenapi.
L cenaper.
cenaverius sm. “senapiera, piattino”
CGS.1 25 a.1156 iiii. cenaverios.
L senaverius.
cendadus sm. “zendado”
AS 55 a.1432 pannos sericos vel cendados.
FNG 76.
L cendatus.
cendaerius cognome
LJ.1 1095 a.1251 guillielmus cendaerius.
L cendatus.
cendal sn. “zendado”
CGS.1 25 a.1156 unam cooperturam de cendal vetera.
PAC 21.
L cendatus. D zendalin.
cendalium sn. “zendado”
DAA 25 a.1274 daremos… implicatos in… pipere, cendaliis et cotono filato.
L cendal.
cendarerius sm. “cinturaio”
BVP 245 s. xv.
L centurerius.
cendatus/ -m sm/n. “zendado, stoffa di seta leggera
o borra di seta, simile al taffetà, di scarso,pregio, usata
per tappezzerie e fodere”
LJ.1 173 a.1154 unde vexillum quatuor cendatorum pro
investitione de supradictis locis… a communi ianue in
pleno parlamento accepit. CGS.1 94 a.1157 iupam
meam de cendato. LJ.1 265 a.1171 et ita vos investimus
nomine feudi in publico parlamento per astam unam cum
vexillo cendati rubei. GG 117 a.1201 lib. xii. implicatas
in fustaneis et in cendatis. CNM 407 a.1205 (Sav.) partem ipsi… contingentem de cendatis quos ipsa… debuit
emere. LJ.1 829 a.1228 possessionem… in andoria… restituit et per mantellum unum cendati ponendo in manibus dictorum fratrum dimisit. AI 127 a.1242 dimittat
unusquisque cendata, xamita, iupas blancas et assumat
arma pro honore et defensione sancte romane ecclesie.
PLP 108 a.1250 (Sav.) cendatum i. ialnum. PLP 130
a.1250 (Sav.) interrogatus cuiusmodi supracotus erat, respondit: erat de sarmesleo foratus cendato ialno cum
frexiis. CGG 167 a.1260 (PortoV.) peciam unam cendati
ialni. FCD 2.208 a.1278 supercotum unum flamiti pro
domina foratum cendato ialno. BTS 169 a.1290 item de
iamellotis, de pannis de seta et de cendatis. CA 593
a.1292 in cendato. DAF 23 a.1300 item cultrix una cendati. VFD 85 a.1309 preter canabacys cendatis stamignis. DDG 215 a.1376 pro cendati balla i. LG 566
a.1403 nec possit tinctor in dicta tintoria cendatorum terzanellorum ialnorum ponere… scoaneum. DMC 461
a.1451 aliquam quantitatem septe laborate vel non laborate seu etiam cendatorum vel cogollorum vel cuiuscumque generis alterius septe pannorum. PVP 225 a.1456
gona una panni rosee foderata cendato vermillio.
CLD 109. REW 7935. MAS 83n., 160n. GFC 256.
L cendadus. cendal. cendalium. cendratus. cindratus. sendatum. zendatus.
cend
cendatus cognome
CGS.1 88 a.1157 wuilielmus cendatus. OC 207 a.1168
cendatus ibat cum quibusdam soldariis in advocatiam.
cendratus sm. “zendado”
VCB 10 a.1238 (Bonif.) cultram unam cendrati”.
L cendatus.
(ad) cenelexi top. (Gen.)
LEM 229 a.1238 ubi dicitur ad cenelexi.
L cenexe. D cenesi.
cenexe top. (Alb.)
CAT 119 a.1323 cives… de cenexe.
L cenelexi. D cenesi.
cengia sf. “china erbosa, balza”
GR 36 a.1489 (Apric.) descendendo per unam cengiam
usque ad unum terminum ascendendo superius per transversum per unam cengiam terche. FST 117 a.1592
(Triora) usque ad quandam cengiam que est proxima vie
per quam itur.
L cengium. cingium. gengia. sengia. zingium. D cengia.
sengiu.
(de) cengio cognome
BAV 192 a.1393 (Moncalvo) cum francisco de cengio
L cengia. D cengio.
cenoa top.
LG 62 a.1150 in locis terris et villis infrascriptis, videlicet in macro… cenoa et lavina.
censalem sm. “mediatore, sensale”; cognome
NB 61 a.1198 ratus censalis.
L censarius.
censaria sf. “professione di mediatore”
DSP 25 a.1459 quod quilibet censarius teneatur et debeat, intra dies octo postquam assumptus fuerit et juraverit officium censarie, solvere in pecunia numerata soldos
viginti octo officio salvatorum portus et moduli.
L censarius. sensaria. D censaria.
censaria sf. “provvigione di mediazione”
DMC 468 post a.1461 censarii in chio percipiebant pro
censaria de quibuscumque rebus et mercibus que mediantibus ipsis vendebantur… pro ipsorum mercede a qualibet parte quartum unum unius ducati pro quolibet centenario ducatorum.
censaria sf. “imposta sul giro di affari”
GFC Gloss. GLI Gloss.: imposta proporzionale sugli affari già colpiti dalla ripa grossa. Più volte aumentata, fu
defintivamente regolata nel 1539.
censarius sm. “mediatore, sensale”; cognome
CGS.1 63 a.1156 marencus censarius. BSL 179 a.1246
testis wilelmus de sancto georgio censario. GIB 504
a.1272 per manum censariorum comergii (appaltatori
dell’esazione dei diritti doganali). DAF 48 a.1300 marchum mucium censarium. SSA 112 a.1345 (Sav.) de sacramento censariorum. LG 570 a.1403 censarius sclavorum. DSP 25 a.1459 quod quilibet censarius in suo ingressu dicte artis solvere debeat ut infra. DMC 468 post
a.1461 censarii in chio percipiebant pro censaria de quibuscumque rebus et mercibus que mediantibus ipsis vendebantur… pro ipsorum mercede a qualibet parte quartum unum unius ducati pro quolibet centenario ducatorum. DMC 470 post a.1461 et quia multociens solent
fieri bazalia et contractus… absque medio censarii.
M.CORTELAZZO, LN 17 (1957) 95-97. PVO 415. ALN
100, 137, 433: < ar. simsar < pers. säpsar “mediatore”.
L censalem. censuarius. D censar.
censitus sm., agg. “affittuario, di rapporto di affitto”
RCP 302 a.1255 (Sarz.) ab omni condicione qualecumque esset sive originaria vel servitutis glebe vel colonaria
seu censita vel ascripticia. RCP 377 a.1271 (Sarz.) colonos perpetuos, horigenarios, censitos, ascripticios et inquilinos.
252
cent
DUC.2 261 censitus: qui sub censo annuo praedium possidet.
censorem sm. “magistrato che controlla la vendita
al minuto delle vettovaglie, i pesi e le misure,ecc.”
DSP 195 a.1523 et cum in preteritum solitum fuerit quod
omnes
ondemnationes officii censorum, in fine cuiuslibet officii
persolverentur dictis dominis patribus communis… BSO
187 a.1581 (Onzo) de officio censorum seu stantiatorum.
DSP Gloss.
censuarius sm. “mediatore”
SMV 232 a.1358 petrus de brignola censuarius.
L censarius.
censura sf. “autorità disciplinare”
FNV 79 a.1240 mandamus quod partibus convocatis audias causam et appellatione remota debito fine decidas
faciens quod decreveris per censuram ecclesiasticam firmiter observari.
census sm. “affitto, tributo”
CDG 56 a.1127 conveniunt… quod de unaquaque navi
ispaniam eunte donent illis… censum, scilicet x. mohabatinos… si non dederint x. mohabatinos non sint in hac
securitate. SML 306 a.1430 nonnullos annuos redditus
sive census aut annuas responsiones seu pensiones vel
terratica aut iura livellaria. PVP 324 a.1505 pro censu
domorum trium… £ 6.
census sm. “offerta in denaro e cera che chiese,
ospedali monasteri versavano nel s. xii-xiii… al Capitolo di San Lorenzo di Genova per riconoscimento della
loro dipendenza”
CDG 131 a.1141 tribuant… denarium unum et candelam
unam altari sancti laurentii pro censu.
SSL 109.
cent. “abbreviazione di centanarium / centenarium”
LEM 257 a.1259 cent. unum… cardamomi salvatici…
item cent. unum cardamomi domestici.
centa top. “Centa, fiume di Albenga”
SAR 167 sg. a.1288 (Alb.) clavicam que incepta est in
trevo qui vadit versus pontem arociorum… et a paramuro
usque inter centam. –– de non faciendo edificium in flumine cente.non possat nec debeat aliquis facere murum,
sepem vel palificatam seu aliquod edificium in flumine
cente… et a ponte arociorum in iusum.
LTS 70; G.PUERARI, RII 39 (1984) 3-4, 35 n.: il n.romanzo “centa” (cintura) sostituì il n. ligure originario
“arroscia” nel sec… xiv. quando il fiume, che scorreva
originariamente sotto il Pontelungo, (stat. Albenga
a.1288 pons arociorum) modificò il suo corso, inserendosi nel fossatum civitatis (a.1182: ultra centam) che cingeva la città da ponente.
L cincta. D centa.
centanarium sn. “centinaio, cento”
BSR 441 a.1254 item in ceteris omnibus et singulis collectis que fient sive imponentur super ecclesiis ianuensis
diocesis conferat et solvat dictum monasterium sancti benigni ad racionem de soldis xxx pro centanario. GVG
279 a.1285 centanaria quatuor ovium. LG 159 a.1303
mutuum unum de soldis xl. pro centanario… mutuum de
soldis xl. per centum (libris) FIL 304 a.1376 (Sav.) pannum… qui sit minoris numeri centanariorum duodecim
(di fili impostati nell’ordito).
PAC 11.
L centenarium. D sentanà.
centanarium / centenarium sn. “misura di peso, pari a cento libbre”
Isidoro, Orig. 4.24 centenarium numeri nomen est, quod
centum librarum ponderis est. LJ.1 72 a.1140 de centenario galle denarium unum et medium. CGS 1.3 a.1154
quatuor centenaria indici. GC 188 a.1191 in centenariis
xiiii. minus rubo l. CNM 345 ca.1205 (Sav.) item ponit
cent
quod carea piperi de alexandria est in ianua centenaria
vii. minus quarta ad centenarium ianue. NL.2 20 a.1216
centenaria quinque grane de provincia. CGG 222 a.1261
(PortoV.) centenaria iii. vini et quartam partem centenarii
nucellarum que habeo in ligno tuo. RCP 352 a.1277
(Sarz.) item de quolibet centenario cepparum, aleorum.
DAA 76 a.1279 centenaria decem… ad centenarium ianuense. DDG 225 a.1376 pro cere ballis iiii. centanariis
xviii. CDC 3 a.1386 fillati faxia xx., centenaria xxiiii.
CDC 7 a.1386 goadi saume c. centenaria dc. NBI 40
a.1390 centanaria xx. feni. DMC 306 a.1417 dimidium
cantarium… ex cantariis grossis, racionando ipsum cantarium centenaria septem cum dimidio de ianua.
LDM 103. BBL lxxvi.
centenarium sn. “centinaio, cento”
RVN 123 s.xiv. (Noli) item si quis vellet recognoscere
granum quod habeat in magazeno vel in domo solvat dicte gabelle solidos tres pro centenario minarum. TL.3 605
a.1449 accipere possit… de tota moneta… quatuor pro
centenario. DMC 468 post a.1461 censarii in chio percipiebant pro censaria… a qualibet parte quartum unum
unius ducati pro quollibet centenario ducatorum.
L centanarium. centinarium. centonanum. centum.
D centenaro.
centenarium sn. misura di lunghezza, pari a cento
canne”
BSL 10 a.1246 item quod habeat dicta navis centenaria
quadringenta canobi lombardi vel burgonie filati et commissi (intrecciato) pro sarcia navis et barcarum facienda
et complenda.
DUC. 2.280 (Stat. Marsiglia) de canabaciis crudis non
vendendis nisi per centenaria… ut centenaria canabaciorum alborum nigrorum et brunorum intelligantur de centum cannis.
BSL 10 n.
centina sf. “curvatura del dorso di un registro, nella
rilegatura?”
BBL 4 a.1472 pro duabus manegetis pro cartularo nostro
pro centina et pro sete et pro corrum s.vi. d. ii. BBL 7
a.1472 item… pro duabus manegetis pro centina.
centinarium sn. “misura di peso, pari a cento
libbre”
TL.2 337 a.1465 caratelli tres… in uno sunt centinaria
quinque et libre xxviii. nete de sanitro.
L centenarium.
centom num. “cento”
LJ.2 35 a.1250? si… venisse(t) in partibus de ianua cum
galeis centom.
L centum.
centonanum sn. “(err. per centenarium) misura di
peso, pari a cento mine”
RCP 352 a.1277 (Sarz.) et de qualibet mina a venditore
(pedagium) denarios ij. ian. et de quolibet centonano minas duas et ab emptore de qualibet mina den. ij. ian.
L centenarium.
centracata sf.
LAE 245 a.1253 corbam unam de vetris et pondus unum
de agalica et barilia duo centracata plena et ballas decem
tellarum.
L centragata.
centrachus sm. “cintraco”; cognome
BSR 250 a.1193 vassallus centrachus… –– faciens hec
omnia consilio et auctoritate vassalli centraci. GG.2 473
a.1211 filius johannis centraci.
L cintracus.
centragata sf.
GVG 86 a.1252 de omni barili centragata ovorum pro
quolibet barili denarios viii. papienses.
L centracata.
253
cenu
centragi/ (de) centrago cognome
GC.1 69, 367 a.1191 iohannis centragi, notarius.
GC.1.146 a.1191 iohannes centragi. GC.2 61 a.1191 altadonnam de centrago. GG. 2.292 a.1206 iohannes centragi.
L cintracus.
centragus sm. “cintraco”; cognome
RCA 122 a.1143 (Sanr.) et si audierimus centragum clamantem ad parlamentum ibimus ad parlamentum. RCA
345 a.1160 guido de laudo iudex et ansaldus centragus.
GC.1 143 a.1191 balduinus centragus. LJ.1 1147 a.1252
iohaninus centragus.
L cintracus.
centronus sm. “arancio”
ZAC 171 a.1288 (Alb.) arbores centroni tres.
L citronus.
(per) centum loc. “per cento”
LJ.1 1464 a.1282 ad racionem de libris xxv. per centum.
LG 159 a.1303 mutuum unum de soldis xl. pro centenario… mutuum de soldis xl. per centum. SIG 398 a.1330
accipiant unum per centum et non ultra.
L centenarium. centom. centumclave. centumlibre. centummille. centumpecore. centum solidi. D centen. sentu.
centumclave top. (Legino, Sav.)
CAC 524 a.1182 (Sav.) totum hoc quod habemus in leçino, in maso de centumclavis. –– ad usum mansi de centumclave.
NSS 226, 258: località sconosciuta. F.FERRETTI,AMSSSP n.s. 20 (1986) 13 manso del vescovo di Savona.
centumlibre cognome
BNA 101 a.1259 (Vent.) guillelmus centumlibre.
centummille cognome
BLC 13 a.1296 nardus centummille civis et mercator florentie.
centumpecore cognome
PCC 147 a.1356 (Sav.) presbitero percivallo centumpecore.
centum solidi cognome
RCA 406 ca.1150 obertus centum solidi.
centura sf. “cintura”
NB 131 a.1198 centuram i. vermiliam. CNM 155
ca.1204 (Sav.) habuit centuram pro denariis xxxii pro incantu. VCB 41 a.1238 (Bonif.) centure due argentei.
VCB 139 a.1239 (Bonif.) centuram unam argenti. LEM
243 a.1240 centuram unam argenti. PLP 88 a.1250
(Sav.) et abstulerunt mihi solidos xxx. janue quaos habebam ad centuram. FAF 237 a.1259 (Gen.) pannos, vestes, centuras argenteas. FCD 2.208 a.1278 centuram
unam argenti. BLC 135 a.1299 centuram unam de argento cum mebretis septem cum bocha una et mordente.
L cendarerius. centurerius. centureta. centuria. centus.
cinctura. cingere. cingula. cintarium. cintulla. cintura. encenta. incenta. sinctura. singulum. zintura. D zentura.
centurerius sm. “cintiuraio”; cognome
CLS 69 a.1237 bonivassalli centurerii.
L centura. cendarerius.
centureta sf. “piccola cintura”
MSG 296 a.1275 item quod omnes predicti (balestrarii) teneantur ponere in quolibet tabulerio (err. per laborerio?)
quod de cetero facient, centuretam ferri, latoni sive cornus.
L centura.
centuria sf. “cintura”
CLS 69 a.1237 libre… implicate in centuriis.
L centura.
centus sm. “cinto, cintura”
CDC 10 a.1386 centi de auro uncie x.
L cintus. cinctus. D centa.
cenum sn. “fango, terriccio”
GSS 59 a.1330 (Sarz.) sit tamen licitum cenum, teratium
vel letamen… tenere impune. GSS 77 a.1330 (Sarz.) cenum seu terratium fovearum.
cepa
cepa sf. “ceppo, ceppaia”
CCS 75 a.1414 (Celle) palles, fulchetas, perticas, ruscas,
verdiliones, cepas, furnilias. SRB 314 a.1407 (Quil.)
quod aliqua persona non cepet vel aranchet, faciat vel
colligat, cepas de brugo in aliqua terra aliena.
L cepare. cepus. decepare. D ceppa.
cepa sf. “cipolla”
RCP 352 a.1277 (Sarz.) item de quolibet centenario cepparum, aleorum. CA 624 a.1292 item in cepis et chibolt.
CST 291 a.1381 (Taggia) cepas vel caules vel porros.
ALE 95.
L cepolla. sepa.
cepare vb. “svellere ceppaie”
SRB 314 a.1407 (Quil.) de non aranchando seu cepando
cepas de brugo in alieno… quod aliqua persona non cepet vel aranchet… cepas de brugo in aliqua terra aliena.
L cepa. decepare. D asepà. incepado.
cepata top. (Gen.)
BSR 308 a.1208 a peticione alterius pecie qua vocatur
cepata.
cepetum top. (Sav.)
CAC 290 a.1177 (Sav.) meam partem pecie unius vinee
et terre vacue que iacet ad cepetum. MIA 84 ca.1263
(Sav.) quilianetum de cepeto.
NSS 258 “località ignota”.
cepolla sf. “cipolla”
CDG.1 242 a.1149 et non tribuat aliquod drictum in cantario neque in rubo neque in cannis neque in mina… neque in penso de amindolis nec de cepollis. RCP 293
a.1235 (Sarz.) quod homines de canaria… debent facere
ortulatum de cepollis, porinis et brassecis…–– brassicas
vel porinas vel cepollas vel alea, poros vel caules. TL.3
625 a.1449 (Caffa) pro singulo curru cepollarum.
L cebulla. cepa. cepulla. ceulla. cevolla. gibolla. sepa.
zhibolla. D sevulla.
cepolla n.p., cognome
CGS.1 163 a.1157 amicus cepolla. BNA 149 a.1260
(Vent.) enrico cepola… albingane. RPV 266 a.1352
(Celle) sondus, bochardus… sirombra… cepola.
cf. SLS. 2 161 “cipolla, simbolo cristiano”.
ceponus cognome
CAC 392 a.1181 (Sav.) johannes ceponus.
ceprisius sm. “ciprese”
BLC 135 sg. a.1299 ceprisium de clameloto.
L ciprese.
ceptum sn. “detrito”
PPV 91 a.1370 (PortoV.) proicere aliquid ceptum vel lapides vel aliquod aliud.
L iacts. D zeto.
cepulla sf. “cipolla”
RCO 124 a.1242 (Ort.) erbas dictorum ortorum, videlicet
porum, caulos et cepullas. CCS 77 a.1414 (Celle) et qualibet testa seu caput cepularum , caulinarum et porrinarum.
L cepolla.
cepulla cognome
IEA 15 a.1262 (Alb.) robertus cepulla. PCA 47 a.1304
(Alb.) manfredus cepulla. GGA 42 a.1322 (Alb.) de petro cepulla porco cive albingane. PCC 106 a.1370 (Sav.)
thomas cepulla. SRC 693 a.1407 (Sav.) thomas cepula.
CRA 106 n. a.1420 (Alb.) filipinus cepulla… –– in platea
cepullorum.
cepum sn. “sego”
LG 434 a.1383 formaiarii et quicumque facientes candellas de cepo… CAR 54 a.1465 portature cavialium, ceporum et assungiarum ac piscium salsorum.
DUC.2 267 cepum pro sebum.
L sepum.
cepus sm. “ceppo di albero”
GDN 636 a.1254 (Noli) si invenerint aliquam personam
forensem in dicta yliceta dampnum inferentem, auferre
254
cera
ab ea in die soldum i. si fecerit ligna viridia, et si cepos
arancantem in die soldos ii. SSA 2.73 a.1345 (Sav.) calciam sive cepum.
L cepa. cipus. sepus. zepum. D cepo.
cepus sm. “ceppo dei prigionieri; berlina”
PCP 756 ca.1300 et qui solvere non poterit dictam condemnationem stet in cepo per unam diem in placia comunis. PPV 95 a.1370 (PortoV.) ponantur… in ceppo vel ad
berlinas. ACM 99 a.1396 (Carrara) omnis persona que
detenta fuerit pro maleficio vel quasi, sive in ceppis posita fuerit. DSP 28 sg. a.1459 et possit dictus potestas quascumque mulieres in dicto loco existentes ibi rixam facientes ponere in cepum, dum tamen eas in dicto cepo teneri non possint nisi per horas sex usque in duodecim…
et si eas posuerit in cepo…
L sepora. D sepi.
cepus sm. “ceppo del carnefice”
CP 153 a.1390 pro uno cepo pro incidere caput laurencio
de vernacia.
D sepo.
cepus sm. “orto, giardino”
DMC 326 a.1418 (Chio) item quod dictus capitaneus habeat suam tabernam et cepum et bazariotos ut consuetum
est.
[gr. k≈poj m.s.]
cera sf. “cera”
CDG.3 97 a.1193 de pipere, bombacio, branzili, cera, ture. PCP 759 a.1316 (Pera) de zitatoribus cere. item quod
zitatores cere iurent… de zitando ceram et profinum, et
semper teneantur zitare ceram et profinum mercatoribus
quando fuerint requisiti pro preciis consuetis… et teneantur non ponere in dicta cera nec facere aliquam maliciam.
GSS 122 a.1330 (Sarz.) quod persona aliqua vendere non
audeat ceram veterem pro nova, vel ipsam ceram seu
candelos vel candelas sofisticare. DDG 216 a.1376 pro
cere ballis xiii. CDC 29 a.1386 cere pondera ii. CDC 59
a.1386 cere panis i. TL.3 661 a.1449 pro cera et ceriotis
in nativitate domini. BBL 21 a.1475 in ven4dita diversarum cerarum.
L cereus. ceroforarium. cira. inceratus. D ceira.
cera sf. “ceralacca”
SSA 99 a.1345 (Sav.) papirum et incaustrum et ceram.
SFG 2. 290 a.1375 ballassii tres qui ponderant ka. lxxx.,
fassati in una pecia sive tella in saginbachati et in saginbacho nostro signo talle super cera vermillia. TL.3 605
a.1449 item (scriba massarie) habere debeat de pecunia
massarie asperos quingentos quolibet anno pro papiro atramento pureta filo cera et similibus pro scribania massarie.
cerra sf. “bollo in ceralacca che attesta l’integrità
della pezza di panno”
FIL 310 a.1404 (Sav.) nullus ex vendentibus de dictis
pannis possit auferre cerras a capitibus dicti panni donec
primus cavus et ultimus vendita fuerint.
GR.2 22 “bolletta”.
L cerea.
cera sf. “chiavistello”
CSS 190 a.1435 (Sanr.) iam clausis hostiis domus cum
ferro, clave vel cera sive barra.
cerallum top.
RCA 235 a.1039 coheret… costa de cerallo. BSR 36
a.1173 et in castaneto de brollo, et in bruxedello, et ad
cerrallum et ad scaletam.
L ceriale.
cerandria sf. “appretto”
MAS 227 a.1466 item quod non possit dari cerandria neque guma aliquibus pannis nec textoriis.
L celandria.
cerasarius cognome
RCA 47 a.1143 martinus cerasarius.
L ceresa. ceresarius.
cera
cerratanus sm. “ciarlatano”
NAC 14 a.1539 (Sav.) quia plerumque in presenti civitate
saone declinant multociens cerretani et alii similes homines forenses presumunt artem chirurgie exercere…
L iharlatanus. D ciarlatan.
cerratus n.p., m.; cognome
SRB 190 a.1248 (Sav.) cerratus. DDG 205 a.1376 petrus
ceratus.
ceraxia cognome
DDG 266 a.1376 barnillus ceraxia.
L ceresa.
(de) cerba cognome
GG 39 a.1200 henrici de cerba.
L cerbus. gerbus.
cerbellerium sf. “sorta di elmo”
SSA 111 a.1345 (Sav.) spatam, scutum, cerbellerium,
lanceam et fressetum.
L cervelleria.
cerbinus cognome
CDG.2 122 a.1170 wilelmus cerbinus. LMS 67 a.1222
redulfi cerbini.
L zerbinus.
cerbus sm. “terreno incolto”
NB 95 a.1198 cui coheret… superius ertile cerbus… inferius campi et cerbus nostrorum et consortium.
L cerba. gerbus.
cerbus cognome
LJ.2 475 a.1317 henricus cerbus.
cercha sf. “ricerca, ispezione”
RLC 47 a.1297 (Cosio) qui furata fuerit aliquam bestiam
et fecerit cercham vel cercabit, et invenerit… VFD 96
a.1330 et debeant elligi duo ex dictis mercatoribus… qui
duo debeant habere cura in toto viagio videndi et recognoscendi si ferra dicte gallee… stabunt nitida super
aquam et si spacia ordinata in ipsa galea erunt et remanserint expedita secundum formam presentium tractatuum
–– et ultra teneatur dictus patronus permittere inquirere
et facere cercham dictis cerchatoribus. SIG 415 a.1339
facta cercha, et crida per trombetam eciam facta… LJ.2
741 a.1365 que curia semper et quandocumque ante recessus ipsius navigii possit facere… cercham de hominibus dicti navigii. FIL 306 a.1376 (Sav.) perinde ac si de
omnibus et singulis dictis bisaciis ligaciis vel sachis factum fuisset asazium sive cercha vel probatio. TL.3 591
a.1449 teneantur… sindacatores… facere perquisitionem
seu cercham super navibus.
L cerchare. cerchatorem. D cercha.
cercare vb. “ispezionare”
RCV 77 (= GR 2.22) a.1233 (Vent.) item qui voluerit
iscrutare seu cercare res furatas in sacho in horto in iacina et in domo et in ovibus… SIG 351 a.1330 quod officium gazarie ianue deinceps scribere debet per eius literas officio mercancie peyre nomina et prenomina omnium et singulorum cerchatorum qui de cetero constituentur ad cerchandum galeas romanie. VFD 197 a.1403
non audeant… de portu ianue separare cum aliquo navigio nisi primo fecerint cerchare dictum navigium per cerchatores dicti officii deputatos ad inquirendum si in dicto
viagio sunt homines, arma et alia necessaria prout per
dicta capitula sunt specificata.
L cercha. cerchatorem. circhare. D cerchar.
cerchatorem sm. “ispettore”
VFD 96 a.1330 et de predictis teneatur patronus facere
inquisicionem per dictos duos, et ultra teneatur dictus patronus permittere inquirere et facere cercham dictis cerchatoribus ordinatis supradicto modo, in quolibet loco in
quo dictis cerchatoribus videbitur et placuerit. SIG 351
a.1330 quod officium gazarie ianue deinceps scribere debet per eius literas officio mercancie peyre nomina et
prenomina omnium et singulorum cerchatorum qui de
255
cere
cetero constituentur ad cerchandum galeas romanie.
VFD 197 a.1403 non audeant… de portu ianue separare
cum aliquo navigio nisi primo fecerint cerchare dictum
navigium per cerchatores dicti officii.
LDM 100.
L cercha. cercare.
cercha sf. “cerchio per botti”
CDD 13 a.1386 cerche faxia cxvi. CDC 25 a.1386 cerche ferri balla i.
L circulus.
cerchia / cerchium sf/n. “cerchio per botti
CDC 133 a.1386 cerchiorum faxia lx. CDC 181 a.1392
cerchiorum ferri miliarium i. PVP 267 sgg. a.1462 soma
de cerchiis pro barrilotis, i. –– soma de cerchiis pro barrile vini, lxiii. –– cerchia de testa pro barrille vini, v. ––
cerchia de testa piegata pro barrile vini cxxxviii. cerchie
pro barrile vini, ii.
L circulus. D cerchia.
cercius/ cerculus sm. “cerchio per botti”
PVP 315 a.1507 pro cerculis 38 et aptaturis unius vegete
pro botario. GR 36 a.1704 (Zucc.) causa faciendi cercios
vegetum, tinarum.
L circulus.
cerdonem sm. “calzolaio”
CSS 324 a.1435 (Sanr.) omnes cerdones sive callegarii
exercentes artem callegarie vel adobarie. MNS.1 17
a.1404 (Sav.) cerdonum sive calegariorum. DSP 42
a.1498 aromatarios… cerdonesque et candellarios. FST
84 a.1592 (Triora) cerdones sive calegarii.
cerea sf. “bordo cerato?”
LG 566 a.1403 et quod dicti cendati non habeant de cerea nisi unum digitum in capite.
L cerra.
ceredallum top.
RCA 47 a.994 fines vero de uno latere fine fossado de
ceredallo.
PAC 7.
L ceredum.
ceredum top.
LJ.1 50 a.1135 nantelmus da lu cerredo. LJ.1 491 a.1202
illi de ceredo.
Cf. CDL 158 a.807 (Brescia) roboretis, castanedis, cerredis.
L cerretum. cerrus.
(in) cerrellis top. (Sav.)
SRC 142 a.1263 campum in cerrellis. SRC 355 a.1297
(Sav.) campum unum in cerrellis.
ceresa sf. “ciliegia”
GR 2.37 a.1459 unum gorbinum grafionorum aut ceresarum grossarum.
L celesia. cellexa celexia. celexolla. cerasarius. ceraxia.
ceresarius. ceresalia. cerezerium. ceresia. cerexarius. cerexia. (vallis) cerexie. cerexola. cerixole. D ceresa. sêxa.
ceresalia top. (On.)
SOV 325 a.1428 (On.) plagia ceresalie.
L ceresa.
ceresarius cognome
CGS.2 126 a.1163 wilelmotus ceresarius.
L cerasarius. ceresa.
ceresia sf. “ciliegia”
LJ.2 191 a.1291 peciam terre arborate ceresiis et pomis.
GR 2.7 (Naticino) persica, poma, pira, ceresias, amarenas, susinas.
L ceresa.
cerreta top. (Sav.)
SRC 158 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
ad mntem maurum iuxta cerretam. SRC 358 a.1297
(Sav.) campum unum in cerreta ubi dicitur cacynaira.
L cerrus. D cerreta.
cere
cerretum top.
LJ.1 33 a.1128 homines de murtedo soprano et de cerreto. CAC 34 a.1178 (Sav.) totum hoc quod habeo in cerreto. BSR 232 a.1203 in villa medolici, ubi dicitur cerretum. CNM 412 a.1205 (Sav.) in lavagnola, loco ubi dicitur cerretum. RCP 122 a.1257 (Sarz.) petia sita est in cerreto. SSA.2 100 a.1345 (Sav.) in quarterio cerreti.
L ceredum. cerrus. D cerreto.
cereus sm. “cero, grossa candela”
CDG.3 69 a.1192 (Costant.) ceroforarium eneum rotundum cum manibus duabus et instrumentis octo ad cereos
figendos. PLA 434 s.xiv? subdiacono cum † (cruce) et
duobus ceroferariis cum cereis. TL.3 615 a.1449 cereos
seu brandonos. DSP 35 a.1459 de portandis duodecim
cereis in festo gloriosissimi corporis christi. –– eligantur… duodecim cives quibus dari debeant cerei duodecim
portandi per ipsos cives in festo ipso.
L cera. ihaironus. D cereu.
cereus sm. “cedro”
BSR 319 a.1216 cepit possessionem de orto quodam qui
est in plano sancti romuli scilicet de cereis, vitis et terre
illius orti. ASA 424 a.1350 (Alb.) arbor citroni vel limonj aut cerei. GR 36 a.1363 (Diano) item dicimus de
cereis et citronibus ubicumque sint. CSS 220 a.1435
(Sanr.) arbores citronorum, limonorum vel cereorum.
L cetrus. cirreus.
cerexa top.
MSS 88 a.1109 et iacet ad loco ubi cerexa dicitur. BCG
177 a.1071 coerencia… de una parte fossato de la cerexa.
BG 143 a.1263 (Sav.) in valle cerexa.
PAC 6.
L cerexarius. cerexetum. cerexia. cerexola. cerixole.
cerexarius cognome
SMV 17 a.1152-3 martinus cerexarius. NL.1 232 a.1210 a
te vasallo cerexario. LMS 90 a.1222 vasallus cerexarius.
L cerexa.
(montem) cerexe top.
FCL 52 a.1177 quantum est a scortegabeco usque ad
montem cerexe.
cerexetum top. (Sav.)
CAC 131 a.1179 (Sav.) planum cerexeti a flumine burnie
usque ad pedem montis.
L cerexa.
(val)cerexia top. (Sav.)
SRC 140 a.1263 (Sav.) alium campum loco ubi dicitur
valcerexia.
cerexia cognome
DDG 935 a.1377 in vacheta anthonii cerexia.
L cerexa.
(in valle) cerexie top. (Sav.)
PMS.2 43 a.1271 (Sav.) in dicto nemore, ubi dicitur in
valle cerexie.
L cerexa.
cerexola top.
BCG 24 a.979 de superiori capite fine iuvo cerexole.
CAC 92 a.1179 (Sav.) masi de cerexola. PLP 123 a.1250
(Sav.) tantummodo apud cerexolam collegi erbam illa die.
L cerexa.
cerezerium sn. “piantagione di ciliegi”
GR 46 a.1462 (Var.) loquens ipsa erat super quodam durayero sive serezerio existente in sua possessione et colligebat durayas.
L ceresa.
ceriale top.
TV pagus cerialis. Cf. Plin. n.h. 23 proœm. peracta cerealium in medendo quoque natura est.
L cerallum. cerialium. ceriarium. ciriale. cirialem. cirialium. serialle. ziriale. D ceriale.
cerialium top. “Ceriale”
ASA 199 a.1312 (Alb.) cerialium… –– hominibus ceria-
256
cero
lii qui venerunt ad habitandum ad villafrancam.
E.CAVALLI, RII 3 (1937) 99 n.
L ceriale.
ceriana top. “Ceriana”
LJ.2 692 a.1361 dicta castra sancti romuli et ceriane.
LJ.2 1116 a.1387 castrorum… sancti romuli et ceriane.
L celiana. ciliana.
ceriarium top. “Ceriale”
ZAC 268 a.1314 (Alb.) molendinum ceriarii.
L ceriale.
ceriolus sm. “cetriolo”
DMC 488 2/xv de quibuslibet sepis, ceriolis, porris et
quibuscumque aliis herbis.
ceriotus sm. “cero”
TL.3 661 a.1449 pro cera et ceriotis in nativitate domini.
CP 164 a.1391 pro ceriotis iii. ad inluminandum sanctum
georgium et sanctum michaelem et sanctum simeonem et
iudam prout moris est facere. PVP 249 a.1458 macii decem cerriotorum alborum. PVP 315 a.1507 pro duobus
brandonis… et ceriotorum alborum lib. 3 missis dicto m.
iacobo.
L seriotus. D cerrioto. seriottu.
cerixole top. (Sav.)
CNM 107 a.1205 (Sav.) et dicte arbores erant ad cerixolas, super unam teneturam quam iordanus vulpis possidet
et tenet.
L cerexa.
cerna / cernea sf. “cernita, scelta; milizia scelta”
RCP 572 a.1279 (Sarz.) hec est cerna facta de hominibus
terrarum vicariatus domini lunensis episcopi. IA 25
a.1282 facta fuit cernea de galeis cxx. que divise fuerunt… in civitate ianue et per loca districtus armande.
MGG 259 a.1383 et aproximantibus inimicis ad famagostam tum cum hominibus equestribus, hominibus gravorum et balistorum, cernea gentis armorum, vadatur ad
ipsorum inimicorum oppositum et offensam.
Cf. RDS 194 sg.
L cernia. cernuta. D cerna.
cernia sf. “cernita, scelta”
DMC 92 a.1390-1402 et quod nullum partimentum possit fieri de masticis et de nulla cernia.
cernegium sn. “crivello”
LEM 234 a.1238 cernegium unum.
PTA 635. REW 1833 cerniculum.
L sernegius. sernilius. D cerneio.
cernuta sf. “cernita, prima scelta, ottima qualità”
SRB 35 a.1212 (Alba) v. faxia caneve de xx. rubis pro
faxe, quorum ii. erant de cernuta.
L cerna.
(de) cerro cognome
RCA 135 a.1153 maritata de cerro cum sorore… italia et
predicta maritata, filie alberici de cerro.
cerofferarius sm. “portatore di cero, nei riti
religiosi”
PLA 421 s.xiv.? ostendatur populo super pulpitum dicto
offertorio. et hoc fiat solempniter a fratre aliquo antiquo
et parato cum pruviali et ceroffeariis et acolito cum incenso. PLA 434 s.xiv.? subdiacono cum † (cruce) precedente et duobus ceroferariis cum cereis.
L ceroforarium.
ceroforarium sn. “candeliere”
CDG.3 69 a.1192 (Costant.) postes tres… et uno concluso, portante desuper istoriam sancte dei genitricis, in qua
ceroforarium eneum rotundum cum manibus duabus et
istrumentis octo ad cereos figendos.
L cera. cerofferarius.
ceroteca sf. “guanto”
CA 593 a.1292 in uno pari cerotecarum furratarum pro
domino.
L cirotheca.
cerp
cerpelielia sf.
CDC 178 a.1392 cerpelieliarum balle ii.
cerçarie top. (Sav.)
PMS 169 a.1227 intra nemus saone, in loco qui dicitur
cerçarie.
certus agg. indefinito “certo”
BSR 419 a.1272 faciendo inde certa servicia. LJ.2 691
a.1361 distribuit condempnacionem librarum cccc. in certos homines, ipsis hominibus assignando certam partem
dicte condempnacionis singulariter… –– condempnavit
certos homines ad dandum certos drictus. DKR 2 a.1400
occasione certorum pannorum oneratorum… in dicta navi.
OGM 71 a.1470 pro necessariis certis cosis reparandis.
L serta. sertus. D certo.
cerugicus agg. “medico”
TL.3 655 a.1449 barberius unus doctus in arte cerugica.
cerrum top. (Sav.)
BSR 67 a.1182 in medolico ad cerrum… coheret… a
quarta terra iohannis de cerro… –– item pro tricesima
sexta parte molendini de cerro. SRC 162 a.1263 in cerro.
NTS 34.
L cerrus.
cerrus sm. (bot.) “cerro, specie di quercia”
PLP 206 a.1250 (= SSA.2 77 a.1345) (Sav.) ne quis faciat… circulos vel rumdos vel asales de pallare vel quercu vel cerro. SRC 304 a.1256 (Sav.) pallerem vel cerrum
incidere… pallerem, quercus vel cerrum. FAF 205
a.1256 (Sav.) palleres quercus et cerros et castaneas.
FCL 68 de bonis quercubus sive roboris sine aliquo lignamine cerri.
Cf. DUC. 2 275 a.760 (Chart. Langob.) una cerru.
L ceredum. cerreta. cerretum. cerrum. iherrus. serrum.
D cerro.
cerrus n.p., m.; cognome
RCA 135 a.1153 maritata de cerro vendidit mihi…
SLS.2 31 a.1277 (Sarz.) magistro bonoiohanne filio
quondam cerri de sarçana.
cervacina sf. “palo da viti”
GR 36 (PortoV.) de facientibus cervacinas et lignizantibus.
L cervatina.
cervallia top. (Sav.)
SRC 355 a.1297 (Sav.) campum unum in cervallia.
L cervaria.
cervaria top. (Alassio)
CAT 124 a.1323 terra de cervaria. TAL 19 a.1326 terra
de cervaria.
L. cervallia. çervaria. cervarium. zervus. D cervara. servaira.
(petra) cervaria top. (Sav.)
SRC 160 a.1263 (Sav.) in petra cervaria.
(de) cervario cognome
CNM 285 ca.1205 (Sav.) nicolaus de cervario. SRC 134
a.1263 (Sav.) maynfredus de cervario. aymericus de cervario. MIA 83 a.1263 (Sav.) laurencium de cervario.
L cervarium.
cervarium top. (Quiliano, Sav.)
CAC 168 a.1180 (Sav.) totum quod habeo in cervario.
PQV 62 sg. s.xii. costa cervarii; s.xiii. mansus ferrengorum
de cervario. SRC 669 a.1405 (Sav.) de villario cervarii.
L cervaria. D cervaro.
cervaschina sf. “palo da viti”
GR.2 24 de cervaschinis sive colochis.
L cervatina.
cervatina sf. “palo da viti”
RCP 173 a.1141 (Luni) pro lignis habendis, facibus (=
fascibus, fascine) et lisca et pro cervatinis. GSS 70
a.1330 (Sarz.) item non possit molendinarius in molendino quod custodit cervatinas aliquas novas vel veteres habere vel tenere. GSS 132 a.1330 (Sarz.) et nulli liceat
cervatinas veteres vel cannas veteres post vendemmias et
257
cesa
ante carnisprivium reducere vel portari facere sarçanam.
GR 36 (Tivegna) de facientibus cervatinas et de lignizzatibus. item quod quelibet persona valeat facere cervatinas
pro usu suarum vitium. GR 36 (PortoV.) de facientibus
cervatinis et lignizantibus.
L cervacina. cervaschina.
cervelleria sf. “specie di elmo”
PLP 88 a.1250 (Sav.) cum duobus sociis armatis cum
cervelleriis et maciis. PLP 143 a.1250 (Sav.) et ego (portavi) cervelleriam in capite. GDN 637 a.1258 (Sav.) spatam… vel cuxermam vel falcastrum seu apiam et infulam
pro armare vel cervelleriam. DAF 98 a.1300 cervelleriam unam pisanescam forata cendato… capelletum
unum pisanescum. PLC 69 a.1301 cervelerias, maciam,
targiam. SIG 324 a.1330 comitus… cum armis suis, scilicet coracia de proba, collareto de ferro, cervelleria de
proba. LG 270 a.1363 et teneant assidue cerveleriam in
capite. IEL 94 a.1398 bocolerium unum et cerveleria
una. GR 76 a.1498 exeat cum cervelleria, targia, parvesiis vel scutis, vel pichonis vel scuribus seu picociis.
JAN.1 368; 2 328.
L cerbellerium. cervellinus. cervilliera. crivellaria.
D zervelao.
cervellinus cognome
FAG 128 a.1294 tempore domini oldrati cervellinus.
L cervelleria.
cerverium top., “contrada di Quiliano (Sav.), od.
Servà”
A.BRUNO, BSSS 2 (1899) 3-4 p.150 a.1322 (Sav.) illos
de cerverio.
D servà.
(lupus) cerverius sm. “lupo cerviero, lince”
PVP 256 a.1459 item gona una panni mischi pro homine
foderata penna luporum cerveriorum.
L lupus cerverius. scerverus. serverius. D (lupo) servero.
cervia sf. (ittiol.) “specie di grosso pesce”
GR.2 69 storiones et umbrine cervie vel alius magnus piscis quocies captus fuerit curie episcopi debet dari.
L cerviorem.
cervicarius sm. “cuscino per ilcapo”
BNA 4 a.1258 (Vent.) letum meum munitum… duobus
cossinis et duobus cervicariis.
cervilliera sf. “specie di elmo”
SGM 103 a.1376 (Massa) cervilliere sex.
L cervelleria.
cerviorem sm. (ittiol.) “specie di grosso pesce”
PPV 87 a.1370 (PortoV.) de cauda thoni lecie umbrine figi vel cervioris.
L cervia.
cervius sm. “pelle di cervo”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item quatuor grossas de augetis
de cervio et soata. –– item quatuor libras de cervio.
cervum top. “Cervo”
LJ.2 32 a.1246 rectoribus castri cervi.
L zervus.
cervuna sf. “pelle di cervo”
CDG 61 a.1128 naves ianuensium venientes de sardinea
cum sale debent dare modium salis unum et pro cervuna
una denarios duodecim. VCB 41 a.1238 (Bonif.) becune… cervune… capreine… montonine.
L zervus.
cesanum top. “Cisano”
AV 192 a.1393 (Moncalvo) loca… cesani.
L cixanum. D cisano.
cesa sf. “siepe”
GR 2.22 a.1519 (Sarz.) et teneantur saltarii scarnare cesas omnes que sunt in lateribus viarum.
D ceza.
cesa
cesarea / cesaria n.p., f.
SLS.2 65 a. 1157 ego cesaria mater. –– a lamberto cesarie. a.1160 cesarea uxor; a.1161 calvus cesaree; a.1163 a
cesarea socra sua.
IVI: Cf. Caesarea Palestinae, città della Siria.
L cesaria. D cesare.
cesarina sf. “specie di coltello o pugnale”
GR 44 a.1435 (Sanr.) si… irato animo evaginaverit versus aliquam personam cultellum sive penatum, seu costolerium seu vasalotum sive cesarinam vel ensem…
L cisarinum.
cesarus sm. “specie di biscia”
LMS 413 a.1224 ego te incanto… de serpe et de scorçon
de tarantola de cesaro de saiton de laxerton…
Cf. DEI.2 877 it. cesaro “biscia d’acqua”
ADT 12 sg.
cesore sf. pl. “forbici”
PLP 136 a.1250 (Sav.) hodie cum essem in apotheca mea
ubi amolabam quasdam cesoras…
L cesure.
cespedellum top. “Sospel”
GR 37 a.1195 (Lérins) actum in loco cespedelli anno
mcxcv.
L cespitellum.
cespeel top. “Sospel”
LJ.1 197 a.1157 ego guido guerra comes vintimilliensis
dono comuni ianue rochambrunam, golbi, poipin, pennam,
casteglonem brochu, cespeel. lameor. brehl. lapennetam.
GR 37 a.1272 (Penna) usque vintimilium, brelium, cespeel et castellarium.
L cespitellum.
cespitellum top. “Sospel”
TMV 65 a.1257 (Vent.).
L cespeel. cespedellum. D sospello.
cesta sf. “cesta”
BCL 172 a.1290 solucionis… dictarum cestarum ficuum.
L cestinus. cestum. cista. D cesta.
cestinus sm. “cestino”
RVN 121 s.xiv. (Noli) denarios sex pro quolibet cestino
piscium crudorum.
L cesta. D çestìn.
cestregus sm. “castrato nostrale”
ICG.6 154 s. xiv castrato nostrale detto cestregi.
D castronus.
cestri top. “Sestri Levante”
RCA 274 a.1060 de subteriore capite fossato de cestri.
PAC 5.
L segestri.
cestum sn. “cesto”
CDC 193 a.1392 veli cestum i.
L cesta.
cesure sf. pl. “forbici”
LEM 240 a.1239 item lb. quadraginta ianuinorum implicatas in cultellis, cesuris et alia merçaria.
L cesore. incisorie. scisure. zisorie. tezorie.
ceta sf. “seta”
BOV 549 a.1452 (Sav.) quamvis vestem de ceta.
L ceda. seta.
ceta sf. “recinto [saepta]”
CSG 85 a.1345 causa intrandi vel exeundi in locis vel de
locis ipsis vel intfra cetas dictorum ecclesie claustri palacii.
L seve.
ceta top. “Borgofornari (Ronco Scrivia)”
PTP 31 a.1127 de decima montane cete. CDG 137
a.1141 laudaverunt ut decemarie vallis de porta crossa
sint deinceps de montanea cete. SLS.3.80 a.1150 de tenuta cete; a.1182 obertus sarinus de ceta; a.1184 terra
sancti gregorii de ceta. PTP 31 a.1208 in plebe ecclesie
de ceta. SLS 3.80 a.1222 canonicus plebis sancte marie
de ceta.
258
cexe
GR 37 mons cete. plebs cete.
REW 1463 *caedita “abbattimento di alberi” PTP 31
*caepta, voce paleoligure, cf. SM. caeptiema.
D cetta.
cetrinus agg. “di cedro”
LJ.1 20 a.1110 de cetrinis pomis et ficubus et aulivis.
LJ.1 27 a.1124 de ficis et cetrinis pomis et de omnibus
aliis arboribus. PPE 24 a.1124 de cetrinis pomis et de ficis.
L cedrinus. cetrus.
cetronata sf. “cedro o arancio candito?”
PVP 313 a.1506 pro sucaro lib.5 addito in cetronata.
PVP 357 Gloss.
L citronus.
cetronus sm. “arancio”
CP 170 a.1392 pro amindolis, zebibo, lardo, rixo, canestrelis, cetronis et multis aliis minutis.
L citronus.
cetrus sm. “cedro”
LJ.1 170 a.1153 arboribus ficorum et cetrorum.
MAP 29 sgg. Cf. DEI.2 836 sg., s.v. cedro: gr. kûdroj
voce medit.
L cedrinus. cedrus. cereus. cetrinus. cirreus. cirrus.
D cedro.
ceulla top.
LJ.1 865 a.1229 testes presbiter gilbertus, presbiter ceulle.
L cepolla.
ceva top. “Ceva (V.Tanaro)”
MMA.2 317 a.1111 in loco qui dicitur ceva, in Gorzegno… RPV 187 a.1181 petrus de ceva. FAG 1 a.1270
bruna de niella de ceva. FAG 116 a.1291 ego niger de
ceva de veolia. FAG 165 a.1312 procurator… deghedei
becharii… de ceva.
GR 2.22. LTI 47 n.46 pre-rom. * cœba “vacca” (Plin.
11.241; Colum. 6.24)
D ceva. cevarnus. ceve.
cevalius / cevalus sn. “mastello”
FCD 2.77 a.1276 cevalium unum pro bugata. GR 37
a.1363 (Diano) nemo gombum habeat et teneat… nec teneat aliquam zotam seu foveam ad recipiendum aliquod
de cevalo.
L ceberus. cibolerium.
cevarellum sn. “setaccio”
FNV 341 a.1259 cevarellum unum, falcetam unam.
L cevarum.
cevarnus sm.
GR 37 (PortoM.) quod macellatores non teneantur vendere cevarnos ad macella pro castronis.
L ceva.
cevarum sn. “setaccio”
LEM 241 a.1240 duas situlas et duas cacias, unum cevarum, unum scutellarium. LEM 247 a.1240 cevara duo.
L ceberus. cevarellum. sevarum. D séveru.
ceve sn. “sego”
PLL 514 a.1441 navium oneratarum rebus et mercibus
subtilibus et grossis, sale, lignamine, grano, vino, ceve.
L sepum.
cevolla n.p., cognome
CGS.1 275 a.1158 sub porticu ribaldi cevolle. CGS.2
149 a.1163 amicus cevolla. COS 31 a.1186 enricus cevolla. GC 204 a.1191 enricus cevolla. BSR 250 a.1193
rubaldus cevolla. BSR 259 a.1203 rubaldo cevolle.
CNM 151 cca.1205 (Sav.) cevolla de torano. GG.2 365
a.1206 enrici cevolle.
PAC 11.
L cepolla.
cexenum top.
LG 62 a.1150 in locis terris et villis infrascriptis, videlicet in macro… larzano… cexeno.
cexe
cexere sn.
CGS.2 248 a.1156 habui de indico lib. cx., habui de cexeri lib. iiii. et s. vi., habui de petro ustachio lib. lxxxvii,
habui de nave lib. xc., habui de lucro de saie s. xx.
cexinum top. “Cesino (V.Polcevera)”
PTP 18 sg. a.1147 in loco cexini… fossatus deruvinada.
chelandia sf. “grossa galea”
JAN 1.432.
L achelandria. D chelandia.
kerkiteria sf. “tributo, diritto, pedaggio”
CDG.2 349 a.1189 (Sardegna) per venditionem curatoriarum, armentariarum, maioriarum, piscariarum, kerkiteriarum, venationum, vel quocumque modo potest excogitari.
chiapa sf. “lastra di pietra”
SOV 241 a.1428 (On.) debeat ponere ante dictum aquerium tabulam vel chiappam vel aliquid. FCT 45 a.1435
(Triora) et inde in chiapa ultima vallonum ubi est alia
crux posita.
L clapa. inchiapare. D chiapa.
chiapella sf. “mattonella; sorta di gioco”
GR 37 a.1327 (Ovada) quecumque persona ludere possit
ad schacos et ad tabulas, ad chiapellam et balestram.
L clapella. D chiappella.
chiappinus sm. “lastra di pietra; lastrico”
FST 117 a.1592 (Triora) et eundo ultra recte per viam
usque ad chiappinum vie superioris.
L clapinum. D ciapin.
chiapula sf. “trappola per uccelli”
SOV 244 a.1428 (On.) si aliqua persona ecciderit aliquem
de predictis avibus sive per chiapulas vel alio modo…
ANL 57 sgg.
D ciapua. ciapura.
chiapusaria sf. “contrada dei calderai a Savona”
SCS 299 a.1530 (Sav.) in alia domo in chiapusaria.
L chiapuzarius. D ciapusso. ciapüssu.
chiapuzarius sm. “calderaio”
GR 37 a.1519 (Alb.) aliqua persona de arte calderariorum seu vulgari chiapuzariorum.
L chiapusaria. clapucius.
chiaravuglius sm. “seconde nozze di vedovi; rumori
notturni fatti agli sposi in tale occasione”
GR 37 (Vent.) gabella chiaravugli sive illorum qui accipiunt uxorem viduam. qui transiverit ad secundum votum
teneatur solvere pro qualibet summa librarum centum solidos decem et sic ad eandem rationem, et non possit ultra aliud petere, preterquam solidos decem pro centenario, et teneatur maritus talis uxoris denunciare et solvere
dicto gabellotto infra dies octo.
GR 37 (Vent.) strepitus rumoresque tumultuosos per vicos et plateas vel etiam ante domum habitationis iterum
nupte vel eius sponsi, quod hic vulgo chiaravuglio dicitur.
GA 16.12.
L charaviaria. iharavigla. D chiaraviglio. ciaravügliu.
chiavacorium sn. “ricca cintura da donna”
PVP 262 a.1461 chiavacorium unum argenti cum sua caineta.
L javacorium. clavacorium.
chibebe sn. “cubebe (spezia)”
DDG 911 a.1377 pro… chibebe scatora i.
Cf. DEI.2 1181 s.v. cubebe < ar. kababa.
chibolt sn.
CA 624 a.1292 item in cepis et chibolt.
chilium top. “Kilia, colonia gen. sulla foce del Danubio”
BGO 108 a.1360 astelano de goano, habitatore et burgense chilii, censario.
chilma sf. “(prob. err. per chiurma, chiusma)
ciurma”
GR 37 a.1462 quod aggressores predicti viarum predicto-
259
cial
rum et territorii erant de chilma sive societate predicte
galee.
L chiurma. chiusma.
chilma / kilma sf. “sacco, fardello: misura unitaria
per il lino;
LJ.1 92 a.1144 plenam habeant potestatem capiendi atque colligendi denarios iv. de unaquaque kilma lini que
ianua intervenerit per terram aut per mare. CGS.2 22
a.1161 accepi a te… chilmas lini xxxx quas buçeam porto laboratum.
PIA 45 n.67: < arabo o gr. (ceàr). ALE 340: lat. *quilma
/kilma < gr. kàrba (< ar. “otre”) – càlwma “foraggio”:
“sacco di foraggio”
chiocia cognome
TL.1 32 a.1453 urbanus chiocia.
L chioça. D ciossa.
chiodaglia sf. “siepe”
GR 37 a.1618 (Garlenda) si aliqua persona inventa fuerit
frangere alienas sepes, vulgo chiodaglie, incurrat in penam.
D chiodaglia. ciudaia. claudere.
chiora sf. “pialla”
CGG 173 a.1260 (PortoV.) chioram unam, forcipes, verrubium.
L blona.
chiosa sf. “chiusa, siepe”
GR 93 a.1327 (Ovada) chiosam vel clausuram vel spaletum.
L claudenda.
chioça cognome
CGG 50 a.1259 aldevrandi chioçe.
L chiocia. D ciossa.
chiota / chiotum sf. “pozza, fossa”; elem. topon.
FST 110 a.1592 (Triora) usque ad chiotam venete… a
dicta chiota ascendendo usque ad bondam campi marronorum. FST 122 a.1592 (Triora) descendendo usque ad
chiotum agazorum.
L acioxare. D ciottu.
chiprum top. “Cipro”
LJ.2 738 a.1365 in toto regno chipri.
chirurgia sf. “medicina, chirurgia”
NAC 14 a.1539 (Sav.) quia plerumque in presenti civitate
saone declinant multotiens cerratani at alij similes homines forenses presumunt artem chirurgie exercere.
L cirurgus.
chitarra sf. “chitarra”
IEL 94 a.1398 item chitarra una.
L citerare. D chitarra.
(de) chitarra cognome
DAA 20 a.1274 pandrinus de chitarra.
chium top. “isola di Chio”
PVP 287 a.1491 aluminum sachi 45 conducti in chio
cumm nave gabrielis de pinu; a.1492 cotona conducta de
chio cum navibus fornaria et camilla; a. 1494 aluminum
sachi 26 cant. 50 vendita in chio per thomam cataneum.
L syum.
chiurma sf. “ciurma”
VFD 184 a.1403 qui patroni et scribe galearum teneantur
et debeant presens capitulum… inter chiurmam et marinarios legere et vulgare.
L chilma. chiusma. D chiurma.
chiusma sf. “ciurma”
VFD 208 a.1403 homines chiusme dicti navigii.
L chilma. chiurma. plusma. D chiusma. ihusma.
ciacium sn. “setaccio”
PVP 229 a.1451 ciacium unum septe pro bugatando farinam.
L ceacius. setacius.
cialia cognome
ACL 203 a.1373 leonardo cialia de naulo.
ciam
ciamelotus sm. “cammellotto,
PVP 338 a.1506 in manicis sericis que ponuntur super
aliis manicis non possit poni plus palmis sex serici et ad
ratam ponatur in illis borcati et ciameloti commputata latitudine dicti borcati et ciameloti cum illa panni serici et
quemadmodum dicitur de borcato, panno et serico et ciameloto.
L clamelotus.
ciancha sf. “passerella”
GR.2 23 (Nizza) appellationes ad ipsum devolvantur, videlicet locorum intra ciancham de vallibus barcilonie.
D cianca. pianca.
ciapa sf. “lastra di pietra”
TL.2 243 a.1463 bombardis gradiciis badilibus ciapis tabullis et lignis pro reparatione pro bastitis et alia similia.
ANL 56 sgg.
L clapa. D ciappa.
ciapa sf. “pezza di panno”
OGM 190 n. a.1474 item ciapa una panni blavi.
L plata.
ciatum sn. “processo”
GR.1.23 (Vent.) de illis furtis de quibus non est facere
ciatum.
L placitum.
ciatus sm. “vaso, bicchiere (lat. class. cyathus)”
GR 102 (Levanto) si quis repertus fuerit in nuptiis vel
convivio ciatos vel ulceos vel alia vasa rumpere frangere
vel proicere versus aliquem… GLI 64 1/xv. ciati sive
gotti.
L cietus. piatus.
(per) ciaxum top. (Alb.)
CRA 130 a.1381 (Alb.) “una zona cittadina chiamata per
ciaxum”.
L plazum.
cibillina sf. “pelle di zibellino”
GC.2 241 a.1192 cant.viii. brazilis et cibillinas vi. et terciam (= 1/3).
L cebellinus.
cibolerium sn. “vaso”
CA 640 a.1292 item in uno cibolerio argenti.
L cevalius.
cibus sm. “cibo”
LJ.1 1373 a.1261 et reddit curie annuatim octenam partem unius podaricie, segaricie et strenzaricie, expensis
curie quantum ad potum et cibum.
cicada cognome
BSR 448 a.1227 guilielmus cicada. PPE 237 a.1270 petrus cicada.
L cigala.
cicharba sf. (bot.) “Sonchus oleraceus L.”
MLC 249: Marcello Empirico di Burdigala (Bordeaux),
sec. V. E.V., De medicamentis, cap. 4 § 30, in una ricetta
contro malattie cutanee (lat. porrigo).
D scixerbua.
cicastupa cognome
BSR 291 a.1197 homodeus cicastupa.
D cicà.
cicerem / cicerus/ -m sm/n. “cece”
LJ.1 1486 a.1279 farinam fabas ciceros. PPV 81 a.1370
(PortoV.) cicera, fabas, fasiola. DMC 477 2/xv. carrube,
lentigia, fabe, faxioli, cicera. DMC 487 2/xv. exceptis…
fasulis, fabis, ciceribus. GR 76 (Ceriana) ortalia cuiusvis
generis, cucurbitas, cucumeros, cicera, frixoros, fabas,
piserios.
cicerum sn.
LEM 259 a.1259 item aliquantulum cicerum (elencato
fra guanti, borse, cinture).
cicogna/ ciconia cognome
DMC 102 a.1358 nicolaus cicogna, civis et mercator ianue. TL.2 468 a.1467 vir prestans carolus ciconia.
260
cima
cichonia sf. “mazzacavallo, strumento per irrigazione”
GR 84 a.1288 (Alb.) teneatur habere in quolibet ipsorum
puteorum cichoniam, catenam et rexentarium.
DUC.2 325 sg.: Ugutio et Johann. de Janua: ciconiam et
ciconium vocant Hispani lignum longum, quo in hortis
hauriunt aquam, quae imitatur illius avis levantis et deponentis rostra, dum clangit. Isid. Orig. 20.15 etc.
D sigögna.
cietus sm. “vasetto”
ASD 65 a.1381 (Caffa) item cietos sex damaschinos. PVP
244 a.1456 item cietum unum argenti pro medicinis.
PVP 357 Gloss.
L ciatus.
ciphus sm. “tazza”
CA 592 a.1292 item in una cupa argenti cum pede et in
quatuor aliis ciphis planis argenti. CA 597 a.1292 item
in uno cipho eneo iiii. asp.
L siphus.
cigala cognome
RCA 95 a.1153 guilielmus cigala. SC 294 a.1157 wilielmus cigala. BSR 39 a.1174 jacobus cigala. NL.1 152
a.1203 a te lanfranco cigala. G.SERRA, RSL 17 (1951)
238 a.1238 ianue in contrada de cigalis. PPE 238 a.1271
petrus cigala. DAF 89 a.1300 lanfrancus cigala ianuensis.
DDG 658 a.1377 agamelonus cigalla.
L cicada. ciguarea. D cigala.
cigillatus agg. “cesellato”
SSL 176 a.1336 due cuppe cum coperculis cigillate et
deaurate.
L cisigiatus.
ciguarea top. (Pigna)
PSP 78 n.149 a.1280 (Pigna) ad collam ciguaree.
L cigala. D cegara.
ciguta sf. “specie di nave”
BGO 61 a.1360 quandam cigutam… vocata sanctus
iohannes.
ciliana top. “Ceriana”
E.DE BENEDETTI, Appunti sulla storia medievale di Ceriana, RII 12 (1957) 12-21: a. 1146 homines ciliane.
BSR 111 a.1182 de sexta parte feudi quod habebat in ciliana. LJ.1 1207 a.1254 curia sive iustitia in ciliana.
L celiana. ceriana.
cilium blancum / cilius blancus cognome
GVG 36 a.1214 oto cilium blancum. SC 466 a.1215 oto
cilius blancus. LJ.1 965 a.1235 otto cilium blancum.
L cegii blanci. (de) cellio blanco.
cillius sm. “ciglio, ciglione”
GR 38 a.1396 (Apric.) descendendo super cillios cerexole, canando cannas L, ascendendo super cillios seu rocham cerexole.
D segiu.
cillobillus n.p., m.
BSR 152 a.1194 pro… cillobillo patre eius.
cilotera sf. “guanto”
LEM 259 a.1259 item duas ciloteras.
L ciroteca.
cima sf. “cima, sommità”
FAF 159 a.1250 arborem pro dicta nave… grositudinis
palmorum decem et longitudinis cubitorum xliii et in cima palmorum quinque. CGG 255 a.1261 (PortoV.) unam
trappam…grossitudinis sive altitudinis a calcia usque ad
cimam unius somessi in toto. FCT 19 a.1280 (Triora)
usque ad cimam graii. LJ.2 202 a.1289 (Roquebrune) litere vero predicte sigillate sunt sigillo pendente cera rubea videlicet quod ab una parte est quidam miles… et ab
alia parte est rex coronatus sedens super cathedra et tenet
in manu sinistra pomum unum et in spatula dextra habet
astam unam cum flore lilii in cima. CSS 230 a.1435
(Sanr.) arbores non incidant ad calciam sive cimam.
L acimare. cimale. cima maris. cimaralis. cimare. sima.
D sima.
cima
cimale sn. “cima, parte terminale dell’albero”
FST 81 a.1592 (Triora) pro quolibet cimali librarum decem… –– quercum, ramum, cimale et ligna.
L cima.
cima maris cognome
OSM 61 a.1190 actum ianue sub porticu cime maris.
FNV 163 a.1251 (Gen.) petro cimemaris.
L cima.
(de) cimaralis cogome
SCS 297 a.1530 domini jo. bapte de cimaralis.
L cima.
cimare vb. “tagliare in cima”
SRC 304 a.1256 (Sav.) non sit eis licitum… palerem,
quercus vel cerrum vel castaneas ad pedem vel ad calcem
incidere nec eas cimare. GR 38 a.1618 (Garlenda) solvat
denarios iv. pro qualibet arbore incidenda vel cimanda.
L cima.
cimatorem sm. “cimatore, rasatore di panni di lana”
SSL 290 a.1336 presentibus luchinus de turigia ac corsello de florentia, cimatoribus pannorum.
L acimare. acimatorem. açimatorem. azimatorem.
D accimatore.
cimatura sf. “rasatura dei panni di lana”
SSL 294 a.1336 pro cimatura dictorum pannorum. FIL
309 a.1404 dabunt de ipso panno gratis et sine aliquo
premio computando tres quartas partes alterius palmi pro
avantagio cimature, quod preisa lingua materna nostrali
vocatur.
L acimare. acimatorius. acimatura. azimaria.
cimba sf. “barca mercantile di poco tonnellaggio, a
fianchi molto bassi et estremità prominenti”
EGS 101 a.1625 item ad calculos deliberaverunt emi minis centum tritici ex illo exonerato super cimba de loco
mentoni existenti super plagia presentis loci.ex illo onerato super cimba.
IVI, n.
cimbalum top. “città orientale”
TL.2 843 a.1472 locus maparij, tane et cimbali.
cimbalus sm. “cembalo, strumento musicale”
GC 67 a.1191 confitetur habere… lib. viii. in pari cimbalorum et in tumbeta et in pari tubarum, causa vendendi.
D cimbali.
cimenticius agg. “di cemento”
CDG.3 71 a.1192 cimenticio substentaculo.
L cementum. cementiceus.
cimerius sm. “cimiero, elmo”
LJ.2 653 a.1359 cum persona regali, tenens cimerium in
capite, ensem in manu dextra.
D ciümieru.
cimiliatum sn. “specie di pelle o cuoio”
DAF 23 a.1300 paria dua calligarum de cimiliato, aliud
de scarleto.
ciminata sf. “sostanza medicinale”
LMS xxix. (= LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) item
ampulam unam in qua est ciminata.
L ciminus.
ciminile sn.
CDG.2 218 a.1175 et paria xl. ciminilium. CDG.3 97
a.1193 de grossa sauma sicut de pipere… cuniculis, vulpinis, fustaneis, baldinellis, ciminilibus, ensibus, panceriis.
Improbabile DUC.2 329 ciminile: vas in quo sacerdos
sacra faciens manus abluit.
ciminus sm. “cimino, comino, erba medicinale”
CGS.2 237 a.1164 cantara cimini xvii. CDG.3 97 a.1193
de omni carica, sauma et tursello… sive piperis, sive
aloeis, vel cimini. LMS xxv. a.1227 item cantaria ii. cimini. VCB 204 a.1245 (Bonif.) sachi xxi. cimini. CA
611 a.1292 item in cymino j. asp.
L ciminata. D cimmino.
261
cinc
cimira/ cimiranis/ cimiranus top. “od. Castellana
(Basse Alpi)”
N.LAMBOGLIA, RSL 8 (1942) 133 a.1038 petram castellanam, castrum sive villam que antiquitus vocata est ducelia sive cimiranis. –– a. 1040 in loco et villa que vocatur
petra castellana, duselia sive cimiranis… locus qui vocatur cimiranus. a.1043 locus qui vocatur cimira.
L simera.
cimiterium sn. “cimitero, luogo di sepoltura”
BSR 319 a.1216 in terram quandam que est iusta cimiterium sancti syri de sancto romulo. LJ.2 436 a.1303 (Galata) in templo sancte erine quod prius habebant ianuenses pro cimitterio.
D simiteiu.
cimixellus cognome
SMV 82 a.1208 ogerii cimixelli.
D simixa.
cimocea/ comocia sf. “cimosa”
MAS 219 sg. a.1466 in quibus quidem pannis in morelo
laborandis et construendis… poni et laborari debeant eorum cimocie crosee, prout habent ceteri panni serici fabricati de vero et puro cremexili in colore rubeo. –– et
habeant dicti moreli de grana ut supra eorum cimocias
closeas, in quarum tament apponi debeat animelus viridis. MAS 227 a.1466 et habeant cimoceas celestrias…
–– extremitates sive cimocie sint ex serico croceo…
L cimosa.
cimosa/ cimosia sf. “cimosa”
ASA 284 a.1350 (Alb.) pannos iuste mensurare ad cannam per schinam vel cimossam. FIL 300 a.1376 (Sav.)
mensurando pannos per cimosam, ut moris est. LG 558
a.1403 teneantur cannatores ipsos pannos cannare simplos per unam cimossarum. MAS 157 a.1569 contexere
cintas, cimocias et dimitos.
L cimocea. cimotia. cimussa. D cimossa. simussa.
cimotia/ cimoxia sf. “cimosa”
FIL 309 a.1404 (Sav.) pannos… qui venduntur et mensurabuntur ementibus per cimoxiam seu liseram ut moris
est. AS 65 a.1432 de palmis duobus… absque cimotiis.
L cimosa.
cimptus sm. “cinto, cintura”
PC 331 a.1577 textores cimptorum a torelis.
cimus sm. “sorta di strumento metallico”
ICG 6.342 pro sauma badilium, fulcarum ferri, spatarum
bacillorum cimorum azarie.
cimussa sf. “cimosa”
GC 76 a.1191 et medietatem lucri de cimussis et de calzonis que ipse faciet
L cimosa. D simussa.
cinaprium / cinaprum sn. “cinabro”
GC 275 a.1191 centenaria ii. cinaprii. NL.2 109 a.1216
lbs…. implicitas in cinaprio. ICG 6.342 a.1323 de sauma tellarum, lini, mercurii, cinapri, auripimenti.
L cenaprium. cenapum. zenaprium.
cinavrem sm “sorta di strumento”
NB 104 a.1198 securem i. et maniariam i. et cultellum i.
et cinavrem i. et rabiellum i. et blonam i.
cincia cognome
SC 298 a.1257 filippus cincia.
D cincia.
cincignonus cognome
GDN 652 a.1265 (Noli) bonusvassallus cincignonus.
cincta sf. “cinta”
RBR 19 a.1254 (Sav.) ita quod pontile illud non possit altius levari quod excedat cinctam ipsius brandalis, que
cincta est de lapidibus iusta barchonos ipsius brandalis.
L centa. cinctura.
cinctura sf. “cintura”
NL.2 176 a.1225 cincturam unam argenti deauratam.
L centura. cincta.
cinc
cinctus sm. “cinto, cintura”
PVP 266 a.1462 corrigium pro domina cum cincto rubeo
picato argenti. MAS 41 n. a.1463 licitum sit merceriis
vendere et emere quamlibet septam, aurum et argentum
filatum, pro infrasciptis rebus… ac de ipsa vel ipso facere… cordelas, cinctos, franzias seu fenogietos.
L centus.
cindatus sm. “zendado”
LMS 137 a.1222 iupe due cindati. LMS 496 a.1226 gonellam et supracotum cum cindato glano que sunt de blaveto.
DMC 461 a.1451 aliquam quantitatem… cindatorum.
L cendatus.
cinerem sf. “(cenere) polvere di spezie residuata
dalla setacciatura”.
DDG 791 a.1377 pro cineris milliariis lxx. TL.3 649
a.1449 (Caffa) pro quolibet curru… cinis garbellerie
asperos quatuor.
DDG Gloss.: cendres gravelées “allume di feccia, cenere
di Toscana”. GLI Gloss.: cineres garbelee “soda setacciata”.
L senes. garbelleria. garbellatura. granella. D cener.
cingere vb. “cingere, allacciare”
SIG 324 a.1330 debent… habere et tenere unam ex dictis
balistris in coperta penes ipsos et crochum cinctum.
L centura. incingere. D cenze.
cingium top. “Cengio”
LJ.1 1363 a.1261 de uno pauco terre que est in cingio.
LJ.1 1382 a.1261 peciam unam terre in cingio. SAV 14
a.1559 (Sav.) rocheta cingii “Rocchetta di Cengio”.
L cengia. cinglo. D cengio.
cinglo top. “Cengio”
SRB 8 a.1014 umiale. cinglo. cruceferria. PMS 6
a.1062 albericus da lo cinglo.
L cingium.
cingula / cingulus sf/m. “cintura”
CGG 213 a.1260 (PortoV.) cingulam argenti et cultram
cendati ialni. CGG 302 a.1262 (PortoV.)concedo sive assigno nomine pignoris cingulam unam argenti… que est
in pondere, ut dicimus, unçarum quinque. ad pondus ianue. CGG 316 a.1262 (PortoV.) soldos v. pro quibus habeo pignus cingulam argenti. TL.2 300 a.1464 georgium
galetum textorem cingulorum sive cintorum.
L centura. cintus. çingia. zingia. zingillus. singulum.
D sengia.
cinquadra top.
LJ.1 160 a.1152 habeant potestatem faciendi cabellas
quantas voluerint et ubi voluerint a cinquadra usque panabium, et nullus alius possit eas facere, nec salem vendere infra ista confinia….–– homines habitantes a monacho usque panabium non possint vendere salem nec portare a panabio usque cinquadram nisi licentia dominorum
salis. –– homines habitantes ultra panabium et corvum.
nullus homo de predictis confiniis possit comperare salem a monacho usque cinquadram…–– non possint vendere salem et portare a panabio usque cinquadram.
cintana sf. “latrina”
LG 437 a.1383 latrinam seu cintanam.
L quintana. D quintanna. chintanna.
cintarium sn. “cintura (d’argento)”
LMS 11 a.1222 (oggetti dati in pegno) duos siphos argenti… duo cintaria que ponderant libram unam.
L centura.
cintracus sm. “cintraco, banditore pubblico, funzionario comunale”; n.p., cognome
CDG.1 141 a.1142 decretum ianuensium consulum,
quo iura et officia cintraci communis declarantur.
CGS.1 91 a.1157 rolandus cintraci. CGS.1 156 a.1157
cintracus. GCS 1.229 a.1158 elias cintracus, homodeus
guardator. CGS.1.295 a.1159 w. trallandus et cintracus
et rainaldus albiçola. CGS.2 173 a.1164 ansaldus cin-
262
cint
tracus. NB 131 a.1198 summa lib. xxiii. quarum angelotus vicecomes dedit cintraco sol. i. et guardatoribus
ii. sol. et scribano pro calliga… sol.iii. BSL 144
a.1253 wilielmus de sancto georgio censarius et iohannes cintracus. LJ.1 1182 a.1254 consiliariorum cumunis ianue vocatorum et congregatorum ad sonum campane et per cornu et vocem cintraci more solito. RVN
72 s.xiv. (Noli) duo cintraci seu nuntii. DMC 73
a.1419 iohannem de cazalli cintracum et placerium
communis et curie chii. CAR 31 a.1443 ea die jacobus
de campoplano, cintracus publicus communis ianue, retulit se hodie… dictam cridam fecisse per civitatem ianue. TL.3 609 a.1449 quod in curia dicti domini consulis sint duo cintraci qui teneantur cridas facere, cabellas comunis vendere et incalegare. DSP 61 a.1488 peregus de pardis cintracus communis ianue retulit se hodie proclamasse publice, altra et intelligibili voce in
bancis et per loca publica et consueta civitatis ianue decretum suprascriptum… SAS 88 a.1592 cintracus et
preco publicus. FST 43 a.1592 (Taggia) de cintracis
seu nuntiis.
G. SERRA, Storia dell’antica Liguria e di Genova, Torino
1834, iv. 102, MNC 43 sg.: < gr. suntrûcw “concurro,
convenio”. BSL 144 n. C.LUMBROSO, Comenti sulla storia dei Genovesi avanti al MC., Torino 1872, 19-26: < gr
úkat’ntarcoj, kûntarcoj (cf. GIB 421 a.1192). “Ai
centarchi corrispondono nel basso Impero i centenarii,
definiti da Gotofredo (6.33.1) ministeriales executionibus
missionibusque deputati”. DQG 163. DSP xliv Gloss.
G.BERTOLOTTO, GLig. 21 (1896) 36-40. FPR n.27. FANC
144 sg. REW 1810. CIV 63 sg. B.MIGLIORINI, LN 34
(1973) 4.
L centrachus. centragi. centragus. cintraci. cintragus. sintrichus. D centrego.
cintragus sm. “cintraco”; n.p. cognome.
LJ.1 79 a.1142 quod nobis a cintrago petitur numquam
dabimus. CGS.1 14 a.1155 ansaldus cintragus. CGS.1
112 a.1157 filius cintragi rolandus. CGS.1 128 a.1157 rolandus cintragus. SC 177 (= LG 6) a.1157 et cum audiero campanam sonantem pro parlamento, vel cintragum
clamantem populum per civitatem… CAC 187 a.1180
(Sav.) raimundo draperio clavigero et rolandino cintrago
et petro de trucco notario. GC.1 87 a.1191 balduinus cintragus. GIB 447 a.1192 iuravit balduinus cintragus…––
testibus ansaldo sardena clavigero, ogerio pane et iohanne cintragi. CNM 86 a.1206 (Sav.) bonanatus cintragus.
PCC 29 a.1273 (Sav.) jacobi salodi cintragi comunis saone. SSA 108 a.1345 (Sav.) cintragos duos. SSA 249
a.1345 (Sav.) ab uno ex cintragis comunis saone, qui teneantur ipsam preconiçationem facere. SRC 474 a.1379
(Sav.) georgium rocium, cintragum et preconium communis
L cintracus.
cintulla sf. “cintura”
CGG 177 ca.1260 (PortoV.) dico me debere dare rainaldo
erro soldos xx. ian., de quibus habet in pignore cintullam
unam argenti. CGG 231 a.1261 (PortoV.) pro restitucione unius cintule argenti quam a te habebam in pignore.
L centura.
cintura sf. “cintura”
SSL 178 a.1336 una cintura deaurata et smaltata. SSL
211 a.1336 due cinture furnite de argento.
L centura.
cintus sm. “cinto, cintura”
CGG 148 a.1260 (PortoV.) item cintum unum lane. AS
64 a.1432 cavegerias, cordellas et texutos sive cintos syricos. BVP 245 a.1443 pro arte textorum cintorum ad torelos, pro arte cintorum ad tabulas. MAS 201 a.1444 artis textorum cintorum septe, tam ad licia quam ad torel-
cinu
las. PVP 252 a.1458 zona una argenti daurata plena in
uno cinto septe viridis scuri… zona una plena argenti in
uno cinto de argento ducati duo stricti £ v… javacorium
unum cum cinto corii. PVP 266 a.1462 corrigium pro
domina cum sprangis xii. cum cinto rubeo. TL.2 300 sg.
a.1464 georgium galetum textorem cingulorum sive cintorum… leonardo galeto magistro cintorum. MAS 223
a.1466 non possit… aliqua persona dicte artis… texere
aut laborare… aliquos cintos sericos, nisi de bona septa.
BBL 98 a.1473 pro uno cinto pro uno stinzicorio. BBL
174 a.1473 pro cintum unius zone. BVP 245 a.1481-89
consules textorum cintorum a liciis.
L centus. cingula. D cento.
cinum sn.
LG 428 a.1383 quod omnes magistri qui faciunt cantaria
teneantur et debeant facere signum in capite cantarii, quo
signo declaretur quanti ponderis erit… et etiam signetur
hoc in cino romani.
ciprese sn. “ciprese, sorta di sopravveste, maschile e
femminile, di origine esotica, che si indossava sulla tunica”
CGG 314 a.1262 (PortoV.) tunicam et ciprese meum blave.
PCV 73.
L ceprisius. ciprisius. ciproidium. copresius. coprisius.
supraxiua. zupresius. D zupreisse.
cipressus sm. “legno di cipresso”
PVP 260 a.1461 casietina una cipressi.
L supressus. D cipressu.
ciprisius sm. “ciprese”
FCD 2.52 a.1276 ciprisium virgatum… ciprisium viridis.
BLC 107 a.1297 ciprisium et tunicam meam… et ciprisium meum viridis. DRG.3 854 a.1297 ciprisium et tunicam meam. PLC 60 a.1301 ciprisium meum vermilium.
L ciprese.
ciproidium sn. “ciprese”
BBL 46 a.1473 pro uno ciproidium panni arzii, entum (=
emptum) ad calegam.
L ciprese.
ciprum top. “Cipro”
DAF 52 a.1300 sachos undecim rogerie de cipro pro rinogere, que est cantaria tria grossa de cipro.
cipus sm. “ceppo, basamento”
LEM 199 a.1251 (attrezzatura di tintoria) tinas duas et
calderinam unam, pillam et cipum et canalem et suppressam.
L cepus.
cipus top. (Baiardo)
LTI 47 n.45 a.962 usque in cipo.
D seppu.
cira sf. “tavoletta cerata su cui è incisa una scritta”
N.LAMBOGLIA, RII 17 (1962) 5 sg. (Provenza) s. x.-xi.
sanctus martinus respondebat anare et istam ciram ad
sancto ampelio dabet.
L cera. D sira.
(in) circha avv. “all’incirca”
PVP 269 a.1462 libras viginti quinque in circha monete… in diversa moneta.
circhare vb. “ispezionare”
ACM 57 a.1396 (Carrara) qui betales circhari debeant…
REW 1938. ALE 421: lat. s.ii-iii E.V.: circare “circum
ire”: l’aggirarsi del cacciatore”.
L cerchare.
circius sm. “vento di ponente/ maestrale (W N W)”
UAR 136 ca.1330 circius occasum zefirusque et favonius
afflant.
circulum sn. “circo, arena”
RCP 30 a.1185 (Luni) hedificium quod circulum vocatur
aut harena.
L circulus.
263
ciri
circulus sm. “cerchio di botte”
RCA 48 a.1143 pro circulis ad stringendum butes denarios x. NL.2 48 a.1216 lib. … implicatas in circulis et lignamine. IEA 116 a.1233 (Alb.) et debet (dare) iii. circulos ad vendimias. IEA 126 a.1233 (Alb.) et pro ian
dictis terris dictus guillelmus confitetur quod debet dare
annuatim… vi. partem de spalla… vi. partem de iiii. minis ficuum, vi. partem de duobus circulis, vi. partem de
uno porco. PLP 206 a.1250 (Sav.) quod nullus faciat…
in bosco saone circulos vel rundos vel asales de pallare
qurercu vel cerro. SSA.2 77 a.1345 (Sav.) quod aliquis
non faciat in bosco saone circulos vel rumbos vel asales
de palare vel de quercu vel de cerro. CST 296 a.1381
(Taggia) non possit etiam aliqua persona in dicto deffenso incidere aliquas collares virides…salvo quod licitum
sit dictas collaries incidere pro faciendo circulos. LG
433 a.1383 circulos sitularum. LG 443 a.1383 de quartino in quo non ponantur circuli, doge, fondum. LG 624
a.1403 de agutis in circulis non ponendis. nec possint audeant vel presumant ponere vel affigere in aliqua parte
dictorum vasorum, seu circulorum eorum, agutos vel clavos ferreos sive ferrum. CSS 236 a.1435 (Sanr.) incidi…
de dictis colleribus pro circulis faciendis in vegetibus, tinis, tinellis. GSB 101 a.1577 (Baiardo) circulos tinarum.
L cerchia. cercius. circulum. cirgiare. civerclum. serchium. sercineto. zercie. zercius. D cercullo.
circulus sm. “circolo, motivo di decorazione”
ISG 21 fine s.xiii. (Londra) capa ianuensis cum circulis
et avibus croceis et leopardis.
L circulum.
circulus sm. “coreggiato”
PTA 631: MUI 123. REW 1947: “per gli anelli che uniscono le due parti dell’attrezzo”.
D zercia.
circum circha cong. e avv. “intorno, all’intorno”
CRA 135 a.1421 (Alb.) quod ponet omnes mantellectos
qui sunt circum circha presesentem civitatem super uno
solarieto quod faciet in dicta toreta. ACM 85 a.1396
(Carrara) circumcirca plateam burgi carrarie. PVP 226
a.1451 item torcullar unum cum sua bancha intarsiata
circumcirca dictum torcular, clavata.
cirestrensis agg. top. (Inghilterra)
DRG.2 589 a.1259 (Gen.) marcas quadraginta sterlinorum novorum argenti, quas recipere debeo… annuatim in
ecclesia cirestrense de anglia.
cirreus sm. “cedro”
GR 61 a.1435 (Sanr.)[= MAP 30 post a.1543 (Diano)] de
palmis, cirreis… statuimus quod si aliqua persona ceperit
palmas, sive limonos sive cirreos aut alangia, vel limias in
horto, condemnetur… GR 2.23 a.1435 (Sanr.) si emerit
vel acquisiverit de illis cirreis qui nati sunt in dicto loco
sancti romuli, ve ipsi ementi necessarii fuerint pro eis revendendis iudeis… CSS 221 a.1435 (Sarz.) ad emendum
cireos qui deferuntur iudeis quod non emant cireos nisi
quam illos qui fuerint vel pendiderint in arboribus.
L cereus. cetrus. cirrus.
cirgiare vb. “cerchiare (botti)”
LMS 539 a.1226 et vegetas meas ibi positas stringere et
cirgiare bene.
L circulus. D sercià.
ciriale sn. “orto ”
BSR 312 sg. a.1215 de orto seu ciriale cum domo… laudaverunt quod dictus philippus dictum ortum seu ciriale
cum dicta domo nomine locationis teneat.
BSR Gloss. 538: cirialis ÷ cereus “cedro”, celia/ceria
“birra” (Plin., n.h. 22.82): civaie coltivate nel ciriale, onde si fa la birra.
PAC 17. PSP 26, 123: (locus) cerealis: top. in –ale, dovrebbe risalire almeno al s.viii.
L ceriale.
ciri
cirialem cognome
FNV 139 a.1248 (Tortona) nicola cirialis… de terdona
L ceriale.
cirialium top. “Ceriale”
CAT 116 a.1326 (Alb.) de cirialio.
L ceriale.
ciriatum top.
MIA 84 a.1264 iacobum revellum de ciriato.
cirius cognome
DDG 693 a.1377 in ligno luchini cirii.
cirocheta sf. (err. per cirotheca) “guanto”
SSL 211 a.1336 unum par cirochetarum simplicium pro
prelato.
L cirotheca.
cyrographum sn. “scrittura; impegno scritto”
PLI 379 s.xiii. videns estra cyrographum/ frangi satan
cum vertice/ syrus risus insolitum/ dat pro notato indice.
[Cf. IVI, 369:cum igitur carta plus capere non valeret,
ipsam elongare dentibus nitebatur. subito autem carta
confracta…]. IVC 232 s.xiii. in tantam desperationem
devenit, quod dyabolo homagium fecit et de ipso homagio manu propria cirographum scripsit et ipsum cirographum dyabolo dedit.
cirotheca sf. guanto
CGG 270 a.1261 (PortoV.) osbergum unum ferreum furnitum cum capirreno et guantis sive cirotecis et unum par
caligarum ferri. SSL 266 a.1336 tria paria cirothecarum.
NIS 354 a.1425 par unum cirothecarum vellutati nigri foderatorum martulis… par unum cirothecarum de camussio fodratorum marturis.
L ceroteca. cilotera. cirocheta. cirotecus.
cirotheca sf. “guanto, simbolo di investitura”
LJ.1 505 a.1203 dedit in feudum ugoni sicco comiti lavanie terram de fravega et per cirothecam sive guantum
quem manu regebat ipsum ugonem de predicta terra investivit. LJ.2 45 a.1282 et nomine feudi ut supra sub infrascriptis modis et condicionibus vos de predictis investimus per tradicionem cuiusdam cirothece.
L guantonem.
cirotecus sm. “guanto (ferrato)”
DAF 98 a.1300 item cirotecos duos (elencati fra armi).
L cirotheca.
cirrugia / cirurgia sf. “chirurgia”
LG 379 a.1363 nec aliquis alius civis sit exemptus ab illis
(dacitis) salvo quod per predicta non derrogetur illorum
de flisco medicorum fixicorum et cirrugie. CP 173
a.1392 magister nicolaus de bardis de florentia, medicus
cirurgie. LG 667 a.1406 ars medicorum cirurgie.
L cirurgus.
cirurgicus/ cirurgus sm. “chirurgo”
SRC 294 a.1294 (Sav.) magister georgius, medicus cirurgus. PLS 230 a.1301 magister rogerius, ianuensis, medichus cirurgicus. PLC 163 a.1301 iacobus magister cirurgicus. PCC 154 a.1361 (Sav.) dominus magister
iohanninus de baennis cirurgicus civis saone. MSP 43
a.1508 de idoneo barberio seu cirurgico.
L cerugicus. chirurgia. cirrugia. cirurgia. D cirurgico.
cirrus sm. “cedro”
LJ.2 1117 a.1387 (Sanr.) quedam pecia terre agregata cirris et citronis.
L cetrus. cirreus.
cisarinum sn. “pugnale, coltello”
CST 302 a.1381 (Taggia) si… insultum fecerit cum baculo… vel balistra non stensa, vel lancia vel cisarino.
L cesarina.
cisigiatus / cisillatus agg. “cesellato”
SSL 177 a.1336 unus potus parvus cisillatus. SSL 260
a.1336 tacie due cisigiate.
L cigillatus.
264
cita
cismarinus agg. “cismarino: situato al di qua del
mare, in una fascia che comprende la Sicilia, la Sardegna e Maiorca; transmarinus designa invece le località
poste al di fuori di tale fascia”.
DAA 75 a.1279 pro tertia parte galee nove, vocate sanctus antonius, que in comitiva venit in partibus cismarinis.
GR 38.
L citramarinus.
cispitem sm. “cespite, fonte di rendita”
BCG 27 a.987? rebus limitibus cispitibus villis massariciis colonicis cum omnibus decimis et primiciis.
cista sf. “cesta”
SSA.2 102 a.1345 (Sav.) non facias cistas seu asalia in
nemore comunis saone. LG 419 a.1383 corbis, cistis vel
cavagnis. SIP 179 a.1420 (Massa) duo ciste longhe usitate.
ALE 107 < gr. (Marsiglia) kàsth > celt. *cissa “cesta”.
L cesta. cistarella.
cistarella sf. “cassetta, scrignetto?”
LEM 234 a.1238 cistarellam unam de maçascuto discoperta. LEM 241 a.1240 cistarellam unam.
L cista.
cisterna sf. “cisterna”
NL.1 193 a.1203 coheret… alia cisterna. LJ.1 948 a.234
cum aquareciis et cisternis ipsorum molendinorum et fulli. TL.2 467 a.1467 cisternam fabricari in eo loco ubi
sunt alique fosse. TL.3 999 a.1474 canoni rami pro cisterna. DSP 178 a.1516 pauperum personarum non habentium neque cisternas neque alia aque receptacula, que
tam estivo quam hyemali tempore inopia ipsius aque laborant. DSP 354 a.1585 facultas faciendi lotum librarum
triginta millium ad commodum fabrice cisterne sarzani
solidorum viginti singula appodixia iuxta solitum.
ALE 107,316 < gr. kàsth > celt. *cissa “cesta” per tramite etr., forse con influsso di caverna.
D giüsterna.
(de) cisterna cognome
MSS 113 a.1138 (Tortona) ugo de cisterna.
citadinaticum sn. “cittadinanza, status di cittadino”
PRV 75 a.1249 (Sav.) servicia, scufias, exactiones, condictiones… ab omni honere, occasione ipsius citadinatici
esistentes immunes.
L citadinus/ citaynaticum.
citadinus n.p., m.; cognome
LJ.1 151 a.1150 pro gandulfo citadino. BSR 83 a.1171
citadinum filium quondam anselmi bastonis calderarii de
domo.
PAC 11.
L citadinaticum. citainus
citaynaticum / citaynatus sn/m. “cittadinanza”
SRB 174 a.1218 (Sav.) carta cytainatici domini ottonis de
carreto. –– in iuramento citaynatici. PMS 202 a.1251
(Sav.) citaynaticum civitatis ianue iurare teneantur. GDN
634 a.1254 (Noli) et iuret non derelinquere citainaticum
seu habitationem nauli, vadi et signi. IEA 39 a.1268
(Alb.) renunciuaverunt… civitati seu citaynatico civitatis
albinganensis. SSA 69 a.1345 (Sav.) non recipiam aliquem in civem… nisi iuraverit cytainaticum. SSA 71
a.1345 (Sav.) de non faciendo instrumento citaynatus…
–– cui fieri faciam instrumentum ipsius receptionis. SSA
2.81 a.1345 (Sav.) privatum… ab omni privilegio citaynatus in perpetuum.
L citadinaticum. citainus.
citainus agg. “cittadino, appartenente alla città”
IEA 19 a.1262 (Alb.) de aliis terris, domibus et possessionibus citaynis. RL 214 a.1288 (Alb.) si terram superteneant citainam. ASA 237 a.1288 (Sav.) super terram
citainam. RCO 138 a.1341 (Ort.) de aliis terris citainis.
PAC 11.
L citadinus. citaynaticum. D citae. citaìn.
cita
citainus n.p., m.; cognome
BSR 83 a.1171 libellus citaini filii anselmi bastonis.
CNM 256 a.1204 (Sav.) gandulfus citainus.
citare vb. “citare, convocare in giudizio”
ASA 344 a.1350 (Alb.) si quis citari fecerit aliquem coram iudice… si ipse citatus non comparuerit et ipse citans seu citari faciens comparuerit…
D cita.
citerare vb. “suonare la chitarra”
PCC 185 a.1388 (Sav.) instrumenta ad pulsandum vel citerandum.
L chitarra.
citoaria sf. “zedoaria”
DDG 249 a.1376 pro citoaria pondo i.
L çedoaria.
citramarinus agg. “cismarino: situato al di qua del
mare, in una fascia che comprende la Sicilia, la Sardegna e Maiorca; transmarinus designa invece le località
poste al di fuori di tale fascia”
CDG 3.6 a.1191 (diploma di Enrico II. imperatore) castra
omnia, portus, regalia et possessiones, iura et res universas quas in citramarinis partibus tenent.
citrillum top.
GIB 372 a.1175 perperos lxxxiii quos villanus gauxonus
de suis habebat in navi de citrillo in argento vivo. GIB
378 a.1175 a nave… que apud citrillum naufragium passa est.
citronus/ -m sm/n. “arancio”
GR 59 a.1288 (Alb.) quod nulla persona audeat vel presumat proiicere lapides, citronos aut alias res de qua percuti
possit sponsus vel sponsa, quando sunt ad altare et aiudiunt benedictionem. ASA 424 a.1350 (Alb.) arbor citroni vel limoni aut cerei. GR 36 a.1363 (Diano) de cereis et
citronis. CST 291 a.1381 (Taggia) cedra, citrona vel limona, vel cepas vel caules vel porros. LJ.2 1117 a.1387
(Sanr.) quedam pecia terre agregata cirris et citronis.
CSS 220 sg. a.1435 (Sanr.) arbores citronorum, limonorum vel cereorum… –– de dictis palmis, cireis, limonis,
citronis sive aranngis. MAP 33 ante 1405 (PortoM.) citronos. GR 2.23 a.1773 (Levanto) in eandem penam incurrat qui panem citronos vel alia traxerit versus aliquem.
CST 94.
L centronus. cetronata. cetronus. D setrùn.
citrulus sm. “cetriolo”
GR 2.43 (Alb.) ortalia, fructus, persica, poma, ficus, damasinas, citrulos, cedros, limonos et alios fructus.
ciuglo top. (err. per cinglo) top. “Cengio”
CHAR.1 403 a.1014 camariana. sancte iulie. umiale. ciuglo. cruceferria.
L cinglo.
civada / civata sf. “orzo, avena (cibo per cavalli)”
MBL 315 s.xi. (Lérins) i. eminam civate. CDG.2 365
a.1190 cum armis et arnesio militum et scutiferorum et
vianda atque civada hominibus et equis (cf. CDG.2 367
a.1190 cum vianda et blada). LJ.1 408 a.1193 veniemus
ad expensas comunis tantum viande et civade.
D civa.
civecia top. “Civezza, corso d’acqua”
LJ.2 613 a.1353 cui coheret… ab oriente aqua civecie, ab
occidente fossatus sancti mauricii.
ROC 145 *civitia?
D civezza. sivesa
civerclum sn.
SSL 170 a.1336 unum calderotum pro aqua benedicta
cum manubrio et aspersorio deaurato in medio civerclo et
in svambis.
L circulus. coverclatus.
civimentum sn. “usura”
DMC 469 post a.1461 contractus qui vulgo appellantur
contri civimentorum sive usurarum super peccuniis.
265
clap
civitatem sf. “il territorio cittadino cinto dalle
mura”
SRB 57 a.1059 (Sav.) nec ullam albergariam de castello
nec de burgo nec de civitate si facta fuerit non requexiero…–– saximento personarum et domorum in castello
vel in burgo vel in civitate –– extra predicto castello vel
burgo vel civitate. RSC 245 a.1143 aliquis homo habitans in civitate vel in burgo vel in castro. LG 246 a.1363
in pleno generali et publico parlamento ac universitate
hominum civitatis ianue, burgorum et suburbiorum.
civitatem vetulam top. “Civitavecchia”
SRC 818 a.1410 (Gen.) et inteligatur pellagus omnis locus situatus a salo ultra versus partes occidentis et omnis
locus situatus a civitate vetula ultra versus orientem.
cyvrorgicus sm. “chirurgo”
CAT 144 a.1326 (Alb.) heredes magistri fredelici cyvrorgici.
L cirurgus.
cixanum top. “Cisano”
ASA 3 a.1274 (Alb.) terra in qua edificatum est palamulum cixani. GGA 21 a.1320 (Alb.) in obsidione burgi
cixani. CAT 120 a.1323 (Rubr.) de cixano.
L cesanum. D cisano.
claalonum top. “Châlons, Fr.”
DRG.2 276 a.1244 (Gen.) pecias vi. blavorum claaloni.
L calonum.
clamare vb. “chiamare”
CDL 963 a.941 (Milano) non longe de porta co clamatur
nova. PLP 173 a.1250 (Sav.) cepit clamare ad me dicens
oyme oyme, vide ser leo qui vult me occidere.
L cramare. D ciamà.
clamelotus sm. “cammellotto”
LMS 59 a.1222 unam carnagiam clameloti. BLC 79
a.1297 bisancios albos duo millia… implicatos in clamelotis. DDG 223 a.1376 pro clameloti torsello i. DDG
231 a.1376 pro clameloti pilloni torsello i. DDG 780
a.1377 pro clameloti vergati pecia i. CDC 145 a.1392
clamelotorum… torsellus i. PVP 225 a.1451 item gona
una clameloti albi acamocati cum manicis largis pro usu
dicte argentine… item alia gona clameloti albi camocati.
PVP 232 a.1456 item ucha una clameloti foderata bocasino nigro tallis quallis. PVP 289 a.1492 pro precio unius
pecie clamelloti.
GFC 253 “camelot, étoffe non croisée de poil de chèvre
ou moitié poil, moitié soie, toute laine, ou laine et fil, utilisée dans l’ameublement et pour les vêtements. Il y a des
camelots de soie rouge cramoisis, incarnats, violets, qui
sont en réalité des taffetas”. PVP 44. MAS 83 n.23.
L camelinus. camluchus. ciamelotus. gamelotus. iamellotus. zambellotus. çamellotus. zammelotus. D gameloto.
clamoxilis agg. “di colore cremisi”
TL.3 618 a.1449 pro petia una veluti clamoxilis.
L cremex.
clanculo avv. “nascostamente, abusivamente”
CSG 70 a.1345 si quis autem jllegiptime natus non obtenta prius dispensacione clanculo se fecerit ad sacrum
ordinem promoveri…
clapa sf. “lastra di pietra, marmo, ardesia, metallo”
SRB 45 a.1176 (Sav.) debent dare suam partem de clappis quando ecclesia sancte marie de saona cohoperietur.
CG 14 a.1191 domum cum vacuo et cum clapis et cum
omnibus que sunt et cum omnibus pertinentis. NB 88
a.1198 coornicem supernam que est subtus clapis enrici… –– non incidere coornices de clapis. SMV 59
a.1200 vendimus lignamen et murum et clapas de domo
quam habebabmus. PPE 315 a.1253 et debent… dictam
cloacam sive trexendam inclapare in solo bene et convenienter, ponendo clapas in maltam. LG 439 a.1383 omnes et singulos clapas vendentes et abainos. PLA 400
1/xv. domini andree de flisco… sepulti in medio chori
clap
sub clapa alba marmorea. TL.2 553 a.1468 clape ferri
TL.2 884 a.1472 clapas ferri. PVP 307 a.1492 pro una
clapa lavelli et uno scarino. FST 94 a.1592 (Triora) qui
detexerit aliquod clapinum vel lapidem pro clapis, vel faciendis lapidibus (mole di mulino).
FFN 353. A.DAUZAT, Révue des études anciennes, 41
(1939) 327 (rec. a TCL 35) “se rattache à la base
cala/cara “pierre”. REW 4706a. HAW 11 sg.: “pre-rom.
÷ *klapp “rompere”. APO 556 sg. evidentemente mediterr. (poggia su forme più antiche *calp/carp con metatesi tautosillabica della liquida, che rientra nelle caratteristiche fonetiche mediterr)”. ANL 55 sg.
L chiapa. ciapa. clapatinus. clapedum. clapela. inclapare.
clapucium. D chiappa.
clapa sf. “lastra, elem. topon.
RCA 34 a.1143 de loco de clapa. RCA 51 a.1143 gastaldus pro decima quam tenet dat spallas vi. de clapis.
RCA 75 a.1145 in nervi loco ubi dicitur ad clapas. SMV
80 a.1208 in loco ubi dicitur clapa. LMS 568 a.1226 in
clapa. CGG 252 a.1261 (PortoV.) in portu portusveneris… apud capitem plagie… ad clapam. SRC 157 a.1263
(Sav.) in clapa de planis de dragantis. SRC 349 a.1297
(Sav.) clapa de torigo. CST 187 a.1381 (Taggia) euntibus
ad habitandum ad clapam sive ad armam… –– via que
est superior vinee clape monacorum versus litus maris.
clapa sf. “banco di vendita, settore del mercato”
MSG 271 a.1274 in clapa comunis ubi venduntur panni.
L iaparolius
clapa sf. “lastra, selciato: sorta di berlina per i debitori insolventi”
GR 38 a.1519 (Alb.) sit in electione utrum sine aliqua
sollemnitate cedat bonis, vel ter det de podice super clapam sancti michaelis ante ostium magnum in platea communis, coram populo sono campane et cornu congregato.
(de) clapa cognome
CGS.1 86 a.1157 ribaldus de clapa. GC.2 298 a.1192 petri de clapa. wilielmi de clapa. CGG 157 a.1260 (PortoV.) a conrado de clapa. MNA 76 a.1387 pro iohanne
clapa de finario.
clapa alba/ blanca top.
VSC 54 a.1443 ianue in clapa blancha, in contrata dicte
ecclesie sancte marie de castello. VSC 62 a.1445 haud
longe ab eo saxo, quem clapam albam vulgus nominat.
VSC 96 a.1453 domos… positas ianue in contrada sancte
crucis, ubi dicitur clapa blanca.
clapacio top.
RCA 164 a.1069 castanedo pecias tres in raneto fontaneglo a mansione de lo clapacio subtus via.
PAC 7: od. ciapassu.
D ciapassu.
clapa lata top.
NL.1 90 a.1203 alia petia (terre) que est in clapa lata.
BSR 332 a.1218 clapa lata.
clapa olei “mercato dell’olio ”
LG 27 s.xiii. de ponte novo faciendo iuxta clapam olei et
piscariam. FCD 2.432 a.1281 (Reg.) (a Beltrame) tornatori de clapa olei. DSP 121 a.1403-1466 hospitium seu
tabernam positam iuxta clapam olei scriptam olim super
pensaben de casana. PPG 34 a.1436 clapa piscium apud
clapam olei. CAR 31 a.1443 dictam cridam fecisse per
civitatem ianue, loca publica et consueta et specialiter in
clapa olei. PVP 268 a.1462 in clapa olei.
clapa piscium / pissium sf. “mercato del pesce, pescheria”.
PPG 34 a.1274 clapa comunis ubi venduntur pisces. GR
38 a.1288 (Alb.) teneantur accusare piscatores capientes
pisces quos non portaverint ad clapam. RL 212 post
a.1288 (Alb.) de piscatoribus vendentibus pisces ad clapam. ASA 296 a.1350 (Alb.) intrare clapam pissium.
PPV 89 a.1370 (PortoV.) quod aliquis hospitator portus
266
clap
veneris… non audeat… emere pisces ad clapam portus
veneris in qua venduntur pisces usque ad horam tercie nisi soldatam unam. LG 418 a.1383 in clapa piscium civitatis ianue. RVN 71 s.xiv. (Noli) habeantque dicti ministrales (scil. rasparii) potestatem… ordinandi et percipiendi piscatoribus quod portent… ad clapam, sive forum
communis nauli, tertiam partem omnium piscium… ita
quod tertia pars vendatur in clapa secundum formam ac
consuetudinem nauli. RVN 121 s.xiv. (Noli) nec… fiat
aliquod preiudicium clape nauli in suo tertio piscium ad
ipsam clapam portando. PPG 34 a.1436 clapa piscium
apud clapam olei. DSP 213 a.1534 clapa pissium.
clapar top.
GC.2.298 a.1192 totum quod habent in runco et in clapar
in ariolo et in strata.
L claparium.
(de) claparia cognome
DDG 298 a.1376 dagnanus de claparia.
L (in) claparoliis.
(ad) claparium top. (Gen.)
LEM 229 a.1238 loco ubi dicitur ad claparium.
L clapar. D ciappa.
(in) claparoliis top. (Bavari)
LMS 568 a.1226 (Reg.) (terre poste) in claparoliis.
L (de) claparia. iaparorie. D chiapparola.
clapasolus sm. “lastra di pietra o ardesia”
PVP 307 a.1492 item pro uno clapasolo posito lavello
balnei pro illo de lavania. PVP 322 a.1504 item… pro
clapasolis 50 et scarinis 14 ad d.18 clapasoli et d.9 scarini.
D ciapassö’.
clapatinus agg. “coperto di lastre di ardesia”
GR 46 domus clapatina.
L clapa.
clapedum top.
RCA 254 a.1010 pecie de vinea in o planello et in clapedo. RCA 399 a.1047 arnaldus de clapedo. RCA 146
a.1064 de super costa de lo clapedo.
PGM 8.
L clapa.
clapella sf. “mattonella, piastrella, tegola”
LG 165 a.1303 introytus madonorum clapellarum et cuporum. LG 347 a.1363 ex ipsis matonibus sive clapellis.
SMV 247 a.1374 lignamina, trabes, ferramenta, clapelas,
portas et scalas portaverunt. LG 437 a.1383 clapellas seu
cupos. LG 439 a.1383 in aliqua fornaxia in qua coquantur calcina, latteres vel clapelle. PVP 307 a.1491 solutionem… clapelarum n.2250.
L chiapella. clapa. zapella.
clapela top.
RCA 213 a.1083 in molaciana… coheret da tercia parte… lacu de la clapella. LMS 121 a.1222 ubi dicitur clapella. NSS 223, 258 s.xii. (Sav.) clapella “località non
identificabile a nord di Lavagnola (Sav.)”. CCS 56
a.1414 (Celle) via clapellarum.
DDG 698 a.1377 in andriano de clapela.
PAC 7.
clapelleta cognome
SRC 175 a.1263 (Sav.) iohannes clapelleta.
L iapeleta. çapeleta. zapelleta. D ciapeletta.
clapeta sf. “mattonella”
LG 438 a.1383 sub pena amissionis laterum et clapetarum.
L glapeta. D ciapeta.
clapetum “terreno sassoso”, top.
CGS.2 67 a.1162 desuper clapetum. NL.2 62 a.1216 loco ubi dicitur clapetum. BSR 422 a.1273 coheret… ab
uno latere clapetum… –– pecie terre posite in clapeto, arborate roborum.
L clapedum. D chiapetto.
clap
clapinata top. “Chiappinata, contrada di Savona”
PCC 142 (= ACB 57) a.1353 (Sav.) actum saone in parochia ecclesie saonensis in clapinata que antiquitus vocari
solet contracta de topijs.
VTS 72 n.
L clapinum. D chiapinato. ciapinà.
clapinum sn. “lastra di pietra”
FST 94 a.1592 (Triora) qui detexerit aliquod clapinum
vel lapidem pro clapis, vel faciendis lapidibus (mole di
mulino).
L clapinata.
clapinum top.
BSR 281 a.1202 vendit in clapino…
clapinus n.p., m.
FNV 77 a.1240 domus heredum clapini.
L chiappinus.
clapocinus sm. “moneta di rame di scarso valore”
LG 66 a.1327 non possint solvere in clapucinis ultra quartam partem… item quod relique tres partes debeant solvere in ziliatis vel altera bona moneta quam in clapocinis.
L clapucinus.
claponus sm. “ferro di cavallo”
AI 57 a.12231 qui equus sive dextrarius emptus fuit et
ductus per civitatem ianue, in signum memorie cum claponis argenti et panno aureo cohopertus. LG 506 a.1403
teneantur hospites et tabernarii districtus ianue, stantes et
habitantes prope stratas et vias publicas qua transeunt
equitantes, in ipsorum domibus habere et tenere presto
ferra, claponos, clavos, martelletos, ponzonos, cultellos
tenaculos et tenagias continuo, pro commoditate traseuntium, si quando sibi fuerit oportunum.
DUC.2 353 claponus: ferrea sola, sic dicta a sono que
edit dum currit equus.
D ciapùn.
claporetum top. (Parodi)
LJI 370 a.1261 peciam unam castagneti in claporeto.
clapucinus sm. “moneta di rame”
LG 66 a.1327 non possint solvere… in clapucinis ultra
quartam partem… item quod relique tres pares debeant
solvere in ziliatis vel altera bona moneta quam in clapocinis. DQD 264 a.1330 et sic fuerunt alii clapucini qui alias
in preteritum fabricati fuerunt in dicta cecha (ianue).
Cf. DQD 265 a.1383 clapuci et quecumque alie persone
laborantes ramum. C.DESIMONI, GLig. 4 (1877) 121.
clapucium top.
LJ.1 1361 a.1261 terra in ronco clapucio.
L clapa.
clapucius / claputius sm. “ramaio, calderaio”; cognome
CGS.1 6 a.1155 dodo clapucius. CAC 502 a.1182 (Sav.) vivianus clapucius. SRC 191 a.1265 (Sav.) vivaldus clapucius.
DQD 265 a.1383 clapuci et quecumque alie persone laborantes ramum. PC 320n. a.1403 ars clapuciorum. LG 643
a.1404 clapucii portantes per civitatem et districtum ianue
claves veteres ad vendendum. PVS 411 a.1404 de calderariis
et claputiis. LG 666 a.1406 ars clapuciorum. LG 712 a.1406
calderarius vel clapucius. PVP 309 a.1504 pro aliis ramis in
domo baratatis cum claputio in uno pairolo novo.
L chapucius. chiapuzarius. clapucinus. claputius. iapucius. çapucius. zapucius. D ciapüssu.
claraventus cognome
NL.1 255 a.1210 vassallus claraventus de nauli.
L clarus. D cêvinti.
clarre sn. “sciroppo”
CA 623 a.1292 item in clarre j. t.
L clarea.
clarea sf. “sciroppo”
SAS 98 a.1592 (Sav.) et teneantur dicti spetiarii… in civitate saone omni anno ad festum nativitatis domini nostri iesu christi claream seu potionem bonam et compe-
267
clau
tentem facere, quam vendere teneantur omnibus et singulis de ea emere volentibus.
L clarre.
(de) clarea cognome
DAA 16 a.1274 johannis de clarea.
L glarea.
clareculum sn. “cancellata”
A.FERRETTO, DL 70 a.1304 quod dicta capella claudatur
et circumdetur clareculis ferreis ibidem faciendis construendis et ponendis.
clareta sf. “piccola giara”
BSL 248 a.1268 cum… claretis sex.
L iarra. gareta.
claris top.
TV ca. 110 E.V. claris. SCT 131 < clarius gent. rom.?
clarius agg. “chiaro”
RCA 171 ante a.1083 campo de canale clario.
PAC 2. PSP 80 n.158: *clarius (forma secondaria di clarus ) da cui a.fr. cler e le forme liguri.
L clarus. D cèu.
clarixea / clarixia sf. “specie di panno, prob. usato
dalle monache clarisse”
PVP 238 a.1456 item gonella una panni clarixie albi pro
usu dicte q. luchine. PVP 332 a.1508 pro parmis 10 clarixee turchine.
PVP 51.
claroli top. (Gen.)
BSR 133 a.1188 locant… medietatem molendini de clarolis.
L glarolum.
claronetus am. “tornaletto”
ASD 63 a.1381 item claronetum unum parvum.
L claronus.
claronus sm. “tornaletto, stoffa che cinge la parte inferiore del letto”
NBI 38 a.1390 item claronum unum squarsatum. PVP 224
a.1451 item claronum unum listatum cum certis laboreriis.
PVP 235 a.1456 item claronum unum magnum veterem…
item claronum unum sargie vermilie foderatum canavacio
tale quale. PVP 238 a.1456 item pecium unum claroni telle
celestie circa lectum cum armis lerchariorum talle qualle.
PVP 98.
L claronetus.
clarus agg. “chiaro”
CAC 264 a.1179 (Sav.) meçarolam unam de vino claro
canonice. DRG.2 467 a.1253 lib. … inplicatas in virides
claros jaloni. DAF 98 a.1300 gamera una de blavo claro.
RLC 90 a.1322 (Cosio) quod aliqua texetrix non debeat
accipere… de panno laneo deferando claro (nisi) den. ij.
et de scuro den. iij.
MUI 143.
L claraventus. clarius. cleravalis. sclaracor. D cèu.
claucus agg. “glauco, di colore verde-azzurro”
NL.2 31 a.1216 iupas ii. cendati unam vermiliam et
aliam claucam. DRG.2 179 a.1216 peciam aliam claucam de camua.
claudare vb. “recintare”
NB 97 a.1198 quam predictam terram et domum promittit… meliorare et non pelliorare et claudare plazare de
domu et pastinare singulo anno arbore iiii.
claudenda sf. “sbarramento, siepe”
CDG.1 84 a.1134 totum quantum et foris de maceriis et
de claudendis totum laudaverunt esse de communi.
L chiosa. claudere.
claudere vb. “chiudere, smettere”
PLP 114 a.1250 (Sav.) dixit berdirude frater non tibi solvam prettium nisi pellegia restituerit pisces et tunc pellegia dixit claude sanguinolente, non restituam.
L chiodaglia. clauderius. clausa. claustrum. clausum.
clausura. clusa. çoenda. D chiodaglia. ciode.
clau
clauderius sm. “strumento del fabbro: morsa?”
NB. 11 a.1198 maciam i. ferri et martellum i. et clauderios ii. et parios ii. de tenagiis.
L claudere.
clausa sf. “terreno cintato”
CDG.52 a.1127 clausam unam quam habere visi sumus
iuxta flumen lemoni et iuxta predictum molendinum,
cum vinea et aliis arboribus super se habentem.
SCT 17 sgg., 267: terra clausa “recintata”, vs/ terra aperta. FTL 101, 158 sg.
L claudere. clausellum. clauseta. clausula. clausulella.
clusa.
clausa sf. “chiusa (di corso d’acqua)”
GR.2 15 a.1498 teneatur compellere molinarius quod
nullo modo advertant aquam bisanne de loco suo, causa
ducendi ad ipsam clausam.
L clusa.
clausa top.
BSR 308 a.1208 cuiusdam alterius pecie que appellatur
de clausa. CCL 58 a.1301 (Lavina) loco ubi dicitur clausa. LJ.2 191 a.1289 (Quil.) peciam terre arborate ceresiis
et pomis que vocatur clausa.
clausellum top.
NL.1 193 a.1203 in costa ubi dicitur clausellum.
L clausa.
(de) clauseta cognome
MSS 240 a.1212 wilielmus de clauseta.
L clausa.
clausolus sm. “cavolo?”
RLC 49 a.1297 (Cosio) de ortaleis et fructibus sive frugiis, poris et clausolis.
claustrum sn. “chiostro”
PCC 29 a.1273 (Sav.) actum saone in claustro dicte ecclesie. PPE 311 fine s.xiii. camera cum terratia que est in
angulo claustri deversus capellanias.
L claudere. iostra. zostia. D giostro.
clausula sf. “chiusura, sbarramento”
GR.2 24 (Lavina) qui diruerit aliena clausulam vel sepem.
L clausa. clausulella.
clausulella top.
LJ.1 363 a.1190 quidquid… habet in ambroxiano clausulella et conabecco.
L clausa. clausula.
clausum sn. “terreno cintato”
MBL 244 a.1066-1096 (Lérins) ii. modiatas de vinea in
rubiano in clauso de comite. SMV 10 a.1131 et clausum
de vinea in quarto. IEA 64 a.1143 (Alb.) medietatem de
uno clauso. CAS 110 a.1181 (Alb.) de uno clauso qui iacet in loco qui dicitur ligo. BSR 136 a.1188 tabulas duas
terre vinee infra clausum. CAT 125 a.1323 (Alb.) terra
cum domibus de clausso coaschi. CST 287 a.1381 (Taggia) et si ligna vel vites potatas a vitibus vel sepies clausorum vel ortorum ellevaverit aut acceperit… SOV 238
a.1428 (On.) de ovibus ductis in clausum qui fuerit zerbus per quatuor annos. SOV 308 a.1428 (Bestagno) a
dicta costa versus prosium a clausis supra laboretur in
uno anno.
L clausus. closum. claudere. D ciosu.
clausura sf. “siepe, sbarramento, serratura”
CDL 124 a.792 (Ticino) ubi coerit de una parte clausura
sancti stephani. BSR 152 a.1194 partem suam unius pecie terre de subter clausuram in rovinallo. LJ.2 319
a.1295 fecisse fieri quoddam opus sive voltam madonorum sive clausuram de novo in quodam carrubio. BSM
160 s.xiii. (Mill.) rubrica de alienis stepis vel clausuris
non potandis. GR 93 a.1327 (Ovada) chiosam vel clausuram vel spaletum. SRB 333 a.1407 (Quil.) discordias… que fieri vel oriri contingerint… occasione alicuius vie seu itineris… alicuius finis vel rippati seu aque-
268
clav
ductus vel alicuius sapelli seu clausure vel murorum.
GR 94 a.1704 (Zucc.) si aliqua persona acceperit aliquam clausuram de aliquo clauso alterius persone, bozalum vel spinam de dicta clausura, sit in banno.
L claudere.closura. clusura. crausura. D ihossura.
clausura top.
SMV 8 a.1131 et locum qui vocatur clausura.
clausus agg. “recintato”
GC.1.228 a.1192 terram suam de bavali que dicitur closa
et sicut est infra closam et sicut est clausa.
L clausum.
clava sf. “coreggiato”
REW 1975. PTA 631 sg.: derivati in Piemonte (cavalia,
gavalia); rari in Liguria.
clavacorium sn. “ricca cintura da donna”
PVP 278 a.1488 item clavacorium unum cum omnibus
suis fulcimentis. TSL 220 a.1490 traditis et consignatis
d. blanchinete uxori sue clavacorio et zonis argenti. PVP
300 a.1492 pro clavacorio uno parvo albo… computatis
duabus strevetis alterius clacavorii.
L chiavacorium. javacorium.
clavamentum sn. “chiodame, ferro per serrature”
CGG 36 a.1259 (PortoV.) et dare ferramenta omnia, videlicet verinas, claves sive acutos, et alia clavamenta.
L clavatura.
clavanum top. “Chiavari”
N.LAMBOGLIA, SG 3 (1960-61) 4: (cf. clavenna “Chiavenna”) top. pre-rom., legato al primitivo abitato del Castello di Chiavari, vicino all necrololi. G.DEVOTO, Il linguaggio d’Italia, Milano 1977 p.33: base mediterr. *klava “cono di deiezione”. A.RIPARBELLI, “Il Santo” 59
(1978) 45.
L clavaris.
clavaratura sf. (err. per clavatura?) “serratura”
CP 152 a.1390 in reparando clavaraturas.
L clavatura.
clavare vb. “chiudere a chiave”
LG 20 s.xiii. inquirant clavaturas portarum… ad sciendum si clavate erunt. LG 76 a.1327 in aliqua volta que
sit clavata sub terra. LG 67 a.1330 in uno banchario suo
clavando cum duobus clavibus. CP 310 a.1343 et portas… possint claudere clavare et custodire. SSA 108
a.1345 (Sav.) aperire et clavare… portas murorum civitatis saone. CST 170 a.1381 (Taggia) semper… remanere
debeant… scripture in protocolla dicti notarii deffuncti
inter uno vase clavato clavis. PVP 226 a.1451 item torcular unum cum sua bancha intarsiata circumcirca dictum torcullar, clavata.
L clavis. cravare. D iavar.
clavare vb. “chiodare (una nave)”
CGG 76 a.1259 (PortoV.) et facere omnia que spectant
ad laborem calafacie tam in clavando quam in calcando.
DCG 337 a.1383 galea… clavata et laborata ut infra.
clavare vb. “ferrare (un cavallo)”
CA 600 a.1292 item in ferrura et emendar. pedem unius
equi ferrati.
clavari top. “Chiavari”
BCG 24 a.980 in clavari. A.RIPARBELLI, “Il Santo” (Chiavari) 59 (1978) 45 a. 980 in loco ubi dicitur clavari.
a.1066 in loco et fundo clavari. PAC 4 a.1136 in clavari.
RSC 250 a.1143 qui habitant a clavari usque ad portum
veneris. GG 428 a.1203 çopus de pedriaçeto de clavari.
BSR 395 a.1242 in burgo clavari. IA 62 a.1285 de potestatia clavari.
RSC 284. APO 559: ÷ clavenna “Chiavenna”, Clavasca
(cf. Ravenna): da formanti mediterr. LL 58: ritenuto solitamente preromano; ma il confronto con lovenis/ Löa
lascia sospettare per questi parossitoni un antico fenomeno romanzo proprio dell’area ligure.
L clavanum. clavarum. D ciavai.
clav
clavarina agg., f. “di una specie di lancia usata sulle
galee”
PLC 22 a.1301 lancias longas quadraginta, lancias clavarinas quinquaginta. VFD 158 (= FNG 114) a.1317 lanciarum clavarinarum duodene tres. SIG 359 a.1330 lanciarum clavarinarum duodenas duas.
JAN.1 368.
L giavarina. D giavarina.
clavarius sm. “carpentiere”; cognome
CAC 435 a.1181 heredis alberti clavarii. DDG 432
a.1376 in vacheta anthonii de clavario. DDG 760 a.1377
filippus clavarius.
L clavem. D ciavàiri.
clavarum top. “Chiavari”
LMS 148 a.1222 a te çopo de clavaro. DAA 40 a.1274
testes bos de clavaro. DRG.3 1157 a.1327 iacobinus de
scarampo de clavaro. DRG.3 1162 a.1329 apaulinus liganus de clavaro.
L clavari.
clavasionem / clavasonem sf. “chioderia”
PLL 467 a.1441 item filo pro velo, stoppa, agogie, piscis
et clavasiones pro respectu. AND.6 128 a.1561 promisit
ponere omnia necessaria, videlicet clavasonem, collam et
alia necessaria.
L clavatura. clavaxona. clavem. clavus. D ciavaxùn.
jhavaxone.
clavatura sf. “chiodame”
CGG 66 a.1259 (PortoV.) lignamen omne sufficientem
pro dicto ligno et barcha et clavaturas et ferramenta, scilicet verinas et alia ferramenta dicto ligno et barche necessaria.
L clavamentum. clavasionem.
clavatura sf. “serratura”
CGS.1 24 a.1156 clavatura de camara. LG 20 s.xiii. inquirant clavaturas portarum… ad sciendum si clavate
erunt. CNM 43 a.1204 (Sav.) et de domo illa clavaturam
carpserit et deportaverit. IEA 72 a.1216 (Alb.) clavature
vii. cum totidem ferrogiariis. NL.2 153 a.1216 in porta
dicte domus posuisti clavaturam unam. BSR 326 a.1218
erat in domo oberti mazolli cum clavatura… venit cum
magistro ad turrim ad ponendum hanc clavaturam. PLP
88 a.1250 (Sav.) et diruperunt clavaturam. GDN 639
a.1254 (Noli) que capsia habeat duas clavaturas diversarum contrariarum et duobus clavibus contrariis. VFD 78
a.1340 una capsieta de duabus clavaturis. SSA.1 171
a.1345 (Sav.) de expensis factis in ipsa porta et in clavatura. IEL 93 a.1398 bancale unum longum, de una clavatura. DMC 306 a.1417 custodiri et collocari debeat sub diversis clavaturis et clavibus. PVP 226 a.1451 item banchalle unum intarsiatum unius clavature… item aliud banchalle intarsiatum duarum clavaturarum. PVP 317 a.1509
pro clavaturis duabus crichis una pro camera gregorii altera pro camera balnei et alia pro cochina inferiori. AND.6
43 a.1511 portas duodecim… tenearur construere et fabricare ac perficere in totum suis clavaturis de tabulis bornei.
PAC 20.
L clavaratura. clavamentum. clavem. D ciavöia.
clavaxium top.
BSR 387 a.1313 in burgo clavaxii… presentibus domino
leoneto de sancto stephano castellano clavaxii… dictis de
pino de clavaxio.
clavaxona sf. “chiavagione, chioderia”
DDG 271 a.1376 pro clavaxone cantariis x. CDC 116
a.1392 clavaxone corbe ii.
L clavasionem.
clavellum sn. “piuolo, chiodo, fermaglio”
GR.2 24 (Chartrier de St.Pons) item crucem de argento albam cum clavello, cum quo iungitur in bordono de argento.
DUC.2 359 clavellus: clavus.
D ciavellu.
269
clav
clavem sf. “chiave”
LG 20 s.xiii. ordinabo quoque castellanis quod claves
dicti castri in unaquaque nocte… a porterio debeant accipere. LG 67 a.1330 in uno banchario suo clavando cum
duobus clavibus. FST 26 a.1592 (Triora) et stet in arca…
sub duabus clavibus.
L centumclave. clavare. clavarius. clavasionem. clavatura. claverius. clavigerus. clavonarius. clavonerius. clavus.
crava. desclavare. iaveta. D ciave.
clavem sf. “chiave, simbolo di investitura”
LJ.1 569 a.1214 otto de careto marchio dedit possessionem et dominium iohanni rubeo consuli cimunis ianue…
de castro cari et inde investivit eum cum clavibus turris et
porte, posito triumphali vexillo beati georgii in turre.
LJ.2 268 a.1397 et claves portarum ipsius civitatis… eidem domino walerando… manualiter tradidit.
clavem sf. “chiavarda”
MCD 49 a.1496 claves, abynos et grappas da gronda et
calcem. DSP 261 sg. a.1556 quod non liceat alicui ponere
pontellos de domo ad domum sed eos fortificent cum cavibus ferreis. – quod de cetero nemini liceat… construi et
edificare facienti aliquam domum, ad fortificationem eiusdem huiusmodi pontella apponere… –– sed qui voluerit
firmitati et securritati sue domus consulere id facere debeat per claves ferreas… et non autem per ipsa pontella.
L cravare.
clavem sf. “chiodo, punta”
CGG 36 a.1259 (PortoV.) claves sive acutos.
claverius sm. “tesoriere”
DSP 44 a.1270-86 super rationibus claveriorum.
L clavigerus. clavem.
clavia sf. “bilancia a cavalletto”
CAR 21 a.1435 visaque etiam longa et longeva consuetudine que est attributa dictis laboratoribus caravane de tenendo clavias, banchum et marchum. CAR 36 a.1451
mercatores… qui tenent claviam, banchum et maleum
cum quibus vibrantur seu stellantur et ponderantur et
mondantur coria et consimilia.
L cravia.
clavia sf. “chiavica”
SSA.2 60 a.1345 (Sav.) de clavigis faciendis… claviam… que vadat per viam publicam. SSA.2 129 a.1345
(Sav.) quelibet persona habens distilacium, cuniculos seu
clavias.
L clavica.
clavica sf. “chiavica, canale di scarico”
PAC 7 a.1110 clavica. CDG 82 a.1133 via que vadit per
clavicam a macello usque ad viam que per plateam longam vadit. LMS 226 a.1222 quod hedificium non debeat… sedilia sive necessaria retro habere neque clavicam retro murum dicti hedifici habere. BSR 385 a.1226
ita quod ipsa cloacha purgari possit per clavicam que vadit per dictam viam publicam. LG 966 a.1403 (= DSP 9
a.1459) curent etiam quod quinque clavice principales civitatis ianue, scilicet clavica porte vacarum, clavica fossatelli, clavica suxilie et banchorum, clavica crucis et clavica sancti georgii, et cetere clavice civitatis ianue et suburbiorum purgentur et spacentur bis quolibet anno.
I.CALABRESI, LN 28 (1967) 106 it. chiavica.
L clavia. claviga. clavita. D chiavica.
clavica sf. “cortile?”
CGS.1 205 a.1158 actum ianue prope clavicam ante domum ianue cagace. FNU 112 a.1200 actum ianue in clavica in domo nicole barbavarie. GG.2 512 a.1211 actum
janue ad mare, in clavica que est ante domum symonis de
bulgaro.
clavica top.
CGS.1 252 a.1158 retro terra sancti laurentii, ante via publica clavice. CGS.2 111 a.1163 terra… que est in clavica.
clav
(de) clavica cognome
CGS.1 175 a.1158 otobon magister de clavica. CGG 129
a.1260 (PortoV.) guillelmi de clavica. LJ.1 53 a.1282
azetus de clavica. DDG 811 a.1377 johannes de clavica.
CGS.2 96 a.1162 a te anfosso de clavica.
claviga sf. “chiavica”
CAC 93 a.1179 (Sav.) coheret… ab alia claviga. CAC
362 a.1181 (Sav.) ad portam clavige. SSA.2 60 a.1345
(Sav.) de clavigis faciendis.
claviger / clavigerus sm. “tesoriere”
PCP 696 a.1316 aliquem clavigerum. SSA 56 a.1345
(Sav.) claviger vel officiarius comunis. CST 170 a.1381
(Taggia) de clavigeris. duos clavigeros debet habere potestas thabie. LJ.2 322 a.1295 visis scripturis publicis
extractis de cartulariis officii clavigerorum comunis ianue. LJ.2 1262 a.1397 clavigeros camparios notarios rasperios ef officiales. LJ.2 334 a.1297 item quod dominus
archiepiscopus singulis annis… faciebat instruebat et ordinabat officiales scilicet notarios clavigeros rasperios ad
suam voluntatem.
SFG.1 57.
L clavem. claverius. craviger.
clavita sf. “chiavica”
ACM 59 a.1396 (Carrara) necessarium vel clavitam…
que in strata veniat que videri possit.
L clavica.
clavonarius / clavonerius sm. “fabbro, fabbricante
di serrature”; cognome
LMS 65 a.1222 tibi iohanni clavonerio. MSG 266
a.1272 ars clavonariorum. GVG 241 (= SCT 76, 245)
a.1278 in carubio sive contrata clavoneriorum in ianua.
PLC 97 a.1301 leonardus clavonerius. LG 665 a.1406
ars clavoneriorum.
L clavem. D chiavoneri.
clavonerius sm. “portiere, custode delle chiavi delle
porte della città”
TL.3 613 a.1449 (Caffa) ad dictum hostium stet… porteriuus seu clavonerius.
clavum top. (Gen.)
CHAR.1 1136 a.1206 in loco ubi dicitur clavum.
clavus sm. “chiodo”
GC 245 a.1203 tot clavos de çoculis. SF 204 a.1281
(Gen.) pro menda sive restauracione balle unius clavorum, quam michi recommendasti atque culpa mea amisa
fuit. DCG 337 a.1383 et clavare… agutis sive clavis tribus. CPB 245 a.1388 item mediam libram clavorum a
bobus. CDC 127 a.1392 clavorum caratelli iii. LG 506
a.1403 ferros, claponos, clavos, martelletos. LG 624
a.1403 de agutis in circulis (cerchi di botte) non ponendis. nec possint… ponere vel affigere in aliqua parte dictorum vasorum, seu circulorum eorum, agutos vel clavos
ferreos sive ferrum.
L clavasonem. (de) clodo. ihoi. cloderia. D ciou.
claxelum top.
SM a.117 a.C. in montem claxelum.
PTP 23, 44: paleoligure. PSL 74: etim. i.e.
PTP 7 n.: cf. top. Ciazzo.
L plazum. D ciazzo.
clemes, clementem n.p. “Clemente”
DDG 712 a.1377 clemes de facio.
clepacionem sf.
BLC 112 a.1299 [gre]mens in clepacionem (testo illeggibile).
L clepare.
clepare vb. “fendere, crepare”
ZAC 183 ca.1290 (Alb.) et ei fecit clepari et erui oculos,
et ipsum mixit albinganam.
L crepacorum. excripare. D clepar.
cleravalem n.p., f.
SLS.2 68 a.1231 (Gen.) cleravalis matris sue.
270
clos
IVI: < claravallis, od. Clairvaux (Ville-sous la-Ferté, Aube, Fr.), sede della famosa abbazia.
L clarus.
clericalis agg. “clericale, ecclesiastico”
CGS.2 88 a.1162 et si filius meus… laicaliter xixerit… si
vero clericalem habitum magis dilexerit…
L clericus.
clericus sm. “chierico”
PAC 7 a.1109 clerico. PCC 52 a.1311 (Sav.) clerici et
prelati conveniant cum superpelliciis seu capis, religiosi
vero in habitu sue regule competenti.
D ceregu.
clesia sf. “chiesa”
BCG 20 a.973 vicesima quinta corte vico cum eclesia
beati sancti petri ibidem constructa. vicesima sexta corte
et castello seu clesia sito tufulo.
L ecclesia. D gexa.
clialonum top. “Chalons (Fr.)”
DRG.2 232 a.1232 pecias duas… viridis clialoni.
L calonum.
clibanus sm. “imposta sui forni?”
GDN 599 a.1218 (Noli) et in foldris in placitis et bannis
et clibanis.
climare vb.
LG 244 a.1363 presens volumen componimus regularum
enucleatum fabricatum atque climatum…
cloaca sf. “fognatura, canale di scarico”
PLP 105 a.1250 (Sav.) dixit ei meretricem que proicis filios in cloacis. PPE 315 a.1253 et debent dictam cloacam sive trexendam inclapare in solo bene et convenienter, ponendo clapas in maltam. CST 241 a.1381 (Taggia)
de aquariciis… vel quintaneis coaciis (corr.: cloacis) stilicidiis. PVP 308 a.1491 pro calce matonis et canonis
cum quibus aptata fuit claoaca rudens in caminata pro
gaspare carpaxo. GR 41 (Levanto) cloachas seu privatas
seu sulchos aut conigios.
L coacla. croacia.
clocha sf. “veste da viaggio”
FCD 2.42 a.1276 tot clochas et corrigias per £ 3.
DUC.2 375 clocha: vestis species quae equitantium et
peregre euntium propria fuit.
cloderia sf. “fornitura di chiodi? o catena?”
BSL 244 a.1268 navis cum… axonibus tribus pro darbare, cloderia una, verrobiis tribus et vererinis quam pluribus.
L clavus. ioeria. D chiodaria.
(de) clodo cognome
PAC 4 a.1158 oberti de clodo.
L clavus.
clonica / clonita sf. “cronaca”
RL 216 a.1288 (Alb.) de registro memorie sive clonica.
NBI 38 a.1390 item de regimone regum in clonita martiniana.
closa sf. “terreno cintato
CAC 226 a.1180 (Sav.) pecia illa terre que iacet iusta domum vestram, ad pommum, infra closam vestram. BSR
128 a.1188 et locant closam quam tenebat caxiçus pro
caria.
L (in) closis. clusa.
closa top.
GC.2 228 a.1192 terram suam de bavali que dicitur closa
et sicut est infra closam et sicut est clausa…
cloçella sf. “campanula: conchiglia usata come ornamento?”
SSL 190 a.1336 item xiiii anuli et ii. cloçelle marine.
closeus agg. “del colore dello zafferano”
MAS 220 a.1466 et habeant… dicti moreli de grana ut
supra, eorum cimocias closeas, in quarum tamen apponi
debeat animelus viridis.
L croceus.
clos
(in) closis top. (Baiardo)
LJ.1 1309 a.1259 in campo qui dicitur in closis.
L clausum. closa.
closum sn. “terreno cintato”
CAC 525 a.1182 (Sav.) totum quod infra closum continetur. CNM 33 a.1204 domum cum closo totum et terram
versus sigeneldam.
closura sf. top.
RCA 176 a.1020 et in closura petimus vinea et canneto
quarta porcione, seu in ruvina. GC 255 a.1191 in aquabona iuxta closuram. BSR 302 a.1208 inferius locus de
closura.
L clausura.
clunem sf. “natica, coscia di animale”
RCP 478 a.1202 (Luni) colligere munitiones per ipsam
curtem et de spallis et de porcata et capita porcorum et
clunis caprolarum…
clusa sf. “chiusa di canale”
PAC 7 a.1024, a.1103 clusa. RCA 97 a.1164 fossatum et
clusam quam fecerat per transversum, volens capere
aquam de lecto ipsius fluminis porcibere, et per eas ducere et immittere in clusam molendini de fuce. MSS 147
a.1173 fosse, quas dicebat… fecisse sub clusam et super
clusam. ASA App.3 a.1174 (Alb.) clusa et bedo de molendinum. BSR 54 a.1175 suis expensis debet edificare
prefatum molendinum de glarolo, et facere debet clusam
et paratam. GC 66 a.1191 (Var.) accepit… tantum de terra… in ripa fluminis, ut possit apponere clusam et introitus bedalii habere. RCO 124 a.1242 si clusa… facta fuit
per impetum fluminis vel aque… ASA 302 a.1350 (Alb.)
et nemo possit facere clussas in dicta aqua per quas fieret
aliquod regorgum. ASA 407 a.1350 (Alb.) si clussa vel
beudum molendinorum comunis fuerit inter aliquos. GR
2.24 a.1363 (Diano) possit facere beudos vel clusas impune. CST 226 a.1381 (Taggia) de clusa vel aqueductu
molendinorum reficienda. ZTA 37 a.1383 (Alb.) debent
fieri… due clusse de pariis (pali) xii. LG 592 a.1402 si
clusa alicuius molendini fuerit iuxta aliquam stratam publicam. CSS 318 a.1435 (Sanr.) si… duxerit aquam a
clusa molendini… CSS 320 a.1435 (Sanr.) teneantur…
tenere clusam et aquarecium taliter expeditam et scuratam, quod non det damnum. GR 74 a.1519 (Alb.) quicumque aliquam clusam molendinorum vel aliquam
aliam clusam seu palificatam ruperit…
L claudere. clausa. closa. cluvia.
clusa / cluse top. “Écluse, avamporto di Bruges”
DKR 112 a.1411 de loco frexinga qui est ultra clusam.
DKR 115 a.1412 in porto clusarum. DKR 142 in uno
aliorum locorum medreburgi vel clusarum.
L crussa. D clusa.
(de) clusura cognome
OSM 171 a.1190 nicola de clusura
L clausura.
cluvia sf. “chiusa di canale”
RCA 782 (Gloss.)
L clusa.
cna. abbr. per canna “unità di misura di lunghezza”
BBL 38 a.1472 vendia cna. 1 pr. 1 rozeseche. BBL 134
a.1475 pro prosesu de cna.iii. pr.iii rozeseche.
co. abbr. per “coralli”
BBL 32 a.1476 pro co(ralorum) ro(tulis) xvii.
co cong. “che”
LJ.2 34 a.1250 notifico… co multum est parlatum de facto vestro.
D che. cho.
coa cognome
GDN 654 a.1265 (Noli) salicetus coa. RLC 91 a.1368
(Cosio) nicolini muratoris coa.
L cauda. coda. coarosa. D coa. coda.
271
cobl
coha sf. “portico, piazza, foro”
BRG 301 a.1274 in coha savasti… actum savasto.
DUC.2 381 coa pro cohua: auditorium, locus ubi res publicae alicuius civitatis tractantur.
coacia sf. “nastro per capelli, ornamento felmminile”
GSA 8 sg. a.1404 (Sav.) coacias vel gorghetos de perlis
et unum fermagium. BOV 548 a.1452 (Sav.) portare possint… coacias vel gherghetos de perlis.
PVP 148, 365: “collane o nastri trapunti di perle che si
inserivano nelle trecce”.
D coaçça.
coacius sm. “asse, tronco di legno”
BNL 351 a.1261 (Vent.) peciam unam terre agregate ficuum, vitium et orti, cum gratis decem et uno coacio superpositis. GR 37 a.1297 (Apric.) si aliqua persona…
acceperit de palea de choaciis vel lignum choacii alieni…
CSS 232 a.1435 (Sanr.) aliquod lignamen sicut sunt tabule, assie, graide, cohacii, biscanecii.
L coazolum. coaçus.cohatius.
coacla sf. “cloaca, canale di scarico”
ASA 300 a.1350 (Alb.) coacla sive laternam.
L cloaca.
coagna top. (Zinola, Sav.)
SRC 559 a.1354 (Sav.) in dicto loco coagne.
NTS 8, NSS 226: è il nome del borgo di Zinola.
D zinola.
coalda / coarda top. “Quarda, contrada savonese”
SSA.2 79 a.1345 (Sav.) extra licias de coalda. SSA 128
a.1345 in viis publicis saone, a modulo usque ad licias
coarde. SSA 224 a.1345 in ripa coarde et fucis. SSA.2
49 a.1345 a sperono de coarda usque ad modulum.
SSA.2 113 a.1345 per portam coarde. SSA.2 130 a.1345
extra portam civitatis saone de coarda. SSA.2 269 a.1345
in ripa comunis saone, scilicet a modulo usque ad turrim
coarde.
D guarda. quarda.
coarosa cognome
LJ.1 525 a.1206 iohannes coarosa.
L cauda. caudarasa.
coarubea cognome
BNA 122 a.1259 (Vent.) terra oberti coarubee.
L caudarubea. D cuarussa.
coaschum top. (Alb.)
CAT 125 a.1323 (Alb.) terra cum domibus de clausso
coaschi. CAT 139 sg. a.1326 (Alb.) de coaschis et alvilio. –– habitator coaschi.
D coasco.
coassolo top. (Quiliano)
MSQ 171 s.xvi perniati sive coassolo.
L coazolum.
coazolum top. (Quiliano)
LJ.2 192 a.1289 coheret inferius fossatuis coazoli.
L coassolo. D quazzolo.
coaçus n.p., m.
COS 100 a.1186 a te coaço mediolanensi.
L coacius.
cohatius sn. “asse, tronco di legno”
CSS 199 a.1435 (Sanr.) graidam vel cohatium seu aratrum vel aliud simile pro laborerio.
L coacius.
cobia sf. “tromba del banditore”
GR 38 a.1357 (Lavina) parlamentum preconizatum fuerit
sono cobie.
L cogia.
cobeterius agg.
DAF 88 a.1300 sclavam unam meam olivegnam nominatam axiam, de provincia mazarabi, etatis annorum xxv
vel circa cum rigetis cobeteriis in mento.
cobla sf. carro.
GR 2.24 (Sospel) quod calcatores habere debeant in qualibet cobla duas bestias pro trahendo granum.
coca
cocha sf. “nave rotonda da carico, per lunghi
viaggi”
PLL 440 a.1313 aliquam navem, cocham et taridam, galeam vel lignum cohopertum, vel de teriis. BGO 25
a.1360 quedam cocha timonorum duorum. MNA 84
a.1386 mono jane grechus, patrono cuiusdam coche.
RRR 90 a.1388 gentilis de grimaldi… et aliorum participum dicte coche. VDE 150 a.1394 in cocha bernabovis
dentuti, civis ianue, patronizata per eum causa conducendi ad portum theologi… GR 38 a.1498 galeam, lignum,
navim,cocham seu panfilum vel aliquod aliud vas navigabile.
JAN. REW 1775. BR 537 LNE 52. F.CICILIOT, ARCH.
14 (1998) 192 ÷ ingl. cog s.xiii.
L cocheta. coga. D cochia.
cocadia sf. “specie di veste”
DAF 23 a.1300 item cocadia una gamelini foderata penna.
cocagna cognome
CDG.3 29 a.1192 anselmus cocagna.
D cocagna.
cocaranem sm. “specie di stoffa”
DAF 98 a.1300 item dobletum unum de cocarane.
cocaria sf. “servizio di cucina”
RCP 138 a.1188 (Luni) in hac pagina describitur ordo
cocarie domini lun(ensis) ep(iscopi) qualiter fieri debeat… –– et in hunc modum omnes isti supradicti debent perficere servicium cocarie domini ep(iscopi)
lun(ensis) tocius anni per totum.
L cochus.
cocera sf. “coltrice”
CGS.1 25 a.1156 duas coceras de pluma.
PAC 20.
L colçerer. culcitra. D cocereta. cosereta.
cocheta sf. “piccola nave da carico a vela quadra”
DDG 260 a.1376 pro pannorum balla i. … delata de maricha in cocheta pini campore.
L cocha
coketum sn. moneta
LJ.1 1487 a.1279 bastaxii habere debent pro eius portatura et labore… de iarris coketum i. pro iarra.
cochina sf. “cucina”
CGG 148 a.1260 (PortoV.) massaricias minutas usualias
ad mensam et cochinam. NBI 38 a.1390 in cochina: primo banchale unum… SRC 735 a.1409 (Sav.) actum saone
in cochina dicti castri. PVP 228 a.1451 item in cochina…
PVP 317 a.1508 alia (clavatura) pro cochina inferiori.
L cosina.
cochina top.
SMV 59 a.1200 de domo quam habemus super terram
sancte marie iuxta cochinam.
coci avv. “qui”
CP 130 a.1366 libravit… pro sepultura iohannis de bellavita coci domini quondam flor. xl.
coclea sf. “lumaca, chiocciola”
FST 94 a.1592 (Triora) nulla persona audeat… in alienis
terris recipere nec perquirere cocleas cuiuscumque conditionis.
coclear / coclearem sm/n. “cucchiaio”
CGS.2 72 a.1162 in arca habeo… cuppam argenteam et
coclear i. CA 592 a.1292 cocleares ferrei. LEM 243
a.1240 cocleriam unam cum coclearibus ligni septem.
L coclearium.
coclear cognome
CNM 240 a.1203 (Sav.) wilielmus coclear.
coclearium sn. “cucchiaio”
CAC 30 a.1178 (Sav.) coclearia argenti. LEM 232
a.1238 coclearia xii. argenti cum cugeriis duabus. RCP
647 a.1277 (Sarz.) item de quolibet centenario… incisorum, cocleariorum. DAF 23 a.1300 coclearia viginti
quinque argenti. NBI 40 a.1390 coclearia viginti quin-
272
code
que. NIS 356 a.1425 coclearia duodecim de argento.
PVP 222 a.1451 coclearia sex argenti bona. AAD 286
a.1561 coclearium argenti.
REW 2012. PVP 79.
L coclear. cocleria. coiar. coliareum. cuchalium. cuchiarium. cugeria. cugiarius. cuiar. D cügià.
coclearius cognome
CDG 3.45 a.1192 guillelmus coclearius. CNM 65
a.1205 (Sav.) wilielmus coclearius.
cocleria sf. “cucchiaio da portata”
LEM 243 a.1240 cocleriam unam cum coclearibus ligni
septem.
L cugeria. D culiera.
cokomarius sm. “cuccuma, vaso, recipiente”
BF 86 fine s. xiv. (Sav.) item cokomarius unus magnus
rami… item cokomarius parvus.
L cogema cucumella. D cucuma.
cocometa sf. “cuccuma”
CDG.3 197 (= GIB 472) a.1201 cocometam et cogolar,
bis. xviii.
cocta sf. “cottura, infornata di pane”
BSO 187 a.1581 (Onzo) nec possint panaterii vendere aliquam coctam seu quantitatem aut summam panum, nisi…
L coquere.
cocta / coctia sf. “imposta, dazio”
GDN 618 a.1239 et specialiter obligamus coctiam grani
eiusdem comunis seu introitum eiusdem coctie, et ius
percipiendi eundem introitum. BCL 167 a.1290 modia
frumenti libera et expedita ab omni dacita et cocta, excepto a comerzio.
coctus agg.
FNU 178 a.1210 mulos rubeos, quorum mulorum unus
est coctus de brionibus ante et alius de contravetis retro.
ASLSP n.s. 5 (1965) 33 a.1216 (Sav.) unum mulum brunum et guercium et qui habebat coctos pedes ante. LMS
89 a.1222 duos mulos meos sanos et mundos ab omnibus
maculis et viciis preter quod unus non videt de uno oculo
habens coctas gambas anteriores… et preter nigrum qui
fuit coctus in pectore et in gambis. FNV 165 a.1251 muletum unum falletum coctum de coronis pedum et rasum
in cauda.
cocolus sm. “bozzolo di seta”
MAS 157 a.1569 stopeta de cocolo.
L cuculus. D cocolo.
coccum sn. “ricetto”
GR 2.24 (Mon.) portabant (merces) apud coccum liberum.
cochus sm. “cuoco”
RCP 139 a.1188 (Luni) de porco quem coci interfecerint
et portaverint ad opus coquine. VFD 105 a.1341 pro suo
sallario scribe, domicellorum, cochi, trombatorum, nacharati… –– pro se et scriba et domicellis et cocho. LG
264 a.1363 comitiva domini ducis:… cochus unus, subcochus unus.
L cocaria. cogus. quocus. subcochus. D cogo.
coda sf. “tipo di appezzamento di terreno; elem. topon.”
SCT 30.
L cauda.
coda n.p., m.
RCP 164 a.1230 (Sarz.) gibertinus quondam code iudei.
L coa.
coda sf. “stiva dell’aratro”
PTA 624: lig. piem., lomb., emil., cal., sic.
L cauda.
codagnel n.p., m.
CAC 44 a.1178 (Sav.) testes… codagnel.
codebo top. (Sav.)
SSA.2 100 a.1345 in quarterio de codebo.
D codebo.
code
codefogus sm. “persona preposta a vigilare sugli incendi”
GR 39 (Novi) eligantur… duos provisores ignis et custodes, qui custodes, codefogi vulgariter nuncupati, teneantur ire per terram… temporibus maxime ventosis, inquirendo, investigando.
codega cognome
CGS.1 114 a.1157 pro guidoto codega.
PAC 5. MUI 113
L cudega. cutica. D cuiga.
codemalio top. (Sav.)
SRC 172 a.1263 (Sav.) in codemalio.
L capud mallii. caput de maio. caput magii
co de pagana top. (Rapallo)
PLC 69 a.1301 lanfrancum de rappallo de co de pagana.
L cavus. D co de faar.
codernalium top. (Sav.)
BG 144 a.1263 (Sav.) in codernalio.
codesgoardum top. “Cotswolds (Ingh.)”
DDG 393 a.1376 pro lane (de) codesgoardo poche v.
codevia top.
RCP 38 a.1199 (Luni) usque ad caput cursi de codevia, a
capite cursi recto tramite usque ad scognam de guerisello.
L caput. cavus. D co.
codognus agg. “cotogno”
BSR 85 a.1170 de malis… codognis.
L cutugnus. D cutognu.
codoledo top. “Cogoleto”
BCG 122 a.1023 in locas et fundas codoledo… a iam
dicto loco codoledo. PAC 10 a.1039 codoledo.
ST.9 65 “terreno ricco di ciottoli (collettivo in -etum)”.
REW 2288. Cf. LTI 48 Codoli top.
L cogoletum.
cohedanum top. “od. Zuccarello”
GR 39 a.1281 hec sunt capitula cohedani, ad honorem
dei et virginis marie facta. GR 64 qui non manzonaverit
ad molendinos cohedani, non debeat boscare nec pascere
in posse cohedani.
coequare vb. “adeguare, pareggiare”
RCA 362 sg. a.1169 iuraverunt… coequare caduitam
aque (molendinorum) et clusas et rebochos et omnes
alias res. –– et coequaverunt cadutam aque. LG 684
a.1406 quod cannatores coequent capita cuiusque panni
primo, deinde capita coequent cum schena panni.
coherciatus agg. “coerenziato, individuato per mezzo
delle confinanze”
MCD 38 a.1450 (Alb.) peciam terre… cui coherent… ––
dictam terram coherciatam et livelatam ut supra…
L coherentia. coherere.
coherencia / coherentia sf. “coerenza, proprietà confinante”
CGS.1 44 a.1156 infra has coherentias pro supradicto
precio vobis in integrum vendimus. CGS.2 111 a.1163
terra et edificio que est in clavica habens coherencias ab
anteriori viam publicam, retro tresendam. BSR 411
a.1254 et cognoscatur inter dictas partes infra has coherentias et usque ad ipsas coherentias extare.
L coherciatus. coherere. colmentia.
coherere vb. “confinare, essere posto a confine”
CGS.1 44 a.1156 coherent ei… ab uno latere domus ansaldi aurie, ab alio… MCD 38 a.1450 (Alb.) peciam terre… cui coherent…
L coherencia.
coffa sf. “cesta, paniere”
LJ.2 50 a.1282 quod homines de evenza habebunt storas
sive boyas et cofas suficientes… pro onerando salem.
GR 24 a.1363 (Diano) si quando pisces venduntur manus
posuerint ad coffam vel cavagnum. CDC 23 a.1386 mastizo coffe iiii. NBI 38 a.1390 item coffa una pro armis.
PLL 467 a.1441 cottonine, agogie, piscis, clavasiones,
273
coga
coffe [ IVI n.: err. “cuffie, copricapi”] donzene n.25.
TL.1 47 a.1453 coffe pro saburra ii. milia. TL.2 62
a.1460 coffa una in qua sunt coiracie tres. PVP 329
a.1508 coffe pro saburra empte nomine officii
JAN. PVP 329.
D cofa. cuffa.
coffanetus/ -m sm/n. “cofanetto”
BNA 176 a.1260 (Vent.) coffanetum unum pro soldis quatuor. DDG 357 a.1376 pro coffanetorum ballis ii. NBI
37 a.1390 item capsia una nupti(ali)s in qua sunt coffaneti
tres. CDC 344 a.1393 pro cofanetorum peciis ii. NIS
353 a.1425 cofanetum unum de ebore nigro. PVP 232
a.1456 item capsieta una et coffanetum unum deauratum.
PVP 243 a.1456 item cofanetum unum pro domina.
PVP 88.
L coffanum.
coffanem sm. “cofano”
ASD 195 a.1458 (Gen.) coffanis culius crunis (sic) in
quo certe reliquie sine argento.
L coffanum.
coffanus/ -m sn. “cofano, cassa”
GR 39 a.1363 (Diano) per comunem diani fieri debeat
bancharium unum seu coffanum cum tribus clavaturis, in
quo poni debeant omnes carte, usus, conventiones et privilegii. DDG 233 a.1376 pro mastizo coffanis ii. DDG
328 a.1376 pro vaselariorum coffanis xxviii. DDG 367
a.1376 pro coffani ii. per £ xv. missi in cocha loffredi
panzani. CST 172 a.1381 (Taggia) claves coffani scripturarum. CDC 4 a.1386 mastizi coffani ii. NBI 37
a.1390 item coffani duo magni. NIS 354 a.1425 (Sarz.)
in uno coffano res infrascriptas… in alio coffano…
PVP 226 a.1451 item coffana duo tallia quallia. PVP
232 a.1456 item coffana duo deaurata magna. PVP 243
a.1456 item cofana duo intarsiata.
PVP 86, 91.
L coffanem. coffanetum. D cöfanu.
cofinare vb. “mettere in ceste”
DMC 171 a.1391 centenaria nonaginta masticorum purorum… garbellata et cofinata et in cofinis cum canabaciis.
L coffinus.
cofinellus sm. “cestino”
CA 633 a.1292 in cofinello in quo portare pastillas anguillarum.
L confinellus. coffinus.
coffinus/ cophinus sm. “cesta”
LMS 100 a.1222 item cosinos (err. per cofinos) quindue
çucari qui sunt cantaria sex. LMS 466 a.1226 duos
cophinos et duas carpitas quos saxivit pro debito. CA
617 a.1292 item in emendatione unius coffini. CDC 10
a.1386 mastizi cofinus i. DMC 171 a.1391 centenaria
nonaginta masticorum purorum garbellata et cofinata et
in cofinis cum canabaciis. DMC 203 a.1393 coffinos sive capsias ipsorum masticorum.
L cofinare. cofinellus. D cofin. cuffin.
coffinus sm. “strumento di segnalazione marittima,
specie di gabbia o manica a vento appesa a una antenna
sulla Lanterna di Genova”
PPG 312 a.1412 coffici… pro signo navium. PPG 315
a.1551 pro trapela duplice pro ponendis cofinis. PPG
319 a.1555 coffinis duobus et bandeletis quatuor cum
ipsorum tabulis pro faciendis signis triremibus, cum suis
antenis et sonchis.
D coffino. cuffin.
cofosius sm. “canestro”
RCA 38 a.1169? cofosios iii.
BIR 572: “err. per cafotius”.
L cafotius.
coga sf. “coca, nave da carico”
RPV 263 post a.1343 (Var.) navigia et cogas que nunc dicuntur sagite.
L cocha.
coga
cogaretum top. “Cogoleto”
PCC 148 a.1356 (Sav.) ecclesia sive monasterium sancti
petri de cogareto
L cogoletum.
cogataria sf. “ufficio finanziario delle colonie genovesi nel Mar Nero”
GLI Gloss.
cogeize sn.
TL.2 491 a.1467 (Caffa) vel si possetis habere magazenos cum cogeize de camalia aut alia loca idonea.
cogema sf. “cuccuma”
ACS 40 a.1339 (Verona) duas cogemas rami.
L cokomarius. cucumella. D cucuma.
cogia sf. “corno, tromba del banditore”
LEM 246 a.1240 cogiam unam. ASA 170 a.1243 (Alb.)
in publico parlamento voce preconia et pro sono cogie ad
hoc specialiter more solito coadunati. ZAC 94 a.1244
(Ligo, Alb.) in publico parlamento voce preconia et per
sonum cogie ad hoc specialiter convocati.
Cf. ASA 171 a.1250 (Alb.) specialiter per cornu et voce
preconia more solito (congregati)
L cobia.
cogianigra cognome
CNM 304 a.1203-4 (Sav.) detesalvus cogianigra.
L coglanigra. colia. coianigra. collianigra. cuianigra. cullianigra. cugia nigra.
(de) cogiis cognome
FNV 175 a.1251 manfredus de cogiis.
L cogium.
cogium sn. “pula del grano?”
CSS 200 a.1435 (Sanr.) paleas, fenum, cogium, sive folia
ficuum.
GR 39 coggius: “baccello,secco dei fagioli”
L de cogiis. coia. D chegiu. cöggiu.
coglanigra cognome
BSR 95 a.1172 rolandus coglanigra. CNM 165 a.1204
(Sav.) girardi coglanigre… girardum coglanigram. CNM
167 a.1204 (Sav.) girardi coglanigra. CNM 69 a.1205
(Sav.) pontio coglenigre. CNM 96 a.1205 (Sav.) pontio
coglanigra.
L cogianigra.
cogleus agg.
PVP 232 a.1456 item pecia media clameloti coglei torticii.
coglionus sm. “testicolo”
GR 39 a.1682 (Bobbio) omnes becharii teneantur… retineri facere in qualibet bestia quam vendiderint omnia signa sita videlicet capreto de pilo: castrono de pilis coglionorum.
L coionus. colia. D cojo.
cognatus sm. “cognato”
CGS.1 286 a.1159 bucia qua venturus est cognatus meus
frater viri mei. RVN 66 s.xiv. (Noli) nec possint esse
consules duo cognati, item qui duas habent sorores. LPD
5.349 a.1449 non solum cognatus sed frater.
L cugnatus. D cügnòu.
cognita mente avv. “consciamente, deliberatamente”
RCO 124 a.1242 (Ort.) de guastho facto cognita mente in
ascoso de nocte.
cognitorem sm. “giudice di grado inferiore”
GR 2.24 (Zucc.) quod cognitores cohedani electi debeant
determinare et definire questiones a solidis xxv. inferius.
D cognosseor.
cognominare vb. “soprannominare”
SC 361 a.1173 sepulcrum stregiaporci… et heredum eius
qui postea cognominati sunt salvatici.
cognoscencia / cognoscentia sf. “distintivo, segno di
appartenenza a gruppi o fazioni”
CNM 239 a.1204 (Sav.) cassia i. in qua erat cognoscentia
i. et gonella i. de bruneta. LG 303 a.1363 non possit ali-
274
coyf
quis civis ianue, nobilis vel popularis, portare in vescillis,
super vestibus pavesiis vel cognoscenciis… aliqua arma
sive insignias ad aquilas vel lilios depicta. LG 316
a.1363 quod nulla persona… audeat vel presumat, aliquo
quovis colore quesito, habere tenere seu portare picta arma aliquorum regum, principum seu baronum in vexilis,
banderiis, armis, cognoscenciis, seu supravestibus seu
pavesiis.
D cognossenssa.
cogolar sn.
CDG.3 197 (= GIB 472) a.1201 cocometam et cogolar
(elencati fra arnesi diversi, armi, vesti, ecc.).
L cocometa.
cogoletum top. “Cogoleto”
MS 166 a.1220 a portu veneris usque cogoletum, comprehenso cogoleto. LEM 187 a.1237 tibi rubaldino de
cogoleto texitori. BCD 231 a.1263 a cogoleto usque
portuveneris.
L cagoletum. codoledo. cogaretum. cogoretum. D cogoleto.
cogollus sm. “tessuto di seta”
DMC 461 a.1451 aliquam quantitatem septe laborate vel
non laborate seu etiam cendatorum vel cogollorum vel
cuiuscumque generis alterius septe pannorum.
cogomalus sm. “cocomero”
LG 455 a.1386 erbis, cogomalis, melezanis, laitucis…
L cucumer. D cugömau.
cogoretum top. “Cogoleto”
DAF 29 a.1300 benedictus de monte de cogoreto… ianuensis.
L cogoletum.
cogornicem sf. “cornice”
OSM 129 a.1190 etiam faciemus cogornices, archetos,
bicaellos et faciemus murum…
L coornicem. cornicem.
cogozus/ -a s. “becco (parola ingiuriosa)”
RCP 175 a.1233 (Sarz.) et si in populo vel in parlamento
dixerit cogoza, perdat xii. imp. CSS 188 a.1435 (Sanr.)
si aliqua persona irato animo dixerit alicui cogozo vel becho…
Cf. DUC.2 645 s.v. cugus.
L cucurbita. scogozaria. scuguzumem. D cugusa.
cogus cognome
RCA 143 a.992 terra de iohanne cogo… vinea de rufino
cogo.
PGM 7
L cochus.
coia top. (Albenga)
ZAC 117 a.1263 (Alb.) dictum castrum et podium esse
posita in valle leronis et a clapa que dicitur coia, versus
albinganam.
L cogium.
coia / coiha cognome
CGS.1 65 a.1156 ex parte quondam rogeri nabolensis
fratris gandulfi coie. SRB 247 a.1394 (Sav.) francischus
coiha.
L colia. D cojo.
coianigra cognome
BSR 198 a.1184 rolandus coianigra. BSR 137 a.1188 rolandi coianigre.
L cogianigra.
coiar sn. “cucchiaio”
CGS.1 25 a.1156 unum coiar de ferro.
PAC 20.
L coclearium.
coyfem sf. “cuffia”
CA 606 a.1292 in vij coyfes pro nicolao et iohanni clerico. CA 621 a.1292 in ij. coyfes laneis pro nicolao et
iohanni clerico…
L scofia.
coin
cohina sf. “cucina”
CPB 240 a.1289 (Bobbio) massaricium inventum… in
domo seu cohina predicte ecclesie.
L cosina.
coion/ coionus cognome
CGS.1 227 a.1158 ambrosius coion. CGG 132 a.1260
a… amigoto quondam rainaldi coioni.
L coglionus. colia.
coyra sf. “cuoio, pellame”
CDC 44 a.1386 coyre affaitate balla i.
L corium. coyretum. inchoiratus.
coyracarius sm. “fabbricatore di corazze”
TSL 168 a. 1423 de consilio iacobi de quaresio coyracarii.
L coiraciarius.
coiracia sf. “corazza”
SIG 325 a.1330 coiraciam unam de media proba. SSA
133 a.1345 (Sav.) quod aliquis fornarius… non possit…
de die verniçare ad aliquem furnu aliquos ferros tam coiraciarum quam cerbelleriarum. TL.1 47 a.1453 mittendis
emere coiracias de duobus terciis (che coprano i 2/3 del
corpo, cf. it. “tre quarti, sette ottavi” (detto di abiti) pro
maiori supplemento quinquaginta. TL.2 667 a.1470 teneatur habere sumptibus suis arma condecentia, videlicet
saltem coiraciam, celatam ac balistam. TL.3 1000
a.1474 coiracie apense ducente octoginta due.
L coiraciarius. coiratia. coracia. corassa corassina. coratia. D coiraza.
coiraciarius sm. “fabbricante di corazze”
CP 159 a.1390 nicolao de gaiano coiraciario.
L coiracia. coyracarius. coyrasarius. coracerius.
coyramen sn. “cuoio”
DDG 456 a.1376 pro coyrame ballis ii. CDC 9 a.1386
coyrame albi faxia ii. CDC 29 a.1386 coyraminis faxia
iii. CDC 120 a.1386 coiraminum balla i. LG 713 a.1406
quod aliquis unctor… non audeat vel presumat ungere…
aliqua coiramina, alicuius condicionis, de aliquo salacio
sive de aliquibus raschiaturis carnium salsarum.
D corame.
coirarius sm. “cuoiaio”
GSS 94 a.1330 (Sarz.) calsolariorum et coirariorum.
L corarius. corium. D cöià.
coyrasarius / coirazarius sm. “fabbricante di corazze”
LG 665 a.1406 ars coirazariorum. RL 76 a.1498 contra
falsificantes artem coyrasariorum.
L coiraciarius.
coiratia sf. “corazza”
TL.1 507 a.1456 toratam sive coiratiam condecentem pro
persona sua.
JAN.2 156.
L coiracia.
coirecius sm. “specie di legname d’opera”
CSS 232 a.1435 (Sanr.) lignamen… sicut sunt tabule, assie, graide, cohacii, biscanecii, coirecii, trabes.
coyretum sn. “corsetto di cuoio”
ASD 65 a.1381 item coyretum unum magie grosse.
L coyra. corium.
coita sf.
ASA 297 a.1350 (Alb.) et scorientur coria predicta deversus coitam.
coytarus sm. (professione)
DRG.3 1162 a.1329 apaulinus liganus de clavaro, coytarus.
cola sf. “collo, balla, pacco”
LG 439 a.1383 clapas et abainos… non vendantur ad colas neque ad somam… (sed) ad mensuram parmorum.
L collum.
colla sf. resina?”
L collare.
CSS 228 a.1435 (Sanr.) colla… de arbore domestica.
275
cola
colla sf.
BNA 380 a.1261 (Vent.) item limescellos de filo pro balistis… cum tribus cordis novis et cum colla.
colla sf. “colla, glutine”
LG 706 a.1406 non incoriet vel incollet aliquod scutum… nisi de seppe caxei, et non de colla carte seu altera
colla. DUC.2 398 cita Conventiones Saonæ a. 1526.
AND.6 128 a.1561 et in ipsis laboreriis ultra operam
suam ponere omnia necessaria, videlicet clavasonem,
collam et alia necessaria.
C.PLUMMER, ALM 1 (1924) 228 cita L.A.MURATORI, Liturg. Rom. vetus, II.494.
L incollare. D cola.
colla sf. (mar., deverb. < collare) “la manovra con cui
la nave si stacca dall’ormeggio per iniziare il viaggio”
CNM 147 ca.1205 (Sav.) quando navis… erat ad collam
in platea de finario (cf. SF 267). CNM 151 ca.1205 cum
ipsa navis erat ad collam. DUC.2 398 a.1251 (Stat. Genuens.) non possit tamen fieri interdictum, neque incatenatio vasis, postquam positum fuit ad colam causa recedendi et navigandi; et intelligatur positum ad colam,
quando amoverit egumenas a mole seu terra, et recesserit
eo loco. RVN 83 s.xiv. (Noli) possit magistratus… interdicere seu arrestari facere omnia et singula vasa navigabilia… excepto si dictum lignum vel navis posuerit se ad
collam, causa navigandi ad iter suum. LG 828 a.1404 et
intellegantur vasa predicta… esse et posuisse se ad collam quando elliminaverint prodixia sive agumenas seu
vinum a terra firma… quod si post qui vinum levasset
pro ponendo se ad collam…
DUC.2 398 colla Hispanis est flatus navigaturis secundus. VPM 328: colla “spinta, il momento adatto per salpare quando sono issate le vele”.
(Cf.VPM 328 a.1431 (Ven.) feci vela con assai favorevole vento di garbino , dal quale sperano di haver la desiderata et favorevole colla).
Erroneam. GU 226 colla “canapo o fune con che si cala
o si leva checchessia”: stare alla colla (Stat.
Ancona)”stare in atto di caricare o scaricare il bastimento mediante la corda da ciò”.
L collare. D colar.
colla sf. “valico, elem. topon.”
RL 195 a.1172 (Diano) a cola capre usquam ad costam
unelie. CAC 404 a. 1181 (Sav.) a flumine albuçole usque
ad collam mete. PMS 2.222 a.1191 (Sav.) totum id quod
habeo et teneo in lezino et lavagnola usque ad collam de
preocto. LJ.1 1315 a.1267 item ad carchera follatoris vel
colla braza. FCT 18 a.1280 (Triora) usque ad collam foi.
ZAC 190 ca.1290 (Alb.) versus coilam sive iugum. CST
294 a.1381 (Taggia) usque ad collam buzane. CSF 86
a.1443 ad locum qui dicitur cola mede.
colla luparia top. (Vent.)
BNA 168 a.1260 (Vent.) ad collam lupariam.
L luparia.
collacta sf. “colatura”
CSS 228 a.1435 (Sanr.) non audeat… arbores nucium,
castanearum vel alias arbores domesticas excoriare ad
calciam causa faciendi collactis, seu ad collandum lac.
L collare.
collana sf. “collana”
NIS 353 a.1425 collanam unam de auro cum perlis septuaginta septem, cum barassiis septem et uno zafiro.
PVP 222 a.1451 item rebinum, colane… PVP 227
a.1451 item collana una perlarum pro usu dictee baptestine. DSP 78 a.1489 gestamen monilis torquis collane et
chatenule auri.
L colaneta. D culana.
colaneta sf. “piccola collana”
PVP 222 a.1451 item colaneta una rupta auri.
L collana.
cola
collaquintida sf. (bot.) “coloquintide (Citrullus colocynthis), pianta officinale”
MGT 260 a.1459 saccos septuaginta novem lanarum, ballas novem coriorum, vegetes septem collaquintidarum.
L coloquitia.
collare/ -es sn. “misura di capacità”
MBL 175 s.xii (Lérins) medium collares ex oleo. GR 39
unum collare de vino ad canonicos de sancta maria.
cf. DUC.2 402 collaredus: mensurae vinariae seu liquidorum species.
collare / collarus sn/m. “collare, parte del collo del
maiale”
RCP 139 sg. a.1188 (Luni) pelles omnes sunt curie, et
collari et corate sunt cocorum… –– coci debent habere
capita omnia, exceptis capitibus porcorum, et collaria,
coratas muntonorum… et sumatam porci preter barbinam
et collare et coratam cum tribus nodis… coci debent habere pelles tantum et collare predictorum animalium.
L collarus.
collare vb. “colare”
CSS 228 a.1435 (Sanr.) non audeat… arbores nucium,
castanearum vel alias arbores domesticas excoriare ad
calciam causa faciendi collactis, seu ad collandum lac.
L collacta. colinum. discolare. scolare.
collare vb. (mar.) “alzare le vele, salpare”
CGS.1 213 a.1158 sana veniente illa navi que in ipsa estate causa veniendi ianuam prius collabit a palermo. CNM
149 ca.1205 cum illa navis collavit. CNM 191 ca.1205
(Sav.) antequam navis collaret. CNM 336 ca.1205 (Sav.)
que navis collavit de portu melonice. CNM 348 ca.1205
(Sav.) antequam ipse salvus collaret pro ire septam in nave donzella. CLS 18 a.1213 apud callarim portum fecerimus… et inde collabimus causa redeundi ianuam. BSL
315 a.1264 et antequam collent ponent expensis dicte navis plactas vel bussos in arno, pro recipiendo res.
Cf. CNM 187 a.1205 quando navis predicta movit se ab
alexandria et ivit septam.
DUC.2 401 sg. collare: e portu solvere, proficisci… vela
dare. (Stat. Massiliæ) quelibet navis… satisfaciant marinariis de suo loquerio in hac terra antequam collet de insulis massilie. a.1174 (Pisa) quando veniunt in tempore
collandi, non debent retinere nec velas nec timones.
VPM 327: la voce nasce in Italia (a Pisa) e di qui passa al
prov., al catal. al fr. (s.xii-xiii coller). JAN.1 488 fr. coller “faire voile, donner les viles à la colle ou brise”. Cf.
E.BLONDHEIM, ROM 29 (1900) 167 sgg. REW 2041
*collare “herunter und herauf ziehen: woher?”. DEI.2
1011: it. collare “issare o ammainare (le vele)”< gr.
kolßzw “punire (con tratti di corda): il termine passa
dal gergo dei carnefici a quello dei galeotti”.
L colla. D colar.
colaredo top. (Alb.)
CHAR.1 1049 a.1198 loco ubi dicitur colaredo.
IVI, n.: “non se ne trova notizia”.
L collaretus. D colareo.
collarem sf. (bot.) “nocciòlo”
CST 296 a.1381 (Taggia) non possit etiam aliqua persona… incidere aliquas collares virides… salvo quod licitum (sit) dictas collaries incidere pro faciendo circulos
quando de mandato potestatis et de voluntate antianorum
et consilii collaris disbandite fuerint.
L colarus.
colareta top. (Sav.)
CAC 166 a.1180 (Sav.) domum unam que iacet in val colareta, in saona.
L colarus.
collaretus sm. (bot.) “nocciolo”
FST 106 a.1592 (Triora) nemo audeat… extirpare… zucum seu aliquos zucos collareti.
FDT 10.28.
L colarus. D colaredo.
276
cole
collaretus sn. “colletto, collare”
SIG 324 a.1330 comitus… cum armis suis, scilicet coracia de proba, collareto de ferro. LG 746 a.1404 (collarium de ferro…) pro quolibet collareto (deficiente)…
PVP 262 a.1461 certi sacheti et collareti pro domina.
PVP 282 a.1488 item colareti septem pro domina.
PVP 141,161.
L collarius. culerius. D collaretto. colleto.
collariem sf. (bot.) “nocciòlo”
CST 296 a.1381 (Taggia) non possit etiam aliqua persona… incidere aliquas collares virides… salvo quod licitum (sit) dictas collaries incidere pro faciendo circulos.
collaris top. (Taggia)
CST 294 a.1381 (Taggia) et inde… eundo per trocenarium usque ad passum collaris
L colarus.
collarius/ -m sm/n. “colletto”
VCB 148 a.1239 (Bonif.) barberiam cum quodam collario. DAF 98 a.1300 item collarium unum. LG 744 sg.
a.1404 comitus idoneus cum coiratia, collario, spata. ––
collarium de ferro… collaria 160. PLL 472 a.1441 corratie cum manicis, cupis et collariis. BVP 400 a.1449
pomella collarii. PVP 227 a.1451 item gregetum unum
perlarum pro usu dicte baptistine pro collario. PVP 292
a.1491 pro… colario guponi. PVP 297 a.1491 pro trena
argenti et septe pro colario sue gamorre.
PVP 140, 150.
L collaretus. culerius.
colarus sm. (bot.) “nocciolo
GR 39 a.1267 (Apric.) si quis devastaverit, fregerit vel
roderit colaros juvenes de annis decem… FST 120
a.1592 eundo per viam colarorum.
Cf. TB 17.181: corulus “celtico”. PGC 101 n.: parola i.e.
occid.; molto dubbia l’origine celtica. J.ANDRÉ, Lexique
des termes de botanique en Latin, Paris 1956, p.102 sg.
L colaredo. collarem. collaretus. collerem. coryllus.
D colaro.
collarus sm. “collare (parte del collo) del maiale”
RCP 140 a.1188 (Luni) pelles omnes sunt curie, et collari
et corate sunt cocorum.
L collare.
collationem sf. “colazione, ricevimento”
TL.3 619 a.1449 item pro colatione quando dominus
consul vadit ad portam cajhadoris, videlicet zebibo, latucis, accepto et vino. TL.3 661 a.1449 pro collatione in
nocte nativitatis (domini). PVP 336 a 1506 in comestionibus sive colationibus ut vulgo dici solent que fierent in
domibus in quibus essent puerpure.
L collere. coltiare. commessationem. commestionem.
D culasiùn.
collatorem sm. “titolare di incarico giudiziario”
PVS 40 n. a.1375 si aliquis magistratus assessor consultor vel collator… PVS 178 n. a.1375 et que non sit causa
vel questio in qua datus sit assessor consultor vel collator
ad totam causam de parcium voluntate.
L collatoria.
collatoria sf. “incarico giudiziario”
PVS 172 n. a.1375 et quociens aliquis datus fuerit assessor consultor vel collator et ante finitam assessoriam consultoriam vel collatoriam se absentaverit a civitate ianue…
L collatorem.
colcitra sf. “coperta, coltre”
AGI 15 (1901) 339 Cod. Cavensis a.845 (Lucera) uno
lecto cum lena et colcitra et plumateo. AGI 16 (1902-0405) 21 a.1028 colcitra.
Cf. CDL 357 a.861 (Brescia) culcedra.
ALE 135: più antico di coltra (Bari 1219).
L culcitra.
cole sn. cavolo”
CA 621 a.1292 in cole.
L caulus.
cole
collecta sf. “imposta, tassa”
RSC 247 a.1143 neque faciemus devetum neque collectam de terra (Cf. RSC 267 sg.) RCA 90 a.1151 et habent
inde fodera et pensiones… et albergarias et collectam et
dacitam (BIR 577: forse qui è “imposta straordinaria
sulla rendita”). CGS.1 2 a.1154 confiteor tibi dare lb. vi.
pro lb.vi. quas per me in collecta dedisti. SRB 146
a.1211 (Sav.) drictum, fictum, roxias et alium redditum,
fodrum atque collectam. LJ.1 1023 a.1247 non imponet
vobis mutuum vel collectam seu cotumum sive tagiam
seu exactionem aliquam. IEA 84 a.1263 (Alb.) dacitis et
collectis et bannis et roxiis, angariis et parangariis. BTS
168 a.1290 drictum dacitam nec collectam… collectam
de pennis variis et de pennis emerinorum de bevariis de
luciis. PCC 55 a.1311 (Sav.) taleas fodra onera et collectas imposita hactenus. GR.2 12 a.1330 (Sarz.) exempti
ab omnibus et singulis muneribus angheriis perangheriis
collectis impositionibus balzellige. GR 43 a.1387 cotumare, idest possessiones pro collectis et avariis secundum veram… estimationem gravare.
L colligere.
collecta sf. “colle, collina ?”
CST 294 a.1381 (Taggia) usque ad collectam ambrosii
burse
L colla. collectus.
collectorem sm. “collettore, esattore delle gabelle”
CNM 397 a.1205 (Sav.) rainaldi crozolini collectori lezide. SRC 306 a.1256 (Sav.) leçerius et collector gumbete.
SRC 264 a.1273 (Sav.) pedageriis sive collectoribus pedagii. SRC 296 a.1294 (Sav.) collector leçide communis
saone. DSP 15 a.1459 quinque collectores introituum
cabellarum. TL.2 783 a.1471 ciprianus de vivaldis… procurator jacobi de viali et sociorum collectorum staliarum.
colectus agg. “scelto (di buona qualità)”
CVB 48 a.1468 (Vent.) bughe mediocres… bughe colecte… dentexi… sardene… sardene colecte.
collectus sm. “colle, passo, valico”
CST 294 a.1381 (Taggia) usque ad collectam cirezie.
L collecta. D colletto.
collega sm. “collega”
TL.2 30 a.1460 et dicti iiii. valeant quolibet die jovis
cuiuslibet ebdomade officiari cum reliquis collegis suis.
L coligacionem.
colegium sn. “intesa commerciale, cartello”
ASA 298 a.1350 (Alb.) non debeant facere… aliquod colegium, societatem vel compagnam in emendo, vendendo.
collegium sn. “collegio, organo collegiale”
DSP 356 a.1586 ambo serenissima collegia (IVI, Gloss.:
“il Collegio dei Governatori (Senato) e il Collegio dei
Procuratori (Camera) costituiscono la Signoria di Genova dopo il 1528)”.
colegius cognome
DDG 761 a.1377 pro lane sachis xxxvi … delatis de valencia in dextrera nicolai colegii.
collem sm. “collo, pelliccia del collo”
NIS 355 a.1425 vestem unam ab homine de rosea fodratam collibus de zebelino.
L collum.
collere vb. “partecipare a una colazione o ricevimento”
PVP 335 a.1506 non possit ire ad domum alicuius sponse
vel sponsi ad collendum sive ut vulgo dici solet coltiandum quando sponse traducuntur in brilis.
L collationem. coltiare.
collerem sm. (bot.) “nocciolo”
CSS 235 sg. a.1435 (Sav.) non incidat… colleres viridos.
–– incidi… de dictis colleribus pro circulis faciendis in
vegetibus, tinis, tinellis et caratellis… –– non possit facere lignamen glaidarum vel plearum de colleribus.
277
colm
colleta top. (Quiliano)
SRC 669 a.1405 (Sav.) de villario collete. SRB 334
a.1407 (Sav.) contracta… collete. MIA 82 a.1263 (Sav.)
arnaldum de colleta. PQV 62 n., 63 (Sav.) manso de colleta.
D colla. colletta.
coletus soprannome
CAT 131 a.1326 (Alb.) iohannes truffa dic(tus) coletus.
colexella cognome
RCA 37 a.1143 baldus colexella.
PAC 10.
colia cognome
CAT 132 a.1326 (Alb.) andreas colia de thoyrano
L cogianigra. coiha. coionus. D cuglia.
coliandrus sm. (bot.) “cogliandro, pianta officinale”
LMS xxix (= LEM 256) a.1259 (invent. di speziale) sachum unum in quo est coliandrorum pistorum lb. undecim.
collianigra cognome
BSR 159 a.1197 rolandus collia nigra. CNM 250 a.12034 (Sav.) detesalvus collianigra. CNM 169 a.1204 (Sav.)
girardum colliam nigram. CNM 74 a.1205 (Sav.) pontius
collianigra. CNM 86 a.1205 (Sav.) pontio collianigra
(dat.). CNM.70 a.1205 (Sav.) pontio collienigre (dat.)
L cogianigra.
coliareum sn. “cucchiaio”
CP 995 a.1473 thuribulum… cum uno coliareo de ramo.
L coclearium.
collibetum sn. “quodlibet: tesi discussa dagli scolari
alla fine di ogni anno”
MSI 203 a.1444 item ad hoc ut scolares ad studium et ad
addiscendum reddantur acutiores et habiliores, ita tutum
et ordinatum est, quod quilibet magister dicti collegii
precise teneatur et debeat quolibet anno saltem semel…
disputam in aliqua ecclesia unam vel duas questiones sive facere aliquod collibetum in arte sua… –– die sui collibeti vel disputationis…
DUC.6 648 quodlibetum: scholasticis, pluribus abhinc
saeculis, de quo in utramque disseritur partem, ex eo
dictum, quia quod libet defenditur.
coligacionem sf. “convenzione, patto”
FOS 95 a.1394 convenciones pacta obligaciones adherencias coligaciones et confederaciones. AI 2.33 ad a.
1258 anno etiam precedenti segnoria erat ex federatione
et colligatione cum ianuensibus.
L collega. D collega
colligere vb. “raccogliere”
BCG 201 a.1097 et insuper dare debeant medietatem de
bosco quem ibidem coltum fuerit, excepta murta.
L collecta.
colligere vb. “incassare, esigere imposte”
BSR 120 a.1187 ad colligendam totam decimam de casa
nova et de pinu. CNM 206 a.1204 (Sav.) vendidit jacobo
loterii, sicut hodie colligitur et capitur, copetam grani.
DSP 100 a.1447 ille qui emerit seu colligerit dictum introitum colligere possit et debeat a festo beati blasii de
februario.
L collecta.
colinus sm. “colino, colapasta (attrezzo di cucina)”
CGS.1 25 a.1156 et colinum et padellam et veru.
PAC 20.
L collare.
collyvista sm. “banchiere, cambiavalute”
GR.2 24 (Sav.) collyvista seu ut ajunt campsor aut argentarius faber.
colmegna sf. “trave maestra del tetto”
SMV 148 a.1245 concedis bordonales sive bordonalia et
colmegnam dicti edificii nostri intra tuum murum in perpetuum esse.
L culmegnatus. culmum. D curmegna.
colm
colmentia sf. (err. per “coherentia) coerenza, proprietà confinante””
BSR 410 a.1254 et inquisitis per testes idoneos colmentiarum et conphynium ipsius territorii…
Cf. SR 311 a.1254 et cognoscatur inter dictas partes infra
has coherentias et usque ad ipsas coherentias extare.
BSR, Gloss., err. (= colmegna) “culmine, sommità”.
L coherentia.
coloana top.
RCA 18 a.1143 et alium (fluvium) nomine coloanam.
collobium sn. “capo di vestiario”
CA 629 a.1292 item in panno pro collobio nicholai.
DUC.2 412 colobium: tunica absque manicis, vel certe
cum manicis, sed brevioribus.
collocare vb. “collocare, impiegare (denaro)”
SRB 54 a.1176 (Gen.) de libris cxxviii. capitalis et lucri… et collocate sunt ad minorum utilitatem. LJ.2 1156
a.1389 ipsa lino (n.p., f.) restituet dicto manfredo seu colocabit et ponet in racione et columpna dicti manfredi in
dicta compera venetorum illas libras trecentas ianue in
quibus dicta lino fuit doctata in casu quod dictus manfredus non viveret.
L locus. D acolegar.
cologna/ colognia sf. “colonna, pilastro”
CNM 25 a.1203 (Sav.) accepit mensuram a predicta colognia usque ad murum iolte. –– dimisit iiii. digitos et plus
de terra ubi erat illa cologna.
L colona. colonellum. coloneta. columna. columneta. columpna. D colona.
colombeta sf. (mar.) “vaso a forma di colomba per la
custodia delle ostie consacrate”
CSG 27 a.1443 columbeta argenti deaurata.
L columba.
colombetus sm. “tipo di nave
BLC 109 a.1297 pro quoddam debito sarracinalium bisanciorum quadraginta quos… petebat occasione cuiusdam colombeti quod ei comodavit. –– marinariis predicti colombeti…
L cumbaria.
colominus sm. “capo di vestiario?”
GG 92 a.1201 sebodinos xxxi. et purpuras iii. et colominum i. nigrum.
colona sf. “colonna, trave di sostegno”
CST 298 a.1381 (Taggia) pro quolibet trave sive colona.
L cologna.
colonarius agg. “di colono”
RCP 389 a.1198 (Luni) tenebatur iure manencie vel alicuius colonarie condicionis. RCP 302 a.1255 (Sarz.) ab
omni condicione qualecumque esset sive originaria vel
servitutis glebe vel colonaria seu censita vel ascripticia.
L colonus.
collonatum top. “Coronata (Cornigliano)”
LEM 261 a.1259 terram et locum quedam positam et positum in collonato sive in corneliano cum domo superposita.
L coronatum.
colonega top. (Albisola)
CAC 23 a.1178 (Sav.) pecias duas vinee que iacent ad albiçolam ad colonegam. CAC 208 a.1180 ad colonegam,
prope sanctum benedictum. CAC 321 a.1180 (Sav.) pecia vinee que iacet ad colonegam.
AMSSSP n.s. 8 (1974) 47 (err.) calonega.
L calonega. canonica. D callonego.
colonellum sn. “colonnetta”
RCP 450 a.1230 (Sarz.) colonellum marmoreum balconis istius camere.
L cologna.
colonellum sn. “colonna di scrittura notarile”
SRB 325 a.1407 (Sav.) de testibus seu dictis testium
exemplandis pro quolibet colonello de xxiiii.or lineis denarios sex.
L coronelum.
278
colo
collonensem sm. “socio che apporta capitali in una
columpna”
CSS 332 a.1435 (Sanr.) reddere rationem particibus, collonensibus et accomandantibus de capitali et de lucro sive damno rerum et mertium.
L columpna. columnarius.
LMD 94.
L columpna.
coloneta sf. “colonnetta di fontana”
RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) et in medio columnam
unam lapidis picatis quam sit expediens et oficialiter foramentatam ubi aquam inter vadat pro cadendo in tina
cum bochetis quatuor.
L cologna.
coloneum sn. “diritto di colonìa”
IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus… precariis, coloneis, fodris, dacitis.
L colonia.
colonia top. (Albisola)
SSA 237 a.1366 (Sav.) a parte albuçole a costa colonie
que est in ipso loco.
Cf. CRL 72 sg. a.565-70 (Ravenna) colonia: “fundus,
praedium”
L colonega. coloneum. colonica.
colonica sf. “casa colonica, o patto di colonìa”
BCG 27 a.987? rebus limitibus cispitibus villis masariciis colonicis cum omnibus decimis et primiciis.
Cf. CRL 68 sg. a.553 (Ravenna) earum massarum… cum
colonicis. CHAR.1 56 a. 875 (Asti) in conveniencia libellario nomine hoc est colonica illius ex integrum in fine cammariano.
CRL 68: la forma non soprvvive in Italia, ma si mantiene
in Svizzera sino al sec. xv.
L colonia.
colonus sm. “affittuario, manente”
RCP 377 a.1271 (Sarz.) tenutas, podere, domos, villanos,
manentes et residentes, colonos perpetuos. CST 230
a.1381 (Taggia) si contentio fuerit inter dominum et manentem sive colonum vel emphiteotichario…
L colonarius.
coloquitia sf. (bot.) “coloquintide (Citrullus colocynthis), pianta officinale”
CDC 204 a.1392 coloquitie sachum i.
L collaquintida.
colorem sm. “colore”
AI 114 ad a.1241 vestes induentes frepatas, et arma per
compagnas diversis coloribus designantes.
L acoloritus. culorius. D cû.
collorem sm. “pretesto, apparenza”
DSP 6 a.1459 quidquid indebite manducassent aliqua via
collore pretextu vel causa. DSP 57 a.1487 neque sponsus neque aliquis… possit facere aliquod donum sponse
neque extra sub aliquo colore, sive sint iocalia anulli petre preciose…
colorem sm. “partito, fazione”
GR 39 a.1316 (Diano) quod ille color sit albertorum sive
guelphorum. LG 316 a.1363 quod nulla persona… audeat vel presumat, aliquo quovis colore quesito, habere
tenere seu portare picta arma aliquorum regum principum seu baronum in vexiliis, banderiis, armis. GR 39
a.1416 (Rapallo) pro bono et utili burgi rapalli utriusque
coloris (di guelfi e ghibellini). DSP 35 a.1459 quod singulis annis eligantur… duodecim cives servatis colloribus. TL.2 305 sg. a.1464 se non habituros aliquem eligendum consulem nisi eligatur de colore… consulis prius
defuncti. –– eligi consulem servato colore. TL.2 366
a.1465 fieri debeat electio successoris (scil. consulis)
nullo tamen habito respectu ad colores, nisi hoc tantummodo, quod videlicet si consul mortuus fuisset nobilis
eligi debeat successor eius nobilis, si vero fuisset popula-
colo
ris eligi debeat eius successor popularis. in reliquis verum necessarium non sit in eiusmodi electionibus colores
servare. TL.2 553 a.1468 officiales monete… eligantur,
et hic ordo… ita servabitur quod omnibus coloribus debita dabitur vicissitudo. TL.2 782 a.1471 revocare dictam
electionem et non servare colores si est possibile, quia
volendo eligere omnes aptos male possunt hic servari colores… quia debendo in omnibus officiis servare colores… opus est quaxi semper quod unus sit de tribus vel
quatuor officiis quamquam aptus et idoneus non sit.
TL.3 52 a.1473 in electione sindacatorum consulum et
creationem omnium reliquorum officialium… nullus habeatur respectus… ad colorem album aut nigrum… habito precipue respectu quod meliores et magis idonei semper eligantur.
colorita n.p., f. (“colorita in viso”)
SLS.2.278 a.1279 (PortoV.) deloguarde et colorita iugales.
L colorem. D cururìe.
colosmina top.
NL.2 168 a.1216 de pretio sete colosmine et musdude.
colostra sf. “colostro, latte degli animali dopo il parto”
C.BATTISTI, SE 28 (1960) 349-384: lig. pre-i.e.
colpum sn. “colpo, percossa”
RLC 51 a.1297 (Cosio) et sibi corpum pervenerit… et
colpum sibi pervenerit de dicta bestia.
L corpum.
colçerer sn. “coperta”
CGS.1 25 a.1156 unum colçerer de cor.
PAC 20 *culcitrarius. AES 14.
L cocera. D colsere. cosereta”
colta sf. “imposta, tributo”
RCP 64 a.1203 (Luni) non debeant… dare coltam nec
maltollectum dicto domino ep(iscopo). FNU 343 a.1229
interrogatus si clerici de sancto remigiio dederunt unquam coltam episcopo terdone… respondit quod nescit.
RCP 232 a.1231 (Sarz.) condiciones, factiones, usantias,
servicia, redditus, dona, coltas, malecollecta, angarias et
perangarias.
coltellus sm. “coltello”
DAF 98 a.1300 coltellum unum ianuescum munitum de
argento. PVP 250 a.1458 coteleria una cum tribus coltelis pro incidendo carnem.
BSR 330 “in documenti e statuti di varie città italiane si
ricordano non raram. i cultelli ianuenses, a lama aguzza,
sporgente presso l’impugnatura a mo’ di becco, per appoggiarvi il pollice e colpire con veemenza”.
L cultellus.
coltiare vb. “partecipare a una colazione o ricevimento”
PVP 335 a.1506 non possit… ire ad domum alicuius
sponse vel sponsi ad collendum sive ut vulgo dici solet
coltiandum quando sponse traducuntur in brilis.
L collationem. collere.
coltile sn. “cortile”
BCG 13 a.909 (Diploma di Berengario) capellam unam
cum domo coltili et mansos quatuor.
L cortilem.
coltina sf. “cortina da letto”
PVP 274 a.1488 coltina una de lecto de telle selestia.
L curtina.
colubrina sf. “colubrina”
DCC 333 a.1456 tormentorum enim numerus colubrinarum simul, sic quidem appellat vulgus, decem milium erat.
DUC.2 417 colubrina: tormentum bellicum a colubro
dictum.
collum sn. “collo”
ACM 53 a.1396 (Carr.) et quod predicti beccarii non possint vendere ad pesum aliquam minzolam, figutum, collum, budellum aliquarum carnium. LG 938 a.1404 quili-
279
colu
bet ferrarius … qui sclavo vel sclave sine domini vel domine voluntate extraxerit ferreas, monum sive anulum a
gambis sive a collo. LG 710 a.1406 quod aliquis macellarius… non audeat dimittere in aliquibus carnibus troie
aliquod collum vesice loco virge vel membri vel signi
masculini.
L collem.
collum sn. “collo, balla, fardello”
GG 81 a.1201 pondere L de liignamine de guercu et remos xl et colla xl de platano. CAR 127 a.1600 et (merces) que portantur… cum bestiis soldos duos pro singulo
sacco seu, ut agunt, collo… pro quolibet vero vegete que
esset ultra collum unum solidos sex.
L cola. D collo.
columba sf. “chiglia della nave”
BSL 378 a.1268 (Ven.) navis… que longitudo est de pedibus septuaginta in columba.
JAN.2 57, 357: < gr. kolumb≠n “immergere”. CIV 67
sg.: a.1229 (Ven.) colomba < gr. s.vii. k’lumboj “parte
inferiore della stiva”; il vocabolo passa in Provenza
(FEW.2 935) attraverso il greco di Marsiglia.
columba f., nome di nave da carico genovese
LJ1 860 a.1228 in duabus navibus scilicet columba et angelo.
columba sf. “vaso a forma di colomba per la custodia delle ostie consacrate”
SSL 177 a.1336 et una columba cum pede et cum lapidibus preciosis.
L colombeta. columbus. D coromba.
columbaria / columbera “torre, torretta?”
SIG 315 a.1333 a columbaria de sancto andrea de sexto
usque ad monachum. GR 53 a.1519 (Alb.) a paramuris
communis usque ad godia xxv. prope dictas turres vel columberas usque ad godia cccl.
L columbus. D curumbera.
columbus sm. “colombo, piccione”
LG 702 a.1406 galinas, capones, pullos, fazanos, columbos, perdices, lepores, recezias, volatilia. GR.2 55 (il rif.
a GLig. 1883 p.115 è errato) nulla persona audeat… sagiptare pro capiendo columbos seu pipiones.
L columbaria. D curumbu.
columbus n.p., m.; elem. topon. cittadino
PSN 97 n. a.1261 (Triora): nomi di persona da nomi di
animali. SSA.2 113 a.1345 (Sav.) porta columbi “Porta
della canapa”. SSA 217 a.1345 (Sav.) a ponte posito in
mari ante platheam columbi usque modulum (IVI, Ind.:
“ove attualm. l’Archivolto dei berrettai sfocia in via
Quarda Superiore”). SRC 653 a.1405 (Sav.) actum extra
menia civitatis saone, in litore portus, ante turrim platee
columbi. VTS 112 n. a.1530 (Sav.) platea columbi sive
canapis.
columna sf. “colonna; trave di sostegno”
CDG.1 252 a.1143 de pilastris et columnis illi qui eas
comperaverunt nullum impedimentum edificandi inde
habeant. CST 297 a.1381 (Taggia) licienciam… faciendi
trabem vel columnam. DSP 350 (= LJ.2 1459) a.1415
cui etiam columne sive pilastro de medio… quanta est
grossitudo dicte columne sive pilastri.
L cologna. columpna.
columna sf. “bitta”
PPG 143 a.1548 pro pretio unius columne marmoris posite pro uno onoraxio in principio molis. a.1552 pro pretio unius columne lapidee… posite pro uno onoraxio.
a.1559 pro pretio columne… pro faciendo onoraxiis pro
modulo.
columna sf. “partita di credito, apporto di capitale
in società”
CSS 332 sg. a.1435 (Sanr.) rerum seu mertium aut pecunie portatarum in dicto navigio aut sibi in columna datarum vel accomendatarum.
colu
columna sf. “partita di credito iscritta nel cartolario
del Banco di San Giorgio a Genova; il numero dei luoghi
intestati a una sola persona”
DSP 113 sg. a.1478 se obligaverunt dare et scribi facere
super nomine et columna excelsi comunis ianue… loca
centum viginti comperarum sancti georgii de bona columna… et quod sub columna dictorum locorum centum
viginti scribi et annotari debeat obbligatio tenoris infrascripti: obligata sunt dicta loca et proventus eorum… ad
reparationem ecclesie sancti laurentii”.
SFG.1 71. BMP 5 n.
columnarius sm. “socio accomandatario; socio che
riceve capitali investiti a columpna”
LDM 94.
L collonensem.
columneta sf. “colonnina”
PVP 322 a.1509 pro columnetis duobus de palmis 5 tre
quarti… cum capitellis et bassibus.
L cologna.
columpna sf. colonna; trave di sostegno”
GC.2 119 a.1191 et picare columpnam et facere usque ad
lixare et capitellos et columpnellos vermilios. CDG.3 69
a.1192 (Costant.) circumsepto tribunali per subtiles columpnas duas vathinginas et columpnas duas sarkeras.
CST 296 a.1381 (Taggia) trabs vel columpna… faciendo
trabes et columpnas.
L cologna. columpnellus.
columpna sf. “(colonna di registro) partita di credito, particolarm. nei registri del debito pubblico”
LG 164 a.1303 fiant cartularia octo, unum videlicet pro
compagna, in quo scriptum sit per ordinem quidquid quelibet persona hebet et habebit in mutuis, ut quilibet possit
videre in una pagina in sua columpna quantitatem quam
habebit in mutuo. DRG.3 1107 a.1313 et cuilibet ipsarum
personarum facta fuerit columpna de eo quod amisit et de
eo quod dimisit et de omni eo toto quod quilibet ipsorum
perdencium habebat tempore dicte arestationis (confisca).
LG 49 a.1327 participes habentes maiores collumpnas in
ipsis comparis. LG 65 a.1327 debeant describere immediate ad dictam rationem de collumpna illius persone debentis, si aliquid habebit in dicta compara. LJ.2 1155 sg.
a.1389 certa loca scripta super dictum manfredum in compera magna venetorum… sint obligata dicto comuni ianue
ut in racione et columpna dictorum locorum continetur.
–– quod… restituet dicto manfredo seu colocabit et ponet
in racione et columpna dicti manfredi in dicta compera venetorum illas libras trecentas ianue in quibus fuit doctata
in casu quod dictus manfredus non viveret.
columpna sf. “forma di società finanziaria per la
partecipazione a un affare marittimo”
BGO 184 a.1360 dicentes et protestantes predicti iacobus
et manuel in presenti instrumento quod suprascriptam
pecuniam ut supra acepiunt et aceperunt pro columpna
dicti ligni. DNB 36 (= LDM 94) a.1384 in qua societate
et columpna… –– cum qua cocha armata paracta et furnita et columpna ipsius de qua supra facta est mentio.
Cf. DNB 35. LDM 94 “non ne conosciamo bene le caratteristiche. Menzionata a Savona (s.xiv.), Sanremo
(s.xv.), Finale e Oneglia (s.xvii.), ma non a Genova”.
L. collonensem. columna. columnarius. D collona.
columpna top.
DRG.3 1059 a.1312 de ballis centum de alumine de columpna. SRC 507 a.1381 (Sav.) in dicto loco albizolle,
in contracta columpne.
L colonea.
columpnellus sm. “colonnina”
GC.2 119 a.1191 capitellos et columpnellos vermilios.
L columpna.
com cong. “con”
VNB 22 a.1247 (Bonif.) et com toto muro.
D con.
280
comb
comadus sm. “vassallo (= comitem?)”
RCP 91 a.1219 (Sarz.) si aliquis burgensium recepit vasalum seu comadum.
Cf. DUC.2 424 Pier delle Vigne, lib. 5 epist.78 comati,
corr. comiti.
commanda sf. “accomandita, società”
CNM 54 a.1204 (Sav.) trabes predictas ab uxore… in
commanda recepit. CNM.185 ca.1205 (Sav.) quando recepit predictos locos in commanda. CNM 188 ca.1205
(Sav.) pro istis tribus locis quos dictus obertus habebat in
commanda. CNM 189 ca.1205 (Sav.) de commanda vel
sotietate. DAA 71 a.1274 et isti quinque saculi, et de comanda, que est iohannis de rapallo, et due libre sofrani…
sunt in barcha.
Cf. ICG.6 161
L accomendacionem. comandacionem.
comandacionem sf. “accomandita”
CGS.1 56 a.1156 accepi a te… in comandacione marabotinos xx.
L comanda.
comandare vb. “ordinare, notificare”
GR 39 a.1288 (Alb.) ut mina panis coquatur pro duobus
denariis, et comandare quemlibet volentem facere panem
ad furnum suum, teneatur.
L comendare. D comandar.
comandatorem sm. “presidente, direttore”
NB 28 a.1198 in disposicione predicti wilielmi comandatoris seu illius comandatoris qui prestiterit im iamdicto
ospitali. OGM 81 a.1299 comandator preceptor et rector.
L commendaria. D comandao.
commandus sm. “prestazione d’opera dovuta,
corvée”
LJ.1 495 a.1202 in fodris et albergariis et arimanniis et
commandis et condicionibus. GR.2 24 (Vent.) de comandis ita concordatum est… –– hoc idem fecerunt consules
et homines de tenda de comandis suis versus dominos
morocii.
L commendacionem. D comando.
comandus sm. “suddito feudale; arimanno”
CDG.2 78 sg. a.1168 et hos vassallos et homines meos…
iurare faciam… exceptis comandis illis vel arimannis.
–– si questio emerserit de plebeio plecanie… inter me aut
vassallos meos et ipsos commandos vel arimannos de
plecania, aut de quibuscumque negociis inter ipsos commandos vel arimannos, seu manentes inter se, vos consules ianue… inde cognoscere habebitis.
comanesca sf. “abito femminile”
ASD 64 a.1381 item comanescam unam pro domina de
camocato viridi cum maspilis viginti uno argenteis. ASD
69 a.1381 comanescham unam bocassini tincti sine maspilis.
L comanus.
comanescus agg. “armeno?”
BGO 108 a.1360 artelano de goano, habitatore et burgense Chilii (Kilia) censario, interpretante… de lingua comanescha in latina et de latina in comanescha.
comanus sm. “specie di abito”
LEM 259 a.1259 item comanum unum.
L comanesca.
comatrem sf. “madrina, comare”
FAF 123 a.1237 jacobe de reco comatri mee. ACM 82
a.1396 (Carr.) consanguineam suam vel affinem vel comatrem usque in quintum gradum secundum iure canonico. GR.2 24 (Levanto) nulli puero in baptismo, vel obstetrici, baile vel commatri…
D commatre.
comberanea idronimo ligure antico (V.Polcevera)
SM a.117 a.C. fluvio lemuri susum usque ad rivum comberane(am) inde rivo comberanea susum usque ad convalem caeptiemam.
comb
REW 2075. TB 17.182 celt. kombero = lat. confero, cf.
cimr. cymer “confluenza”. C.BATTISTI, RSL 9 (1943) 94:
celt. “confluenza”. SMB 122: i.e. bher (lat. fero) “confluenza”. G SERRA, RSL 17 (1951) 124: connessioni con
top. in -agna.
SLS.1 263: celt. *comboros
“congiunzione”. APT 21: “non è i.e”. PTP 5 sg., 29 sg.:
cf. conscente top. “confluenza”. PSL 74, 91: forma i.e.,
può essere sia celt. che lig.
combetum sn. “imposta
LG 140 ca.1330 non possint… habere partem in tolta panicogolorum, raibetarum, tolta grani, combeti carnium et casei.
L gumbeta.
comeatus sm. “commiato”
LG 287 a.1363 accepto comeatu a domino duce et consilio, recedant.
D acumiadare. comiao.
comegum top., “od. Cö’magu (S.Olcese)”
BSR 127 a.1188 bonavida de comego.
PAC 5: – acu. CL 31: “forse < comagus, gent. rom.
L cumegum. D cömagu.
commendacionem sf. “prestazione d’opera dovuta,
corvée
CDG.2 78 a.1168 et ego ero contentus et quietus et homines et vassallos meos contentos et quietos stare faciam
in antiquo iure arimaniarum et comendacionum… ita tamen hec dicta sunt quod ius arimanniarum vel commendacionum in una tantum cuiusque domus persona consistat… si questio emerserit de arimannis et commendacionibus de plebeio plecanie aut aliis quibuscumque negociis inter me aut vassallos meos et ipsos commandos vel
arimannos de plecania… IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum
omnibus ussibus, condicionibus… fictis et redditibus, districtis et commendacionibus.
L comandus.
commendacionem sf. “accomandita, apporto di denaro o merci da investire in attività commerciali”
CGS.1 39 a.1156 nos accepisse in comendacione a te wilielmo vento octo pecias sagie et volgia. CGS.1 62 a.1156
accepi in comendacionem a te lb. cc. CGS.1 71 a.1156
confessus est quod ultra commendacionem quam idem fecit… portat de rebus suis lb. clx. CGS.1 131 a.1156 iuravit quod supradictam societatem et commendacionem diligenter salvabit. CGS.2 122 a.1163 de sorore mea orcoita
porto lb. Xii. in commendacionem quas cuum omni proficuo quod in eis dominus dederit ei restituere debeo.
comendare vb. “comandare, ordinare”
CDL 177 a.820 (Verona)iuxta ut nos illi comendavimus.
L comandare.
commendaria sf. “commenda”
OGM 85 a.1455 cum omnibus iuribus… pertinentibus ad
hospitale sive in commendariam.
L comandatorem.
comendatarius sm. “accomandatario”
VFD 42 fine s.xii. creditori vel socio aut sociis comendatario vel comendatariis.
L accomendacionem. accomendatarius.
comendationem sf. “accomandita, società”
CGS.1 48 a.1156 accepi a te… in comendationem lxxviii. petias fustaneorum. RVN 95 s.xiv. (Noli) sint omnia
bona… obligata pignori pignore facendi comendationem
seu societatem.
L accomendacionem.
comentare vb. “commettere”
AND.2 451 a.1519 promittit… inlagionare scalam undique cum porticibus… comentando et bene assortiendo et
accomodando lagiona.
comercere vb. “commerciare”
MBL xxxix a.1235 (Fréjus) omnis persona… qui comercere voluerit… annonam, blada vel alias comercias…
L comercium.
281
come
comercharius / comerchiarius sm. “esattore dei dazi doganali; appaltatore delle dogane”
CP 119 a.1317 et quod potestas teneatur precipere patronis navium galearum… vel scribis eorum qui applicuerint in peyram, quando de hoc per comerchiarios domini
imperatoris fuerit requisitus, quod ipsi sub certa pena
dent in scriptis nunciis et comerchiariis domini imperatoris ad requisicionem eorum res et merces… ut dominus
imperator non fraudetur suo comerchio. TL.3 282 sg.
a.1472 dicentis se non teneri ad aliquam solutionem dictis comerchiariis occaxione dictorum sanitriorum. PVP
294 a.1492 item die ea pro comerchariis expeditis per £
15 de 37.
ICG 160. GLI Gloss.
L commerchium. comerzarius. D commerchiario.
commerchium sn. “dazio doganale”
GIB 355 a.1169 commerchium autem prestabunt. PCP
774 a.1304 aliquod comerchium vel aliquam dacitam vel
aliquam exacionem. CP 119 a.1317 ut dominus imperator non fraudetur suo comerchio. LG 254 a.1363 quod
nullus ianuensis emat comerchios vel apauta. DMC 140
a.1379 quod aliqua persona incantare vel incalegare aliquod comerchium non possit… nec ex dictis comerchiis
et rebus emere. TL.1 543 a.1456 pretendens ipsum sericum comerchiis et cabellis suis obligatum esse. TL.3
282 a.1472 gubernatores comerchiorum caphe. BBL 186
a.1474 pro comerchiis ianue. PVP 289 a.1491 debet pro
alio cartulario precedenti computatis comerchijs in cartis
63 pro introitu de 3 £…
ICG 160: il gr. biz. komûrkion designa tutte le operazioni di snmento, deposito e consegna di merci importate,
nonché le tasse doganali. CIV 69 sg.: il termine è meno
vitale a Venezia che a Genova.
L comerchiarius. comercium. D comerchio.
comercia sf. “merce”
MBL xxxix sg. a.1235 (Fréjus) aliquam annonam, blada
vel alias comercias deportare seu deducere.
L mercem.
comerciarius sm. “appaltatore dei dazi”
TL.3.282 a.1472 intellecta petitione… coram nobis facta
per dictos comerciarios (sono detti sopra gubernatores
comerchiorum caphe) ad solvendum ipsis comerciarijs id
quod debetur ipsis comerciarijs.
L comercium. comerzarius.
comercium sn. “commercio”
CAF 62 a.1161 legatum ad regem miserunt, qui marabotinos acciperet et pacis securitatem, dimisso comercio tocius regis terre, reciperet et firmaret. LJ.2 314 a.1294
quodcumque comercium facere voluerint…
L comercere. comerzium. D comercio.
comercium sn. “accordo doganale”
CDG 328 a.1155 et dabit vobis constantinopoli embolum
et scalas cum commercio et omni iure in eis pertinentibus.
comercium sn. “dazio doganale”
GIB 343 a.1155 non dabitis comercium maiorem quam
pisani nuc tribuunt. CDG.2 193 a.1174 nullum pedagium, nullam leydam, nichil nomine comerciorum per totam terram quam habeo. GIB 401 a.1175 p.pos (perperos) lxxi. quos comerzarius de andrinopoli abstulit occasione commercii quod solverat. CDG.2 218 a.1175
per(peros) ccl…quos ei abstulit comerzarius de creti…
cum etiam inde iam solvisset commercium. CDG.3 197
a.1201 commercium idest drictum quod ianuenses… solvunt apud constantinopolim. LJ.2 442 a.1304 presente
scriba vel alio noncio ex parte comercii imperii nostri…
ita quod non possint occultare se vel defraudare commercium. CP 232 a.1453 commercium… et nulla alia cabella. TL.1 543 a.1456 commercia et cabellas. TL.1 577
a.1456 immune et exemptum sit et esse debeat tam de
comc
exitu quam de introitu a commercijs dugane civitatis ianue. DSP 333 a.1553 et ipsi exteri venient ad emendum
ipsa corea et pelles in presenti civitate, et proficuum erit
cabellis et comerchiis.
L comerchium. comerciarius. comergium. comerihium.
comertium. comerzium. D comerchio.
comergearius / comergiarius sm. “esattore dei dazi
doganali”
LJ.1 1356 a.1261 ut comergearii ius suum accipiant.
GIB 504 a.1272 quod ipsas mercationes debeant manifestare comergiariis secundum formam conventionis… ––
teneantur ostendere comergiariis illum… a quo emerint,
ita quod comergiarii ius suum accipere possint.
L comergium. comerzarius.
comergium sn. “dazio doganale”
LJ.1 1351 a.1261 franchi liberi et immunes ab omni comergio dacita et exactione. LJ.1 1354 a.1261 extrahere
de civitate libere sine aliquo comergio arma et equos.
GIB 504 a.1272 per manum censariorum comergii. VFD
144 a.1316 exigi… pro comergio vel aliqua dacita vel
mutuo. SIG 348 a.1330 ostensuri… ipsos solvisse comergia ianuensium… per apodixiam bullatam bulla comergiorum ianuensium. FNG 151 a.1341 de non accipiendo pro comergio nisi ut infra. BGO 69 a.1360 cabellas seu comergium ac avarias.
L comercium. comergearius.
comeriharius sm. “esattore dei dazi doganali”
LJ.2 603 a.1352 comeriharii imperii.
L comerihium. comerzarius.
comerihium sn. “dazio doganale”
LJ.2 570 a.1347 fuerunt deputati et constituti super percipiendis, colligendis et exigendis introitibus seu comerihiis acrosticis seu condempnacionibus et quibuscumque
aliis introitibus… LJ.2 603 a.1352 comerihium impositum secundum ordinationem sindicorum comunis ianue.
LG 315 a.1363 comerihia et apauta. SRB 301 a.1428
(Sav.) colligere… comerihia. DMC 454 2/xv. venditio
comerihii forensium (imposta sui commerci dei
forestieri). DMC 374 a.1480 audito egregio viro luca iustiniano… emptore comerihii forensium.
L comercium. comeriharius. D comeriho.
comerzarius sm. “esattore dei dazi doganali”
GIB 401 a.1175 p.pos lxxi quos comerzarius de andrinopoli abstulit occasione commercii quod solverat. DG.2
218 a.1175 pro solgarisio per(peros) ccl petite quos ei
abstulit commerzarius de creti… cum inde iam solvisset
commercium.
L comercharius. comerciarius. comergearius. comeriharius. comerzium. D comerchio.
comerzium sn. “commercio”
BLC 52 a.1297 (testo frammentario) quos negociandi
causam… debebas… ad comerzium.
L comercium. D comerzo.
comerzium sn. “dazio doganale”
BCL 167 a.1290 modia frumenti libera et expedita ab
omni dacita et cocta, excepto a comerzio.
L comerzarius.
comerzium sn. “ufficio della dogana”
DAF 70 a.1300 actum in famagusta, in logia venetorum,
iuxta comerzium famaguste.
comertium sn. “dazio doganale”
CDG 18 (= PPE 42) a.1101 et de illis terris ac portibus…
nullum comertium auferam vel auferre faciam vobis.
CAF 42 a.1155 comune etiam (habere debet) ruam et fundicum et ecclesiam in constantinopoli et per totam terram
suum comertium diminutum de deceno in viceno quinto.
L comercium.
commessationem sf. “colazione, refezione”
GR 40 (Gen.) interdicimus quascumque commessationes
seu jentacula die jovis sancti.
L collationem. commestionem.
282
comi
comestibile sn. “commestibile; genere alimentare”
SOV 12 a.1428 (On.) exceptis… piscibus et ceteris comestibilibus coctis et fructibus viridibus et siccis.
commestionem sf. “colazione, refezione”
GR 40 (Nizza) a jentaculis et commestionibus in ipsis
oratoriis… abstineant.
DUC.2 434 comestiones: pastus.
L collationem. commessationem.
comianatus agg. “dei Comneni (di moneta
bizantina)”
BRG 303 a.1274 tot de tuis asperis comianatis. BCL 136
a.1289 asperos… cominianatos.
L cominianatus. cumianatus.
comicem sf. (err. per cornicem) “cornice”
ZAC 165 a.1288 (Alb.) murum… cum comicibus (l. cornicibus).
L cornicem.
comictus sm. “comito”
LG 639 a.1403 scriba, nauclerius sive comictus.
L comitus.
cominianatus agg. “dei Comneni (di moneta bizantina)”
BCL 136 a.1289 asperos… cominianatos.
L comianatus.
cominianum top. (Chiavari)
PTR 47: cominius, gent. rom.
cominum sn. “cumino (spezia)”
DDG 788 a.1377 pro comini pondis xxi. CDC 31 a.1386
comini sacha v.
L cuminum.
commissionem sf. “comitato, commissione
arbitrale”
FAF 33 a.1227 faciunt commissionem et metimentum et
laxamentum et arbitrium seu arbitramentum.
commissionem sf. “commissione, incarico, disposizione”
CSS 285 a.1435 (Sanr.) preceptum, scripturam, appodisiam vel commissionem. DSP 3 a.1459 commissio facta
fuit, cuius tenor talis est… FST 34 a.1592 (Triora) commissiones quas ipsi facere debebunt pro dicto communi.
D commession. comesario.
commistionem sf. “unione, lega, associazione”
MSI 195 a.1467 item cupientes tollere cabillas et conspirationes, iuramenta, commistiones, uniones et ligas quas
ad invicem faciunt homines artistas civitatis ianue et burgorum pro eorum proprio commodo…
commissus agg. “intrecciato, intessuto”
BSL 10 a.1246 canobi… filati et commissi pro sarcia navi… facienda.
D cometer. descumette.
comitaria sf. “stipendio delle truppe imbarcate sulla
galea”
DNB 54 a.1187 et debetis extrahere pro comitaria pro vestris compagnis ut aliis pro suis compagniis…
cf. DNB 53.
comitatus sm. “contado”
IEA 75 a.1212 (Alb.) facimus cartam vendicionis… de
tercia parte de castro de petra et cum omni districtu et comitatu et iurisdicione.
P.VACCARI, La territorialità come base dell’ordinamento
giuridico del contado, in: “Studi nelle scienze giuridiche
e sociali, Università di Pavia, vol 5. pp.57 sgg. (citato da
G.C.LASAGNA, RII 16 (1961) 52).
comitatus top. “Franche-Comté?”
CAC 365 a.1181 (Sav.) cognovimus per bonos et antiquos homines quod denarii bruni currebant in saona ab
annis lx. in hac. quare laudamus quod illi denarii… habeantur pro brunis de comitatu.
comitem sm. “conte”
PLS 397 a.1301 sclavam… quam dico emisse a quodam
milite domini comittis de iaffa.
L comitessa. conte. contessa. contile.
comi
comitem sm. “comito”
DMC 141 a.1379 pro comitibus duobus.
BR 551. PSG 353.
L comitus. subcomitem.
committere vb. “commettere, compiere”
PVS 231 a.1375 si quis homicidium commisserit…
CVQ 336 a.1407 (Quil.) quod… potestas et notarius sindicentur… de hiis que contra formam statutorum presentium commisissent.
D cometer.
comitessa/ comitissa sf., n.p. “contessa”
COS 82 a.1186 coheret… terra comitesse. CLS 64
a.1236 confiteor tibi… recipienti nomine amiragie comitisse, me accepisse in accomendacione a dicta amiragia
libras x.
SLS.2 16; originariam. “compagna”. RGS § 1124.
L comitem.
comititia sf. “accompagnamento”
FOS 98 a.1394 (Sav.) quibuscumque viatoribus equestribus et pedestribus ad ipsam civitatem et districtum accedentibus salvum et securum conduttum receptum et comititiam… sumptibus moderatis prebendo.
L comitiva.
comitiva sf. “compagnia, società”
CDG.3 42 a.1192 pro nobis et sociis et omnibus de comitiva nostra. AI.2 136 a.1270 erantque cum eo, et in comitiva ipsius. AI.2 143 a.1271 guido de montefeltro… in
cuius comitiva erant milites stipendiarii ccc . PCC 63
a.1311 et in comitiva seu caterva. PVS 231 a.1375 si
quis homicidium… commisserit vel cum homicida in comittiva fuerit pro illo homicidio comitendo… PCC 194
a.1398 (Sav.) qui erat in comitiva ipsius presbiteri.
D comitiva.
comitiva sf. “l’insieme dei dipendenti di un magistrato”
LG 290 sg. a.1363 de ellectione domini potestatis ianue
et salario et comitiva ipsius … ––familia vero et comitiva. SRC 45 a.1394 (Sav.) venisse debeat cum eius comitiva ad dictam civitatem saone ut moris est, et quod
ipse potestas cum dicta comitiva et aliis officialibus sindicari debeant. BBG 493 a.1413 pro salario domini potestatis, iudicum, servientium et comitive sue libras quinquemilia. RMG 185 a.1468 eum… in legatum creaverunt cum comitiva equorum (cavalieri) duodecim ipso
comprehenso.
comitiva sf. “convoglio di navi”
DAF 11 a.1299 galea. que in comitiva venit in partibus
cismarinis.
comitus sm. “comito, capitano della galea, poi ufficiale di bordo”
CAF 61 ad a.1161 (cf. VPM 330) et accepto consilio a
consulibus causarum et a comitis galearum… MS 166
a.1220 ipsam (galeam) et homines ipsius a prefato comito iam dicte galee requisitam. AI 127 ad a.1242 ibique
protentinos et comitos sive vexiliferos lxxxv cum matura
prius deliberatione per compagnas electos, fecit publice
nominari et legi. CGG 212 a.1260 ballinus et ianuinus…
comiti galee dicte alegrancie. GIB 530 a.1294 unam taridam domini imperatoris, de qua erat comitus maniacavera. PLS 218 a.1301 galeam… paratam et furnitam… de
hominibus ad remos sexaginta, naucleriis octo, pilloto
uno et comitto uno. SIG 324 a.1330 comitus unus bonus
et sufficiens cum armis suis, scilicet coracia de proba,
collareto de ferro, cervelleria de proba, spata bona, scuto
pavexio curtello de latere et guantis de ferro. SSA.2 148
a.1345 (Sav.) comitos, subcomitos, scribas, nauclerios,
marinarios, galeotos. SSA.2 225 a.1345 (Sav.) laus et represalia possit concedi… omnibus navigantibus de saona
et posse contra patronos comitos et mutuantes eisdem, lignorum que fecerunt depredationem vel arrobariam. LG
283
comp
744 a.1404 comitus idoneus cum coiratia, collario, spata.
PLL 508 a.1441 marinarii, nauclerii, ingressatores, comiti, scribe, subscribe.
VPM 330 sgg.: fino al s.xv. comitus figura accanto al dominus, patronus. Nei contratti di arruolamento comitus
diventa di uso corrente verso il 1260. Nel sec. xiv passa a
significare il capo della ciurma, primo dei sottufficiali di
bordo. MS 166: il capitano della nave si chiamerà allora “capitano” o “sopracomito”. LDM 35.
L comictus. comitem. subcomitus. supracomitus.
D comito.
comninus sm. “tessuto prodotto a Como”
DRG.3 819 a.1288 lib. quadraginta… implicatas in peciis
septem jalnorum et comninorum.
L cumi.
commodare vb. “imprestare, mettere gratuitamente
a disposizione”
BBG 512 a.1443 obligatus sit idem dominus dux ex roncinis predictis commodare legatis et nunciis comunis ianue usque in sex.
comodum sn. “comodo, prerogativa”
OSM 167 a.1190 medietatem domus et turis et vacuum
prefatum cum omni suo iure et comodo… tibi vendo.
GC.2 133 a.1191 (vendita di terreno) cum omni suo iure
et comodo et utilitate et ingressibus et exitibus suis, nichil in se retento de duabus partibus, preter runcallum.
DMC 317 a.1417 quod nemo… audeat acipere vel habere aliquod avantagium, comodum vel melioramentum
(sugli stipendi tariffati).
L accomodare. accomodatum. D comodo.
compagia sf.
NB 34 a.1198 accepisse lb. den. jan. vij. causa ermandi
compagiam mediam in galea de ogerio scoto… –– et totum aquistum quocumque modo pro ista media compagia
fecero et predicte medie compagie pervenerit…
compagna / compagnia / conpanga sf. “comunione
giurata, di carattere politico e militare, di liberi cittadini; acquisisce col tempo carattere pressoché esclusivamente territoriale, e viene ad indicare i singoli quartieri
della città, oppure genericamente l’insieme della comunità cittadina”.
CAF 3 ad a.1099 nomina eorum et tempora et varietates
consulatuum et compagniarum, et victorias et mutationes
monetarum… CAF 5 ad a.1099 expleta namque predicta compagnia, incepta fuit alia quatuor annorum et quatuor consulum. –– in civitate ianuensium compagna
trium annorum et sex consulum incepta fuit. LJ.1 58 a
1138 et tenebor sacramento compagne et omnium aliarum compagnarum quas fecerit comune ianue sicut scriptum fuerit in brevi illarum compagnarum. RCA 120 (=
CSR 127) a.1143 (Sanr.) et si aliquis habitator nostri loci
non obedierit preceptis nostris… et de introire in compagna si vocatus fuerit… RSC 245 a.1143 si aliquis homo… specialiter et meditative in aliquo loco fecerit assaltum… super aliquem hominem nostre conpange…
laudabimus et dabimus de bonis illius… illi super quem
(assaltua) factus erit usque in lib. c. CDG.1 262 a.1150
ab hac die in antea ego iuro compagnam istam novam.
SC 176 a.1157 iuro compagnam usque ad annos quatuor.
LG 9 a.1157 ego per totam istam compagnam non faciam
ullam conspirationem. CDG 408 a.1162 homines qui tenentur de iuratione rasse iurabunt compagnam… –– corsus serre iuravit compagnam salvo sacramento auxiliandi
illis de rassa hac. RCA 389 a.1166 emendatores brevium
hoc capitulum in breve compagne scripserunt pro decima
de mari. SRB 40 a.1186 (Sav.) quando brevis compagne
saone renovabitur, et tunc iurabit omnis homo de dicta
compagna. SRB 40 a.1188 (Sav.) ero habitator et civis
saone et de compagna saone. RPV 198 a.1198 (Sav.) iuravit compagnam civitatis saone. LJ.1005 a. 1242 iurave-
comp
runt compagnam civitatis ianue. LJ.1 1108 a.1251 recepit sub protectione communis ianue et in compagna
ipsius comunis prout sunt alii de districtu ianue… RL
201 a.1277 si quis hominum dictarum villarum (cipresse
vel trezoli) aliene iurisdictioni se supposuerit, vel compagnam fecerit cum hominibus alicuius iurisdictionis…
ASA 227 a.1288 (Alb.) de his qui non sunt de compagna…
CAF lxiv.: la scrittura è in Caffaro dapprima promiscua
(compagna/compagnia); poi si fissa in compagna”.
LDM 56 sg.: “compagnia è sempre distinto da compagna” [il che non corrisponde sempre al vero].
GUA 125: lat. companea. Cf. SAP 396 a. lomb. compagna. RSC 256-258; 262 sg. BSL 231. RDS. 233. CAF
lxiv. GR 40. SFG 1.18 sgg. LDM 54 sgg.
G.C.LASAGNA, RII 16 (1961) 55 sg.
PVS 247-252.
L compagnia. compangna. compegnia. cumpania.
D compagnia.
compagna sf. “ripartizione territoriale dell’abitato
cittadino; rione, quartiere”
CAF 25 ad a.1130 de quibus predictis consulibus taliter
placitabant, duo in unam compagniam et duo in alteram,
et sic per ceteras compagnias. –– et in illo tempore in ianua non erant nisi compagne vii. RL 198 a.1192 (Diano)
ita quod habeant et teneant pro bandita et castelania et
per consulatum e per gastaudum et per omnia alia negotia secundum usum diani sicut valentinus et borelus, et
per compagnas et gastardas. PCP 565 s.xii (Pera) homines qui expendunt in iiii. compagnis. GDN 610 a.1227
(Noli) nos lazarius guirardini… ianuensis civitatis potestas, auctoritate et voluntate consciliatorum comunis ianue infrascriptorum et quatuor hominum per compagnam… AI 34 a.1227 receptores sacramentorum constituit per compagnas. LJ.1 824 a.1228 in presentia et voluntate… hominum iiii. per compagnam. LJ.1 1003
a.1242 et… sex per quamlibet compagnam electorum ad
brevia secundum formam capituli. AI 127 sg. 128 ad
a.1242 ibique protentinos et comitos sive vexiliferos
lxxxxv. cum matura prius deliberatione per compagnas
electos fecit publice nominari et legi, et eisdem protentinis vexillum unum cuilibet iuxta formam cuiuslibet compagne dedit mirabiliter designatum in una ex galeis cuiusque compagne feliciter baiulandum. –– facta fuit electio
potens et dispensatio supersalientium et bellatorum et balistariorum in civitate per compagnas, et vogueriorum per
potestatias. BCD 230 a.1263 hominum sex per quamlibet compagnam. BSL 231 a.1268 per octo viros, unum
videlicet pro compagna. LG 164 a.1303 fiant cartularia
octo, unum videlicet pro compagna, in quo scriptum sit
per ordinem quidquid quelibet persona habet et habebit
in mutuis. LG 83 a.1327 eligi faciat octo viros, unum videlicet per compagnam. CSF 74 a.1357 (Sav.) comuni
saone et singularibus personis de compagna sancti iohannis de saona.
MSG 282 n.: il termine corrisponde al più antico “vicinia”. BSL 232 n. elenca le compagne genovesi nel 1471,
con indicazione delle conestagie comprese in ciasacuna
di esse.: Castri, Plateelonge, Machagnane, Sancti Laurentii, Burgi sancti Stephani, Porte, Suxilie, Portenove, Burgi civitatis, Burgi sancti Thome. DSP, Gloss., p.xlv. Cf.
ASS 26 e n.10 sulle compagne savonesi.
compagna sf. “l’insieme della comunità cittadina”
LJ.2 1002 a.1385 hominum compagne rialti. MCD 32
a.1431 ab hominibus et personis compagne rialti, districtus finarii… super territorio et fine dicte compagne rialti.
compagna/ compagnia sf. “compagnia, società
commerciale”
CGS.1 26 a.1156 pro parte quam habebat in illa societate
et quod de quanto poterat recuperare de illa compagnia.
284
comp
LG 8 (= SC 181) a.1157 compagnam de pecunia non faciam cum aliquo habitante ultra vultabium. CNM 181
ca.1205 (Sav.) vendidit tantum vinum de compagna predictarum accomandationum. RCO 124 a.1242 (Ort.) societate sive compagna. RSL 207 a.1267 (Apric.) facere
compagnam cum aliquo foritano… –– de probatione
qualiter compagna fuit facta.
compagna/compagnia sf. “accordo fra venditori,
cartello”
ASA 298 a.1350 (Alb.) non debeant facere… aliquod colegium, societatem vel compagnam in emendo, vendendo…
compagna/ compagnia sf. “fazione, partito”
RCA 122 a.1143 rassam vero aut conspirationem aut
aliam compagniam faciemus nisi licentia januensis archiepiscopi. AI. 28 ad a.1227 in dictam compagniam sive coniurationem intrare spreverunt. AI 34 ad a.1227
consilium… quod dederunt super sacramentis societatis
wilelmi de mari et hominum sue compagnie et suorum
coniuratorum et sequatium.
compagna sf. “reparto di militari imbarcati sulla galea; lo spazio ad essi destinato a bordo”
PMN 208 (= DNB 54) a.1187 concedimus… armare tres
compagnas in nostra galea, quas compagnas debetis fornire de solidis et de vianda. GG.2 126 a.1205 quod lambertus fornarius armavit compagnam unam in dicta galea.
DNB 55 (= DCG 337) a.1383 facere… in qualibet dictarum galearum compagnam cum suo pavolo et capsiam
pro armis.
compagna sf. “compagnia: indica talvolta i familiari
che accompagnano i passeggeri della nave”
LDM 107, s.xii.-xiii.
compagna sf. “attività corsara?”
LDM 29, 55 “qualche documento marittimo dei ss. xii.xiii. parla di armare compagnam /compagniam per galee
che vanno in corsa: ma l’espressione non è chiara, e non
se ne intende la portata”.
compagna sf. “cambusa di bordo; provvista di
bordo”
CNM 186 ca.1205 (Sav.) expendit… bizantios xcvii in
compagna et in baresteriis atque in marinariis necnon in
aliis rebus. PLM 591 (= PCP 745 = VFD 46) fine s.xiii.
si quis posuerit… aliqua in navi vel ligno discohoperto
seu cohoperto… preter capsiam et raubam de compagna… PLS 221 a.1301 aqua, panatica et compagna per
tres menses. SIG 327 a.1330 biscotum compagne naucleriorum. SIG 359 a.1330 arnisia mercatorum et arma
ipsorum et compagna mercatorum. SIG 325 a.1343 que
arme ponantur in una capsia fienda per dictum patronum
infra spacium a compagna senescalchi marinariorum versus popam ubi voluerit. PLL 464 a.1441 carrigare… in
compagna vel camera patroni vel salla. PLL 467 a.1441
furnimentum compagne. PLL 482 a.1441 item res necessarie pro compagna et fogono.
JAN.1 168, 288 sg.; 2 413. G TAVANI, 3. Congresso internaz. di studi ling. mediterr., Malta 31/3 – 5/4 1969
(“Termini marinareschi catalani secondo il Libre de consolat de mar”).
L compaigna. companea.
compagnesa
sf.
“donna imbarcata come
passeggera”
LDM 107 s.xii.
compagnum top. “Champagne (Fr.)”
DDG 233 a.1376 tella de compagno.
L campagna. contegnum.
compaigna sf. “provvista di bordo”
BSL 23 a.1246 et harnesium minutum pro compaigna
pro xx. marinariis.
L compagna.
comp
companagium sn. “companatico”
GR 40 a.1544 reliquit rubos quatuor companagii, videlicet bruzii et cazeorum.
L companaticum.
companaticum sn. “companatico”
BSR 196 a.1205 dabimus vonis… quartinum unum grani
et quartinum vini unum per mensem, et denarios duos
per diem pro companatico. FCR 433 a.1264 canonicorum… quilibet ipsorum similiter habeat partem suam pro
companatico et vestibus. LG 393 a.1383 de companatico, ut sunt carnes et pisces.
L companagium. panem. D companaigo.
companea sf. “cambusa di bordo”
TL.1 332 a.1455 bombarda magna a companea nos ab
utraque parte percussit… navem et munitiones in companea stantes valde danificavit.
L compagna.
companga sf. compagna”
RSC 241 a.1143 de hominibus nostre compange. RSC
244 sg. a.1143 qui invitatus fuerit intrare in compangam.
–– si… fecerit assaltum super aliquem hominem nostre
compange.
L compagna.
compania sf. “società”
CAR 16 a.1424 predicto socio qui vult intrare in ila
compania vel societate.
L compagna.
compara sf. “compera, acquisto”
DNB 52 a.1187 si vero aliquis armator apparet qui vellet
armare in galea et partem emeret in galea debet pro parte
illa habere et trahere et si armaret in galea sine compara
quisque nostrum debet habere pro sua parte galee quam
armat. GC 290 a.1191 fructus proventuri ab illa compara. GG 50 a.1200 illa compara gariofolorum fuisset facta
pro societate. VFD 47 s.xiii. vel comparam vel alienacionem. LJ.1 1486 a.1279 scribam unum in dugana qui
scribat merces et venditiones et comparas. DRG.3 889
a.1302 quot… dicerent constavisse dictos pannos in prima compara in francia.
L comparacionem. compera.
compara sf. “prestito pubblico”
LEM 221 a.1227 medium locum quem pater noster qm.
habebat in compara denarii unius et medalie. GVG 139
a.1259 librarum xxviiii soldorum xviiii quos habebam in
compara salis alberti de malavolta. CLP 81 a.1306 (Gen.)
possuistis et collocavistis in comparis salis comunis ianue
libras ccxx ianue. VFD 42 a.1306 et intellegatur bona
mobilia tam nomina debitorum quam ea que sint in comparis comunis ianue seu loca comperarum et quidquid in
iure seu nomine consistit. LG 43 a.1327 in suo officio,
compara vel gabella. LG 50 a.1327 ad requisitionem participum seu loca habentium in ipsis comparis. PCC 149
a.1357 pro locis tribus dicti johannis que habet in commune saone in compara domini imperatoris. DMC 99
a.1358 ab officio proptetorum compare maone syi.
L compera.
comparacionem sf. “compera, acquisto”
MSS 5 a.993 pro cartula comparacionis… –– quantum
mihi advenit per cartulam comparacionis in suprascriptis
locis.
L compara. compera. compra.
comparadus n.p., m. (“comprato”)
SLS.2 242 a.1140-63 (Gen.) comparadus oldiberti.
L cunperadus.
comparare vb. “comperare, acquistare”
SMV 4 a.1109-10 qui comparaverunt seu cambiaverunt
de terra iam dicte ecclesie… qui comparatam habent terram. SMV xxvi a.1110 qui comparaverunt vel quolibet
modo aquisiverunt de terra iam dicte ecclesie. GC 19
a.1191 domum… quam comparavit a merlo. GG 49
285
comp
a.1200 comparavit tot gariofolos a rollando mallono que
constaverunt lb. xviii. LMS 58 a.1222 pro una pecia terre quam ipse comparavit. AI 57 a.1231 unde… equus
comparetur… qui equus emptus fuit… LG 511 a.1403
comparare vel emere. GG 515 a.1205 totam faxaturam
unius galee… rationando in predicta faxatura illas tolas
quas tu… comparasti.
A.SCHIAFFINI, ID 6 (1930) 29 sg.: già fissato nel s.ii. E.V.,
forse anche prima”.
L comperare. D comprà.
compassem sm. “fregio di forma tonda o ovale”
SSL 199 a.1336 una stola et duo manipuli de seta cum
compassibus et foiaciis laborati in cipro
Cf. DUC.2 463 compassus: circulus circini ductu formatus. GDLI 3.396 it. compasso “fregio geometrico a linee
curve”.
compatrem sm. “padrino; compare”
GR.2 25 (Levanto) iuramento compatrum veritas inquiratur.
L cumpater.
compedes sm., pl. “ceppi dei prigionieri”
DRG.3 1110 a.1313 quia erat et est in carceribus et in
compedibus ferreis ad pedes, ita quod exire de dictis carceribus non poterat nec potest. CP 151 a.1390 pro expensis factis… in emendo duos compedes ferreos, unam
manariam et unam maciam.
L cumpedes. D cum pedi.
compegnia sf. “accordo fra venditori, cartello”
RCP 42 a.1269 (Sarz.) non facere aliquam iuram, societatem nec compegniam.
L compagnia.
compenium sn. “gregge; ovile”
SPL 749 (= CDL 689) a.904 (Como) pro casa et area in
qua extat, seo compennio et porticallo… qui abere visi
sumus in fundo scalia.
SLS.3 180 sg.: “l’importanza del nuovo termine pastorale compeng (per *compegn) deriva dalla sua antichità
romana (compendium) e dalla sua estrema rarità, tale
da essere sfuggito ai dizionari etimologici e alle varie ricerche”.
L gombegno. gumbenium. D ghimbegna.
compenium top. (V.Polcevera)
RCA 281 a.1062 in plano de gazo, in compenio, in costa
longa.
Cf. BIR 576 n.
compensacionem sf. “valutazione”
CGG 329 a.1262 (PortoV.) item compensaverunt et arbitrati fuerunt iusta compensacionem brochietas tunice et
supracoti… valuisse et constitisse s. x.
L compensare. compenssationem.
compensare vb. “misurare, valutare”
CGG 329 a.1262 (PortoV.) item compensaverunt et arbitrati fuerunt iusta compensacionem brochietas tunice et
supracoti… valuisse et constitisse s. x.
L compensacionem. compenssationem.
compenssationem sf. “valutazione”
CGG 329 a.1262 (PortoV.) vestes culcitre et cossini, que
fuerunt brachia xvi. iusta compenssationem: s. xv. DKR
173 a.1414 et quia facta dicta compensatione de et pro
dictis partitis in summa sunt ducati mille nonaginta tres
in dicta partita argenti ducatorum mille quingentorum
sex, cum dicto percentario.
L compensacionem. compensare. recumpensacionem.
compera sf. “acquisto”
GIB 344 a.1155 aut per donum aut per comperam vel
cambium. CGS.2 203 a.1164 si emptores ita non fecerint, datum precium perdant et comperam. CAC 262
a.1179 (Sav.) volo quod domus quam comperavi de bonofilio maiorica ad scariam maris remaneat consortie…
alia compera quam habeo ibi remaneat uxori mee. OSM
comp
183 a.1190 si… vendidero vel alienavero comperam
quam fecistis… –– totam comperam integre terrarum et
domus quam fecimus ab oldeçone de plano… BSR 149
a.1194 compera quam dominus bonifacius archiepiscopus fecit nomine sui palacii sive sue curie… BSR 155
a.1196 compera lanfranchi de sancto michaele (cf. PAC
5). CDG.3 179 a.1200 nichil recipiam a prefactis marchionibus per donationem vel comperam aut alio modo.
LJ.1 520 a.1204 et si forte in compera illa… apparuerit
aliquam fraudem extitisse… CNM 155 ca.1204 (Sav.)
habuit centuram pro denariis xxxii pro incantu, sed cohopertorium habuit pro quadam compera. LJ.1 1170
a.1252 dicunt quod novena pars de dicto maixo supra totum est deminuta, pro quadam compera.
L compara. comperare. compra.
compera sf. “operazione di debito pubblico, redimibile in linea di principio, ma con costante tendenza al
consolidamento. Prestito, volontario o forzoso, garantito
dal gettito di determinati tributi o gabelle, che il Comune
ottiene da consorzi di privati, ai quali vengono rilasciati
titoli fruttiferi (loca, luoghi). Il nome proviene da una
finzione giuridica, intesa a mascherare il pagamento degli interessi: il Comune “vende” per un determinato periodo di tempo l’appalto di una gabella. La compera
prende il nome dalla gabella ceduta (salis, ecc.) L’ammortamento avviene con rimborso dei loca, mediante utilizzo dei proventi netti del gettito, o di lasciti disposti da
ricchi cittadini.
Dalla unificazione delle compere nasce poi il Banco di
San Giorgio.
Si designa come compera anche la totalità dei luoghi, e
l’associazione (consorzio) dei creditori dello Stato.”
CDG 241 a.1149 totum introitum de cantario, et de rubo,
et de canna maiori et minori… nomina illorum qui hanc
comperam fecerunt… LJ.1 1289 a.1259 ille persone que
emerant seu partem habebant in dictis comperis seu introitibus vel redditibus comunis… seu que scripte reperiuntur in cartulariis comperarum comunis. VFD 42
a.1306 et intellegatur bona mobilia tam nomina debitorum quam ea que sint in comparis comunis ianue seu loca comperarum et quidquid in jure seu nomine consistit.
LJ.2 471 a.1317 in locis octoginta quorum quilibet computatur in libris centum ianue in compera librarum centum quinquaginta milium nuper imposita… super residuis officii assermutiorum. LG 37 a.1327 regule comperarum capituli. PMN 94 a.1332 compera pacis (istituita
nel 1332 per unificare i debiti che i partiti politici genovesi avevano contratto durante la guerra con i Catalani).
LJ.2 909 a.1382 quod libre quadringente… distribuantur
et expendantur in locis comperarum comunis ianue que
scribantur super predictis minoribus seu pupillis. DSP
45 a.1414 compere sancti georgii, compere sancti petri.
PVP 222 a.1451 item loca decem et libras decem comperarum sancti georgii scripta super baptestinam filiam q.
raffaelis de cassina in cartulario M ad lib. lv. s. x. pro loco cum paga maii anni de mccccl. et allii sequentis. DSP
6 a.1459 ratione salis comperarum cabellarum introituum.
SFG 1.145. BMP 5 n. CDG 131 n. GLI Gloss. E.HILDESHEIMER, CLP 81 n.
L compara. comperare. compereta. comperula. D compera.
comperare vb. “acquistare, comprare”
CAS 103 a.1098 (Alb.) in terra que comperavimus a filiis
quondam guillelmi de pontilolio. CDG 188 a.1145 et si
contingit quod aliquis ianuensis comperaverit aliquam rationem super res quas teneamus… RCA 124 a.1155
quod si curia id voluerit comperare, tunc eis liceat cui
voluerint vendere. RCA 98 a.1157 tabulam unam ex sua
domui quam comperavit… in secundum scalilem supe-
286
comp
rioris capitis scale domus curie archiepiscopi. CAC 263
a.1179 (Sav.) volo quod domus quam comperavi de bonofilio maiorica ad scariam maris remaneat consortie.
NL.1 155 a.1203 domum quam comperavi. LJ.1 519
a.1204 terram… quam comperavi a nicolao aurie. FAG
25 a.1274 pro precio muli leardi quem a me confessus
fuisti comperasse. PCP 653 a.1316 si quis comperaverit
rem aliquam in caliga aliqua.
L comparare. compera. D comprà.
comperare vb. “sottoscrivere titoli del debito pubblico”
CDG.1 129 a.1141 (prima attestazione) omnes homines
qui comperaverint ianuensem monetam.
compereta sf. “partita di debito pubblico di minore
entità”
LG 224 a.1340 compereta que appellatur compereta olim
magistri pauli.
L compera. comperula.
comperula sf. “partita del debito pubblico di minore
entità”
DSP 64 a.1487 per viam comperule soldorum duorum et
denariorum quatuor vini. DSP 82 a.1489 nullum generetur prejudicium… dictis participibus et comperule et privilegiis eius et caude seu proventibus ipsis concessis dicte comperule. SFG 2.328 a.1540 comperule panis.
L compera. compereta.
competere vb. “spettare”
IEA 10 a.1255 (Alb.) et omnia alia feuda… mihi competunt… in dicto loco et territorio. LJ.1 1493 a.1279 omnia
iura actiones et raciones… quas habeo et michi competunt in predicto castro.
complacere sf. “essere gradito; essere conforme a
volontà”
CGS.2 32 a.1161 cepimus mutuo a te… libras centum…
de quibus dabimus tibi in denariis vel mercibus tibi complacituris lb. cxxii. SRB 94 a.1209 (Albisola) confessarunt et oltrarunt quod venditio predicta… sibi complacebat. SRB 93 a.1209 (Varazze) confessavit et oltravit
quod vendictio quam fecerant poncius et petrus… sibi
complacebat et eam oltriabat.
complantacionem sf. “concessione in affitto di terre
da coltivare”
GR.2 25 (Nizza) duo pecia, una de vinea que mihi advenit pro complantacione.
L plantare.
completus agg. “completo, fornito”
DNB 14 a.1183 bucium… calcatum et pegatum et sartiatum et completum de sartia et aguminis. BSL 3 a.1238
naves furnitas, asarciatas completas et amarinatas.
L cumplere. cumpletus
complicem sm. “complice”
CGG 221 a.1260 fardelli et res ablate fuerunt per mussum de bonifacio et alios complices predones sive pirratas.
composta sf. “conserva alimentare”
PVP 317 a.1508 pro dozenis duobus aringorum missis
sarzanam… cum uno barriloto composte.
D composta. cumpustèa.
compotus sm. “conto, rendiconto di spesa”
CA 591 a.1292 compotus domini g. de langele januam,
expense facte apud januam in itinere versus tartariam.
L computus.
compra sf. “compera, acquisto”
PRV 64 a.1229 (Sarz.) debeat de suis denariis solvere totum precium salis quod emetur et facere expensas necessarias in ipsa compra facienda.
L comparacionem. compera. D cumpra.
compromittere vb. “transigere, accordarsi”
RVN 98 s. xiv. (Noli) teneatur et debeat magistratus nauli… ipsas partes litigantes compellere ad se de dicta cau-
comp
sa… compromittendum in illos quinque bonos viros de
tabula electos… per consilium nauli. TL.3 280 a.1472 se
se compromiserunt et largum liberum et generale compromissum fecerunt et faciunt.
L compromissum.
compromissum sn. “compromesso arbitrale”
VNB 3 a.1247 (Bonif.) nos albriti sponte electi… ut continetur in compromisso inde facto manu açonis notarii de
clavica. LJ.2 122 a.1298 et inde fiat instrumentum sive
compromissum. TL.3 280 a.1472 se se compromiserunt
et largum liberum et generale compromissum fecerunt et
faciunt.
L compromittere.
computus sm. “conto”
CA 596 a.1292 computus in grosso (in totale). PLS 314
a.1301 veniens ad bonum et debitum computum et iustam et legalem racionem… FST 28 a.1592 (Triora) in fine cuiuslibet anni dicti rationerii revideant computum
dicti sindici et cuiuslibet massarii.
L compotus. D cointo.
comunagia sf. “terra di proprietà comune, compascuo”
DSP 268 ca.1400 de aliquibus terris communibus vel comunagiis alicuius ville vel terre districtus ianue que communes fuissent et in communione essent inter homines
ville seu habentes terras in ipsis… LG 587 a.1402 terminos apponere in terris communibus sive comunagiis alicuius ville districtus ianue.
L comunalia.
(in) comunagiis top.
MSB 33 a.1266 loco ubi dicitur in comunagiis.
comunagla sf. “terreno di proprietà comune”
IEA 64 a.1179 (Alb.) cui coheret… a tercia via, a quarta
comunagla de gandulfus Lauterius et de consortibus suis.
L comunalia.
communagla sf. top.
RCA 364 a.1169? terra de comunagla
comunalia sf. “comproprietà; terra di proprietà comune”
CAC 415 a.1181 (Sav.) totum illus quod habeo in comunalia quam habeo tecum ad paxegium. FNU 104 a.1197
in istis peciis vendimus quartam et totam nostram partem
de istis comunaliis. CNM 233 a.1204 (Sav.) item medietatem comunalium de mamolaxio et de sancto nazario.
SCT 12 sgg. GR 40.
L comunagia. comunagla. comunalis. comunaria. comune. D cumünagge
comunalis agg. “comune”
CGS.2 10 a.1161 in arbitratu duorum comunalium amicorum. CGS.2 116 a.1163 nisi quantum tua licentia remanserit aut duorum communalium amicorum quos eligerimus. CGG 29 a.1259 arbitrio nostro et aliorum magistrorum de arte nostra comunalium amiocorum.
L comunalia. D comunal.
comunaria sf. “quota di proprietà comune”
LJ.1 1315 a.1267 item comunaria in follatorio. coheret…
L comunalia.
commune sn. “comune, autorità comunale”
CAC 187 a.1180 (Sav.) usus… quos comunis saone capit. RPA 43 a.1230 (Pigna) in lite et discordia que vertebatur inter commune et universitatem de pigna ex una
parte et commune et universitate de apricali ex altera.
RII 13 (1958) a.1196 (Alb.) pro universitate et comuni
eiusdem civitatis. PSP 103 n.311 a.1356 (Pigna) quodam
monte vocato monte comunis (cf. IVI , a.1230 montis
communis inter dictos homines).
G.AIRALDI, RII 26 (1971) 50 “universitas è la comunità
reale; comune la comunità come entità giuridica”.
L comunalia. comunia.
287
conc
comunia sf. “società”
GR 41 a.1363 (Diano) nulla persona presumat facere comuniam seu societatem, salvo si receperit in socidam.
SOV 309 a.1428 (Bestagno) nec faciat communiam cum
extraneis.
L commune.
comunis agg. “comune, appartenente alla comunità
COS 103 a.1186 quoniam cum gandulfus de castagneto,
ugo de prato… roncasent in monte predicto dicentes
quod erat divisus et asortitus, contradicebant eis guido de
maiolo, opiço de erchi… dicentes quod mons erat comunis et acomunatus. PSP 103 n.311 a.1356 (Pigna) montis communis inter dictos homines. IVI a.1381 (Pigna)
quodam monte vocato monte communis.
D cumìn.
comutta sf. “mandria”
RCP 280 a.1226 (Sav.) non teneant ultra unam comuttam
boum que sit de xxiiij bobus et non pluribus.
comvalem sf. “convalle, conca, sella fra due valli”
SM (117 a.C.) convalis caeptiema.
PTP 18.
L vallem.
con cong. “con”
RCA 17 a.1143 et preter garganum de garibaldo con suis
consortibus. LMS xxviii a.1259 item ampulam unam in
qua est melis cutugni con mele.
D con.
cona sf. “icona, ancona, pittura su tavola”
SSL 235 a.1336 unam conam seu maiestatem. GR 37
(Levanto) debeat laborare, dipingere, aptare et perficere
chonnam unam cum figuris sive imaginibus.
MUI 126 s.v. ancora: “in forme diverse comune a tutti i
dialetti”
cona n.p., m.
SLS.2 188 a.1076 (Lavagna) cona filius q. ariberti de loco lavanie.
cona sm. (dimin. di Corrado II. imperatore (10271039), in “denarius de cona”
RCA 265 a.1170? vi. denarios de cona de benestai… uno
denario de cona de plano.
BIR 592.
conabeccum top.
LJ.1 363 a.1190 quidquid… habet in ambroxiano clausulella et conabecco.
(in) conaretis top. (Sav.)
BG 143 a.1263 (Sav.) campum unum in conaretis.
L cornareta. cornarium.
conca sf. “conca, vaso, mastello”
CRL 50 a.564 (Ravenna) conca aerea (di rame). CGS.1
25 a.1156 una conca de ramo. OSM 115 a.1190 curbes et
concas et bariles et nastritas et tinam. NL.1 316 a.1210
concam eream. BSR 368 a.1218 concam rami unam.
NL.2264 a.1225 sol. … implicitos in conchis ligni. CLS
61 a.1236 scuellis conchis taliatoribus et mortariis. LEM
188 a.1238 concam et caciam. LEM 230 a.1238 çucas iii.
parasides v. et concam i. BVP 186 ca.1390 concha una
terre cum certis scudellis. BVP 186 a.1392 conchas duas
terre deauratas. IEL 90 a.1397 unam concham rami. ICG
6.343 s.xiv de cesta bugarum. denarios duos… de centenario concharum syphorum denarios sex. PVP 221 a.1451
item concam unam pro libris duabus in solario. PVP 234
a.1456 item concha una damaschina. PVP 248 a.1458
concha una latoni damaschi sine argento… conca una rami magna. BBL 92 a.1473 pro una concha rami. AND.4
196 a.1475 pillam marmori albi carrarie ac nitidi, cuius
pille concha esse debeat larga… parmi sex.
L concarius. conqua. cunca. D conca.
conca sf. “fossa; peschiera”
GSS 59 a.1330 (Sav.) sit necesse fieri aliquam concam
seu concavitatem pro putredine recipienda. LJ.2 592
conc
a.1350 item habebant prefati domini dictorum locorum
drictum a fossato fucis usque ad locum piscationis in qua
concha continetur solarius…
concarius sm. “fabbricante di conche”
PMN 126 a.1200 oliverium concarium. CNM 124
a.1203 (Sav.) obertus concarius de guaga.
L concha
conchavacionem sf. “cavità, spazio concavo, forma
interna di una vasca”
AND.4 196 a.1475 pillam marmori albi carrarie ac nitidi,
cuius pille concha esse debeat larga, comprehenso marmore, parmi sex, conchavacio vero dicte conche esse debeat parmus unus.
concerium sn. “attrezzo”
BSO 214 a.1581 (Onzo) de accipientibus conceria bovum. si quis acceperit aratrum, jugum, seu aliud concerium bovum… GR 41 (VArr.) de accipientibus utensilia
seu conceria bovum in terris vel campis… RLC 52
a.1297 (Cosio) si aliqua persona acceperit aliena tamenca
bovum absque voluntatem cuius fuerit tamenca sive concerium.
L aconserium. consamentum.
conchetta sf. “piccola conca”
SSA 137 a.1345 (Sav.) conchetam parvam pro obolo uno.
BVP 188 (= NBI 38) a.1389-90 conchetta una nigra purzelette… conchette due de porcelleta… conchete quatuor
porcellette. RII 3 (1948) 42 a.1456 luchinus de quarj de
saona magister operis dogliorum conchetarum et aliorum
vaxelaminum terre. PVP 248 a.1458 conchete due terre
de malica… concheta una terre saone.
L conca.
conchetina sf. “piccola conca”
RII 3 (1948) 43 a.1456 de qualibet conchetina rotunda
s.iii… de qualibet conchetina per pacherata s. iv.
L conca.
conciare vb. “racconciare, riparare”
CDL 948 a.940 (Milano) et eas (casas) continere, conciare, cooperire, claudere.
D conssar.
conciatorem sm. “conciapelli, cognome”
PRV 45 a.1295 (Sarz.) iacopinum quondam alberti conciatoris de sarçana.
L conçatorem. D cunsòu.
concilia sn. pl. “luoghi di pesca comune: chiuse
d’acqua di proprietà consortile o privata per la pesca”
SCT 20 sgg. (alto medioevo)
conciliabulum sn. “forma associativa medievale, comunità federale di più pagi”
SCT 20 sgg. (alto medioevo). E.SERENI, La comunità rurale nella Liguria antica, in: RSL 20 (1954) 13-42.
concilium sn. “consiglio, organo collegiale”
PCC 187 a.1388 (Sav.) in generali concilio et sinodo… et
per ipsum concilium et sinodum.
L consilium.
concinnare vb. “allestire, mantenere”
MBL 262 a.840 (Lérins) ad predictas ecclesias… et ad
luminaria ipsarum ecclesiarum concinnanda vel stipendia
monachorum aut susceptiones hospitum vel helemosinas
pauperibus eroganda… RCA 14 sg. a.1143 concedimus
supra memoratis ecclesiis s. … in usus suos et ad luminaria concinnanda habere integraliter pro opere pietatis.
DUC.2 480 concinnare, concinnatio: voces in luminaribus ecclesie praesertim usurpatae.
Cf. DUC.5 152, Capit. Caroli Magni 5.71 l.6, cap.
191,194 etc.: oleum ad luminaria concinnanda. CDL 222
a.835 (Pavia) ut pro emolumento mercedis nostre, et remedium anime fratris sui… ad concinnanda luminaria in
basilica (IVI, n.: “luminaria” non può riferirsi a lampade
e a candele, ma a funerali”
288
cond
concionem sf. “adunanza, assemblea”
LG 246 a.1363 ad parlamentum et concionem more solito congregatum.
concius/ -m sm./n. “barile, contenitore ligneo”
RCP 221 a.1197 (Luni) eidem curie teneantur omni anno
persolvere duo concia musti. CAC 510 a.1182 (Sav.)
confiteor me recepisse denarios et drappos et concios et
vinum et alias robas lb. xlvii.
concius sm. armatura, corazza?
CAC 252 a.1178 (Sav.) omnes concii mei et arma et omnes
drappi mei venantur. CAC 246 a.1180 (Sav.) dono vobis
omnes res meas mobiles et concios in integrum, nichil in
me retento de predicta domo vel mobilia nec de conciis.
L congia.
concordare vb. “accordare”
GR 32 opportebat aliquas canas (canne d’organo) aptare
et aliquas melius concordare.
L concordium.
concordia sf. “lodo arbitrale, compromesso”
PCP 631 a.1316 concordias… quas consules comunis vel
consules de placitis fecerunt inter litigantes coram eis ratas et firmas habebo tamquam sententias a me latas.
L concordium.
concordium sn. accordo”
AI 114 a.1241 concordio eorum. CAR 13 a.1381 quia
sic est pactum et concordium inter nos socios et laboratores. FOS 90 a.1394 (Sav.) concordium factum inter comune ianue et comune saone. SRC 570 a.1394 non sunt
in concordio cum communi saone. DMC 241 a.1402 de
comuni concordio et voluntate.
L concordia. concordare. discordium. D concordio.
conctus sm. (= lata) ”trave che lega la costolatura della nave; cintura sopra la copertura del bordo della nave”
CGG 30 a.1259 (PortoV.) postquam dictum lignum contatum fuerit et furnitum de conctis.
L contus. contare
condamina sf. “terra condominiale”
MBL 3 s.xi. (Lérins) lambertus barbeta construxit ecclesiam… et dedit illi ferragia in quo est, et illuc condaminam que est dejusta in suo sponsalitio. MBL 19 s.xi.
(Lérins) dimittet medietatem de condamina de constale.
MBL 109 s.xi (Lérins) vineam, que prius condamina extiterat, totam ab integro, plantata queque et non plantata… MBL 312 s.xii. (Lérins) in serro de rivo nigro maximam condaminam. LJ.2 205 a.1289 (Rochebrune) condamina campiva que dicitur portigiolum. GR 41 (Nizza)
jussit ut canonici haberent omnes decimas territorii civitatis nicie, exceptis decimis trium condaminarum. GR
41 (Turbie) cum tota condamina sita in territorio turbie.
GR 41 (Mon.) excepta condamina monachi.
DUC.2 484 sg. GR 41: “regione di territorio privilegiato
di cui si trovano memorie ripetute nelle Alpi Marittime”.
CVB 37 “termine molto antico, di area ligure-provenzale, scomparso dopo i ss.xi-xii.” CHI.1 52 (Savoia) “campo chiuso, condotto in coltivazione diretta dal conte per
mezzo del castellano”.
Cf. CHAR.1 905 a.1181 (Aosta) una modiata contamine… una cum perviis et exitibus et aquariciis et aliis usibus ipsius terre. CHAR.1 1394 a.1248 (Ginevra) priori
de contamina gebennensis diocesis.
L condominus.
condamina top. (Vent.)
TMV 65 a.1257 in territorio cespitelli ubi dicitur condamina.
N.LAMBOGLIA, RII 27 (1972) 9: “Condamina, il nucleo
più antico di Bordighera”
condela sf. “pelo ovino ricuperato dalle pelli”
FIL 303 a.1376 (Sav.) pillum seu pillos trichi sive capre,
nec etiam condelam aliquam pelipariorum misclatos seu
misclatam cum aliqua alia lana cuiusque generis.
cond
condemnationem sf. “condanna”
LDS 15 a.1345 (Sav.) condemnatio per confessionem.
LDS 16 a.1350 (Alb.) condemnatio ex voluntate parcium.
RVN 94 s.xiv. (Noli) a quorum sententiis, preceptis, condemnationibus, multis et absolutionibus nullo modo appellari possit.
L condempnacionem. D condenaxon.
condempnacionem sf. “ammenda, la cui esazione è
demandata al collettore delle imposte comunali”
LJ.2 570 a.1347 fuerunt deputati et constituti super percipiendis, colligendis et exigendis introitibus seu comerihiis acrosticis seu condempnacionibus et quibuscumque
aliis introitibus.
L condempnare. condemnationem.
condempnare vb. “condannare”
LG 335 a.1363 quod salvatores portus et moduli plenissimam habeant potestatem inquirendi procedendi multandi
condempnandi contra omnem personam. VFD 36 a.1306
nauclerios vero… teneatur potestas condempnare.
L condempnacionem.
condempnationem sf. “lite giudiziale”
PCP 733 a.1316 de aliquibus condempnationibus sive
brigis quod inter se emerserint.
L condemnationem.
condicionem/ condictionem/ conditionem sf. “canone di affitto; insieme degli obblighi del livellario”
RCA 9 a.1143 de plebe sigestri pro conditione singulis annis pro conditione solidos xiiii. RCA 33 a.1143 bibens
aqua de bazali dat denarios xii de manentadico… lambertus denarios viii. de conditione. RCA 49 a.1143 gastaldi
spallas ii. una pro gastaldatu et altera pro molendini conditione de glarolo. RCA 54 a.1143 lazaretus debet dare
spallam i. aut denarios xii. pro sorte fratris sui… pro condicione. RCA 404 a.1147 de conditione solidos iii et de
otoniis lx. que omnia plebi de varie dare debeat. RCA 90
a.1152 petitionibus emphiteoticariis annuendo locavit
domnus syrus ianuensis archiepiscopus titulo condicionis
presbitero ugoni… LJ.2 14 a.1164 quidquid adquirerent,
id pro feudo liberum et immune a datione frodi vel alterius
conditionis habent. RCA 38 a.1165 de pastino de corsi
solidos iii. de condicione pro tertia parte, de montonibus
solidos xvii., de agnis solidos viiii., de conditionibus libras
iii. IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus, amisteribus. BSR 273 a.1201 ad habendum,
tenendum et usufructandum, titulo locationis usque ad annos viginti septem proximos, pro libris quindecim denariorum ianue annuatim dandis et solvendis nomine conditionis sive pensionis. GG.2 182 a.1205 vendo… tres galletas vini quas habebam annuatim in toto posse predicti
facabene nomine condictionis. RCP 232 a.1231 (Sarz.)
condiciones, factiones, usantias, servicia, redditus… PRV
19 a.1245 (Sarz.) omnes possessiones, fitta, redditus, pensiones et condictiones. LJ.1 1169 a.1252 maxio rubaldorum dat annuatim starium de frumento… spallam messam
unam videlicet panes duos unam condicionem que est denar. x. et dabat pro spalla dicta et pro messa et pro condicione sold. ii. denar. iiii. LJ.1 1373 a.1261 iuvardus de
forneto pro condicione denarios iii.; iohanninus gropallus
pro ficto annuatim denarios viii. ASA 449 a.1350 (Alb.)
si quis… tenuerit terram aliquam alicuius domini ad partem vel ad condicionem aliquam.
Cf. DUC.2 488 conditio: tributum, pensitatio”. BIR 564
sg. “il termine denota ogni specie di angaria personale o
tributo dovuto al padrone non per diritto di signoria ma
per contratto. Nei libelli del RCA la domanda di locazione è fatta sempre titulo condicionis”.
D condecion.
condimentum sn. “condimento”
FCR 433 a.1264 (Rapallo) semper debeat massarius habere panem et vinum in plebe ita quod ad certum pondus
289
cone
et mensuram panem et eciam de oleribus cum condimento salis et olei semel in die per totum annum.
D condimento.
condominus sm. “condomino”
LJ.2 975 a.1385 francischinus de garrexio ex dictis condominis de peornaxio. LJ.2 1307 a.1402 manuelis de garexio ex condominis pornaxii. DKR 242 a.1416 iohannes et georginus de grimaldis condomini castrorum antipoli et canhia. MCD 32 a.1431 (Finale) d. lazarinus de
careto… condominus finarii.
L condamina.
condonare vb. “perdonare, condonare”
SRB 22 a.1128 (Sav.) et rogaverunt… ut forisfactum
quod fecerant homines galee… condonaret.
condormire se vb. “addormentarsi”
BSR 330 a.1218 et cum iam condormiverat se, avunculus
suus convocavit eum… et ipse surrexit in serabulis.
conducere vb. “prendere in affitto”
LG 79 a.1327 pro loguerio saccorum quos pro sale conducunt.
L conductionem.
conductionem sf. “rapporto di affittanza”
SOV 142 a.1428 (On.) si… tenuerit terram livellariam
seu ad fictum vel conductionem.
L conducere
conductorem sm. “committente, ordinante”
FST 85 a.1592 (Triora) si aliqua persona locata fuerit
seu pactum fecerit cum aliquo… pro aliquo exercitio faciendo, et illam personam locatam ille conductor non acceperit illa die pro qua conduxit, solvat dictus conductor
eidem operario…
conductus sm. “nolo marittimo”
CGS.1 14 a.1155 in reditu capitale et proficuum tuum esse debet, exceptis vii. bisanciis quos inde debeo habere
pro conducto. CGS.1 37 a.1156 pro conducto debeo inde
habere xii. marabotinos. CGS.2 240 a.1164 oliverius de
camogio vadens tunesim ad conductum professus est se
portare lb. x. martini de mari laboratum ad quartam proficui… et bisancii, quos de conductu habuerit, debent esse
sui.
L conduttus. D conduto.
conductus sm. “paga del marinaio”
DNB 44 a.1182 quod debeo de hoc quod de tua parte
exierit,tantum unus alius marinarius habuerit pro conductu. DNB 49 a.1182 promittimus… quod dabimus pro
conducto tibi iohanni bisancios xvii. de accone et tibi richardo bisancios xv.
LDM 35 sg.: conductus “contratto di arruolamento del
marinaio”
conduttus sm. “affidamento, tutela”
FPS 48 a.1327 (atto dell’imperatore Lodovico IV, rogato
a Pisa) et homines burgi sarzane universos in nostrum
conduttum recepimus.
L aductura. conduttus.
conduttus sm. “passaggio, viaggio”
FOS 98 a.1394 (Sav.) quibuscumque viatoribus equestribus et pedestribus ad ipsam civitatem et districtum accedentibus salvum et securum conduttum receptum et comititiam… sumptibus moderatis prebendo.
conessa sf. “imposta sul transito del frumento”
GSLL 4 (1903) 77-79 a.1503 (Voltri) quandam mensuram de omni quantitate frumenti que in eo loco deportatur, vel que per ipsum locum transitum facit: quam vulgus conessam appellat. DSP 187 a.1520 (Voltri) quod
volturenses non possint exigi conessas.
conestabilia sf. “carica di conestabile”
DMC 154 a.1362 alia vero officia, prebente sorte, infrascripta prout inferius describitur, obvenerunt, et primo:
domino andree iustiniano… capitanatus valisso, conestabilia porte pro primo anno.
cone
conestabilia sf. “contrada, suddivisione del quartiere”
SSA 194 a.1345 (Sav.) eligantur octo sapientes, videlicet
duo de quolibet quarterio, qui debeant dividere, compartire et adequare conestabilias saone per contratas et carrubios. SFG 1.38 a.1347 consilium conestabulorum populi ianue, consulum artis dicte civitatis et aliorum
adiunctorum et demandatorum de qualibet conestabilia.
VTS 23: ogni quartiere, a Savona è diviso in cinque conestabilie, corrispondenti alle conestagie genovesi (s.
xiii-xiv.)
L conestagia.
conestabilis sm. “capo di contrada; comandante”
PCP 723 a.1316 contra potestatem, capitaneum, abbatem,
antianos et conestabilem. SSA 182 a.1345 (Sav.) eligantur… conestabiles de populo. PGF 25 a.1364 (Alb.) item
in dicto consilio electi fuerunt confaronerii et conestabiles
infrascripti. TL.1 283 a.1455 virum strenuum jacobum de
capua conestabilem pagarum octoginta.
L conestabulus. constabularius.
conestabulus sm. “capo di contrada; comandante”
ASA 239 a.1288 (Alb.) per octo conestabulos dicte civitatis et octo de villis. LJ.2 175 a.1288 et anciani et conestabuli et consiliarii comunis et populi ianue. VCB 316
a.1291 conestabulus balistariorum comunis ianue. SFG
1.138 a.1347 consilium conestabulorum populi ianue,
consulum artis dicte civitatis et aliorum adiunctorum et
demandatorum de qualibet conestabilia. LG 270 a.1363
inter quos quidem balistarios et pavesarios sint quatuor
conestabuli, qui habeant pagam duplicem, more solito
–– dicti stipendiarii, capitanei et conestabuli…
DUC.2 431 sg. comes stabuli.
L conestabilis. conestagius. constabularius. D conestagio.
conestagia sf. (a Genova) “contrada, una delle sezioni della compagna; la parte della città sottoposta a
ciascun conestabile; compagnia d’armi fornita alla compagna da ciascuna contrada”
LG 331 a.1363 quatuor de melioribus vicinis tocius vicarie confaronie et conestagie. DMC 148 a.1379 conestagia porte.
BSL 232 n: elenco delle conestagie facenti capo, nel
1471, a ciascuna delle dieci contrade genovesi. DSP,
Gloss. p. xlv. SFG 1.75 (s.xiii).: le conestagie erano la
base della tassazione comunale, che avveniva per vie e
quartieri. SC 247. F. POGGI, ASLSP 54 (1930) f.3., p.41
n.: il termine indica anche, nei ss.xiv-xv., l’unione politica dei popolari nelle lotte civili genovesi.
L conestabilia. conestaiaria.
conestagius sm. “conestabile, capo della contrada”
DSP 30 omnes meretrices vel rofiane… accusate vel denuntiate coram domino potestate seu coram dominis vicegubernatoribus vel alio magistratu ianue per conestagios vel alios…
L conestabulus.
conestaiaria sf. “conestagia, contrada cittadina”
DMC 147 a.1379 conestaiaria porte.
L conestagia. D connestagiaria.
connexus agg. “connesso, relativo”
RII 11 (1956) 123 a.1463 (Tenda) questionibus et controversiis cum omnibus universis et singulis incidentibus,
dependentibus, emergentibus et connexis.
L cunnexius.
confalonarius sm. “gonfaloniere”
AI 19 ad a.1227 ibique tam militum quam peditum confalonarios (v.l.: confalonerios) seu vexilliferos… fecit
publice nominari et legi.
L confalonerius.
confalonerius sm. “gonfaloniere”
AI 19 ad a.1227 ibique tam militum quam peditum confalonerios (v.l.: confalonarios) seu vexilliferos… fecit
290
conf
publice nominari et legi. GSS 37 a.1330 (Sarz.) confalonerios et bannerios. LG 249 a.1363 cum consilio voluntate et assensu vicariorum, confaloneriorum et conestabulorum… civitatis ianue.
L confalonarius. confalonus. confanonerius. confaronerius. confaronia. D confalonero.
confalonus sm. “gonfalone,bandiera, stendardo”
SRC 117 a.1261 (Sav.) in signum eterne memorie fecit
poni super portam ipsius castri seu hedificii confalonum
unum supradicti comunis saone, cuius confaloni due
binde erant virmilie et tercia binda alba que erat in medio
ipsarum. ZAC 152 a.1288 (Alb.) qui habebat confalonum exercitus communis albingane.
L confalonerius. confaronus.
confanonerius/ confaronerius sm. “gonfaloniere”
GR 54 a.1288 (Alb.) confanonerio et guardacampis obediens ero. ASA 227 a.1288 (Alb.) et attendam et observabo omnia et singula precepta que mihi fient per ipsum
magistratum vel vicarium, aut per confaronerium seu
guardacampos. PGF 25 a.1364 (Alb.) item in dicto consilio electi fuerunt confaronerii et conestabiles infrascripti.
L confalonerius.
confaronia sf. “contrada riunita sotto un gonfalone”
LG 331 a.1363 quatuor de melioribus vicinis tocius vicarie confraronie et conestagie.
DUC.4 140: gonfaneria: dignitas et officium gonfalonerii
seu vexilliferi.
confaronus sm. “gonfalone”
PGF 25 a.1364 (Alb.) in consilio choadunato… antonius
bellotus presentavit et deposuit penes dictos quatuor consules presentes confaronos et bandellas infrascriptas: primo, confaronum unum magnum et novum; item confaronum parvum iam aliquantulum flustum.
L confalonus. D cunfaùn.
confectera/ confecteria sf. “confettiera, vassoio”
SSL 258 a.1336 una confecteria smaltata intus. NBI 40
confecteria una argenti. PVP 227 a.1451 item confecterie tres argenti. PVP 244 a.1456 item confectera una argenti.
PVP 78, 358.
L confectoria. confetera. D confeti.
confectionem sf. “conceria”
CGS.1 185 a.1158 accepi lb. viii. denariorum ianuensium
de quibus debeo facere laborare in confectione nepotem
meum.
L. conficere. confiçeria.
confectionem sf. “confettura, dolciume; sciroppo
medicinale”
SSA.1 258 a.1345 (Sav.) item faciam iurare omnes speciarios et speciarias de saona quod ipsi facient confectiones et syrupos et aliam speciariam bene et legaliter et sine fraude. CP 170 a.1392 pro confectionibus pro dicto
convivio… pro libris iiii. confectionum et zucharo datis
in palacio, pro recipiendo quosdam turchos. TL.3 617
a.1449 item pro libris vigintiquinque confectionum. DSP
138 sg. a.1494 tam in prandiis quam in cenis ipocras nebule et confectiones. –– deinde fructus soliti et diragia
semel tantum sine aliqua alia confectione et etiam sine
ipocras. PVP 336 a.1506 in comestionibus sive colationibus ut vulgo dici solent que fierent in dominus in quibus essent puerpure… fructus et succata et non alia confectio apponi possit.
L confectera. D confeti.
confectire vb. “conciare”
VCB 16 a.1238 (Bonif.) jacobus gallus habet de meo pellamine causa confectiendi seu adfaectandi beccune tresdecim.
L conficere.
conf
confectorem sm. “conciapelli”
NL.1 254 a.1210 obertus confector. LG 665 a.1406 ars
confectorum. DSP 332 a. 1553 artes confectorum seu
cordenariorum et unctorum.
L confectionem. conficere.
confectoria sf. “confettiera, vassoio”
SSL 170 a.1336 due confectorie deaurate.
L confectera.
confectura sf. “confettura, dolciume”
GR 96 (Vent.) in nocte vigilie nativitatis domini in officinis aromatariorum abusus invaluit ludendi pro emendis
syrupatis et aliis confecturis cum fractione jejunii.
L confectionem. D confeti. cunfitüa.
confessare vb. “dichiarare, dare atto”
SRB 93 a.1209 (Varazze) confessavit et oltravit quod
vendictio quam fecerant poncius et petrus… sibi complacebat et eam oltriabat. SRB 94 (Albisola) confessarunt
et oltrarunt quod vendictio predicta… sibi complacebat.
L confessionem. confiteri.
confessionem sf. “dichiarazione”
SRB 93 a.1209 (Sav.) carta de confessione et obtracione
quam fecit dalfinus marchio de bosco, de tercio de albuzole.
confetera/ confeteria sf. “confettiera, vassoio”
PVP 255 a.1459 item confeterie due argenti, videlicet
una magna et una parva. AAD 286 a.1561 item confetere
decem aurate. AAD 289 a.1561 duo salini et una confetera.
L confectera. D confeti.
conficere vb. “conciare”
DSP 332 a.1553 aliquam quantitatem pellaminum seu
coreorum affaitatorum confectorum seu unctorum in ripariis.
L confectionem. confectorem. confectire. confiçeria.
D cunfeze.
confignus top.
RCA 136 a.1175 pro loco suo de medolico qui est in loco
configni, libras xi. BSR 279 a.1201 in medolico, loco
ubi dicitur confignus… filii quondam iohannis de configno. DMC 128 a.1364 presentibus iohanne de configno,
fabro…
L cunfigna. cufinus.
confinalis agg. “di confine”
SRB 309 a.1407 (Quil.) qui… amoveat terminum aliquem confinalem.
L confinium. D confinale. confinalli.
confinare vb. “definire confini”
GSS 56 a.1330 (Sarz.) terminatores viarum et terrarum et
confinium possint et debeant terminare, dividere et confinare per terminos de lapidibus omnes domos, muros, parietes, terras, vineas.
confinare vb. “confinare, relegare”
IA 179 (= DUC.2 499) et quidam alii nobiles civitatem
egressi banno fuerunt adscripti perpetuo… –– quidam
vero alii, qui suspecti et tanti criminis participes credebantur, confinati fuerunt, quos longo tempore observaverunt confines. tandem ab ipsis solutis confinibus… repatriandi licentiam impetrarunt.
L confines. confiniare. D confiniar.
confinellus sm. “cestino”
SGM 102 a.1376 (Massa) unus confinellus.
Cf. DUC.2 499 confinus: cophinus.
L cofinellus.
confines sm.n, pl. “esilio”
IA 179 a. 1277 quidam vero alii… confinati fuerunt,
quos longo tempore obedientes observarunt confines.
tandem ab ipsis solutis confinibus… repatriandi licentiam impetrarunt.
L confinia.
291
conf
confinia sn., “confine”
PMS.2 222 a.1191 (Sav.) totum id quod habeo et teneo in
saona cum toto contili quod continetur infra predicta
confinia. CNM 285 ca.1204 (Sav.) scalvaverunt extra
confinia bosci. GSS 56 a.1330 (Sarz.) terminatores viarum et terrarum et confinium.
L confinalis. confines. D confinnie.
confinia sn.pl. “esilio”
IA 146 a.1272 miserunt confiniatis… quod egressis confinibus romanam curiam properarent. GSS 142 a.1330 (Sarz.)
possit rector… quamlibet personam ad confinia ponere.
confiniare vb. “esiliare”
IA 146 a.1272 miserunt confiniatis… quod egressis confinibus romanam curiam properarent.
L confinare.
confiçeria sf. “conceria”
OSM 21 a.1190 omnia instrumenta apotece mee caligarie
et apotece confiçerie excepta calderia cumfiçerie.
L confectionem. conficere. cumfiçeria.
confiteri vb. “dichiarare, dare atto”
CAC 407 a.1181 (Sav.) confiteor me accepisse mutuo…
usque ad annum unum lb. xl. GC 67 a.1191 confitetur
baudo alamannus se portare in accomendatione a rolando
de canneto scarlatam i. PLS 452 a.1301 confiteor… habere in pignore a te res infrascriptras.
L confessare. cunfiteri. profiteri
confocus/ confogus sm. “confuoco, celebrazione
pubblica natalizia”
CP 153 a.1390 expense facte in festo natalis domini pro
confoco et aliis expensis more consueto in palacio comunis. –– pro preparare confocos in platea palacii et in palacio domini potestatis. TL.3 617 a.1449 item ematur
trabs uno pro confocho asperorum septuaginta. TL.3 665
a.1449 in vigilia et festo nativitatis domini… expendatur
pro collatione, confogo et aliis beveragijs fiendis…
L confogus. cumfodium. D confogo.
confortatorem sm. “aiutante, segretario”
LG 192 sg. ca.1300 confortatores comperarum… et alios
consules, confortatores seu scribas.
L confortus.
confortus n.p., m. (“conforto”)
SLS.2 212 a.1214 (Gen.) confortus… notarius.
L confortatorem. D conforto.
confractus agg. “rotto, spezzato”
CDG.3 71 a.1192 (Costant.) pavimentis… pavimentatis in
parte de confractis marmoribus et incisione defectiva…
confrayria/ confraria sf. “confraternita”
CGG 176 a.1260 (PortoV.) et pro anima mea lego et iudico confrarie de portuveneris soldos iii. MBA 376 a.1416
(Seyne) item per tres leayas de lena que forun de la confrayria. GR.2 25 hugo de pigna pro remedio anime donavit procuratoribus confrayrie sancti spiritus granum…
L confratria. frateria. D confraria.
confrarie top. (Taggia), od. Piazza Farini
U.MARTINI, RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) facere in
confrariis… brachile unum.
L confrayria.
confratrem sm. “confratello”
GLig. 23 (1898) 368 n. a.1604 caveant confratres ne…
placentas et focatias aut panes vel vinum distribuant.
L confraria.
confratria sf. “confraternita”
GR.2 25 (Triora) eligantur priores pro confratriis presentis loci.
L confraria.
confrente top. “Conscente (Cisano sul Neva)” alla
confluenza dei torr. Neva e Pennavaira”
LTS 55 s.ix (Alb.) usque ad locum qui confrente vocatur
in una plebe que garraxina vocatur.
Cf. N.LAMBOGLIA, RII 20 (1965) 4.
D conscente.
conf
confrictus sm. “sconfitta”
AI 130 ad a.1242 videntes autem illi de levanto quod ita
essent in confrictu, exierunt contra ipsos et multos ex eis
occiderunt.
L confrigere. sconfictura.
confrigere vb. sconfiggere”
AI 129 ad a.1242 inimici… nulla facta residentia, relictis
tentoriis, scalis ancoris machinis et rebus et armis militie
confricti fuerunt mari et terra, et posuerunt se ad fugam.
L confrictus.
confrontare vb. “(di casa) coerenziare, affacciarsi”
LJ.1 1146 a.1252 (Montpellier) que siquidem domus
confrontatur ex una parte cum via publica, ex alia cum
via qua itur… –– dicte domus confrontate. LJ.1 1147
a.1252 (Montpellier) in domo superius confrontata.
confuaticum sn.
BGS 103 a.1252 et obedire capitaneo quem nobis dederitis de confuatico.
congia sf. “armatura, corazza”
GR.2 a.1467 (Ment.) unam congiam deauratam cum suo
scuto vermmilio.
L concius.
congium sn. “congio, misura per liquidi”
CGG 60 a.1259 (PortoV.) congium unum vini musti.
GSS 72 a.1330 (Sarz.) vinum venditur ad congium. RCP
487 a.1221 (Sarz.) item homines de novectulo omni anno
unum amiscere sine vino et unum congium vini ad tinam.
congrua sf.
CSS 177 a.1435 (Sanr.) expensas congruas medicaturas
factas occasione illius vulneris vel pecussionis curande.
coniare vb. “coniare”
BTS 168 a.1290 monetam coniatam auri vel argenti.
L cuniare.
coniculum sn. “cunicolo, canale”
BSR 106 a.1180 cum murus in quo est coniculum edificatus fuit, missi eius (archiepiscopi) pro curia contradixerunt foramen quod ibi est, et quociens guido seu habitatores domus aperiebant illud foramen pro faciendo discursu, missi curie illud claudebant et discursum fieri
non permittebant.
L conigium.
coniculus sm. “coniglio, pelle di coniglio”
”CGS.1 24 a.1156 unum mantellum de coniculis copertum de scarlata.
L conigius.
conigius/ -m sn. “canale”
RCA 89 a.1150 usque ad conigium… eo usque infra decem cannas conigium colligatur. GR 41 (Levanto) cloachas seu privatas seu sulchos aut conigios.
PAC 7.
L coniculum. conigius. cuniculus. D coniglio
conigius sm. “coniglio”
MSS 114 a.1139 pelles vulpis vel conigii. LMS 59
a.1222 pelles duas de conigio.
L conilius. cuniculus. cunillius. D cuniggiu.
conilius sm. “coniglio”
CAC 289 a.1181 (Sav.) pelles meas de conilio.
L conigius.
coniurationem sf. “associazione giurata; cartello
commerciale”
SC 183 a.1157 ego per totam istam compagnam non faciam ullam conspirationem neque coniurationem neque
rassam per sacramentum vel per fidem promissam. SC
193 a.1157 ego non obradorerius stationarius pellisarius
non faciam… aliquam coniurationem vel rassam per fidem vel iuramentum alio quolibet in de super mercibus.
AI 28 a.1227 in dictam compagniam sive coniurationem
intrare spreverunt. SSA.1 130 a.1345 (Sav.) faciam iurare
omnes calegarios de saona… quod ipsi non faciant rassam aliquam nec coniurationem super aliquo avere ali-
292
cons
cuius… –– et quod (ferrarii) non faciant inter se rassam
vel coniurationem vel conventum ad dampnum alicuius
civis saone. GR 2. 43 a.1610 (Sav.) conventiculas vel coniurationes aut federa (que vulgariter lige dicuntur).
L iura. iurationem. iurare.
conium top.
RCA 164 a.1069 et la sorte de lo conio. FNV 286 a.1254
a fossato conii stricti.
L cunius.
connius sm. “striscia di terreno”
GG.136 a.1201 sedecenam de connio de bosco qui est in
montibus de quinto.
L cunius. D conio.
connius sm. “riparto, sezione della stiva della nave”
PLS 221 a.1301 et teneamur et debeamus… ponere tantum usque connios quatuor et non plures… in dicta navi.
L cunium.
conqua sf. “conca”
LMS 147 a.1222 et due scutele et una conqua et duo sinaperii.
L conca.
conquassare vb. “distruggere”
MS 176 a.1221 preterea erexit ibi duos manganetos et
duos trabucos qui ingenti mole lapidum ac suis formidandis ictibus civitatem illam adeo conquassarunt et in ruinam vergerunt. TL.1 301 a.1455 possumus… reddi certiores estate secutura turcorum regem classem de novo
preparare, quam triremes quadraginta ex nostris totam
conquassarent.
D conquasciao.
conquestum sn. “acquisto”
RCA 171 a.985? porcio… que mihi obvenit per conquestum de parte dominiconi in monte corvo nusigla. RCA
188 a.1061 et in nervi pasteno uno qui nobis obvenit per
conquestum da parte iohannes auterio.
RCA 782.
L conquisicionem. conquistum. D conquiso.
conquisicionem sf. “acquisto, ricavo”
CGS.1 141 a.1163 omni lucro et conquisicione quam fecerimus.
L conquestum.
conquistum sn. “peculio della famiglia dei servi”
RCA 288 a.1001 licentiam et potestatem… ipsis servis et ancillis cum filiis et filiabus… et cum omnes res et conquistum
illorum comprehendere et disciplinare et in servitium mittere.
BIR 539.
L conquestum.
conredum sn. “corredo, attrezzatura della nave”
BSL 38 a.1248 taridam… cum omni eius sarcia conredo
et apparatu. LBZ 239 a.1285 in galea… et in sartia conredo et apparau ipsius.
L corredum. cunredum.
conriveria sf.
DRG.3 1068 a.1312 in ipsa plazia motroni in conriveria.
L riperia.
consamentum sn. “attrezzo”
GR 41 (Por.) si aliqua persona acceperit aliquod jugum,
aratrum, vel aliqua consamenta bobum, solvat…
L acunsamentum. concerium.
conçatorem/ consatorius n.p., m.
PTS 26 a.1258 facio te… bonaiunctam de conçatorio… et
conçatorium patrem tuuum nuncios meos et procuratores.
CGG 97 a.1260 superius conçatoris, inferius litus maris.
D cunsòu.
consciderare vb. “considerare”
PCA 49 a.1330 (Alb.) consciderata gravi lessione quam
in spiritalibus et temporalibus passa est predicta ecclesia… propter malam gubernationem et administrationem
priorum et canonicorum… consciderantes etiam quod
melius et utilius potest ipsa ecclesia reedificari…
D consciderar.
cons
consciglium sn. “consiglio, parere”
CAC 28 a.1178 plurimorum sapientum consciglio freti.
NL.2 18 a.1216 consciglio alberti archipresbyteri.
L consilium.
consciliatorem sm. “consigliere”
NL.2 18 a.1216 et facit hec predictus johannes conscilio
alberti archipresbiteri ancti albani et bonijioahhis de viqueria… testes martinus et dicti consciliatores. GDN
610 a.1227 (Noli) auctoritate et voluntate consciliatorum
comunis ianue. DAA 87 a.1279 conscilii testium infrascriptorum, quos meos propinquos, vicinos et consciliatores eligo et appello.
L consiliatorem.
conscilium sn. “consiglio, parere”
ACC 34 a.1099 tale conscilium cum moritio portuensi
episcopo et romane curie habuerunt, quod… RCA 401
a.1143 tali modo quod non ero in consciglio neque in facto quod dominus archiepiscopus amittat membrum aliquod sive vitam suam, neque in prensione aliqua ponatur,
sive in carcere. BG 165 a.1137 (Sav.) et si consules non
erunt sine conscilio bonorum hominus saone… RCA 103
a.1172 et facio conscilio et auctoritate wilielmi paucalane. BSR 52 a.1174 conscilio et auctoritate lanfranchi
granci. CAC 554 a.1182 (Sav.) communi conscilio et voluntate hominum de conscilio, arnaldi iolte, caracape…
SRB 28 a.1198 (Sav.) in conscilio vel in facto. NL.2 18
a.1216 et facit hec predictus iohannes conscilio alberti archipresbiteri. BSR 325 a.1218 in facto vel conscilio.
L consilium.
conscilium sn. “consiglio, organo collegiale; riunione del consaiglio ”
OC 259 a.1173 et facto proinde conscilio. CAC 554
a.1182 (Sav.) communi conscilio et voluntate hominum
de conscilio, arnaldi iolte, caracape… VFD 35 a.1306
non possit aliqua persona ianue et districtus ire vel armare in cursum sine voluntate conscilii ianue. PCC 187
a.1388 (Sav.) generali conscilio et sinodo. SRC 63
a.1399 (Sav.) conscilium venerandum antianorum civitatis ianue. CVQ 329 a.1407 (Quil.) per venerandum conscilium magnum.
consciliarius sm. “consigliere”
VFD 106 a.1340 quod capitaneus habeat iiii.consiliarios… –– item quod dictus d. capitaneus habeat consciliarios iiii.
L consiliarius.
consciliarius sm. “membro del consiglio”
VFD 74 a.1340 sine expressa licentia consilii generalis
comunis ianue ad quod sint… consciliarii ad minus centum quinquaginta.
consecrare vb. “consacrare, benedire (operazione
magica)”
NL.2 328 a.1225 ego magister iohannes scarsus romanus
promitto tibi… quod usque ad kalendas aprilis proximi
ad te in ianua ero causa consecrandi librum quem mihi
demonstrasti in domo ogerii panis. quam concedente deo
et sine eius impedimento consecrabo vel secrari faciam
spiritibus in ipso tempore congruo quam cicius potero, et
tibi iuvabo, ut habeas thesaurum qui in terra tua sive uxoris tue est, prout credis. ipsum verum consecratum in potestatem tuam ipsam ponam.
L sacrum. consecratorius. D consegrey.
consecratorius agg. “di testo di formule magiche”
NL.2 329 a.1225 dabo tibi et consignabo alios duos libros residuos, scilicet consecratorium et introductorium,
anulos, ideam, candarias et pectorale.
L consecrare.
consegola top. “Consevola (Quiliano)”
MSQ 133 a.1222 (Sav.) emptionem… de quiliano et consegola et sius pertineciis.
PQV 63.
L consevola. coseula. D consevola.
293
cons
conserva sf. (mar.) “convoglio; convenzione stipulata
fra capitani di navi diverse per intraprendere insieme
uno stesso viaggio”
CDG 113 a.1139 conserve maiorum navium dant comuni
solidos xx. AI 93 a.1266 et facta conserva et dicto pesceto admirato ordinato dictarum trium galearum… VFD
104 (= FNG 149) a.1341 quod omnes gallee… navigent
in conserva.
GR 2.25.
L caravana. conservaticum. D conserva.
conservaticum sn. “conserva, viaggio di più navi in
convoglio”
BSL 223 a.1268 de observando conservatico cum aliis lignis et navibus. SIG 355 a.1330 et postquam patroni aliquarum gallearum expectarent aliquam galeam per octo
dies faciendo ei conservaticum requisitum non teneantur
postea ad faciendum conservaticum alii gallee pro dicto
viagio. VFD 104 a.1341 quod galee de romania navigent
insimul in conservaticho.
JAN.1 369; 2.501. BSL 223.
L conserva.
conservatorem sm. “funzionario pubblico addetto
alla tutela dei pesi e misure”
LG 410 a.1383 que pense sint… marchate marcho ordinando et ordinato per conservatores. LG 429 a.1383 que
cantaria conservatores teneantur… scandaliari et marchari
facere. LG 449 a.1383 teneantur et debeant conservatores
civitatis ianue… decernere et dare metam saluminibus.
SFG 1.77 e n.
consignare vb. “consegnare”
NL.2 225 a.1225 capitale vero cum tito proficuo quod inde aliquo modo provenerit in vestram potestatem reducere et consignare promitto.
BCL 235 a.1290 et ibidem in dicto loco de synopoli in
magasero tibi dare, tradere atque consignare… modia
duo millia salis.
D consignar.
consiliarius sm “consigliere”
VFD 106 a.1340 quod capitaneus habeat iiii. consiliarios.
LG 943 a.1403 ab aliis magistratibus habentibus imperium cum consilio suorum consiliariorum. BAM 386
a.1417 (Sav.) elligantur… duo consules et unus massarius et duo consiliarii de hominibus dicte artis.
L consciliarius. consiliatorem.
consiliarius sm. “membro del consiglio”
LJ.2 175 a.1288 anciani et conestabuli et consiliarii comunis et populi ianue.
AND.6 30 a.1509 promisit… fare consilium seu sedilia
consiliariorum dicte domus. CST 163 a.1381 (Taggia) et
qui unum officium habuerit uno anno non possit anno sequenti eodem officium habere nec exercere nisi esset consiliarius qui possit anno sequenti in eodem officio esse.
consiliatorem sm. “consigliere”
CAF 3 ad a.1099 consules vero, audito consilio consiliatorum, palam coram consiliatoribus preceperunt… AI.2
91 a.1266 adhesit vilibus consiliatoribus, consulentes
quod se ponerent ad terram et galeas faceret ligari catenis… GR 33 a.1297 (Cosio) in capella cuxii non habeant
nisi xxv consiliatores.
L consciliatorem. consiliarius. consultorem. cunsiliare.
consilium sn. “consiglio, parere”
CAF 3 ad a.1099 consules vero, audito consilio consiliatorum… AI 34 ad a.1227 volentes per omnia sequi consilium illorum peritorum divini et humani iuris… scriptum manu bonisvassalli calligepalii notarii. LJ.2 854
a.1379 magnificus dominus dux cum consensu consilio
et deliberacione dicti sui consilii… ipsum bonifacium…
legiptime investivit.
L concilium. consciglium. conscilium. consiliare. cunsilium. D conseio.
cons
consilium sn. “consiglio, organo collegiale”
AI 53 ad. a.1230 et ex decreto consilii fuit in portu ianue
galea una optime armata causa capiendi ipsos cursales.
LJ.2 854 a.1379 magnificus dominus dux cum consensu
consilio et deliberacione dicti sui consilii… ipsum bonifacium… legiptime investivit. LG 943 a.1403 et non intelligatur armare vel ire in cursum qui licentiam obtinuerit a domino gubernatore et eius consilio vel… ab aliis
magistratibus habentibus imperium cum consilio suorum
consiliariorum. DSP 65 a.1488 magnificum consilium
dominorum antianorum in decimo numero congregati.
DSP Gloss. GLI Gloss.
consilium sn. “riunione del consiglio”
RL 213 a.1288 (Alb.) de non prohibendo tenere cultelum
in consilio. SSA 248 a.1345 (Sav.) si de aliquo negotio
facta fuerit posta in consilio. LG 252 a.1363 qualiter et
qua forma poni debeant poste, requisiciones et negocia in
consilio. TL.3 264 a.1471 ut ipse dominus consul habeat
causam permittendi eorum requisitionem poni ad postam
in dicto consilio et super ea regi et deliberari, ut moris est.
LJ.2 913 a.1384 actum ianue in terracia palacii ducalis
comunis ianue ubi dicti comunis consilia celebrantur.
consilium sn. “sala delle riunioni del consiglio”
AND.6 30 a.1509 promisit… fare consilium seu sedilia
consiliariorum dicte domus.
consorcia sf. “confraternita”
SSA.2 18 a.1345 (Sav.) ab hospitale consorcie usque ad
flumen. CAR 13 a.1381 de consorcia domine sancte marie de monte carmeli. –– non possit numquam intrare in
dicta consorcia. GR 2.25 (Chiavari) in laborerio ecclesie
consorcie beate marie ordinis battutorum de clavaro.
L consortem. consortia. cunsortes. D consortia.
consortem sm. “socio nella proprietà di una nave”
RVN 93 s.xiv (Noli) tale navigium sive barcha non possit
vendi seu dividi per aliquem ex consortibus, seu participibus nisi eo reverso.
LDM 22 sg.
L cunsortem. D consortia.
consortes sm., pl. “abitanti di uno stesso fondo rustico (sorte)”
RAC 224 a.972 infra suprascriptas… fines omnia et in
omnibus petimus medietatem de quantum tenuit alprando
ad libellario nomine. et nobis contangit inter fratres et
consortes nostros una cum exitu suo. RCA 162 a.983
tantum petimus infra predictas fines plenum et vacuum
quantum antea tenuit avus noster… et nobis contangit de
inter fratres et consortes nostros una cum exitis earum.
RCA 52 a.1143 anselmus de vicanico cum suis nepotibus
et cum suis consortibus, barrilem i. et pedem i. de salicibus. GR 13 (Serravalle) quod consortes teneantur spaciare et acioxare et allargare dictum fossatum.
BIR 533.
consortia sf. “confraternita”
CAC 251 a.1178 operi sancte marie et sancti iohannis
sol. xl. et consortie sol. xx. CAC 242 a.1180 (Sav.) hospitali consortie (dimitto) sacconem unum et lecturiam (l.
lecteriam). CNM 212 a.1204 (Sav.) iurando… quod predicta domus est predicte consortie, sive hospitalis.
L consorcia. D consortia.
conspiracionem/ conspirationem sf. “associazione
illecita, cospirazione, cartello”
RCA 122 a.1143 rassam vero aut conspirationem aut
aliam compagniam. SC 183 a.1157 ego per totam istam
compagnam non faciam ullam conspirationem neque coniurationem neque rassam per sacramentum nec per fidem promissam. BSR 348 a.1227 conspirationem sive
raxam, quam diligenter inquiram si ab aliquo facta fuerit,
ipsam separari faciam. PCP 721 a.1316 rassa vel conspiracio facta contra potestatem vel populum ianue. SSA.1
237 a.1345 (Sav.) de sacramento medicorum artis fixi-
294
cons
ce… quod pro medicando aliquem non facient inter se
iuram, rassam seu conspirationem aliquam. LG 416
a.1383 si quis ex macellariis antedictis… faciat aliquam
conspirationem, conventiculam, ligam, iuramentum vel
ordinem contra predicta… LG 914 a.1404 rixa, seu conspiratio facta contra magnificum dominum ducem. MSI
195 a.1467 item cupientes tollere cabillas et conspirationes, iuramenta, commistiones, uniones et ligas quas ad
invicem faciunt homines artistas civitatis ianue et burgorum pro eorum proprio commodo.
L conspirationem. cospirationem.
constabularius/ constamularius sm. “comandante
militare”
CAF 106 ad a.1098 constamularius eius vermilio leo precepto principis… antiochiam venit. CDG 32 a.1109 castrum rogerii constabularii. CDG 58 a.1127 rainaldus
masuerus constabularius.
L conestabilis. conestabulus.
constancia top. “Costanza (Germania)”
DRG.2 181 a.1216 de telis de constancia de alamania.
L constansa.
(valle) constansa top. (Alb.)
ASA 155 a.1216 (Alb.) loco ubi dicitur valle constansa.
L constancia.
constare vb. “costare”
CGS.1 39 a.1156 octo pecias sagie et volgia que constant
tibi lb. xxiiii. CGS.1 305 a.1159 accepi… tantam gallam
que constat lb. decem. GG 49 a.1200 comperavit tot gariofolos… que constaverunt lib. xviii. DRG.2 80 a.1203
cannas lviiii de telis de renx que constant s.viii per cannam. NL.1 32 a.1203 schirolios afaitatos qui constant
lib. xv. CNM 381 ca.1205 (Sav.) tunica… que constavit
solidis xliii. NL.2 214 a.1225 ballas duas fustaneorum
blavorum que constant lib. lvii. DAA 69 a.1279 coria viginti quatuor bufari, qui constiterunt daremos octingentos. DRG.3 889 a.1302 quot… dicerent constavisse dictos pannos in prima compara in francia. ZTA 37 n.
a.1383 (Alb.) due sepes… que constabunt lb. xxx. DNB
36 a.1384 coche que constavit libras …
L consteus. costare. D costar.
consteus sn. “costo”
PVP 308 a.1491 pro laborerio et consteo domus parve.
PVP 292 a.1493, item die ea in consteo unius quarti de
pec. 42 pannorum anglie vastonorum. PVP 291 a.1494
pannorum strictorum… debent pro eorum primo consteo
usque in nave de bozollo… PVP 314 a.1507 pro consteo
quintiliani declamationum in carte de quaternis 16 manu
q. iacobi curli £ 6 s.8. PVP 333 a.1507 pro consteo lapidum… £ 2.
L constare. constuus.
construccionem/ constrctionem sf. “costruzione”
BSL 282 a.1269 littera… supra construccione cuiusdam
salandrini.
MSB 171 a.1423 non est possibile facere fieri dictam
constructionem, laborerium et reparattionem.
constuus sm. “spesa, esborso”
BBL 186 a.1474 item… pro eius primo constuo pro
iohanne antonio de foo pro racione colarorum.
DUC.2 683 costus, custus: expensae, impensae.
consuetudinem sf. “uso, consuetudine”
BCL 317 a.1290 cum barca et marinariis nostris, prout
mox et consuetudo est.
L consuetus.
consuetudinem sf. “imposta, tributo, prestazione
consuetudinaria”
CDG.1.8 sg. a.1056 rectores sancti ambrosii mittebant
libellos et firmabant et stabat iuxta vestram consuetudinem. –– breve de consuetudine quam fecit domnus albertus marchio. CDG 292 a.1153 ullum usaticum nec ullam ligiam nec aliquam consuetudinem. FNU 116
cons
a.1201 (Varazze) omnes redditus quos habeo in varaçene
et pedagia et contile totum… pascua eciam et leuçarum
consuetudines montesque valles et plana.
DUC.2 523 consuetudo: praestatio, pensitatio que ex
consuetudine praestatur.
consuetus agg. “non nuovo, usato”
PVP 249 a.a.1458 scaparonus unus velezii consuetus.
L consuetudo.
consulatum sn. “consolato, carica di console”
RL 198 a.1192 (Diano) ita quod habeant et teneant pro
bandita et castellania et per consulatum et per gastaudum
et per omnia alia negotia secundum usum diani. TL.1
129 a.1454 ad consulatum capitaneatum ministrariam et
scribaniam soldaie.
L consulem. D consulao.
consulatus sm. “partizione territoriale, area giurisdizionale di un console”
LG 933 a.1404 et si ipse locus in plebatu vel sub plebatum esset tunc ipsum damnum debeat emendari per homines saltem centum illius rectorie vel consulatris seu
consulatrium (corr.: consulatus seu consulatuum) magis
proximorum.
consulem sm. “console, magistrato cittadino, capo
di corporazione”
LEM 183 a.1212 consul mulionum. LJ.1 1293 a.1267
consilio… consulum ministeriorum ac capitudinum arcium. LG 467 a.1383-86 consules… orientis. GLI
Gloss. (fine s.xiv). consules maris. BAM 386 a.1417
(Sav.) elligantur… duo consules et unus massarius et duo
consiliarii de hominibus dicte artis. GLI Gloss. a.1528
consules rationis. GR 42 consules foritanorum. consules
callegarum.
Cf. RSC 269, 289. LEM 109.
L consulatum. cunsulem. D consoro.
consulem de placitis/ placitorum sm. “giudice, magistrato preposto all’attività giudiziaria”
RSC 248 a.1143 consules de placitis. CGS.1 109 a.1157
consul placitorum. CGS.2 204 a.1164 lib. xiii. de quibus
bonusiohannes bucius evicit ante consules placitorum.
CHAR.1 1136 a.1206 consules de placitis. PCP 564
a.1316 consul de placitis.
RSC 269.
L placitum.
consultorem sm. “consigliere (incarico giudiziario)”
PVS 40 a.1375 si aliquis magistratus assessor consultor
vel collator… PVS 172 n. a.1375 et quociens aliquis datus fuerit assessor consultor vel collator et ante finitam
assessoriam consultoriam vel collatoriam se absentaverit
de civitate ianue… PVS 178 a.1375 et que non sit causa
vel questio in qua datus sit assessor consultor vel collator
ad totam causam de parcium voluntate.
L conciliatorem. consultoria.
consultoria sf. “funzione di consultor in una causa
giudiziaria”
PVS 172 n. a.1375 et quociens aliquis datus fuerit assessor
consultor vel collator et ante finitam assessoriam consultoriam vel collatoriam se absentaverit de civitate ianue…
L consultorem.
consuncia sf. “rendiconto, consuntivo”
BBL 30 a.1476 qui iulianus nobis debet in consuncia
mea…
consus n.p., m.
SLS.2 279 a.1250 (Toirano) martinus filius quuondam
consi.
IVI: comptius, n.p. rom.
contagionem sf. “contagio”
SNS 28 a.1505 item cum superioribus diebus vexarentur
peste saonenses, homines burgi coste vadorum fecerunt
quendam obicem seu sbarrum prope domos ipsius burgi
per passus viginti in territorio nostro ut se evitare possent
a contagione.
295
cont
contangere vb. “spettare, toccare”
RCA 224 a.972 infra suprascriptas… fines omnia et in
omnibus petimus medietatem de quantum tenuit alprando
ad libellario nomine. et nobis contangit inter fratres et
consortes nostros una cum exitu suo. RCA 162 a.983
tantum petimus infra predictas fines plenum et vacuum
quantum antea tenuit avus noster… et nobis contangit de
inter fratres et consortes nostros una cum exitis earum.
PAC 11: “rientra nella generale tendenza a reintegrare il
verbo composto”.
L contingere.
(in) contantis loc. “in denaro contante”
MSB 208 a.1443 quod precium sive quas libras sexaginta
dictus venditor a dicto emptore dicto nomine habuit et recepit et habuisse et recepisse confessus fuit de numerato
et in contantis.
D contar.
contare vb. “nella costruzione della nave, applicare
le travi che legano lecostole e sostengono la coperta”
CGG 30 a.1259 (PortoV.) ad duos dies postquam dictum
lignum contatum fuerit et furnitum de conctis. CGG 66
a.1259 (PortoV.) postquam lignum fuerit contatum sive
inlatatum.
L conctus. contus. inlatare.
contarium sn. “(err. per cantarium) misura di peso”
GR.2 44 (Alb.) scandaleta, contaria et romana debeant
esse de ferro aut cupro vel lotono.
L cantarium.
contem cognome
DDG 411 a.1376 recepimus… in melchino de cassali in
clxxv inferente arduyno conte.
L comitem. contessa.
contegnum top. “Champagne (Fr.)”
DDG 245 a.1376 pro… tellarum de contegno peciis lxxx.
L campagna. compagnum.
contemptus/ contentus agg. “soddisfatto”
BCG 126 a.1025 set exinde omni tempore taciti et contenti permaneamus. DAA 90 a.1279 et permanere tacita
et contempta in omnia.
D contentesa.
contessa sf. “contessa”
PLS 397 a.1301 sclavam… quam dico emisse a quodam
milite domini comitis de jaffa, de qua fuit medianus quidam presbiter domine contesse.
L comitessa. contessina. contissa. cuntesa.
contessa n.p., f.
PLP 94 a.1250 (Sav.) presentes erant… contessa de bordello [err. per borrello: cf. IVI p.89 richelda de borrello;
p.95 borrellus molinarius]. CGG 130 a.1260 (PortoV.)
nos contessa et bencecresi filie quondam villani de rogerio de portuveneris. BNA 529 a.1263 (Vent.) ego contessa uxor iacobi taliatoris. LJ.1 1526 a.1280 ego rosa soror
contesse.
contessa sf. “nome di nave genovese”
OP 129 a.1213 quandam maximam navem que vocabatur contesa. DRG.2 221 a.1227 navis que dicitur contessa.
BNN 73.
contessina n.p., f.
NL.2 242 a.1225 filiam meam contessinam.
L contessa.
contile sn. “giurisdizione comitale”
SRC 564 a.1191 (Sav.) de omni iure contili quod dominus
octo… habebat in saona. PMS.2 222 a.1191 (Sav.) totum
id quod habeo et teneo in saona cum toto contili quod
continetur infra predicta confinia. CNM 159 ca.1206
(Sav.) tenebant mansuram in roveasca eo tempore quando
marchio habebat contile. SRB 151 a.1217 (Sav.) in medietate castri stelle et ville et districtu et contili et terris et
vineis et pratis. GDN 599 a.1218 (Noli) comitatu seu
cont
contili. LJ.1 821 a.1228 cum iurisdictione et mero imperio, districtu contili et segnoria. LJ.1 897 a.1232 dico et
pronuntio ut comune ianue condemnetur… prestando solummodo patientiam de quatuor contilibus, scilicet de
causa homicidi et de causis periurii adulterii et furti. LJ.1
1137 a.1251 (Sav.) nec de iurisdictione contili et segnoria
possessionibus et iuribus ipsius castri. SRC 308 a.1258
(Sav.) subiciemus nos in iurisdictione, contili, segnoria et
districtu. LJ.2 36 a.1260 cum omnibus dominiis segnoriis
contilibus iurisdictionibus.
L comitem.
contile sn. “imposizione feudale”
RPV 200 (= FNU 116) a.1201 (Var.) vendo vobis omnes
redditus quos habeo in varazene et pedagia et contile totum. RPV 232 a.1214 (Var.) et venatum et aquaticum et
contile. LJ.1 1175 a.1253 comune ianue habet tertiam
partem omnium bandorum et placitorum et contilis et itinerum et successionum.
contilis agg. “comunale (già comitale)”
GR 51 (Lavinia) deganus teneatur ire pro curia et communi pro tota terra contili frustera, quando opus sit.
contingere vb. “spettare, toccare”
PLP 96 a.1250 (Sav.) accepit equos duos qui eveniebant
mihi de porcione mihi contingente de decima nemoris.
GVG 59 a.1237 confiteor tibi… quod in ratione mea
scripta in cartulario perdentium septe quod dicitur maona
contingunt te et ad te pertinent bisanti clv.
L contangere. evenire.
continuus agg. “stabile, permanente”
SOV 304 a.1428 (Bistagno) ferrarius in castro bistagni et
in villa assij fabricam teneat continuam.
contissa n.p., f.
SMV 44 a.1181 a filia mea contissa.
L contessa.
contissa “nome di galea genovese”
CLS 64 a.1236 galee que dicitur contissa.
contissina n.p., f.
PLP 82 a.1250 (Sav.) contissina iurata interrogata dixit.
L contessa. contessina.
contoval “fasciatura esterna della nave”
FNG 65 a.1256 (Barcellona) nemo audeat carricare nisi
quousque ad mediam tabulam de contoval.
JAL.1 261.
L contus. D contuali.
contra cong. “contro”
CAC 188 a.1180 (Sav.) et qui contra hoc fecerit. CNM
59 a.1205 (Sav.) carroza agit contra obertum pelliparium.
PPE 107 a.1217 predicta omnia promittimus vobis attendere et observare et contra non venire. FNU 318 a.1226
et laudes quas habebam contra vos vobis restituisse
cançelandas confiteor. AI 130 ad a.1242 exierunt contra
ipsos et multos ex eis occiderunt. PLP 110 a.1250 (Sav.)
cum extraheret contra me aliam cultellatam. AI.2 32
a.1258 pisani… deseruerunt ianuenses et se cumiuraverunt contra eos. PCP 721 a.1316 rassa vem conspiracio
facta contra potestatem vel populum ianue. PVS 295
ca.1340 de puniendis artificibus cabillas facientibus contra olim ministros de rebus eorum artis. LG 318 a.1363
contra allegantes quod cambia sint illicita et usuraria.
LG 335 a.1363 quod salvatores portus et moduli plenissimam habeant potestatem inquirendi procedendi multandi
condempnandi contra omnem personam. LG 540 a.1403
quas laudes represalias et contracambia concedant predicti predictis contra predictos. LG 866 a.1404 si quis
contra extimationem vel mensuram quam fecerint extimatores comunis ianue… canellam seu mensuram levaret… CVQ 336 a.1407 (Quil.) quod… potestas et notarius sindicentur… de hiis que contra formam statutorum
presentium commisissent. TL.2 874 a.1472 ordinatio-
296
cont
nes… contra machinantes cabillas in venditionibus cabellarum. DSP 244 a.1544 contra illos qui dant carenam in
presenti portu.
L cuntra. D contra. cuntra.
(per) contra loc. della tenuta dei conti “in contropartita”
BBL 4 a.1472 pro partita per contra unius carati, quam
credebam participare per caratos duos. BBL 78 a.1473
pro partita per contra scripta.
(pro) contra loc. avv. “in alternativa”
PVP 291 a.1494 pannorum strictorum de statuto pec. 44
empte in anglia… usque in nave de bozollo carrigatis in
una balla mihi consignanda et pro contra per litteras
meas comisi tome de bozollo patrone consignet ad voluntatem pauli filii mei in cadexe.
contrabandum sn. “contrabbando”
SGS 267 a.1505 barcha una onusta vino hominum sexti
de contrabando ob contrafactionem gabelle.
L bandum. bannum.
contracambium sn. “compensazione”
LG 540 a.1403 quas laudes represalias et contracambia
concedant predicti predictis contra predictos.
contracta sf. “contrada, quartiere”
RCP 543 a.1231 (Sarz.) ex illa parte contracte seu ruge
versus oseronem. PCC 33 a.1297 (Sav.) in contracta nucis. RVN 115 s.xiv. (Noli) et si non invenietur publice
proclametur per contractam et viciniam. MGG 259
a.1383 et laudat… ponere campum in contractis de pendea. LG 600 a.1402 duorum vel trium vicinorum carubii vicinie vel contracte. CVQ 370 a.1407 (Quil.) pro
qualibet citacione facta per contractam sancti laurentii
denarios duos. GR 104 in aliqua contracta seu vicinia.
L contrata. D contrà.
contracta de topiis top. (Sav.)
PCC 142 a.1353 (Sav.) actum saone in parochia ecclesie
saonensis in clapinata que antiquitus vocari solet contracta de topiis.
Cf. SRV ven. contrada, chontrà (s. xv.) “parrocchia”
contractula sf. “lappola, grumo di sporcizia nella
lana grezza”
FIL 306 a.1376 (Sav.) omnes stercus seu contractulas que
in dicta lana reperientur abscindi debeant.
L contratulla.
contractus/ -m sm/n. “contratto per atto pubblico”
CAF 23 a.1125 et in ipso consulatu publici testes, qui se
scribunt in laudibus et in contractibus, primitus inventi fuerunt. CGS.1 46 a.1156 omnia tua negocia emptiones vendiciones cambia permutationes locationes conduciones et ceteros contractus. RCP 143 post 1232 hanc cartam olim a
bonencontro de soleria not(ario) abreviatam sive rogatam
prout in eius sceda ei in eius contractibus et in breviaturis
inveni. DSP 14 a.1459 si qua persona se obligaverit… super quibuscumque mercantiis et in quocumque contractu
mercantie, maxime per viam cambii vel assecuramenti versus aliquam personam… DMC 469 sg. post 1461 contractus qui vulgo appellantur contri civimentorum sive usurarum super peccuniis –– et quia multociens solent fieri bazalia et contractus… absque medio censarie.
G.PETRACCO SICARDI, Note linguistiche sui documenti genovesi altomedievali. 1. Contractum, in ASLSP n.s. 9
(1958) 13-26: contractus, forma dotta; contractum, forma
popolare (s. x., Gen.)
L contrahere. D contrato.
contrada sf. “contrada, quartiere”
SLS.1 122 a.1238 (Gen.) in contrada sancti donati.
L contrata.
contradusem sf. “parte della pelliccia (controdorso?)”
PVP 279 a.1488 item gona una nigra pro homine foderata vulpium, et perfirata contradusium.
L dorsum.
cont
contrahere vb. “stipulare contratti”
DFB 84 ca.1207-17 non nocente sibi capitulo facto super
illos qui prestant vel contrahunt cum illis qui in cursum
vadunt.
L contractus.
contrafacere vb. “contravvenire”
CAC 188 a.1180 (Sav.) et qui contra hoc fecerit. BSL 83
a.1253 sub pena dupli de quanto contrafactum fuerit.
SIG 320 a.1333 teneantur… declarare in scriptis sive in
cedulla una illam personam de qua… eis videatur quod
contrafecerit.
L contrafactionem. contrafactus. facere. D contrafar.
contrafactionem sf. “trasgressione, contravvenzione”
SGS 267 a.1505 (Sav.) barcha una onusta vino hominum
sexti de contrabando ob contrafactionem gabelle.
L contrafacere. D contrafactium.
contrafactus agg. “contraffatto, imitato”
GC 101 a.1191 ballas v. de fustianeis de papia contrafactis de placentia. DRG.2 252 a.1239 (Gen.) lib. … inplicatas in alamaneschis contrafactis. PCP 760 a.1316 zaloni et lombardeschi contrafacti ad zalonum vendantur pichos xliii.
L contrafacere.
contraire vb. “opporsi”
CGS.2 152 a.1163 dignm duximus huiusmodi abusioni
penitus contraire.
contramandum sn. “termine di preavviso”
LJ.2 374 a.1299 (trattato di pace tra Genova e Pisa, per
venticinque anni: prevedeva un preavviso di due anni per
la denuncia) qui duo anni incipiendi a die dicte denunciationis ut supra vulgo appellantur de contramando.
LJ.2 394 a.1299 tam pro tempore ipsius tregue quam
contramandi… –– durante tempore treugue et contramandi predicti. BGP 198 a.1484 nuntiavit nobis magnificum officium sancti georgii denunctiatum a vestris fuisse contramandum treuge presidi civitatis sarzane.
D contramandare. contramando.
contraria sf. “difetto”
NL.1 251 a.1210 et si aliqua magagna in eis (runcinis)
advenerit… excepto si ipsa iniuria evenerit occasione
unius contrarie quam unus eorum habet in latere sinistro.
contrariare vb. “opporsi”
CGS.1 365 a.1160 et si non solvero non contrariabo tibi
quin ex bonis meis quibus volueris penam habeas.
D contrariar.
contrarius agg. “sfavorevole”
TL.1 332 a.1455 ob tempore contrario.
contrata sf. “contrada, quartiere, strada cittadina”
BNA 323 a.1261 (Vent.) in civitate vintimilii, in contrata
bonebellorum. SRC 155 a.1263 (Sav.) in torrigio… in
eadem contrata. SCT 245 a.1278 in carubio sive contrata
clavoneriorum in ianua. CST 202 a.1381 (Taggia) preconizari faciam in contratam quam habitaverit. SML 217
a.1427 in contrata sancti ambroxii. SOV 224 a.1428
(On.) per contratam in qua habitare consuevit. DSP 169
a.1505 pro quodam suo edifficio facto in contracta porte
vaccarum super illo communis. SPV 21 a.1508 (Sav.) in
burgo seu contrata dicti moduli. VTS 30 n.66 a.1530
(Sav.) in contrata seu carrubeo dito lo carogio de lo gato.
L contracta. D contrà.
contratulla sf. “lappola, grumo di sporcizia nella lana greggia”
FIL 306 a.1376 (Sav.) et omnes stercos sive contratullas
que in dicta lana reperirentur… abscindi debeant mediantibus forbicis sive tezoriis et postea dicta lana, inasixione
facta… debeat per ipsos tarezatores scolari ad hoc ut ab
ipsa dicte immunditie tam contratullarum quam stercorum sanguinis et sudoris possint ab ea separari et cedi.
L contractula.
297
conv
contra venire vb. “contravvenire”
PPE 107 a.1217 predicta omnia promittimus vobis attendere et observare et contra non venire.
contravetus sm.
FNU 178 a.1210 mulos rubeos… quorum mulorum unus
est coctus de brionibus ante et alius de contravetis retro.
contrus sm. “contratto usurario”
DMC 469 post 1461 contractus qui vulgo appellantur
contri civimentorum sive usurarum super peccuniis.
conturnium sn. “orlo, contorno”
RII 3 (1948) 24 a.1462 (Taggia) de altitudine palmorum vi. mensurando a fondo tine super usque ad conturnia tine.
contus sm. ”trave che lega la costolatura della nave;
cintura sopra la copertura del bordo della nave”
CGG 40 a.1259 (PortoV.) serras et contos omnes lignaminis pro quadam sagita.
JAN.1 261, 297.
L conctus. contare. contoval. conucius. D contuali.
conucius sm. “trave”
CST 296 a.1381 canterios vel conucios.
L contus.
convencionaris agg. “relativo a un contratto”
CA 591 a.1292 item in una litera convencionari ij. s.
IVI, 684 Gloss.: “forse già una lettera di cambio?”
L convencionem. conventatus.
convencionem sf. “patto, accordo, convenzione”
BSR 40 a.1173 quod molendinum non est in illo manentatico sed est extra istam convencionem. CP 966 a.1396
facta seu composita fuit liga, seu pacta et convenciones
facte fuerunt.
L convencionaris.
convenientia sf. “accordo, patto (cf. ingl. covenant)”
GIB 354 a.1169 hanc convenientiam et que in ea ostenduntur capitula… debent habitatores totius civitatis genue a primo usque ad minimum custodire.
convenium sn. “venuta, immigrazione”
RVN 128 s. xiv. (Noli) quod piscatores extranei, qui fecerint convenia in naulo, tractentur… uti cives nauli, et habere possint calas matutinas.
conventatus agg. “convenzionato, legato da contratto”
CSS 314 a.1435 (Sanr.) de famulis sive messagiis conventatis. si aliquis famulus… se concordaverit cum aliqua persona… ad sibi serviendum et ad faciendum eius
opera et negotia ad certum terminum…
L convencionaris. conventionatus. conventus. D convento.
conventicula sf. “accordo fra venditori, cartello”
LG 416 a.1383 si quis ex macellariis antedictis… faciat
aliquam conspiracionem, conventiculam, ligam, iuramentum vel ordinem contra predicta ad eorum artem spectancia… quominus copia carnium in civitate ianue possit haberi… GR 2.43 a.1610 (Sav.) conventiculas vel coniurationes aut federa (que vulgariter lige dicuntur).
L conventus.
conventionatus agg. “convenzionato: di comuni legati e sottoposti a Genova attraverso patti e convenzioni”
DSP 67 a.1487 omnes et singuli subditi communis ianue
tam ex locis conventionatis quam non conventionatis…
L conventatus. conventionem.
conventionem sf. “accordo, patto”
BTS 167 a.1290 pax et conventionem factam per dominum soldanum melech elmansor, soldanus egypti. LG
148 a.1327 homines universitatum habentium dicta verba
in conventionbus suis initis cum comune ianue… DTC
161 a.1381 hoc est exemplum seu registratio cuiusdam
instrumenti scripti in lingua ugaresca certorum pactorum
et conventionum initorum et firmatorum inter magnificum et potentem dominum eliam tunc dominum sorcati
conv
… et egregios et nobiles et prudentes viros dominorum
ianonum de boscho… bernabovem ricium… BAV 191
a.1393 (Moncalvo) aliquam ligam, conventionem, fidelitatem vel pactum. LJ.1 473 a.1202 non faciemus conventionem vel iuram cum aliquo loco vel terra.
L conventus. conventionatus.
conventus sm. “accordo, patto”
SSA 131 a.1345 (Sav.) et quod (ferrarii) non facient inter
se rassam vel coniurationem vel conventum ad dampnum
alicuius civis saone.
L conventatus. conventicula. conventionem.
conversus sm. “converso, frate laico servitore”
LMS 223 a.1222 ego guillelmus de monte minister ecclesie sancti andree de calasco… recipio te nicolosum in
fratrem et conversum et clericum eiusdem ecclesie.
DUC.2 547: conversi in monasteriis dicuntur laici monachi laicis exercitiis et monachorum obsequiis addicti
convivare vb. “convitare”
ASA 335 a.1350 (Alb.) quod nulla persona nostre iurisdictionis audeat vel presumat… invitari vel convivari
seu invitari vel convivari facere vel secum habere ad nucias vel aliquod convivium ultra triginta duas personas.
L convivium. D conviar.
convivium sn. “convito, pranzo”
ASA 335 a.1350 (Alb.) secum habere ad nucias vel aliquod convivium ultra triginta duas personas.
L convivare.
cohoperire vb. “coprire con un tetto”
SRB 45 a.1176 (Sav.) debent fdare suam partem de clappis quando ecclesia sancte marie de saona cohoperietur.
GC 355 1191 et promittit… levare antea solare unum et
astrigare solare unum et cooperire.
L cooperta. coopertus. cooprire. coperire.
cohopernare vb. “incavigliare, guarnire di caviglie
di legno e perni di ferro per connettere le assi della nave”
BSL 36 a.1248 de omni labore pertinenti ad calefatiam,
et elevare et cohopernare et pegare.
cooperta sf. “coperta da letto”
NL.1 100 a.1203 ego bartholomeus aborrator… de eo
quod cotonabo et de eo quod spalmabo coopertas.
L coopertorem. coopertorium. coopertum. cohopertura.
cooperire. coopritorium. coperta. goperta. D cuverta.
cooperta sf. “coperta, ponte della nave”
CDG.1252 navis cooperta cum duobus coopertis debet
dare libras tres. NL.2 331 a.1225 illud lignum… facere
in eo coopertam et talamos duos coopertos. BSL 6
a.1246 (navis) altitudinis in prima cooperta palmorum
viiii. BSL 220 a.1268 et ipsam (navem) habere calcatam
et pegatam de pice et cohopertas et talamos habere completas et completos cum castello et super castello et ponte et superponte et paradiso. IA 28 ad a. 1282 navem
unam pisanorum de duabus cohopertis. VFD 46 s.xiii. si
de rebus illis que super cohopertam essent iactus fuerit.
PLM 588 fine s.xiii. de quolibet ligno de una cohoperta… lignis de duabus cohopertis… de tribus cohopertis.
GR 2.52 (Var.) navem pegatam et calcatam totam cum
tribus cohopertis et tribus paradisiis.
coopertorem sm. “coperta da letto”
CGS.1 92 a.1156 et lectum… et coopertorem arietinum
L cooperta.
coopertorem tectorum sm. “conciatetti”
SMV 108 a.1221 bosus de ponte decimo, coopertor tectorum.
coopertorium sn. “coperta da letto”
CGS.2 69 a.1162 coopertorium quod habeo in domo domine anne deotesalvet. BSR 368 a.1218 cussinum unum,
coopertorium unum. CGG 48 a.1259 (PortoV.) culcitram
unam et cohopertorium unum. LG 701 a.1406 copertorerii, imperiorii et sartores, cohopertoria deploides et res
arti sue pertinentes vendentes.
L cooperta. copertorium.
298
cope
coopertum sn. “coperta di nave”
SF 184 a.1190 (Sav.) et habebit navis castelum et supercastellum in pupa et castelum in prora, et duo cooperta.
CGG 34 a.1259 (PortoV.) supra cohopertum dicti ligni
sive taride.
L cooperta.
cohopertura sf. “copertina di registro”
CST 168 a.1381 (Taggia) ei illud (instrumentum) ponere
infra dies tres in cartulario grosso ad minus unius quaterni appapiri cum cohopertura carte.
Cf. JAN.2 385, 417: “cohopertura: coperta della nave”
L cooperta. copertura.
coopertus agg. “coperto”
CDG.1252 navis cooperta cum duobus coopertis debet
dare libras tres. RBR 20 a.1254 (Sav.) introytum et exitum coopertum. NL.2 331 a.1225 illud lignum quod est
inceptum in fontenella… facere in eo coopertam et talamos duos coopertos, unum in proa et alterum in popa.
L cooperire. copertus.
coopertus agg. “tinto”
SMV 48 a.1185 unum par pellium coopertum de perso
–– pelles meas coopertas de vermilio.
cooprire vb. “coprire con un tetto”
MCD 49 a.1496 (Fin.) infirmaria que erat cooprienda an
deberemus choprire.
L cooperire. choprire. D crovir.
coopritorium sn. “baldacchino, copertura del letto”
RPV 206 [= ASSSP 27 (1949) 137] a.1201 (Var.) coopritorium grissum scarlate vermilie.
L cooperta.
coornicem sf. “cornice, cornicione”
CAC 36 a.1178 (Sav.) et si placuerit tibi destruere coornicem que est superius in turre… NB 88 a.1198 et (murum) altum promittit facere usque a cursu coornicem supernam que est subtus clapis enrici… set non incidere
coornices de clapis.
L cogornicem. cornicem.
copa sf. “coppa, vaso”
MBL 315 s. xi. (Lérins) vi. copas vini. NL.1 18 a.1203
pro copa quam perdiderat ei. RCP 352 a.1277 (Sarz.) ollarum, urceorum, minolorum perapsidorum, copparum,
incisorum, chuchiariorum.
L cupa. D chopa.
copa sf. “misura di capacità per liquidi e cereali; imposta”
GR 2.25 potestas… percipiendii dictum introytum, videlicet unam copam de qualibet mina victualium, que ianuam deferuntur, que copa sit centesima mine.
L copallus. copeta.
copa sf. “specie di nave”
JAN. 2 247.
L copanus.
copallus sm. “imposta”
LJ.1 600 a.1218 illud quod accipitur de grano videlicet
copalli.
L copa. copeta.
copanus sm. “piccola imbarcazione, scialuppa”
MS 176 a.1221 insuper copanum unum plenum lapidibus
et muratum ante fucem vinctimilii pro ipsa claudenda demersit. BSL 32 a.a.1246 quod domini et participes navium teneantur solvere locationem copanorum. RRR 84
a.1388 dicti veneti cum uno copano miserunt paucos homines ad comburendum dictam cocham.
L copa.
copparium top. “Copa (nel territorio di Caffa)”
TL.1 346 a.1455 officium consulatus copparij.
Cf. TL.3 962.
copellus sm. “mastello usato per raccogliere e misurare il grano macinato”
SOV 287 a.1428 (On.) item quod molinarii teneantur habere copellum cum quo capiunt multuram habentem gar-
cope
bulas altitudinis infrascripte mensure. SOV 290 a.1428
(On.) et rasperii debeant habere copellum scandaliatum.
G.DE GREGORIO, ROM 58 (1932) 258: < gr. k›pellon
“mastello”, cf. nap. copiello, m.s.
D cupelu.
coperchium sn. “coperchio
BNA 253 a.1260 (Vent.) arcas tres… inter quas est una
sine coperchio. CPB 241 a.1362 (Bobbio) item unum
banchale de duobus coperchijs. CPB 244 a.1388 (Bobbio) item unum banchale a tribus coperchijs cum scrana
post. –– item unum banchale cum quinque coperchijs positum in statione. –– item unum scrineum a duobus coperchijs. NBI 38 a.1390 capsa una sine coperchio. NIS
355 a.1425 gobelletum unum de argento deaurato altum,
cum coperchio. PVP 228 a.1451 item praterii sex magni
cum suis coperchiis. PVP 229 a.1456 cavagnum unum
cum coperchio magnum.
L coperclum. coperculum. coperchum. copertulum. coverclarius. (fontana) coverclata. D cuverciu.
coperclum sn. “coperchio”
SSL 171 a.1336 una tacia alba et unus potus parvus cum
esmalto in coperclo de argento albo de liga turonensium.
L coperchium.
coperculum sm. “coperchio”
SSL 218 a.1336 iii. testi cum coperculis de ramo.
L coperchium.
coperchum sn. “coperchio”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam mastram frustam
sine copercho.
L coperchium.
coperire vv. “coprire”
ASD 65 a.1381 item soniam unam panni sete pro coperiendo corbam sive quinam.
coperta sf. “coperta, ponte della nave”
DAF 56 a.1300 navim meam de tribus copertis. SIG 324
a.1330 et tenere unam ex dictis balistris in coperta. SIG
417 a.1330 cocha trium copertarum. TL.3 651 a.1449 de
mercibus in coperta non portandis. DSP 13 a.1459 navim seu lignum de duabus copertis… lignum unius coperte. DSP 98 a.1502 navigiorum de coperta.
L cooperta. copertona. copertorem. copertorerius. copertorius. copertura.
copertona sf. “copertone, grossa coperta?”
VCB 350 a.1298 (Bonif.) vegetes tres, parolinum unum,
copertonam unam, frascatam unam.
L coperta.
copertorem sm. “conciatetti”
RCP 83 a.1278 (Sarz.) blancus copertor. DRG.3 1157
a.1327 tibi oberto de sancta savina, copertori… obertinus
de clavaro, copertor domorum.
L coperta
copertorerius sm. “fabbricante di coperte”
SSA.2 142 a.1345 (Sav.) iuperii et copertorerii… copertorerii facientes copertorios. LG 248 a.1363 symon de monelia copertorerius. MNS.1 17 a.1376 de sacramento juperiorum et copertoreriorum. LG 646 a.1404 quod non liceat
copertoreriis emere vel vendere…ad pondus cantaretorum.
LG 701 a.1406 copertorerii, imperiorii et sartores, cohopertoria deploides etres arti sue pertinentes vendentes.
L coperta. copertorius. coperturerius.
copertorius sm. “fabbricante di coperte”
LG 665 a.1406 ars copertoriorum.
L copertorerius.
copertorius/ –m sm/n. “coperta”
CAC 255 a.1179 (Sav.) et culcitram unam et cuxinum i.
et copertorium i. et linteamina ii. DAF 23 a.1300 copertorium unum virmilium. PVP 220 a.1451 item copertorium unum burdi de alexandria. SSA.2 142 a.1345 (Sav.)
copertorerii… facientes copertorios in civitate saone.
REW 2206. ALE 120.
L coperta. D copertor.
299
copo
copertorius/ -m sm/n. “coperchio”
GDN 639 a.1254 (Noli) foramen… factum in copertorio
dicte capsie. PVP 262 a.1461 copertoria duo pro corba.
PVP 112 copertorii duo pro pane.
copertulum sn. “coperchio”
SSL 169 a.1336 quatuor poti magni pro vino de argento
albo cum esmaltis in copertulis de liga sterlingorum.
L coperchium.
copertura sf. “copertura, tetto”
BSR 409 a.1253 et dictam domum habitare et eam manutenere de coperturis et de serraliis, meis expensis.
L cohopertura. coperta.
coperturerius sm. “fabbricante di coperte”
LG 646 a.1404 quod coperturerii et sartores ponderent ad
billancias… –– quod non liceat copertoreriis emere vel
vendere… ad pondus cantaretorum.
L copertorerius.
copertus agg. “coperto”
LG 436 a.1383 non portet fimum, letamen, vel murtam
nixi in sachis saitanis vel zerbinis copertis.
L coopertus.
copertus agg. “tinto”
CAC 425 a.1181 (Sav.) par pellium agnelli copertas de
perso.
L coopertus.
copertus agg. “nascosto, non apparente”
DAF 41 a.1300 universa mea bona mobilia et immobilia,
coperta et discoperta ubique existentia. PLS 470 a.1301
universa mea bona habita, coperta et discoperta, tibi pignori obligo.
L discopertus. D crovir.
copeta sf. “tazza”
NIS 354 a.1425 certas copetas de argento.
L cubetta.
copeta sf. “tazza, unità di misura del prelievo dell’imposta sul grano”
CNM 206 a.1204 (Sav.) dominus wilielmus guertius,
saonensium potestas, vendidit iacobo loterii, sicut hodie
colligitur et capitur, copetam grani et aliarum que venduntur ad quartinum, sive intratam lezide… que copeta
est lvi pars quartini saone. CNM 425 a.1206 (Sav.) cabella copete. PMS 177 a.1239 (Sav.) proventus copete
sive leçide grani et blavi. PMS 194 a.1248 (Sav.) homines albingane debent solvere in civitate saone copetam et
obolum unum pro cantario et denarium unum pro bestia
honerata sale. SRC 296 a.1294 (Sav.) dicte copete sive
leçide… ad racionem duarum copetarum pro mina. SSA
259 a.1330 (Sav.) copetam… tractam postea ex dicto grano lombardo pensato, reperierunt pensare unc. decem…
–– non computata copeta nec mondalia… SSA 253
a.1345 (Sav.) ponderaverunt granum… extracta copeta,
tara pro sacho… resta neto de copeta et de sacho rub.
quinque.
L copallus. D copeta.
copia sf. “copia, trascrizione”
PPE 85 a.1191 (Vercelli) et si aliquando memorate concessionis autenticum documentum ecclesie de castello
necessarium fuerit, exhibere debeant et ipsius copiam facere. CSS 204 a.1435 (Sanr.) teneatur dari facere…
exemplum, sive copia ipsius inquisitionis, accusationis
seu denunciationis. CSS 266 a.1435 (Sanr.) et dari faciat… illi debitori… copiam scripture, appodisie seu instrumenti.
L acopiare.
coplileto sn. “copriletto”
PVP 276 a.1488 coplileto uno saie vermillie.
L coprilectus.
(de) copolario cognome
PTS 26 a.1258 (PortoV.) ego recuperus filius quondam
laborantis de copolario.
copr
copresius sm. “ciprese”
DAA 70 a.1279 ita unam capam… et unum copresium
lombardeschum infodratum de una penna.
L ciprese.
copricapusorium sn. “fodera usata per proteggere
gli abiti dalla polvere. durante l’estate”
PVP 282 a.1488 item copricapusorium unum bocasini
pro estate.
PVP 87.
coprilectus/ copriletus sm. “copriletto”
PVP 219 a.1451 coprilectum unum vermilium. PVP 229
a.1451 copriletum unum sargie viridis. PVP 264 a.142
item copriletum unum album pro puero. MAS 40 n.
a.1463 tellam, sarzam, coprilectos et bancherias, bocasinos… PVP 304 a.1492 pro… uno coprilecto vermilio.
L coplilecto. D crovelecto.
copriperticha sn. “panno che ricopre le aste del baldacchino”
PVP 229 a.1456 copriperticha unum cocasini damaschi
pictum. PVP 282 a.1488 item copripertica unum talle.
L crovipertega.
choprire vb. “coprire con un tetto”
MCD 49 a.1496 (Finale) infirmaria que erat cooprienda
an deberumus choprire.
L cooprire.
coprisius sm. “ciprese”
DAF 23 a.1300 coprisius unus et mantus de blavo… coprisium foderatum de blavo.
L ciprese.
copula sf. elmo
NL.2 352 a.1225 panceram unam ferream et copulam i.
ferream.
L copus.
copus am “tegola”
LG 438 a.133 lateres et clapelle, ert etiam copi.
L cupus.
copus sm. “elmo”
ASD 70 a.1381? (Caffa) copum unum ferreum procapite.
L copula.
coppus sm. “orcio, giara”
SIP 177 a.1420 (Massa) duo coppi ab oleo pleni olei tenentes libras 25 vel circha.
SIP 68.
L cuppus.
coquere vb. temprare”
LG 40 a.1383 veretoni… qui de azario non sunt cotti.
L cocta. decoquere. excucere. D cöxe.
coquere vb. “bruciare, marchiare a fuoco”
SSA.2 35 a.1345 (Sav.) faciam ipsum coqui in facie in
cruce.
coquina sf. “cucina”
RCP 138 sg. a.1188 ‘(Luni) de porco quem coci interfecerint et paraverint ad opus coquine. –– valentinus autem debet
servire domino episcopo per medium annum de propria et
speciali coquina ipsius domini episcopi. –– coquinam, quam
ipse facit usque ad aquarolium muri domini archiepiscopi,
qui est in coquina. PPE 284 a.1311 facere fieri coquina cum
fogorali et lavelio. FCR 435 a.1325 in coquina… aquirolum
et fogoranum in quo possit facere coquinam et focum.
OGM 190 a.1474 in camera superiori prope coquinam.
CPB 256 “la cucina era spesso al piano superiore della
casa”
L cosina.
cor/ cora sn/f. “cuoio
CGS.1 25 a.1156 unum colçerer de cor… dos cosinos
unus de corre. DDG 223 a.1376 pro core peciis ccc.
DDG 259 a.1376 pro core de buffaro peciis x. misis pisis… DDG 857 a.1377 pro core crude trache x. delatis
de yspania. CDC 31 a. a.1386 core vermelie faxia ii.
PAC 20.
L corium. coria. D cor.
300
cora
coracerius sm. “fabbricante di corazze”
AND.1 393 a.1293 tibi ton coracerio de florentia.
L coiraciarius.
coracia sf. “corazza”
SIG 324 a.1330 comitus… cum armis suis, scilicet coracia de proba, collareto de fero… cervelleria de proba.
VFD 90 a.1330 coraciam unam de media proba. AND.1
393 a.1293 ministerium faciendi coracias et artem corazarie.
L coiracia.
corada sf. “corata, coratella”
SOV 280 a.1428 (On.) item non debent (macellatores)
vendere ritiolam ad pensam nec fiancum nec intramina…
nec diminuere coradam.
L corata.
corragium sn. “cintura”
PLS 327 a.1301 corragium unum argenti.
L corrigium.
choragne top. (Irlanda)
DKR 607 a.1435 dum dicta navis esset in irlanda in portu
choragne.
corallarij sm. “corallieri” arte genovese
PC 331 a.1557.
L coralerius.
corale sf. “indumento femminile: = orale?”
VCB 214 a.1245 (Bonif.) corale unum meum lini et sete.
L orale.
coralerius sm. “pescatore di coralli”, cognome
MSI 325 a.1500 jacobus vanotus petri coralerii.
L corallum. corallarij.
coralium sn. “corallo”
LG 9 (= SC 184) a.1157 exceptis panno et ramo et ferro
et coralio et his similia. SSL 191 a.1336 libre v. cum dimidio de coralio in quatuor branchis.
L corallus.
corallus/ -m sm/n. “corallo”
CGS 1.56 a.1156 libras viii. safrani et coralli centenarium i. CGS.2 43 a.1162 de rebus nubeloti in duabus
platis et uno barili de corallo. NL.2 102 a.1216 lib. xxv.
et sol. xviii. et den. iii. implicitos in corallo. FCD.2 358
a.1281 libras… implicatas in pariis octo de cultelletis…
paria tria cum manicis corallorum. VFD 85 a.1309 preter
saffrano, ambra, corallo. PVP 261 a.1461 resta una coralorum cum certis perlis argenti. BBL 23 a.1472 unum
ro(tulum) lxxxiii coralorum, enti (= empti) ab quidam
maulum (moro). DDG 371 a.1376 pro coralorum capsiis
v… coralorum minutorum (in grani) capsia i. ASD 51
a.1381 una cassia corallorum. CDC 50 a.1386 coralorum
capsia i. BF 86 s.xiv. (Sav.) gradius unus cum manicho
uno corali guarnitus argenti. PC 285 a.1477 subtrahuntque coralos civium et merchatorum. PVP 305 a.1492
pro… corallis et signis £ 17. PC 394 a.1498 plerumque
comperitur quod laboratores seu fabricantes coralos bonos et sufficientes ipsis datos ad fabricandum per magistros vel mercatores, coralos ipsos commutant in coralum
nuncupatum terragium, non ita bonum.
PC. PGC 101 n. PML 375 sgg.
L coralium. coralerius. D cualu.
coramen sn. “cuoio”
LEM 260 a.1259 item retagium de coramine. GSS 135
a.1330 (Sarz.) mortellas incidere… pro tinta vel cuncia
coraminis. CPB 245 a.1338 (Piac.) item sex capelos feltri et coraminis. LG 552 a.1406 quod aliqua persona non
ungat aliqua coramina nisi cum, et de, assungia equina,
seu cum, et de, assungia et pinguedine porcina.
L cor. coyramen. corium. D corame.
coranus sm. “specie di pesce”
PPV 86 sg. a.1370 (PortoV.) de coranis teneantur dare…
coranos centum pro denarios sex. –– sardine et corani.
D cönaru.
cora
corapistolem sf. “specie di stoffa”
GG.2 453 a.1206 pecias duas de drapis que dicitur corapistolis.
corarius sm. “cuoiaio”, cognome
RCP 84 a.1278 (Sarz.) durans corarius.
L coirarius. D cöià.
corassa sf. “corazza”
SGM 102 a.1376 (Massa) corasse veteres et tristes quinque.
L coiracia.
corazaria sf. “arte della produzione di corazze”
AND.1 393 a.1293 ministerium faciendi coracias et artem corazarie
L coiraciarius.
corassina sf. “specie di corazza”
SGM 103 a.1376 (Massa) corasine quatuor.
L coracia. D corazina.
corata sf. “corata, coratella”
RCP 139 a.1188 (Luni) pelles omnes sunt curie, et collari
et corate sunt cocorum… coci debent habere… sumatam
porci preter barbinam et collare et coratam cum tribus
nodis. GR 2.25 (Sospel) vendere teneatur… coratam
cum corde.
L corada. D cuà.
corataria sf. “arte dellla conceria”
GR 42 (Nizza) aliquis non sit ausus uti officio coratarie,
nisi primo iuraverit.
L curateria. corium. D coiraté.
corraterium sn. “corridoio, sulla nave”
BSL 370 n. a.1253-55 (Marsiglia) exceptis corrateriis.
L coretorem.
coratia sf. “corazza”
NBI 38 a.1390 item coratia una. PLL 472 a.1441 corratie cum manicis cupis et collariis.
L coiracia.
coratum sn.
DRG.3 944 a.1306 et debent honerari et stivari dicta lana
in dictis galeis ad cunia duo et unum coratum tantum et
non ultra, et si maiorem stivam facerent tunc debent minui solidi quinque de naulo pro quolibet cantario.
coratus agg. “(di vino) svampito”
LG 406 a.1383 vinum quod sapiat acetum, vel sentiat de
ponto vel de grogo vel de marcido, vel quod sit coratum
vel svampitum.
corba sf. cesta, vaso, culla”
PLP 103 a.1250 (Sav.) vidi… quendam hominem cum
corba una in collo. GR 48 a.1267 (Apric.) colligere in cavagno aut inginio, sive in corba et in alio aliquo vase seu
felegata alienas uvas. RCP 687 a.1275 (Sarz.) iiij corbas
de vino in popletulo. LG 23 s.xiii ne faciant corbas de lignis castanearum. LG 419 a.1383 corbis, cistis vel cavagnis. CDC 25 a.1386 mercium corba i. PPV 114 ca.1400
(Gen.) ne faciant… corbas vel cavagnas de vigis castanearum. SOV 229 a.1428 (On.) sive collegerit (fructus) in cavagno, corba seu falda.. TL.3 1000 sg. a.1474 corbe plene
veretonorum… novem. –– pecii magni et parvi coiraciarum marcidarum in una corba viginti quatuor
L corbella. corbem. corbinum. corbona. curbem. gorbinus. D corba.
corba sf. “culla”
ASD 65 a.1381 item soniam unam panni sete pro coperiendo corbam sive quinam. PVP 262 a.1461 copertoria
duo pro corba. PVP 335 a.1506 cunas sive corbas.
corbella sf. “cestello”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item tres corbellas.
L corba. D curbela.
corbem sm. “cesta”
CGG 173 a.1260 (PortoV.) corbes iii. LG 426 a.1383 panerios, corbes. LEM 188 a.1238 vegetem, curtelos ii. et
corbes et discum , tinellum i., trapunctas.
L corba.
301
cord
corbia top. “Corbie (Fr. sett.); tessuto di Corbie”
DRG.215 a.1200 (Gen.) capam l. corbie.
L curbie.
corbinum sn. “cesta usata per la vendemmia”
GR 42 a.1519 (Alb.) possit portare facere ad vineas vel
alium locum corbina, cavagnia seu bariles vel alia vasa
causa vindemiandi.
L corba. gorbinus. D corbino.
corbinum sn. “nassa”
GR 2.49 (Sospel) piscantes cum corbino, nauzea, incanata, bertavel, barrel et capairono.
corbona sf. “grossa cesta”
DMC 221 a.1398 ipsa omnia mastica ponere et collocare
in corbona.
L corba.
corceus sm.
PLL 514 a.1441 (= VFD 187 a.1403) alumine, grano, vino, uva, garoulea, corceis et lana.
IVI, n.: coriis ?
corchibitus agg. “(di tessuto) operato con inserimento di fili d’oro”
AND.1 221 a.1401 pro precio planetarum trium: unius
videlicet corchibite auro et perlis ad acum…
L carchibitus.
corda sf. “corda, fune; strumento di tortura”
GC.2 289 a.1192 corde debent esse marignani (devono essere fornite da M.). VCB 7 a.1238 (Bonif.) cordas canabi
decem. VCB 40 a.1238 (Bonif.) fardelli duo qui erant ligati scilicet unus de corda de erba et alius de corde de canabo. DRG.2 269 a.1244 peciam unam faudati et cordas et
sarpelerias. SIG 324 a.1300 balistram unam de streva…
cum duabus bonis cordis ultra magistram. ASA 124
a.1381 (Alb.) nulla persona audeat… tenere sive nutrire super territorio ortoverii caplas salvo una que mittatur ad manum et cum corda. CST 176 a.1381 (Taggia) et in statella
balantiarum nichil sit additum nisi cordam et balantie quarum una ponderet plus quam alia… LG 435 a.1383 artem
buelorum pro faciendo cordam laborare. CDC 30 a.1386
corde de laudo fangotus i. CPB 245 a.1388 (Piac.) item
pensses octo cordarum inter subtilem et grossam… item
duodecim zonchulas corde pro bobus. LG 601 a.1403 laborare artem buellariam… pro faciendo cordas que appellantur […] sive buellas. MBA 377 a.1407 (Seyne) cordas.
DSP 116 a.1414 aliquam quantitatem sartie sive cordarum.
CAR 25 a.1435 cordis seu funibus. TL.2 799 et dato sibi
certo tormento, quia non elesimus ipsum tirare ad cordam
essendo senis et non bene conditionatus.
L cordarius. cordella. cordelatus. cordonus. cordulus.
gordena. D corda.
cordanerius sm. “pellaio, cuoiaio”
FAF 245 a.1262 bononato de alba… cordanerio. DSP
332 a.1553 confectores seu cordanerii et unctores.
L cordeanerius. cordoanus. D curdané.
cordaria top. (Sav.)
BG 180 a.1484 (Sav.) a quo termlino seu aqua descendens ibidem et pro termino usque ad dictum groppum
cordarie.
cordarius sm. “fabbricatore di corde” cognome
CNM 332 a.1203 (Sav.) henricus cordarius.
D corderio.
cordeanerius sm. “pellaio, cuoiaio”
CGS.1 40 a.1156 otonis boni cordeanerii.
PAC 5.
L cordanerius. cordenarius. cordoanerius. cordoanus.
cordonaverius. D curdané.
cordella sf. “nappa, cordella, accessorio dell’abito
femminile”
VCB 7 a.1238 (Bonif.) frexios et cordellas. VCB 40
a.1238 (Bonif.) pecie tres de cordellis. LG 864 a.1404
vestes, zone, corrigie, cordella, viarbara et alia iocalia.
cord
AS 64 a.1432 cavegerias, cordellas et texutos sive cintos
syricos. TL.1 833 a.1458 petie due cordellarum pro coiratijs. MAS 41 a.1463 liceat merceriis… de ipsa (septa)
vel de ipso (auro et argento) facere… cordelas, cinctos,
franzias seu fenogetos. PVP 297 a.1491 pro frexeto et
cordella pro dicta gamorra. PVP 300 a.1492 parmi 4
cordele.
PVP 359.
L corda. cordelatus. D curdeleta.
cordelatus agg. (“di tessuto) a coste”
PVP 331 a.1508 pro panno cordelato parmi 13.
L corda. cordella.
cordem sf. “corda”
VCB 40 a.1238 (Bonif.) fardelli duo qui erant ligati scilicet unus de corda de erba et alius de corde de canabo.
cordenarius sm. “pellaio, cuoiaio”
DSP 332 a.1553 artes confectorum seu cordenariorum et
unctorum.
L cordeanerius.
cordoanaria sf. “arte della lavorazione delle pelli”
NL.1 174 a.1203 lb. … cum quibus promitto laborare et
negotiari in cordoanaria et in domo tua de blancaria.
L cordoanus.
cordoanerius sm. “pellaio, cuoiaio”; cognome
CGS.2 111 a.1163 nos otobonus et anselmus cordoanerii. CGS.2 156 a.1163 ascherius cordoanerius. CDG.2
173 a.1173 baldicio cordoanerius. CNM 131 a.1203
(Sav.) faxum unum de beccunis quem sibi petit jacobus
iule cordoaneriis ianue. TL.2 301 a.1464 bartholomeo de
monteacuto cordoanerio. DSP 283 a.1564 nonnullos artifices artis unctorum seu cordoaneriorum apperuisse
apotecas… quod enim respectu fectoris et male olentie
cedit in prejuditium vicinotum et hsabitantium in dicta
contracta
L cordeanerius. cordoanus. cordonem.
cordoanus sm. “specie di pelle lavorata all’uso di
Cordova”
CAC 336 a.1180 (Sav.) faxi iiii. de agnine… et cordoanos vi. et coria iii. que sunt circa agninas. GG 29 a.1200
de soma una et media de baçanis et de cordoanis. DRG.2
137 a.1213 occasione cordoanorum quos… vendidit.
LMS 153 a.1222 tantum de cordoano… LMS 450
a.1226 tantum de cordoano afactato. GVG 69 a.1244
cum quaternis triginta duos cordoani grossi. DRG.2 485
a.1253 me tibi dare debere lib. xxx que tibi restant solvende de victura et pedagiis cargiarum sexdecim cordoanorum. LEM 250 a.1259 confessus fuit… se emisse tantum cordoanum… DDG 215 a.1376 pro cordoanorum
ballis v. LG 718 a.1406 sellarius non possit… vendere
aliquam sellam de montonina pro cordoano.
Cf. CVM mil. cordovan “sommacco, pelle da scarpe”.
L cordanerius. cordeanerius. cordoanaria. cordoanerius.
cordonaverius. cordovanus. corduanus. cordubanus.
cordonem sm. “pellaio, cuoiaio”
SOV 240 a.1428 (On.) item quod nemo debeat facere
multam nisi de sua… excepto cordonibus quod possint
accipere pro suo usum tantum.
L cordoanerius.
cordonum top.
CDG.2 377 a.1190 torselli panorum de fisac et de cordono et de limoginis.
cordonus sm. “cordone; cimosa”
MAS 117 n.65 a.1471 de diversis coloribus cordonorum
pannorum serici. CPB 245 a.1388 (Piac.) item unam
duodenam de cordonis de serico… item quatuor cordonos de repo. AS 66 a.1432 in pannis siricis rubeis vel
morellis factis de grana apponantur cordoni pro aliqua
parte crocei et pro aliqua parte virides. PVP 253 a.1458
cordono duo a clavibus.
L corda. gordena. D cordonetto.
302
core
cordovanus sm. “cuoio, pellame”
DRG.2 484 a.1253 cargias sexdecim cordovanorum.
L cordoanus.
corduanus sm. “cuoio, pelle”
DNB 114 a.1197 torsellos iii. corduani. NL.1 110
a.1203 duodenas centum corduanorum… istud corduanum. NL.1 174 a.1203 annuatim… pro pensione lib. vi.
jan. et unum bonum corduanum dare. GG.2 443 a.1206
se comparasse tot corduanos. NL.1 396 a.1210 me… accepisse a te tantum corduanum. NL.2.339 a.1125 pretio
corduanorum quos ei vendidisti.
L cordoanus.
cordubanus sm. “cuoio o pelle”
FAG 42 a. 1278 (Parigi) de pecia cordubani sive rubei sive alterius coloris iiii. denarios.
L cordoanus.
cordulus sm. “cordoncino”
MSB 180 a.1427 litteras apostolicas… veris bulis plumbeis cum cordulo canapis more romane curie impendentibus bulatas.
L corda.
correa sf. “correggia?”
CA 613 a.1292 item in correis pro strettis [IVI, n.: staffe
(ingl. stirrups)?].
D correa. curea.
correa sf. “ballo (lat. class. chorea)
CSG 65 a.1375 ne ludant ad azardum nec correis se immisceant.
L correizare. correzare.
coreallum top. (Noli)
PMS 40 a.1189 (Sav.) ab aqua corealli. SRB 210 a.1189
(Sav.) fossatum de coreallo. RVN 126 s. xiv.? (Noli) fossatum corealli.
corredere vb. “(= corrodere?) devastare”
PLP 95 a.1250 (Sav.) oves xx… correserunt vineam et
seminatum.
coredissa sf. “donna di malaffare”
GR 42 (Nizza) si aliquis vocaverit mulierem maritatam
meretricem vel coredissam dabit pro iustitia solid. x.
D scurlüssua.
corredorium sn. “(sulla nave) corridoio, passaggio
sotto il ponte”
BSL 300 a. 1269 faciam… quandam navem de novo…
de manerie et mensuris infrascriptis… vicelicet…. et in
corredorio palmorum sex.
JAN.2 360.
L coretorem.
coredum sn. “corredo domestico, masserizia”
GR 26 a.1330 (Sarz.) de coredis non accipiendis in pignore… non possint coreda de lecto vel dorso in pignore capi.
L conredum. cunredum.
corredum sn. “corredo, attrezzatura della nave”
BSL 72 a.1250 navis… omnibus sarciis suis barchis corredis et apparatibus. DAA 38 a.1274 predictam navem
cum omni sarcia, corredis et apparatu ipsi pertinenti.
CGG 359 a.1275 (PortoV.) navim unam… cum omnibus
sarciiis, apparatibus et corredis. MFV 402 a.1291 galeas… munitas de sarcia corredo et apparata ad satenciam. PLS 218 a.1301 galeam… paratam et furnitam omni sarcia, corredo et apparatu ipsius. ACL 112 a.1344 ligni de orlo… cum sarcia, corredo et apparatu ipsius ligni.
BGO 139 a.1360 propter amissionem alicuius sarcie seu
corredi ipsius ligni. DKR 338 a.1426 navim aparatam et
fulcitam hominibus er corredis, armis, panatica et aliis
omnibus necessariis. GR 22 a.1519 (Alb.) si aliqua persona reperta fuerit committere furtum in dicta maritima
de corredis et assuexiis (= arnexiis).
LDM 22.
corregeta sf. “piccola cintura”
PVP 304 a.1492 una corregeta argenti pili leonis.
L corrigia.
core
corregiarius sm. “cinturaio”; cognome
SC 379 a.1188 laurentius corregiarius. CSL 116 a.1250
johannes correggiarius.
L coreçarius.
coreia top. (Sav.)
SRC 354 (Sav.) a.1297 valle de coreia.
correizare vb. “ballare, partecipare a balli”
CSG 65 a.1375 quod subdiaconus vel diaconus vel sacerdos ludentes ad azardum vel correizantes condennentur.
L correa. correzare.
corellum sn. “usbergo, farsetto corazzato, parte dell’armatura”
CNM 242 a.1203 (Sav.) quod ugo fornarius habet corellum l. in pignore pro solidis lii. jan. LMS 422 a.1224 corellum unum. NL.2 218 a.1225 accepisse a te valente
osbergerio corellum unum ferreum. NL.2 263 a.1225 accepisse a te… osbergerio corellos ferreos. DGC 292
a.1235 bene guarnitus uno corello ferreo vel pancera et
una capellina, scuto et spata et lancea. LEM 232 a.1238
item corellum unum, barberiam unam. VCB 6 a.1238
(Bonif.) corellum meum ferri cum manicis. FNV 76
a.1239 panceriam et corellum. VCB 235 a.1245 (Bonif.)
corelum unum cum manicis. PLP 87 a.1250 (Sav.) inveni balianum cum duobus sociis suis armatos… scilicet
cum corellis et gorgeriis magnis et bacilotis. LEM 260
a.1259 item corellum unum ferri. CGG 270 a.1261 (PortoV.) osbergum unum ferreum furnitum… pro logerio sive conducto cuius corelli… CGG 290 a.1262 (PortoV.)
pro quibus dico habere corellum pignus.
L gorellum.
corellus top.
EOL 24 mons corelli “unbekannter Lage”.
L carellus.
correore/ correorium sn. “corridoio, passaggio”
BSL 308 a.1269 que navis debet esse… in cooperta inferiori alta parmos novem minus tercia, in correorio palmos sex et dimidium. LG 356 a.1363 non possit… in eo,
videlicet in correoribus eiusdem fondegi, vinum vendi.
–– in superiori parte, hoc est in correoribus dicti fondegi.
–– set ipsa correoria et solaria remaneant mercatoribus
ianuensibus expedita pro eorum cameris, dormitoriis et
habitacionibus.
L coretorem.
correrium sn. “corridoio sulla nave”
PLL 482 a.1441 correrium de popa usque ad ballatorium.
L coretorem.
correrius sm. “corriere, messo comunale”
BBG 488 a.1349 pro duobus coreriis domini ducis. ACM
49 a.1396 (Carr.) unus nuncius sive correrius. GR 98
(Falcinello) de tenutis portandis per correrium. GR 2.26
(Godano) de officio correrii. (Vezzano) de salario correrii.
L currerius. D corré.
correrius “corriere, funzione di bordo?”
DAF 9 a.1299 confitemur habuisse et recepisse… integram racionem et satisfactionem tocius introitus et exitus
correrii, marinariorum et omnium alterius galee nobis
conducte a manuele aurie certa mercede.
correzare vb. “partecipare a balli”
CSG 65 a.1375 si quis subdiaconus ad [azardum] luserit
vel correzaverit…
L correa. correizare.
correçarius/ correzarius sm. “cinturaio”; cognome
CLS 3 a.1211 oliverius correçarius. RCA 105 a.1172 jacobus corezarius.
PAC 5, 10.
L corregiarius. corresiarius. corrigia. corrigiarius. coriçarius.
corresiarius sm. “cinturaio”; cognome
CP 933 a.1297 philippo corresiario.
L coreçarius.
303
cori
coretorem sm. “corridoio”
OSM 90 a.1190 (axerium tuum) pro facere muratam et
talamum et corretorem…
BGS 25.
L corraterium. corredorium. correore. correrium. currere.
curritorem. D coridore.
coreum sn. “cuoio”
ASD 63 a.1381 item coreum unum vetus… item nataliha
unum de coreo. PVP 221 a.1451 item oreierios corei a n.
vi. ASD 194 a.1458 liberetus copertus coreo viride.
L corium.
corgenio top. (Langhe)
CHAR 334 a.999 sale monte barcario corgenio. CHAR
403 a.1014 corgenio.
coria sf. “cuoio, pellame”
NL.1 49 a.1203 recepisse a te… tot corias. VCB 41
a.1239 (Bonif.) corie asaccate sexaginta tres. ACM 59
a.1396 insalare… carnes seu corias supra vias vel supra
plateam.
L. cor. corium.
coriaterius sm. “cuoiaio”
GR 102 (Nizza) et ipsi coriaterii de cetero coria et pelles
ungant de assungia porcina et de cepo.
corrigia sf. “cintura
SSL 146 a.1303 (Sarz.) ipsas corrigias sive frazalia et
anulos. –– omnes corrigias sive stazaleas de argento nostras. – corrigia sive stazalia. SSL 171 a.1336 cum corrigiis sericis et sprangatis de argento albo non signato.
SSL 226 a.1336 unam corrigiam supra texutum (l. supratexutam) de anglia… unam corrigiam supratexutam de
seta. BF 86n s.xiv. (Sav.) item mapa et fibia una parva
argenti pro corigia. LG 864 a.1404 vestes, zone, corrigie, cordella, viarbara et alia iocalia. BSC 315 ante 1423
de non faciendis corrigiis de montonina. NIS 354 a.1425
corrigiam unam de argento deaurato fulcitam a capite
usque ad finem. PVP 300 a.1492 una corigia neapolis £
3. PVP 302 a.1492 manifactura unius corrigie balcenuni
in goarnimento lucretie.
L correa. corregeta. correçarius. coriga. corrigieta. corrigiola. corrigium. curigia. D correa. correza.
corrigia sf. “tipo di appezzamento di terreno”; elem.
topon.
SCT 30.
DUC.2 581 corrigia: modus agri.
corrigia sf. “processione”
GR 2.26 (Sarz.) processiones menstrue aut corrigie que
quolibet mense fieri solent in ecclesiis regularium, solum
illorum ecclesiam ambiant.
corrigiarius sm. “cinturaio”
BSL 357 a.1252 filipus corrigiarius. BSC 315 ante 1423
arcium corrigiariorum, guanteriorum, bursariorum in civitate ianue. LG 665 a.1406 ars corrigiariorum.
L coreçarius.
corrigieta/ corrigiola sf. “piccola cintura”
PVP 281 a.1488 item corrigieta una a domina parva cum
sogia tantum et splangis quinque. PVP 325 a.1505 pro
mutuo ei facto super corrigiolam argenti.
L corrigia.
corrigius/ -m sm/n. “cintura”
FCD 2.42 a.1276 tot clochas et corrigios. DAA 75
a.1279 panerium unum medium guastripum et corrigium
unum. PVP 222 a.1451 item corrigia duo cum sprangis
argenti. PVP 237 a.1456 item corigium unum argenti
pro usu dicti quondam benedicti. PVP 266 a.1462 item
corrigium pro domina cum sprangis xii. cum cinto rubeo.
L corragium. corrigia. corigum. currigium.
corigum sn.. “cintura”
DDG 659 a.1377 pro… coriga argenti per £ lxviii.
L corrigius.
cori
corilem sf. “mobile domestico”
VCB 179 a.1239 (Bonif.) scranam unam, tabulas et trispeos de lecto, corilem unam.
corrilius sm. “piccolo corso d’acqua”
GR 42 a.1267 (Apric.) usque ad corrilium siccum. GR
2.26 a.1294 (Apric.) eundo per flumen nervie versus mare usque ad corrilium sive rianam. GR 42 a.1534 (Vent.)
corrilius seu vallonum.
Cf. DUC.2 673 curriles aquae: quae fluunt, cursum habent.
D coreglia. curregliu.
coryllus sm. (bot.) “nocciolo”
GSB 100 a.1577 bestie pascentes in nemore consito
coryllorum.
L colarus.
corinarium sn. “campo coltivato a cavoli”
GR 42 s.xvii (Naticino) si quis damnum dederit in raveriis et corinariis.
L caulus. D corinale.
coriçarius/ corizarius sm. “cinturaio”; cognome
COS 107 a.1186 musus coriçarius. OSM 176 a.1190 oto
coriçarius. NB 13 a.1198 testes phimeri corizarius…
L coreçarius.
corium sn. “cuoio”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item duodecim capita bragilorum
de corio… item unum sextum pro signando corium.
L coyra. coyretum. coirarius. cor. cora. corataria. coreum. coria. corrum. excorare. excoriare. incoriare.
D coiro.
corius sm. “cavolo”, elem. topon.
CSF 101 a.1443 (Finale) ubi dicitur planum corii.
L caulus. D coru.
cormus sm. “misurazione di derrate “a colmo” (anziché “a raso”)
PVP 267 a.1462 medie quarte pro razo xx., quarte pro
cormo ii., medie quarte pro cormo xx.
PVP 113, 359.
L culmus.
corna top. (Sav.)
SRC 352 a.1297 (Sav.) rivo de corna.
L cornarium. cornale.
cornale top. (Sav.)
SRC 136 a.1263 (Sav.) in rivo cornalis… ad presam rivi
cornalis. SRC 138 sg. a.1263 (Sav.) medietatem pro indiviso duorum camporum terre laboratorie in rivo cornali. –– in ri de cornali.
L cornarium.
cornaleta top. (Cadibona, Sav.)
SRC 147 a.1263 (Sav.) in palferrio loco ubi dicitur cornaleta.
NTS 35 sg.: od. cornaré.
L cornarium. cornareta
cornar top. (Sav.)
SRC 352 a.1297 (Sav.) rivo de cornar.
L cornarium.
cornarea/ cornareta top. (Sav.)
SRC 358 a.1297 (Sav.) campum unum in ventossa de
cornarea. FBS 50 a.1490 cornarea. SRC 176 a.1263
(Sav.) campum unum terre laboratorie… in cornareta.
L cornaleta. cornarium. D cornarea.
cornaretum top. (Sav.)
BG 180 a.1484 (Sav.) via publica que dicitur strata montis cornareti, que itur ad fornacem.
L cornarium.
cornarexe top. (Rochebrune, Fr.)
LJ.2 642 a.1357 in dicto territorio, ubi dicitur carnorexi… pecia terre posite in cornarexe.
L carnorexi.
cornarium top. (Quiliano, Sav.)
SRC 190 a.1265 (Sav.) vallis de ri de cornario.
304
corn
REW 2235 cornea, cf. DEI.2 1115 cornio (< mediterr.)
(bot.) “corniolo”
L canareta. corna. cornale. cornaleta. cornar. cornarea.
cornaretum. cornassi. cornilium. cornua. D curnà.
(re de) cornassi top. (Sav.)
SRC 350 a.1297 campum unum in re de cornassi.
L cornarium.
corneiano top. “Cornigliano”
PAC 6 a.1163 corneiano.
ADL (Vent.).
L cornelianum.
cornelianum top. “Cornigliano”
RCA 67 a.1144 laus de decima vulturiensium et de pellio
et de sesto et de corneliano et de sancto petro de arena.
BSR 457 a.1175 homines vero arenzani, vulturi, pelii, sigestri, corneliani. LEM 261 a.1259 terram et locum quedam positam et positum in collonato sive in corneliano,
cum domo superposita.
CTL 21: non pochi i fundi corneliani registrati nella Tavola di Veleia (ca.110 E.V.). Cf. SAA 80 a.955 (Cornegliano d’Alba) loco ubi dicitur corneliano: < Cornelius.
L corneiano. corniglianum. cornilia. D curnigén.
cornelium top. (Riviera di Levante)
G.B.PELLEGRINI, in: Atti del Convegno della Società italiana di glottologia, Belluno 1980, Pisa 1981, p. 17, cita:
K.MILLER, Itineraria Romana, Stuttgart 1916 p.239 che
segnala a nord di Lune (Luni), lungo la costa ligure di
Levante, un Cornelium (= Corniglio, Corniglia, presso
Vernazza): cf. Cornelius, gent. rom.
L cornilia. D corniglia.
cornelum top. (Torria, On.)
SOV 330 a.1428 (On.) de non boscando in bosco iliceti
et bosco corneli.
cornetus top. (Vent.)
TMV 67 a.1260 (Vent.) cornetus.
D cornettu.
corniglianum/ corniianum top. “Cornigliano”
RCA 67 a.1148 omnes homines de vulturi, de sesto, de
cornigliano, de sancto petro de arena. CGS.2 264 a.1156
conradus de corniiano.
ST.9 160.
cornilia top. “Corniglia”
GEM 50 a.1222 cornilia.
L cornelianum. cornelium. D corniglia.
cornilianum top. “Cornigliano”
MSB 57 a.1283 terram sive solum… positam in corniliano. MSI 312 a.1396 aliquos ex schollaribus… de dicta
villa corniliani seu in dicta villa villantibus.
L cornelianum.
cornilium top. (Riviera di Levante)
BCB 126 sg., n.: od. Corniglia?
L cornarium.
cornicem sf. “cornice
ZAC 165 a.1288 (Alb.) et facere fieri merlos et parapectus et facere fieri murum ita amplum in summo cum comicibus (err. per cornicibus) in ipso muro intermittendis
quod servientes ipsius castri supra eum ascendere et ibi
esse possint pro custodia et defensione dicti castri. GR
2.26 (Levanto) lapis architravis ex marmore cum suis
cornicibus ex petra nigra.
L comicem. cogornicem. coornicem cornixia. cornixionum. D cornice.
cornixia sf. “cornice”
AND.6 43 a.1511 teneatur fabricare (portas) factas ad
scartogios cum suis cornixiis.
L cornicem.
cornixionum/ cornixonum sm. “cornicione”
MCS 140 a.1496 (Sav.) ad mensuram palmorum xxx in
altitudine… in quibus non intelligitur nec comprehenditur cornixonum nec architravis. AND.5 51 a.1519 porta-
corn
le unum marmoreum… cum sua pilastrata marmorea…
cum suis capitellis et architravo ac frixio et cornixono
cum archo superius. DSP 248 a.1543 non liceat alicui
ponere cornixiona ad domus… nec possint excedere a
dicto muro… computatis cornixionis et imbre seu grondana palmos duos.
L cornicem.
cornu sn. “corno, materia cornea”
BSG 129 a.1267 et cum balistris octo de cornu de duobus
pedibus et aliis duabus balistris de streva. LG 335 a.1363
iactum aliquem alicuius muri, rumentam, cornua, retundaturas… MSG 296 a.1275 item quod omnes predicti
(balistarii) teneantur ponere in quolibet lavorerio quod de
cetero facient, centuretam ferri, latoni sive cornus. DDG
520 a.1376 pro cornorum ballis vii.
L (de) scornabechis. scornamontonus. D cornu.
cornu sn. “corno, strumento musicale”
CSS 303 a.1435 (Sanr.) et sonare cornu vel trumbetum
vel scoliam. CSS 328 a.1435 (Sanr.) si dictus nuncius
non habuerit cornu vel scoliam aut trumbetum…
cornu sn. “corno, in locuzioni diverse”
CNM 161 ca.1205 (Sav.) non credunt quod acciperet cornu [“un corno”, cioè “nulla”: cf. CNM 142 ca.1024
(Sav.) non credit inde aliquid]. AI 119 a.1241 quod cum
audisset pelavicinus, retraxit cornua [“ritrasse le corna
(come una lumaca)” = si ritrò] et stetit in montibus supra vernaciam nec ausus fuit ut descenderet. SFG 2.354
a.1528 qui quidem emptores (di una gabella) ut supra et
quilibet eorum in solidum tacto cornu promiserunt.
cornua n.pl. “corna, foggia di acconciatura femminile per il capo”
BOV 547 a.1452 (Sav.) novos gestus mulierum que instigante diabolo noviter videntur portare bordaturas quas
appellant grandines seu corruscationes et lepras et in capite cornua et vella.
cornua top. “antico nome del colle di Tenda”
LTI 49 n.51 a.1239 colla cornue.
REW 2235 cornea, cf. DEI.2 1115 cornio (< mediterr.)
(bot.) “corniolo”
L cornarium. D cornio.
corroata sf. “servizio,obbligatorio, prestazione feudale”
GR 2.26 (St.Pons) pro una descoblada si nutries porcum
et pro una corroata expensis dicte ecclesie.
Cf. CHI.1 19 corvata: G. BAILLY, Traité des servis et devoirs seigneriaux, Chambéry 1697. DUC.2 590 corvatae: operae quas subditi ac rustici dominis suis praestare
ex lege tenentur: corvées.
D curvé.
corroborare vb. “asseverare, confermare”
MBL 265 a.840 (Lérins) ceteri firmatores… signum † seniofredi gramatici qui ob privacionem visionis oculorum
manu propria hoc translatum corroborari nequivi.
L roborare.
corona sf. “corona, diadema, ornamento femminile”
BVP 235 a.1388 corona perlarum veracium.
corona sf. “berretto imposto per scherno ai malfattori frustati pubblicamente”
CP 161 a.1391 pro pingendo coronam cuiusdam frustati.
L mitra.
corona sf. “ghiera?”
BGS 82 a.1248 et candellas duodecim cum suis coronis
et cum baronis ad suficienciam.
D curuna.
corona sf. “caviglia?”
FNV 165 a.1251 muletum unum falletum coctum de coronis pedum et rasum in cauda.
coronatum top. “Coronata, quartiere di Genova”
DKR 614 a.1436 habitator coronati. BCM 37 a.1482 antonius de coronato.
L collonatum.
305
cors
coronelum sn. “colonna di scrittura notarile”
ASA 338 a.1350 (Alb.) item dando exemplum cuiuslibet
scripture seu actorum quorumcumque pro quolibet coronelo in quo coronelo sint linea triginta duo et in qualibet
linea sint litere viginti sex…
L colonellum.
corpetus sm. “farsetto”
PVP 262 a.1461 bialdum unum pro filia et unum corpetum.
D curpettu.
corpum sn. “colpo, percossa”
RLC 51 a.1297 (Cosio) et sibi corpum pervenerit… et
colpum sibi pervenerit de dicta bestia.
L colpum. D corpo.
corpus sn. “salma, cadavere”
PVP 320 a.1508 pro octo faculis cere, pro crucibus quatuor et uno brandono pro corpore.
corpus sn. “corpo giuridico
LG 239 a.1327 quod aliqua persona, corpus, collegium
vel universitas…
corpusereticus cognome
MSS 113 a.1138 (Tortona) rubaldus corpusereticus.
D corpu.
corsalis agg. “corsaro”
SC 191 a.1157 nullum lignum corsale.
L cursalis.
corsaria sf. “azione predatoria di corsari”
SRC 77 a.1251 (Var.) pro raubaria vel corsaria.
L cursaria. D corsia.
corsarius sm. “corsaro”
GIB 501 a.1272 si… venerint per terram vel per mare sicut corsarii et fecerint dampnum… LJ.2 564 a.1347 de
non receptando aliquem inimicum rebellem nec corsarium vel forestatum comunis ianue.
L cursalem.
corzetus sm. “sorta di monile”
DAF 23 a.1300 item pecie due de macuca, coprisius unus
et mantus de blavo foderatus penna varia, paria octo de
corzetis, item linteamina duo. PLC 96 a.1301 corzetum
unum auri, cum perlis et lapidibus.
L crogietus. crusetus. D corzetto. curzettu.
corsi top.
RCA 297 a.1146 terzerium de vinea in corsi.
corsi cognome
SCT 248 a.1297 (Sav.) castagnetum corsorum (top.).
corsia sf. “corridoio, sulla galea”
SIG 356 a.1330 ferrum… et asta pro dicto bolzono que
maneat semper in corsia.
corsica top. “Corsica”
RCA 128 a.1163 vadens de ianua in corsicam ob cambium. CAC 29 a.1178 (Sav.) in sardenna aut in corsica.
LJ.2 199 a.1289 latroncellus risus de insula corsica.
corsicum sn. “dazio portuale”
CDG 253 a.1149 orta est inter pisanos et riparios discordia scilicet de lenis et corsicis et sacris sardinee. pisani
soliti erant dare et debent de lena et sacro den. duos…
Cf. IVI, Reg.
corsigia cognome
DNB 93 a.1182 alberte corsigia.
D cursiggia.
corsischus agg. “di foggia corsa”
VCB 10 a.1238 (Bonif.) tunicam unam corsischam.
L corsius. D corsega.
corsius cognome
SRB 274 a.1422 (Sav.) domiunum iulianum corsium.
L corsischus. D corcio.
(caput) corssum top. “Capo Corso”
SRC 817 a.1410 (Gen.) ita quod sub appellacione pelagi
caput corsum contineatur.
cors
corsus cognome
CAF 120 a.1101 ansaldum corsum. SLS.2.288 (Alb.)
johannes corssus. CCS 137 a.1570 bastianus corsus.
SLS.2.288: < currere, cf. accursus, bonaccursus.
D corso.
corteare vb. “andare in corteo, in processione”
AS 73 a.1432 item ad pallium portandum in festo sancte
tecle dumtaxat et etiam ad corteandum in diebus solemnibus nativitatis et pasquatis more solito.
cortelleria sf. “coltelliera, custodia per coltelli”
NIS 354 a.1425 cortelleriam unam, fulcitam gladiis quatuor cum manicis de argento et cum una forcella de argento. NIS 356 a.1425 cortelleriam unam cum tribus
gladiis de manicis de argento et una forcela de argento.
L culteleria.
cortellus am. “coltello”
CDL 226 a.836 (Milano) per cortello pizzio fracto (formula di tradizione di proprietà).
IVI, n. “forma particolare di coltello, o vocabolo franco?”
L cultellus.
cortem sf. “corte, masseria”
RCP 24 a.963 (Luni) cortes plebes res et familias… idest
cortem de lune cum mercatis et pertinetis suis.
BCG 20 a.973 vicesima quinta corte vico cum eclesia
beati sancti petri ibidem constructa. vicesima sexta corte
et castello seu clesia sito tufulo…. i sunt curtis et casis et
rebus meis quibus sunt positis infra commitato et territurio rosellense locas noncupantes.
L cortesianus. curtem.
cortem sm. “cortile”
CDG.2 350 a.1189 (Sardegna) centum butegas cum cortibus suis convenientibus.
cortesianus sm. “contadino addetto alla “corte”
RCP 139 a.1188 (Luni) pistores debent servire de pasta
et cortesiani de fructibus. RCP 682 a.1275 (Sarz.) filii
gerardetti et filii oddonis sunt cortesiani.
L cortem. D cortexaim.
cortexia cognome
CGG 11 a.1259 (PortoV.) paganus cortexia.
Cf. SLS.2 166.
L curtisia. D cortexia.
corticella sf. “corte, minore, atrio rustico”
RCP 29a.1028 (Luni) abbatiolam… cum corticellis, titulis sive oratoriis et cellis.
L curtem. curticella.
cortilem sm. “cortile, aia”
FST 73 a.1592 (Triora) arbores sitas extra domus vel
cortiles de montibus (di montagna).
L coltile. cortillium. curtem. curtilium.
cortillium sn. “cortile”
VDE 134 a.1394 et usufructare dicto cortillio cum
putheo cum dimidia volte dicte domus.
cortina sf. “cortina da letto”
VCB 179 a.1239 (Bonif.) cortinam unam. CGG 362
a.1275 (PortoV.) item culcitra, cossinus… cortina, trispodes et tabule pro lecto. CPB 240 a.1289 (Bobbio) item
duas cortinas unam palvam et aliam magnam. ASD 63
a.1381 cortinam unam telle viridis. NBI 37 a.1390 cortina una jalna. NIS 355 sg. a.1425 radium unum de auro
cum certis aliis bordaturis a cortina. –– cortinam unam a
lecto de tela subtilli. PVP 219 a.1451 item pecios quinque cortinarum.
PCV 68. DUC.2 588.
L curtina.
cortina sf. “tessuto di seta”
CGG 178 a.1260 peciam unam cortine.
DUC.2 588 cortina: panni vel serici species, sic dicta, ut
pallium pro pallii materia.
306
coza
corrum sn. “cuoio”
BBL 4 a.1472 pro centina et pro sete et pro corrum s. vi.
de. ii.
L corium.
corrumpere vb. “interrompere, portare a scadenza”
GR 42 a.1297 (Cosio) omnes comunalie sint corrupte secunda die augusti, preter si homines consilii corruperint
vel banniverint antea vel postea. –– in eodem modo et
forma sit de terris communis castellanie cuxii non corruptis.
D corrompiaoi.
chorus sm. “vento di Nord-Nord-Ovest, tramontana,
maestrale”
UAR 136 ca.1330.
corruscationem sf. “bordatura diabiti femminili”
BOV 547 a.1452 (Sav.) neque mulieres portent bortdaturas quas appellant grandines seu corruscationes et lepras.
corvaira top.
BSR 56 a.1175 in corvaira. PTS 26 a.1258 corvarinus de
corvaira.
PAC.2
L corvaria. corvarinus. corvarium. crovaria. crovera.
D crovo.
corvamen sbn. “legname per navi”.
CGG 36 sg. a.1259 (PortoV.) nobis dare debes et preparare lignamen sive corvamen in ripa portus veneris… ––
omne corvamen sive lignamen unius ligni. –– preparare
dictum lignamen sive corvamen pro dictis ligno et barcha. –– occasione corvaminis unius ligni.
corvaria agg. “di corvi”: elem. topon.
SRB 37 a.1186 (Alb.) quantum distat a mari rocha corvaria. ASA 155 a.1216 (Alb.) loco ubi dicitur valle corvaria.
L corvaira.
corvarinus n.p., m.
PTS 26 a.1258 corvarinus de corvaira.
L corvaira.
corvarium top. (Quiliano)
SRB 334 a.1407 (Sav.) contracta… corvarii.
L corvaira.
corvexerius cognome
PLS 497 a.1301 richobonus corvexerius.
corvum top. “Capo Corvo”
LJ.1 160 a.1152 homines habitantes ultra panabium et
corvum. CGG 61 a.1259 (PortoV.) a corvo usque gurfum
specie. IA 172 ad a.1293 terre omnes et civitates ac loca
riperie, a monacho usque corvum et etiam ultra iugum.
SRC 818 a.1410 (Gen.) et inteligatur districtus ianue a
corvo usque ad monacum et a iugo usque mare et prope
terram per tria miliaria ponendo ancoram.
(mons) corvus top. “Monte Corvo”
RCA 171 a.985? porcio… que mihi obvenit per conquestum da parte dominiconi in monte corvo nusigla.
cosa sf. “cosa”
OGM 71 a.1470 pro certis cosis reparandis.
L causa.
cossa sf. “coscia”
VCB 302 a.1290 (Bonif.) equum unum ferratum roatum
signatum in cossa dextra.
L coscia.
cossa sf. “imposta, tributo”
LJ.1 908 a.1232 (Marsiglia) sine aliquo drictu seu gombeta vel exactione aliqua et sine aliqua prestatione cosse
seu alicuius loco prestationis cosse vel exactionis seu
drictus. DUC.2 592 a.1245 (Marsiglia) salvis lesdis et
cossis et pedagiis.
cozachus sm. “cosacco”
TL.3 114 a.1474 publicos latrones et cozachos illius domini de mosco.
L casacus.
cosc
coscia sf. “coscia”
PLP 76 a.1250 (Sav.) petiit a me ut darem ei deriatas tres
carnis de quadam coscia et illa coscia vendita erat et ideo
nolui dare.
L cossa. coxa. coxadanca. coxalis. coxia.
coscino sm. “cuscino”
PVP 272 a.1488 coscino uno.
L cosinus.
cosegula/ coseola top.
SRB 75 a.1141-2 (Sav.) flumen cosegula. SRB 117
a.1192 (Sav.) pertinentiis quigliani in quibus continetur
coseola.
L coseula.
coseula/ cosevola top. “Consevola” (Quiliano)
PQV 63 a.1192 (Sav.) (vendita) de comune, castro et villa
et curia sive pertinenciis quiliani, quibus continetur coseula, excepto illo quod comune saone capit… in predicto
castro et villa et curia seu pertinentiis quiliani in cosevola.
IVI: “forse *causicola, che non pare di etimologia latina.
L consegola. D ceseola.
cosina sf. “cucina”
CGS.1 24 a.1156 çoendam de cosina. PPV 97 a.1370
(PortoV.) debeant coprire ignem… salvo qui haberet facere in cosina.
L cochina. cohina. coquina. coxina. cusina. D coxina.
cossinetus sm. “piccolo cuscino”
PVP 240 a.1456 item cossinetum unum plume parvum
pro balneo.
PVP 103.
L cosinus. cuscinitus.
cosinus sm. “cuscino”
CGS.1 25 a.1156 duos cosinos unus de corre. LMS 59
a.1222 lego… unum cosinum meum. BNA 4 a.1258
(Vent.) letum meum munitum… duobus cossinis et duobus cervicariis. CGG 148 a.1260 culcitram nam, cossinum et sacconum pro lecto. CGG 362 a.1275 item culcitra, cossinus… cortina. PLC 69 a.1301 cossinos… oregerios… xonas. PCC 142 a.1353 cossinus unus carpita
una. ASD 63 a.1381 cossinum unum parvum de plumis.
NBI 37 a.1390 culcitra plumarum una cum cossino. PVP
226 a.1451 item cossinum unum plumarum. PVP 240
a.1456 item cossini duo plumarum parvi.
L coscino. cossinetus. coxerius. coinus. cuscinitus. cuscinus. cussinus. cuxinus. quinum. quissinetus. D cuscìn.
cosinus sm. “(err. per cofinus) cesta”
LMS 100 a.1222 item cosinos quinque çucari qui sunt
cantaria sex.
L cofinus.
cossiticum sn.
NL.1 371 a.1210 murum de lateribus… et cossitici de
madone uno et dimidio et altitudinis usque ad tectum domus tue.
cositorem sm. “sarto”
CDG.2 357 a.1189 (Sardegna) et venit a domus que fui
costantinus de cuballe kigulu cositore.
L cusitorem.
cosmitem sm. “ornato cosmatesco”
GIB 438 sg. (= CDG.3 68) a.1192 his autem, que intra
tribunal et zonam, indutis marmoribus diversorum colorum usque ad ornatum quod dicitur cosmitis… desuper
predictum cosmitem et usque ad dictam trullam est ornata musivo aureo –– cancellis ligneis sculptis de tabulis
gravibus cum cosmite marmoreo desuper… cozolus sm.
“misura usata dai mugnai”
GR 2.26 (Vezzano) teneantur ipsi communerii revidere
cozolos molendinariorum semel quolibet mense.
Cf. DUC.2 604 cozolium: mensurae species apud Italos.
cospena sf.
DAF 98 a.1300 item cultellum munitum de argento de
tribus cospenis.
307
cost
cospirationem sf. “associazione illecita”
CDG.3 84 a.1192 et de non facienda iura aut rassa sive
cospiratione cum aliquo.
L conspirationem.
costa sf. “fianco”
SSL 171 a.1336 et una cupa deaurata cum copertulo et
costis deauratis.
costa sf. “costa, pendìo”
RCA 204 a.992 de uno latere fine seve de pradello descendente per costam usque in fluvio vesano. RCA 81
a.1148 de supra via que pergit per costam. CGS.1 114
a.1157 inferius via privata, superius costa. CGS.2 91
a.1162 coheret ei superius costa. CAC 387 a.1181 inferius strata, superius sumitas coste. NL.1 119 a.1203
coheret… inferius senterium, superius costa. PCC 12
a.1209 (Sav.) a secunda (parte) sumitas coste.
L costelionum. costeta. costola. costolerius. coxa. quosteria. D costa.
costa sf. “costa del mare”
RL 195 a.1172 (Diano) a cola capre usque ad costam
unelie. SNS 28 a.1505 homines burgi coste vadorum.
costa sf. “cesta, paniere”
CDC 107 a.1392 gingebris costa i. DDG 898 a.1377 pro
septe porchi coste iv.
L costaum.
costa sf. “seta gommata, grossa, spesso ottenuta da
bozzoli di scarto”
MAS 162 a.1466 aliquis pannus in quo si mixta costa.
MAS 218 a.1466 pannos sericos in quibus mixta sit aliqua
pars septe vulgariter nuncupate costa… –– septa de costa.
ISG 40.
costa top.
BCG 173 a.1066 in loco ubi dicitur la costa. RCA 164
(= PAC 12) a.1069 in a costa… in a costas. BCG 190
a.1086 a loco ubi dicitur… alacosta. LMS 466 a.1127-8
in sigestro, in villa de bargono ad costam. CAC 19
a.1178 (Sav.) in maso de costa, quod iacet in celle. MSS
201 a.1206 in alia terra que iacet ad costam. TCL a.1283
(Loano) senterium coste (od. “e coste”).
costa sf. elem. topon.
BCG 24 a.979 petia terre que nominatur costa de prado
(Cf. PAC 10). RCA 284 a.1034 in rovedo in tromalio et
in costa luparia. BSR 73 a.1169 medietatem castaneti
case nove de costa mala. SRC 532 a.1189 (Sav.) in teuro
a costa dentis usque ad ylicetam. OSM 17 a.1190 a costa
canavali usque in costam noxigie. PLP 95 a.1250 (Sav.)
et est dicta terra apud leginum in costa de caballis (od.
Costacavalli). SRC 164 a.1263 (Sav.) campum unum in
costa roçariorum. IEA 92 a.1266 (Pietra) sicut vadit fossatus crosse et a dicta via supra usque ad costam lovariam que est supra calexe. SOV 308 a.1428 (On.) prout
mirat costa viebule usque ad costam diani.
(de/ de la) costa cognome
MSQ 121 s.xii. salvo de costa. NL.2 78 sg. a.1216 rusticus de la costa. –– obertus de costa.
costagium sn. “cottura”
RVN 121 s. xiv. (Noli) venditio gabelle costagii… quod
emptor, seu collator dicte gabelle, habeat et percipiat…
ab omni persona coquente pisces in civitate nauli…
Cf. DUC.2 595 costum pro coctum: “vin cuit”.
costagneellum top. “Castagnello” (Sav.)
SF 183 a.1182 (Sav.) in valle quiliani in loco ubi dicitur
costagneellum.
D castagnelo.
(de) costa pelata cognome
SRC 105 a.1258 (Sav.) benvenutus de costa pelata.
L pelatus.
costare vb. “costare”
GGA 9 a.1322 (Alb.) si transibitis in istis terris vobis faciam costare carum.
L constare.
cost
costaum sn. “cesta, paniere”
DDG 260 a.1376 pro saffrani costao i.
L costa.
costelionus sm. “costa, pendio, riva”
SRC 359 a.1297 (Sav.) campum unum… in costeliono
mezano.
L costa. D custigiùn.
costeta sf. “scaglia di pietra preziosa”
NIS 353 a.1425 tabula una adamantis cum duabus costetis. BBL 100 a.1473 pro uno baraseto et uno rebineto et
due costete adiamanti. PVP 282 a.1488 item sigilus unus
auri cum costetis adamantis.
PVP 150.
L costa.
(de) costola cognome
PGM 8 a.1047 mauro de costola.
L costa.
costolerius sm. “spada affilata su un solo lato”
LG 956 a.1404 stocum costolerium vel pennatum. PVP
279 a.1488 item tarcheta una cum suo costolerio sive fachino. GR 105 a.1498 spatam aut stochum, costolerium,
pennatum.
L costa. custulerius. D costorel.
costuorium top. (Quiliano)
LJ.2 192 a.1289 (Sav.) peciam terre castagneti loco ubi
dicitur costuorium.
costus sm. “cespo, cespuglio, arbusto”
FST 80 sg. a.1592 (Triora) incidere arborem seu costum
in dicto nemore. –– qui… deportaverit ex aliis arboribus
quam de quercu et costis et frampalia, solvat…
cota sf. “cotta, indumento maschile, femminile e degli
ecclesiastici”
CSL 45 s.xiii. ut aliquis canonicorum vel capellanorum
non maneat infra sedilia cancellorum quando celebrantur
divina nisi cum cota vel capa non manicata. BLC 107
a.1297 cotam meam de lombardesco. PLC 95 a.1301 cotam meam nigram (femm.). CSG 65 a.1375 sed omnes
cottas habeant sive cappas (eccl.) ASD 193 a.1458 vestimentum seu cota bocasini (del vescovo).
BLG 45 “germ.”
L cotanigra. cotem. straçacote. supracotum. D cotta.
cotanigra cognome
BNA 108 a.1259 (Vent.) filio berni quondam cotanigre
de campo rubeo.
L cota.
cotardia sf. “cotta, tunica, mantello”
BCL 206 a.1290 cotardiam unam blavi… et capucium
unum de blavo. ASD 69 a.1381? (Caffa) cotardiam
unam panni miscli cum maspilis viginti planis, fodratam
penna agnello alba.
DUC.2 597 cotardia: cotae, sagi vel tunicae species viris
perinde ac feminis familiaris.
chotrastem sf. “paramento sacro”
VCB 57 a.1239 (Bonif.) calicem… pastoralem… amitram unam frexatam, planetam unam bandachini, dalmaticam unam purpuris, pluvialemunum xamiti inforatum
çendati ialni, manipulos… chotastres albas.
cotaxionem sf. “ripartizione di spese straordinarie”
LCA 52 a.1388 (Alb.) si placet dicto consilio facere tallea dictis cotaxionibus.
cotelata sf. “coltellata”
TL.2 797 a.1471 vidit in simili casu dare domino consoli
unam cotelatam.
L cultellata. cultellus. D cotelata.
coteleria sf. “coltelliera, custodia per coltelli”
PVP 250 a.1458 coteleria una cum tribus coltelis pro incidendo carnem.
L culteleria.
coteleta sf. “coltellino”
CDC 4 a.1386 cotelete capsie iii. CDC 23 a.1386 cotelete baleta i.
L cultella.
308
coto
cotelus sm. “coltello”
PVP 273 a.1488 coteli duo de tabula. AND.2 208 a.1495
quod vellet sibi servire de canepa existente retro dictam
apothecam mediante tramezana de mactono uno in cotello (in costa, a coltello).
L cultellus.
cotimus sm. “ripartizione di imposizione diretta”
SRC 472 a.1379 (Sav.) florenis sexdecim quos dictus
percival solvere debebat et sibi obvenierunt pro suo cotimo impoxitos (l. impositionis) fate per commune saone
ocaxione armate facte contra venetos. FST 34 a.1592
(Triora) parlamentum… deliberabit aliquam taxam seu
cottimum factum esse pro aliquo debito communis.
L cotumus.
cotimus sm. “catasto (come base di imposizione diretta)”
GR 43 (Levanto) cabanne, cassine et domus que non essent scripte ad cotimum burgi et vallis… in domo, vinea
etc. que non essent et seu reperirentur in cotimo burgi,
pro quibus non fuerint solute avarie, seu dacite, vel collecte alique communi levanti.
GR 42 sg.: contributo fissato da appositi ufficiali in ragione di quanto uno possedeva: di qui il significato di
“catasto”.
cotem sf. “cotta”
FNU 115 a.1200 petrus sardus habeat… tres cotes.
L cota.
cotonare vb. “cotonare, una delle operazioni dell’arte della lana”
NL.1 100 a.1203 ego bartholomeus aborrator… de eo
quod cotonabo et de eo quod spalmabo coopertas.
L acotonare. acotonatorem. cotonus.
cotonem sm. “cotone”
DAA 21 a.1274 nonaginta sacos cotonis. DAF 26 a.1300
grane (semi?) cotonis. GR 2.26 pro singulo saco de cotone.
L cotonus.
cotonina sf. “tela di cotone; vela di tela di cotone”
PC 288 a.1364 arte bambaxariorum cotoninarum. DDG
477 a.1376 pro cotoninarum balla i. CDC 110 a.1386
cotonine balla i. PLL 467 a.1441 item cottonine pro respectu. PVP 232 a.1456 item gona una veluti cremexi
foderata cotonina. PVP 280 a.1488 item falde cotonine
pro domina.
VPM 338: la voce, come termine marin., nasce a Genova
e si estende all’Italia e di qui alla Francia.
L cotonus. D cotonina.
cotonus/ -m sm/n. “cotone”
LEM 241 a.1240 sacos viginti de cotono. VCB 204
a.1245 (Bonif.) sachi xxxvii de cotono. FNV 164 a.1251
cum vellis (vele) septem cotoni. DRG.2 492 a.1253 tantum cotonum… BSL 274 a.1269 velas quinque cotoni.
DAA 25 a.1274 daremos… implicatos in… pipere, cendaliis et cotono filato. GVG 223 a.1275 de pretio duorum sachorum cotoni. GVG 237 a.1277 emisse tantum
cotonum… DAA 70 a.1279 saculos quinque cotoni…
unum saculum de cotono. IA 27 ad a.1282 unam platam
honeratam de pipere et cotono. LJ.2 185 a.1288 de cotono de zucharo de argento vivo… darem. xv. CA 595
a.1292 pro tela de cotoñ. DAF 51 a.1300 sachos viginti
cotoni onusti in dicta navi… dictum cotonum… DAF
112 a.1300 recepisse in accomendacione bissantios albos
quinque milia in cotono et riso. PLS 464 a.1301 sachi
tres cotoni tracti et sachi quatuor cotoni granati. DRG.3
1000 a.1310 cantaria ducentonum cotoni. SSL 208
a.1336 due pecie tele de cotono… una pecia de bambasio. ASD 93 a.1360 occasione debiti summorum octuaginta argenti… quos dare et solvere tenebatur ex causa
cotoni dicto quondam avrami. DDG 215 a.1376 sg. pro
cotoni filati faxiis xviii. –– pro cotoni ballis xviii. CDC
cotr
70 a.1386 cotonum filatum. DKR 17 a.1405 cantaria
quingenta cotonorum et galle. PLL 500 a.1441 vella tria
de cotono. PVP 287 a.1492 cotona conducta de chio.
DMC 487 s. xv. exceptis grano, ordeo, fasulis, fabis, ciceribus, cottono et aliis leguminibus.
L cotonem. cotonina. cotonare. cuttonem. D cottono.
cotrai sm. pl. “panni di Coutras (Fr.)”
LG 784 a.1406 cotrai.
cotre sf. “coltre, coperta”
PVP 274 a.1488 cotre una alba vetera. –– cotre una de
bocascino. –– cotra una de bagno jana.
L cutra. D cotra.
cotumare vb. “valutare, a fine di tassazione”
GR 43 a.1387 cotumare, idest possessiones pro collectis
et avariis secundum veram iustam et congruam estimationem gravare, onerare.
GLI Gloss.
L acotumare. cotimus. cotumus.
cotumus/ -m sm/n. “imposta diretta”
LJ.1 1023 a.1247 non imponet vobis… mutuum vel collectam seu cotumum sive tagiam seu exactionem aliquam
seu impositionem alicuius dacite. LG 215 a.1340 pro…
cotumis dacitis seu avariis. LJ.2 546 a.1343 (Sav.) non
indicetur vel imponetur vel colligetur aliqua nova cabella
vectigal pedagium cotumum collecta mutuum prestacio
vel exactio aliqua quovis nomine censeatur. CSF 76
a.1357 (Finale) ad solutionem alicuius cotumi sive impositionis realis vel personalis. LG 338 a.1363 aliquod mutuum, cotumum aut aliam quamlibet provisionem vel
modum inveniendi et habendi monetam in communi. LG
575 a.1403 aliquam expensam, errogationem, donationemn, provisionem ihinimentum mutuum cotumum vel
modum inveniendi vel habendi monetam in comuni.
FPI 6974a. CLD 60: cf. Plaut., Pseud. 962, 1173 quotumus “il quanto”.
Cf. DUC.2 597, 600 cota: rata, pars. –– cotus: quota seu
quantitas pecuniae.
CIV 73, 288: ven. cotumo “imposta sui vascelli”.
L cotimus. cotumare. D cotumare.
cotumus sm. “valutazione a fini di tassazione”
CP 287 a.1343 dicti cotumi sive extimacionis.
cotura sf. “cottura”
IEA 35 a.1284 (Alb.) solvendo pro fornatico sive cotura
panis sicut consuetum est.
coturnicem sf. “cornice, cornicione”
CGS.1 387 a.1160 quod si oliverius voluerit levare illum
murum teneatur facere a parte iordani coturnices, fenestras et staciones pro bordonalibus.
cf. DEI.2 1114 it. cornice ÷ cornacchia.
D cuturnixe.
coturnus sm. “pantofola, tipo di calzatura”
BVP 398 a.1449 si mulier coturnos vel ut vulgo loquimur planellas gerat…
coustuma sf. “dazio doganale”
BSL 13 a.1246 liceat naves extrahere absque ulla coustuma vel dacita persolvenda.
Cf. DUC.2 523 sgg. coustuma (consuetudo): praestatio
que ex consuetudine praestatur.
D costumi.
cova sf. “specie di imposta”
IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus, amisteribus, arractis, covis… fodris, dacitis.
Cf. DUC.2 600 covagium: praestationis species.
cova sf. “fascio di spighe”
GR 2.26 a. 1267 (Apric.) si aliqua persona acceperit covam
unam de aliquo borato sit in menda. NSM 286 a.1459
(Mioglia) de non exportando alienas covas. FST 61 a.1592
(Triora) accipere blavam… in aliquo borrali, cavalletto, gavellis seu covis aut gramiolis alicuius persone…
L covus. D cova.
309
coxi
(fontem) coverclarium top.
BSR 309 a.1208 infra quemdam locum qui vocatur podius salis et fontem coverclarium.
L coperchium. (fontana) coverclata.
(fontana) coverclata sf “fontana coperta”; top.
RCA 187 a.1061 usque in fontana coverclata. BSR 309
a.1208 cui coheret inferius fontana coverclata et via.
L (fontem) coverclarium. coperchium.
covertorium sn. “coperta da letto”
CAC 293 a.1178 culcitram unam et cuxinum unum et covertorium unum. DAA 70 a.1274 unum covertorium virgatum.
L coopertorium. D covertor.
covetorem cognome
LEM 263 a.1261 hedifficium wilielmi covetoris.
covus sm. “fascio di spighe”
GR 27 (Zucc.) si covum furatus fuerit de meta vel de
borrali.
REW 1796.
L cova. D cöu.
coxa cognome
GDN 592 a.1198 (Noli) oddo coxa.
L coscia. coxia. D coscia.
coxa top. (Sav.)
SRC 355 a.1297 (Sav.) campum unum loco qui dicitur
coxa.
CTL 22.
coxa sf. “cosa”
VCB 109 a.1239 (Bonif.) et sacos duos plenos de coxibus.
L causa.
coxa sf. “costa”
SSA 81 a.1345 (Sav.) ne lignamen… extrahatur a coxa
albuzole usque ad caput vadi.
L costa.
coxadanca cognome
PPE 113 a.1201 gerardo coxadanca.
Cf. DEI.2 1129 s.xiii. (Cicolano) anchacossa.
L coscia.
coxalem sm. “cosciale”
VCB 58 a.1239 (Bonif.) coopertorium de vulpe de coxalibus.
L coscia. coxeronus. D cossali.
coxentarium sn. (err. per rexentarium) “vasca, mastello”
GG.2 383 a.1206 culcitram… coxinos… velletam (l.
vellatam)… et coxentarium i. et ramarolum i.
L rexentarium.
coxerius sm. “cuscino”
RCO 128 a.1286 (Ort.) linteamina xvi., calegam i., coxerios vi., toalia viii.
L coscinus. coxinus.
coxeronus sm. “cosciale (di armatura)”
VCB 183 a.1239 (Bonif.) spatam… balestram… quarellos… superosbergum… scutum et elmum, coxeronos duos.
Cf. DUC.2 593 cosserium: armatura coxae.
L coxalem.
coxia cognome
GDN 565 a.1181 (Noli) teste odo coxia. MIA 89 a.1293
(Noli) tartari coxie de naulo.
L coscia. coxa.
coxina sf. “cucina”; elem. topon.
RCA 280 a.1039 et usque in fontana de coxina merli.
PVP 273 a.1488 in coxinna…
L cosina. cusina.
coxinus sm. “cuscino”
CNM 46 a.1204 (Sav.) culcitra i., coxinus i., sacconus i.
de telis iiii.
ROM 21 (1892) p.84; 30 (1901) p.480. REW 2292. ALE
125: < coxa.
L cosinus. coxerius.
cram
cramare vb. “gridare”
TL.1 363 a.1455 numquam cramavit, nec verbum malum
dixit.
L clamare. D ciamà.
cramoxilus agg. “di colore cremisi”
TL.3 619 a.1449 petia una zentimi cramoxili.
L cremexile
cramusis agg. “di colore cremisi”
SSL 193 a.1336 item iii. petie camukati ii. in zallo in
cremlisi et i. in albo in cramusi
L cremexile. cremisis.
crapa sf. “tosatura?”
GVG 273 a.1284 et crapare istas bestias (pecore) annuatim et ipsam crapam vendere et ex precio crape pellium
et ovium mortuarum emere alias bestias utiles et ydoneas
ad dictam socidam.
L crapare.
crapare vb. “tosare?”
GVG 273 a.1284 et crapare istas bestias (pecore) annuatim.
L crapa. D cravettà.
crapetus sm. “capretto”
BBL 97 a.1473 item in uno crapeto…
L capretus. D craetu.
crapula sf. “crapula, gozzoviglia”
CSG 66 a.1375 a crapula et ebrietate prorsus abstineant.
crastatinus agg. “di castrato”
LG 710 a.1406 nec possit eas (carnes) vendere pro carnibus crastatinis.
L crastonus. D crastadìn.
crastatorem sm. “castratore”; cognome
BNA 273 a.1260 (Vent.) terra oddonis crastatoris.
L crastonus.
crastatura sf. “organi provenienti dalla castratura”
LG 710 a.1406 nec possit in aliqua pecude, montono, ircho… aliquod pincagium facere vel dimittere, seu crastaturam per quam possit aliquod dampnum vel dolum posse committi, vel eas vendi pro carnibus crastatinis.
L crastonus.
crastonem sm. “castrato”
FCT 51 a.1441 (Triora) pro qualibet pecude vel crastone.
L crastonus.
crastonus sm. “castrato”
ASA 138 a.1377 (Alb.) carnes de crastono veyri et suinos. CP 163 a.1391 pro crastonis positis in barchis pravii
maritime.
L castronus. crastatinus. crastatorem. crastatura. crestonus.
crata sf. “graticola”
CA 600 a.1292 in una crata ferrea.
L cratem.
crata sf. “grata”
GR.2 62 moniales neque ad cratas neque ad rotam loquantur.
cratem sm. “graticcio, per essiccare castagne e
fichi”
RCA 33 a.1143 et colligere castaneas et ducere ad crates
et trahere de ricis. FST 39 a.1592 (Triora) castanee… existentes in domunculis sive super cratibus ad siccandum…
L crata. gradicerium. gradicia. gradilem. grae. graja.
graiça. graizatus. gralleus. grata. graticella. gratem.
D gré.
kratus sm. moneta
DMC 477 2/xv. (Chio) item colligat et exigere possit dictus collector … a qualibet persona que teneat apotecam
causa vendendi ad pondus cantareti seu balantiarum kratos xii. singulos annos.
crausura sf. “terreno recintato”
RL 209 a.1276 (Apric.) de crausura ut inferius denotata.
L clausura.
310
creb
crava sf. “chiodo, bullone”
PVP 249 a.1458 coffanus unus parvus ferratus sive cum
cravis (lettura dubbia).
L clavem.
crava cognome
MSS 267 a.1218 lanfrancus crava.
L capra. cravarium. cravasco. craveare. cravexana. cravia.
D crava.
cravare vb. “inchiavardare muri per rinforzarli”
ZAC 273 a.1341 (Onzo) cravando et discravando aliquas
partes domorum existentes ibidem. CRA 159 a.1425
(Alb.) et debeant cravari muros antiquus cum novo sufficienter cum bonis lapidibus longhis de quatuor in quatuor
palmis.
L clavem. cravem. discravare.
cravarium top.
BSR 220 a.1197 dlocat vitali de meucho decimam de
cravario de sauri.
L crava. D crava.
cravarius sm. “capraio”
GR 25 (Zucc.) cravarius vel berberius, qui incideret aliquam arborem domesticam…
cravaschinus cognome
LJ.1 594 a.1217 obertus cravaschinus.
L cravascus.
(de) cravasco / cravascus, n.p., cognome.
NL.1 17 a.1203 jordano de molino predicto, pro vaccis
cravaschi sol. viiii. HSL 18.116 a.1210 (Gen.) de cravasco. BSR 331 a.1218 cravascus.
L cravaschinus D cravasco.
craveare vn. “pascolare capre”
GR 23 a.1274 (Castellaro) item si aliquis posuerit signum in aliqua barma, causa craveandi vel agnellandi…
D cravear.
cravexana top. (Finale)
PAC 7 a.1196 marchio de cravexana. ZAC 99 a.1256
(Alb.) dominos manuellem et franceschum marchiones
cravexane. SF 132 a.1268 (Fin.) item campagna et territorium cravexane. ZAC 181 ca.1290 (Alb.) que castra,
terras, villa et loca… dominus manuel marchio cravexane per forciam abstulit.
cravia sf. “bilancia a cavalletto”
CAR 38 a.1451 dimidiam partem lucri quod procedit ex
pondere craviarum pontis pedagii.
L capra. clavia. D cravia.
cravia top.
GC.2 187 a.1192 usque ad fontanam de valle cravie.
craviada top. “Cravià (Gen.)”
FNU 17 (= BCG 208) a.1100 que ecclesia iacet in territorio craviada.
L cabriata. cavriada. crava. D crava. cravià.
cravigerem sm. “custode (detentore delle chiavi) di
un bene sequestrato”
CCS 94 a.1414 (Celle) si… dederit cravigeri pignus banni.
L clavigerus.
cravile top. (Gen.)
GC.2 283 a.1192 de petia una terre posite in cravili in ora
que dicitur sorbula.
L crava. D caprile. caprili. cravì.
cravinus sm. “capretto”, soprannome
CAT 122 a.1323 (Alb.) guillelmi macie dicti cravini.
L caprinus. D caprina.
cravem sf. “chiave”
ASA 313 a.1350 (Alb.) omnia capitula sive libros capitulorum comunis… facere poni in archivio seu stynco comunis sub cravibus.
L cravare.
crebrum sn. “setaccio”
CA 608 a.1292 item in uno crebro j. asp.
L crivellus.
cred
credencia sf. “credito”
DNB 118 a.1212 nec aliquod in credenciam accipiam pro
mittendo laboratum per mare neque per terram. MSG
291 a.1280 salvo si venditor poterit habere banchum in
quo scribatur pecunia pignus vel monetam cuniatam,
possit tum facere credenciam.
L credentia. D creenza.
credencia sf. “organo giudiziale, commissione, comitato”
LJ.2 364 a.1299 actum ianue in palacio comunis ianue
quo habitat dominus abbas populi in camera ubi reguntur
consilia credencie. GGA 76 a.1322 (Alb.) vidit facere
calegam de ipsis… interrogatus quibus vendidit dicta
credencia dictos fructus…
L credentia.
credensera sf. “credenza, mobile domestico”
AND.6 35 a.1517 credenseram unam bornei que sit… a
parte ante a strafori et a lateribus a scartogiis. –– credenseram bornei de quatuor armariis.
L credentia.
credentia sf. “mandato, comunicazione riservata”
CDG 135 a.1141 credentias quas consules de comuni ianue michi dixerint… in credentiis tenebo ita determinatim ut eas michi dixerint vel mandaverint. LJ.1 503
a.1202 credentias quas michi dixerit potestas… in credentiis tenebo sicut michi determinabunt, si presensero
aliquam personam que machinetur vel operetur damnum
comunis ianue. CST 162 a.1381 (Taggia) credentias pro
utilitate communis michi expositas ad ipsius mandatum
privatas et secretas tenebo nullique pandam.
credentia sf. “custodia riservata”
CDG 135 a.1141 credentias quas consules de comuni ianue michi dixerint… in credentiis tenebo ita determinatim ut eas michi dixerint vel mandaverint. LJ.1 503
a.1202 credentias quas michi dixerit potestas… in credentiis tenebo sicut michi determinabunt, si presensero
aliquam personam que machinetur vel operetur damnum
comunis ianue.
credentia sf. “comitato, commissione”
IA 25 a.1282 creatum fuit de novo in ianua quoddam
consilium de hominibus xvi. quod credentia vocabatur,
cui cum dictis capitaneis data est in omnibus potestas armandi et pecuniam expendendi et faciendi omnia que essent necessaria circa guerram predictam… –– ordinatum
etiam fuit per sapientes credentie antedicte, quod de cetero aliquis non vocaretur admiragius nisi haberet sub se
galeas x. ad minus. IA 114 ad a.1290 in quo (consilio)
ordinata est credentia de novo, in qua homines xxxiii tantum erant… qua credentia statim armare fecit… unum
galionum.
DUC.2 612 credentia dictus in Italia publicus civium
conventus de rebus publicis deliberandi causa coactus.
credentia sf. “credenza, mobile domestico”
NBI 40 a.1390 item modia tria grani… item credentia
una. item banche due.
L credensera. D credensa.
creissinus/ creisonus n.p., m.
SLS.2 284 a. 1262 (PortoV.) creissinus. IVI, a.1184 (Lérins) petro creissoni.
L crexonus.
cremenna top. (V.Bormida)
CHAR 334 a.999 insuper… cairo. casalegrosso. cremenna. CHAR.1 403 a.1014 cremena.
L carmandinum. D cremeno.
cremesis/ cremexi agg. “di colore cremisi”
AS 65 sg. a.1432 possit facere… avellutatos cremesi qui
non habeant telum et pilum tinctos in cremesi nitido. ––
et dicti panni cremesi habeant cimocias croceas sive jallas. PVP 231 a.1456 item diplois una cremexi pro homine.
311
cres
cremexile sn. “cocciniglia, insetto da cui si trae il colore cremisi; colore cremisi”
MAS 216 a.1466 septa… tingenda de cremexili. MAS
219 a.1466 panni serici fabricati de vero et puro cremexili in colore rubeo. DUC.2 614 a.1526 (Sav.) grane pulveris, grane cremexilis, verdeti, brazilis.
MAS 111 n.42; 117 sg. nn.64, 69; 122 n.85 era con la
grana, ma più costosa, la sostanza più usata per la tintura in rosso di panni di alta qualità. Dopo la scoperta
dell’America venne sostituita dalla cocciniglia d’India,
proveniente dal Messico.
L clamoxilis. cramoxilus, cramusis. cremesis. cremisis.
D cremexi.
cremexis sm. “tessuto di colore cremisi”
NIS 354 a.1425 nucham unam de zeteni de cremexi fodratam dossiis
L cremexile.
cremisis agg.; sm. “di colore cremisi; tessuto di tale
colore”
SSL 193 a.1336 item iii. pecie camukati ii. in zallo in
cremisi et i. in albo in cramusi…. una pecia et duo scaparoni de cremisi.
L cremexile.
cremonensis agg. “di Cremona”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unam vilanam de medietate
cum pomellis xxx. argenteis cremonensibus.
CPB 258: Lucca e Cremona erano centri di lavorazione
dell’argento.
crena sf. “intaccatura sullo stilo della stadera”
ASA 277 a.1350 (Alb.) et in pondere unciarum sint crene
pro qualibet uncia crena una. GR 42 a.1519 (Alb.) et in
pondere untiarum sint crene… que crene appareant manifeste in statera.
L increna. D crena.
crenna sf. “ciglione”
LJ.1 430 a.1301 a crenna montiscuchi infra versus gavium et sicuti cernit crenna versus tassarolium et palodium. SSA.2 64 a.1345 (Sav.) a crenna cantagaleti…
versus civitatem.
ALE 127, tardo lat. crenae. REW 2311.
L crena. D crena.
crepacorum top. (Sav.)
SRC 356 a.1297 (Sav.) campum unum loco ubi dicitur
crepacorum.
L clepare. excripare.
crericus sm. “chierico, religioso”
NB 15 a.1198 aliqui persone, crerico vel laico.
crescenbene n.p.,m.
L crescenbene.
CGG 26 a.1259 (PortoV.) crescenbene filius benemelii.
CGG 203 a.1267 crexenbene benemegii.
L crexenbene. crescente. qui non crescit. crexonus.
grexencius. D crexe.
crescente/ crescentem sm/n. “lievito”
SSA 260 a.1330 (Sav.) fecerunt fieri crescente… exconceato dicto crescente… GR 60 (VArr.) si furnarius dixerit vel preceperit alicui quod faciat panem vel quod ponat
levaturam seu crescentem, teneatur…
L crescenbene.
crescius n.p., m.
CGS.1 219 a.1158 facius de cibili, crscius, obertus guardator.
SLS 2.284 a.1158 (Gen.) crescius.
L crexonus.
cressi / cressinus n.p., m.
SLS.2 284 a.1259 (PortoV.) tibi cressi quondam pauli de
corneto… et ego dictus cresi promitto… SLS.2 286
a.1262 (PortoV.) filii. mei… cressinus et franceschinus.
L crexonus.
cres
cresta sf. “cresta, vetta”
GR 2.26 (St.Pons) a dicto camino protenditur per crestam serri de bosso.
D cresta.
crestonus sm. “castrato”
GR 2.26 a.1267 (Apric.) quelibet persona que vendiderit
carnes debeat eas vendere pro talibus quales fuerint, scilicet capram pro capra, ovem pro ove, crestonum pro crestono.
L crastonus.
crexonus cognome
BCG 103 a.1018johanni crexoni.
SLS.2 284.
IVI: < crescens, crescere.
L creissinus. creissonus. crescius. cresinus. cressus.
D cresciùn.
cria sf. “grida, bando”
PLV 104 a.1260 (Alb.) crias et bannitas et deveta.
L crida. cridare. D cria.
criafora sf. “allarme”
GR 2.26 (Benne) quilibet homo debeat pergere ad criaforam.
L cria.
cribellare vb. “vagliare; esaminare”
AS 54 a.1432 liceat capitula ipsa maturius cribellare et
examinare.
L crivellus. D crebello.
cribum sn.
BSR 324 a.1218 vineam et cribum… vinee coheret…
cribo coheret…
crica sf. “saliscendi della serratura”
PVP 317 a.1508 item pro clavaturis duabus crichis una
pro camera gregorii altera pro camera balnei et alia pro
cochina inferiori.
D crica.
crida sf. “grida, bando, notifica pubblica”
PCP 659 a.1316 factis denunciationibus et crida. LG 199
a.1323 cridam seu preconisationem. CST 173 a.1381
(Taggia) iurare teneantur venire, quotiens cridam et campanam audiverint ut moris est. MGG 258 a.1383 mitatur
crida quod omnes sclavi sint franchi. CVQ 370 a.1407
(Sav.) et pro qualibet crida quam fecerit dictus nuncius
seu gastaldus ad instantiam alicuius persone patachum
unum. DSP 94 a.1436 et de hoc mittatur crida parte dominorum consulum calegarum. PLL 510 a.1441 et crida
per trombetam etiam facta… CAR 31 a.1443 iacobus de
campoplano cintracus publicus communis ianue retulit se
hodie… dictam cridam fecisse per civitatem ianue. TL.3
609 a.1449 sint duo cintraci qui teneantur cridas facere.
L cria. criafora. cridare. D crida.
cridare vb. “gridare”
BSR 329 a.1218 et ipsa tunc cridavit et sinazavit se.
cridare vb. “annunciare pubblicamente, bandire”
VFD 56 s.xiii. et semper teneatur quelibet persona que
posuerit aliquod ex dictis lignis ad calegam, solvere calegam ut dictum et dummodo cridetur per placerium, vel
vendatur vel non. RLC 85 a.1297 (Cosio) et iustitia debeat facere cridare per terram. BSSAII 1 (1934) 72
a.1312 (Alb.) iacobus borbenna nuncius et preco communis albingane retulit se de mandato domini potestatis
criasse et voce preconia exposuisse… LG 62 a.1327 facere cridari per cintracum comunis in civitate ianue locis
consuetis. VFD 71 a.1339 quod predicti tractatus cridentur in locis infrascriptis. SSA 209 a.1345 (Sav.) cum per
cintragos comunis saone fuerit cridatum…
L cria. crida. cridatorem. grida. D criar.
cridare vb. “fare lamentazioni ai funerali”
PPV 90 a.1370 (PortoV.) mulieres… non audeant ire post
aliquem mortuum cridando vel batendo de una manu super aliam vel super pectus.
312
croc
cridatorem sm. “banditore”
PLS 269 a.1301 cridator curie venetorum.
L cridare.
crientulus sm. “servitore”
AI.2 27 a.1257 servientes sive crientulos.
DUC.2 373 clientulus: vassallus.
criminalis agg. “pertinente alla giustizia penale”
MAS 292 a.1558 elligere unum cavalerium… qui tantummodo valeat exequi et executiones criminales dicte
arti spectantes facere.
cristallarius/ cristallerius sm. “artigiano del cristallo”
FCD.2 425 a.1281 [Bartolomeo Mercanti] de confiniis
santi marchii (veneziano) cristallarius. GVG 90 a.1252
thomainus faber cristalerius.
L cristallus.
cristallus sm. “cristallo”
SSL 191 a.1336 unus cristallus rotundus. SSL 200 a.1336
smeriglius… cum pendaliis et botonibus de cristallo.
PVP 233 a.1456 item resta una cristallorum. ASD 195
a.1458 goagineta una et in ea crus una cristalli. NCS 58
a.1505 (Sarz.) crux… cum uno pomo de cristallo.
L cristallarius. D crestallo.
christianare vb. “catechizzare: una delle fasi del rito
battesimale”
GR 49 a.1297 (Cosio) aliqua persona non debeat tenere
figloxum seu figloxam ad baptizandum sive christianandum nisi tres, scilicet unus ad christianandum, alius ad
renunciandum, alius ad baptizandum.
Cf. DUC.2 319.
D cristianar.
cristofanus n.p., m. “Cristoforo”
DAF 78 a.1300 de ligno meo vocatus sanctus cristofanus.
cristofola n.p., f. “Cristofora”
DT 517 a.1314 in ecclesia beate marie cristofole sita in
castro trapesonde.
critulus sm. “oste, locandiere”
GSS 139 a.1330 (Sav.) nullus hospitator vel critulus…
pullus ova seu fructus emere audeat…
crivellaria sf. “elmo”
PLP 143 a.1250 (Sav.) et vivaldinus portavit crivellariam
in capite.
L cervelleria.
crivelleria sf. “vaglio, crivello”
RCO 128 a.1286 (Ort.) banchale, vegetes… due crivellerie… seacia ii. CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam crivelleriam.
L crivellus.
crivelem / crivellus sm. “vaglio,crivello”
LEM 262 a.1259 item unum crivellum. PVP 242 a.1456
item mastra una cum suis seatiis et crivelibus.
L crebrum. cribellare. crivelleria. crivelem. cruvellus.
croacia sf. “cloaca”
GR 43 a.1475 (S.Stefa<no) aquas pluvias debeant defluere vel quintaneis, croaciis, stillicidiis.
L cloaca.
chrobium sn. “crogiuolo”
GR 37 (Ceva) quicumque portaverit stampam seu ferramenta monete vel chrobium vel argentum vivum pro eo
faciendo monetam falsam, comburatur taliter quod moriatur.
REW 2011.6
croceus agg. “del colore dello zafferano, giallo”
ISG 21 s.xiii. (Londra) capa ianuensis cum circulis et
avibus croceis et leopardis. PLP 108 a.1250 (Sav.) centati crocei. AS 66 a.1432 et dicti panni cremesi habeant cimocias croceas sive jallas. MAS 227 a.1466 extremitates
sive cimocie sint ex serico croceo… –– non liceat ponere
cimocias croceas.
L crocus. closeus. croseus.
croc
crochietus sm. “spilla, fermaglio”
LG 671 a.1406 anulum rami vel latoni, pomellum, crochietum, cupas, coclearia… que res sint inargentate vel
deaurate.
L crochus. crogietus. croicheta. croihietus. D corchietti.
crochinus sm. “crocco, strumento portato alla cintura per tendere la balestra”
PLL 489 a.1330 (= LG 745 a.1404) qui balestrerii teneantur… habere et tenere unam ex dictis balestris in coperta penes ipsos, et crochinum cinctum.
L crochus.
crocia sf. “bastone pastorale in forma di croce”
BSL 41 a.1302 teneantur etiam dicti jugales portare tres
partes crucis, sive signum qui dicitur crocia.
REW 4785.
L crossia. croçola.
crocus sm. “croco, zafferano”
CGS.2 59 a.1161 tibi promitto libras xxiiii. et tertiam
croci qualis a luca legaliter adducitur. CGS.2 150
a.1163 libras centum inplicatas in lacca, in nixadra, in
croco et auriplumento.
L croceus.
crochus sm. “cercine”
LG 682 a.1406 crochos vero de caravana facere possint
de paretis novis de canabatio, guarnitis de coriis boum
orlatos de ovatis. BSC 315 (ante 1424) quod consules
possint crochos aportatos de extra ianuam vendere et cognoscere… –– de non laborandis crochis personis extraneis… de non vendendis crochis de canabacio pro crochis de tella.
crochus sm. “gancio, uncino, strumento per il sollevamento e il trasporto di merci”
RCO 128 a.1286 (0rt.) seacia ii., crocum, concam rami.
CAR 13 a.1381 si aliqua persona… dedisent favorem nec
adiutorium aliquis personis quibus inciderent nulum cavum nec crocum nec stangis… non possint numquam intrare in dicta consorcia. CAR 25 a.1435 suis stangis,
cordis seu funibus et crochis.
L crochietus. crogietus. croicheta. coihietus. D crocho.
croccu.
crochus / crockus sm. “crocco, uncino pendente da
una striscia di cuoio o di tela forte, portato alla cintura,
col quale si tendeva la corda della balestra sino a portarla al punto di arresto”
LEM 259 a.1259 item crocos tres. VCB 303 a.1290 (Bonif.) torerii de turno ii., crochi telle xviii. VFD 158 sg.
a.1317 crochi boni et sufficientes viginti… –– pro quolibet
crocko… SIG 324 a.1330 balistram unam de streva bonam et sufficientem, cum duabus bonis cordis ultra magistram, et crocho et carchassio. –– habere et tenere unam
ex dictis balistris in coperta penes ipsos et crochum cinctum. LG 270 a.1363 teneant assidue cerveleriam in capite, crochum cinctum et balistos paratos. LG 475 a.1403
de crochis ex tella nova fiendis et maschaicio furniendis.
LG 681 a.1406 de crochis non orlandis… corrigiarius non
faciat crochum orlatum in totum vel in aliqua parte sui…
–– faciant dictos crochos de coriis boum mulorum vel asinorum. –– facere crochos bonos et legales guarnitos sufficienter et bene de bona tela nova et de bono maschaicio sive corio bene bono, ornatos de agnino ut supra. PVP 269
a.1462 item manetam unam de croco pro balista.
FNG 82 n. “le balestre dotate di tale sistema si definivano
a crocco o de strevo, mente quelle che si tenndevano con
la pesarola o tornio si definivano a pesarola o torno”.
L crochinus. crucem.
croeresum top. (err. per croevesum?) “Crevezza
(Loano)”
TCL, s.v. crevessa a.1283 fons sive fossatus croeresi.
a.1640 crevezzo.
D crevezza.
313
cros
crogietus sm. “spilla, fermaglio”
SSA 247 a.1345 (Sav.) et non ponent… in auro aliquem
lapidem contrafactum, salvo in brogieta vel crogieto.
L corzetus. crochus. crochietus.
croicheta sf. “spilla, fermaglio”
BF 86 s.xv. (Sav.) item paria decem croichetarum argenti… item paria sex aquilectus argenti pro croichetis.
L crochietus. crochus.
croihietus sm. “spilla, fermaglio”
LG 567 a.1403 cupas, siphos, pomellos, croihietos, tacias, coclearia.
L crochietus. crochus.
croilha sf. “cripta?”
MBL 318 a.1360 (Lérins) altare sancti andree quod est in
croilha eiusdem,ecclesie.. item altare sancti stephani
quod est in altera parte croilhe predicte.
GR 43.
crois top. (Provenza)
ART 460 a.1060 crois.
D cruis.
crollamontem n.p.
CGS.2 55 a.1161 testes crollamonte et peire draco.
NL.1 92 a.1203 crollamons spata.
L crolare.
crolare vb. “scrollare, scuotere”
LG 690 a.1406 aperiendo dictum saccum… et extraendo
totam lanam de dicto saccho… et crolare omnes velos sive boldronos.
L crollamontem. crollavillan. scurllamaça. D crolar.
crollavillan n.p.,m.
CGS.1 16 a.1155 crollavillan dalmasius.
PGM 4.
L crolare.
cropa sf. “groppa”
ZAC 183 a.1294 (Alb.) equitatores… duxerunt ligatos
homines duos et ipsos ducebant in cropis equorum suorum. GR 2.26 (Dolc.) consules teneantur in dicto festo
dare cropam unam carnis ovine.
L crupa. D gruppa.
cropa sf.
LEM 241 a.1240 cultellos tres et graticellam, cropam
unam, lucernas duas.
Cf. DUC.4 115 grop “sporta”
D grupea.
crosa sf. “fossato; strada di campagna stretta fra
muri”
RCA 231 a.1062 ad via publica que pergit a castello veniente pro crosa usque in figariolo. fine casale de castagna ascendente pro via crosa de mansione de azo cortexano. NL.1 173 a.1203 domum meam de blancaria que
est iuxta crosam que vadit ad petram minutam. LMS 503
a.1226 terre… in pede de crosa de valle. LG 337 a.1363
que terra sit confinis alicui fossato, vel etiam alicui crose
que descendat in dictum fossatum, vel per quam descendi
possit in dictum fossatum. LG 974 a.1403 que terra sit
confinis alicui fosato vel crose. DSP 19 a.1459 alicui
fossato vel crose descendenti in dicto fossato. DSP 20
a.1459 prope vel longe… dicto fussato vel crose.
L crosis. crosum. crosus. croxa. croxis. D crosa. croso.
crosa sf. top.; elem. topon.
BCG 70 a.1006 coerit eidem predicta pecia de terra, et es
traverso de subteriore capite crosa. BCG 79 a.1011 via
que dicitur crosa. RCA 164 a.1069 in a crosa pecias de
vinea. CGS.1 240 a.1158 locum de crosa quem habeo in
murta. BSR 114 a.1183 qui mansus est in loco de levagi,
loco ubi dicitur crosa. MSS 186 a.1201 in contrada que
dicitur crosa. BSR 312 a.1215 crosa sancti romuli. PPE
318 a.1255 ianue, ubi dicitur sardinea sive crosa. CSS
184 a.1435 (Sanr.) usque ad crosam cavalli. LMS 82
cros
a.1222 terra… ubi dicitur crosa sancti fructuosi. LG 601
a.1403 usque ad crosam sancti spiritus. BBB 28n.
a.1636 (Bardineto) crosa.
PAC 15.
(de) crosa/ croza cognome
CHAR.1 1106 a.1204 (Vercelli) bosus de crosa. LJ.2
233 a.1290 (Var.) tonsus de crosa et filii. BCM 118
a.1483 pro iacobo de croza.
crosetus cognome
CGS.1 33 a.1156 wilielmus crosetus.
L crusetus.
croseus agg. “giallo, del colore dello zafferano”
MAS 219 a.1466 in quibus quidem pannis in morelo laborandis et construendis… poni et laborari debeant eorum cimocie crosee, prout habent ceteri panni serici fabricati de vero et puro cremexili in colore rubeo.
crossia sf. “bastone pastorale in forma di croce con
un’asta orizzontale al capo superiore”
GR 2.26 (St. Pons) unam crossiam argenti deaurati, item
canonos tres argenti deaurati pro dicta crossia in quodam
stuchio corey.
L crocia. croçola.
(de) crosis cognome
SMV 28 a.1170 petrus de crosis.
crositudinem sf. “spessore”
DNB 22 a.1184 a.1184 trabium xxviii. longitudinis ab xi.
godis usque in 11 1/2 et crositudinis unius palmi iusti.
L grossetudinem.
crozius agg. “incavato, profondo”; elem. topon.
BSO 194 a.1581 inferius viam planam, fossatum crozium…
L crosus.
crosodema sn. “specie di gioiello?”
ASD 81 a.1381 (Caffa) item crosodema auri pro uno dema ad numerum centum pecietos.
L dema.
croçola sf. “bastone pastorale, simbolo di
investitura”
FAF 18 a.1214 et vos de predictis omnibus per croçolam
comunis ianue investimus.
L crocia. crossia. crozula.
crospia sf.
PVP 327 a.1507 pro consumptis in domo nostra videlicet
botis 1 1/2 vini… et in uno carateleto barrile unum cum
dimidio crospie…
crostamen sm.
VCB 145 a.1239 (Bonif.) debet… edificare domos undecim quas in bonifacio habeo et levare (sopraelevare) de
lignamine, et facere solarios illarum domorum de crostame et eas debet fornire de omni re.
crostossus agg. “coperto di croste”
PCC 212 a.1398 (Sav.) iuncture manuum et in quibus ligatus fuerat erant tumide et crostosse et plene vulneribus.
L crustare. D crusta.
crozula sf. “bastone pastorale, simbolo di
investitura”
LJ.1 567 a.1214 et vos de predictis omnibus per crozulam comunis ianue investimus ad habendum tenendum et
possidendum per vos vestrosque heredes… nomine recti
et gentili feudi.
L croçola.
crosum sn. “vallone, fossato”
NL.1 239 a.1210 coheret… inferius crosum.
L crosa.
crosus agg. “incavato, profondo” elem. topon.
RCA 144 a.966 in fossado crosso. LMS 126 a.1222 in
boçaleto et in valle crosa. LJ.1 533 a.1208 pecia una in
campo croso. LMS 477 a.1226 coheret… terra crosa.
MDSI 38 p.94 (= HSL 19.220) a.1363 versus fossatum
terre francisci sponsate de valecrosa.
314
cruc
REW 2257: corrosus. FEW.2 1362a sgg.: gallico. ART
460, cf. G.ALESSIO, SE 18 (1950) 127 sgg. HSL.19 220
sgg.: “senza corrispondenza nelle lingue i.e.: prelatino
(ligure)?” G.PETRACCO SICARDI, BLig. 29 (1977) 14.
PVG 414 sgg.
L crozius.
crosus n.p., m.
SMV 34 a.1173 crosus. FNU 177 a.1209 (Gen.) crosus
de terdona.
crossus agg. “grosso, spesso, grezzo”
CDG 137 a.1141 vallis de porta crossa (top.). NL.1 51
a.1203 trabes abietis altos… palmum unum et crossos semussum unum. FAF 119 a.1235 (Gen.) de qualibet pista
stagni batuti… quando cantarium stagni crossi et boni
valuerit solidos quinquaginta ianue.
L grossus. porta crossa.
crossus sm. “moneta: denaro grosso, bruno maggiore”
RCA 9 a.1149 tres solidos denariorum brunorum crossorum.
L grossus.
crota sf. “camera a volta”
GR 2.26 (Nizza) actum nicie in domo episcopali in camera
in qua iacet dominus episcopus testator, nominata crota.
L grota.
crovaria top.
CAT 124 a.1323 (Alb.) terra de crovaria (Alassio). BBG
488 a.1349 (Gen.) pro castro crovarie. ASA 454 a.1353
(Alb.) a toreta de crovaria.
L corvaira.
(de) crovaria cognome
MIA 79 a.1308 (Sav.) francischi de crovaria notarii.
BCM 54 a.1483 angelus de crovaria.
(la) crovera top.
VSC 136 a.1465 item aliud nemus silvestre, ubi dicitur la
crovera.
L corvaira.
crovipertega sm. “panno che riveste l’asta del baldacchino”
PVP 253 a.1458 crovipertega duo septe viridis. crovipertega unum de meizaro.
L copriperticha.
crovum sn. “rame”
VCB 59 a.1239 (Bonif.) recentarium unum, lebetem
unum de crovo et unum de lapide.
L cuprum.
croxa sf. “fossato”
LG 337 a.1363 infra quam maceriam sive murum deversus fossatum vel croxam non possit aliquo tempore… ligonizari vel sapari vel terra moveri.
L crosa.
croxatus agg. “crociato, dipinto con la croce (stemma di Genova)”
VCB 293 a.1288 (Bonif.) scuta croxata viginti.
L crucem. cruciatus.
croxeta top. (Spotorno)
CSF 89 a.1443 ad podium quod dicitur podium de la
croxeta… –– quoddam saxum magnum quod dicitur
saxum de la croxeta.
D cruxeta.
(in) croxigiis top. (Lavagnola, Sav.)
SRC 148 a.1263 (Sav.) ad aqua pixola in croxigiis.
NSS 222, 258 “località imprecisata sotto la “Sigenelda”
(in) croxis top. (Sav.)
SRC 170 a.1263 medietatem unius campi terre laboratorie in loco ubi dicitur in croxiis.
L crosa.
crucem sf. “croce”
AI. 127 a.1242 parate fuerunt in portu ianue (galee)
lxxxiii. et taride xiii. et naves iiii. magne et dipinte colore
albo cum crucibus vermiliis per totum. CPB 239 a.1289
cruc
(Bobbio) crucem copertam de argento et auratam et de
pluribus lapidibus ornatam. NCS 58 a.1505 (Sarz.)
crux… cum uno pomo de cristallo. AND.1 65 a.1549
crux una magna cum pomo lotoni.
L croxatus. crusem. cruxeta
(ad) crucem top.
CGS.2 91 a.1162 duas pecias terre iuris supradicte ecclesie que sunt ad crucem.
crucem sf. “crocco della balestra”
GG 122 a.1201 balistas de stambeco de streva et de cruce
xlviii et duas de turno.
L crochus.
cruceferrea/ cruceferria top. “Cosseria”
CHAR.1 334 a.999 sancte iulie. vignale. cruce ferrea.
cairo. CHAR.1 403 a.1014 cruceferria… cario… deco.
SRC 306 a.1256 de hominibus cruceferree.
L cruxferrea.
crucemferream top. “Cosseria”
MMA 2.317 a.1111 quod videtur habere in cruceferrea &
in millesimo, excepto in gorzegno. BSM 157 s. xiii. statuta millesimi et crucisferree. SRC 303 a.1256 (Sav.) homines castri crucisferree et burgi millesimi. MIA 75
a.1270 (Sav.) ansaldi de cruceferrea notarii.
L cruxferrea.
cruciare vb. “segnare, delimitare terreni”
GR 45 a.1592 (Triora) dicta restogia sint cruciata et dispregata.
cruciatus agg. “crociato, dipinto con la croce (stemma di Genova)”
DAF 98 a.1300 tarconum unum cruciatum. PLC 69
a.1301 cervelerias, maciam, targiam unam… scutum cruciatum.
L croxatus. cruxiatus.
crudelis agg. “rozzo, grossolano”
BNA 176 a.1260 (Vent.) item alia massaricia crudelia pro
soldis quinque.
D cruder.
crudus agg. “grezzo”
PLC. 1 a.1301 libras… inplicitas in canabaciis et tellis
crudis. MAS 217 a.1466 septa cruda. FST 102 a.1592
(Triora) palmos tredecim tele crude.
D croyo. cruo.crüu.
crupa sf. “groppa”
PLP 144 a.1250 (Sav.) et cultellus percussit aliquantulum
in crupa (asini).
L cropa.
crusem sf. “croce”
ASD 195 a.1458 goagineta una et in ea crus una cristalli.
L crucem. cruseta.
cruxferrea/ cruxerria top. “Cosseria”
CAC 130 a.1179 (Sav.) in loco qui dicitur furnellum, in territorio cruxferrie. CAC 152 a.1179 (Sav.) homines de cario
et de cruxferrea et de bolçili et carcaris, de dego et de altari.
L cruceferrea. crucemferream. culcifferrea.
(la) crussa top. “Écluse, avamporto di Bruges”
DKR 12 a.1404 in la crussa.
L clusa. D clusa.
crusca sf. “crusca”
SSA 260 a.1330 (Sav.) cruscam sive brennum sive furfur
sive remola, que omnia idem sunt. SSA 262 a.1330
(Sav.) propterea quod dictum revezolum remanet fornariis… ad vendendum ut et cruscha et mondelia.
cruseta top. (Tortona)
CGS.2 27 a.1161 pro xli perticis terre et quatuor tabulis
ultra, que est in campagna terdonensi, ad crusetam.
L crucem. cruxeta.
crusetus cognome
CGS.1 33 a.1156 wilielmus crusetus. CGS 1 396 a.1160
totum hoc… quod habuit a cruseto et capellano.
PAC 17: “sarà l’od. gen. cursetu, specie di pasta da ver-
315
cubi
micellaio”. [il cf. con corzetus, crogietus “spilla, fermaglio” riporta a una somiglianza di forma fra il monile e
la pasta alimentare].
L corzetus. crogietus. D crosetto. curzettu.
crusige top. (Sav.)
CAC 131 a.1179 (Sav.) in plano saone et in lavagnola et
in crusige et in recanili et in riburgo.
crustare vb. “scrostare”
OP 89 (= DUC.2 632) ad a.1203 constantinopolim perrexerunt, et civitatem ceperunt et expoliaverunt, ecclesias
expoliantes et cruces et testes evangeliorum crustantes, et
reliquias sanctorum inter se dividentes.
DUC.2 632 crustare: crustam tollere de vasis auro vel
argento crustatis.
L crostossus. D crusta.
crutinare vb. “verificare, pesare”
LJ.1 513 a.1207 teneantur ad communem mercatorum
utilitatem species vel merces que venduntur ad cantarium
vel rubum crutinare sive pensare.
L scruptinium. D scortinare.
cruvellarius sm. “fabbricante di crivelli”; cognome
PLC 68 a.1301 vassalli cruvellarii.
L cruvellus.
cruvellus sm. “crivello”
CGG 173 a.1260 (PortoV.) sedacium unum et cruvellum
unum.
L crivellus. D crüvelu.
cruvum sn. “rame”
RCO 128 a.1286 (Ort.) lebetem unum cruvi… urceum
cruvi.
L cuprum.
(sancta) crux sf. “nome di nave”
VCB 183 a.1239 (Bonif.) in quodam bucio… qui vocatur
sancta crux.
D (santa) croxe.
cruxeta sf. “piccola croce”
CAC 207 a.1180 (Sav.) anulum i. argenti et cruxetam.
L crucem. cruseta. D cruxeta.
cruxiatus agg. “crociato, raffigurante una croce”
VCB 41 a.1238 (Bonif.) ensegna una cruxiata.
L cruciatus.
cuba sf. “cupola”
G.PARIS, ROM 31 (1902) 419n. A.PRATI , AGI 18 (191422) 407. PIA 36 n.24: arabo, incrociato con lat. cupa “cupola”. ALN 57, 258 ar. qubba “volta, edificio a volta”;
lat. s.ix. alcuba.; sic. cubba m.s. M.CORTELAZZO, LN 18
(1957) 95-97: a.1285 (Venezia) veniendo ad cubam ecclesie. ALN 90 sg. a.1355 (Pisa) in cuba mediocri viridarii.
L cupa. cuva. D cuba.
cubeba sf. “pepe di Giava, spezia”
ALN 119 a.1315 (Gen.) folii cubebe.
DUC.2 640. PIA 43 n.52: dal cinese, attraverso l’ar. kubaba.
cubetta sf. “tazza, tazzina”
SSL 171 a.1336 et una cubetta et una cupa deaurata cum
copertulo.
L copeta.
cubiculum sn. “stanzetta”
CDG.3 70 a.1192 (Costant.) ad orientem huius et versus
meridiem unius cubiculi et derriti, ubi est caminatum, cubicula duo et dirritum, omnino putrida et sine pavimento.
cubitus sm. “braccio, misura di lunghezza, pari a tre
palmi”
CGG 29 a.1259 (PortoV.) lignum unum navigale… de
longitudine cubitorum triginta. DCG 337 a.1383 de cubitis seu goys quinquaginta. CP 166 a.1391 pro quinque
govis seu cubitis terre vinee. CCS 46 a.1414 (Celle) cubitorum sive godarum sex. DSP 122 a.1466 cubitos 125
territorii positi in villa corniliani, locati iusto de vinsona.
DAA 65 n.
L goa. gubitus.
cubl
cubla sf. “coppia, paio”
NL.2 77 a.1216 cuble xxxviii. petiarum coriorum.
D cubia.
cubo sm.
MBL 282 a.1069 (Lérins) dono… una tonna et uno cubo
et uno asino obtimo.
cuchalium sn. “cucchiaio”
OGM 168 a.1249 lebetem unum, cuchalium unum, patellas duo.
L coclearium.
(in) cucharellis top. (Legino, Sav.)
PCC 34 a.1294 (Sav.) in cucharellis.
D coccarello.
cucarum top. (Sav.)
SRC 137 a.1263 (Sav.) in cucaro.
cucensus sm.
DDG 896 a.1337 pro cucensi pondo i. per £ lvi miso in
barchinoniam in ligno augustini iohannisboni.
cuchiarium sn. “cucchiaio”
RCP 352 a.1277 (Sarz.) item de quolibet centenario…
incisorum, cuchiariorum.
L coclearium.
cucidra sf. “coltrice”
PVP 233 a.1456 item cucidra una plumarum cum uno
cossino plumarum.
L culcitra.
cucueça/ cucueza top. (Quiliano)
CAC 201 sg. a.1180 (Sav.) adam de cucueça. –– benedictus de cucueça. CAC 569 a.1185 (Sav.) omnem partem
meam de terra vel terrarum cucueze. PQV 64 baldus de
cucueza.
MSQ 121.
D chicchezza. cucueza.
cucul cognome
SC 298 a.1257 ogerius cucul. RCA 403 a.1152? girardus
cucul.
L cucullus.
cuculla sf. “copricapo, cappuccio”
MSC 259 a.1407 (Corvara) de his qui ellevant caputeum,
aleriam seu cucullam de capite.
DUC.2 643.
L cucullus.
cucularia top. “Curena (Alb.)”
GR 43 castrum ligi et cucularie.
cucullus sm. “bozzolo della seta”
MAS 156 a.1596 ars quedam dictorum cuculorum ex
quibus non potest extrahi setta.
L cocolus. D cucullu.
cucullus sm.
CGS 1.154 a.1157 sportam cuculli de libris lxv.
cucumella sf. “pentolino”
CRL 50, 52 a.564 (Ravenna) cucumella.
L cogema. cokomarius. D cucumella.
cucumerem/ cucumerus sm. “cocomero, cetriolo”
CSS 220 a.1435 (Sanr.) peponem vel cucumerem. TL.3
625 a.1449 (Caffa) pro singulo curru… cucumerorum. ––
de qualibet barcata cucumerorum. DMC 487 s.xv. decimam partem ex omnibus et singulis cucumeribus, cucurbidis sive zuchis. GR 76 (Ceriana) ortalia cuiusvis generis,
cucurbitas, cucumeros, cicera, frixoros, fabas, piserios.
L cogomalus. cucumerus. D chigömou. cugömau.
cucurbica sm. “appellativo ingiurioso”
RCP 137 a.1212 (Sarz.) quicumque vel quecumque dixerit alicui: cucurbica… perdat imp. xii.
L cucurbita.
cucurbida/ cucurbita sf. “zucca”
DMC 487 s. xv. ex omnibus… cucumeribus, cucurbidis
sive zuchis. GR 76 (Ceriana) ortalia cuiusvis generis,
cucurbitas, cucumeros, cicera, frixoros, fabas, piserios.
316
cuia
cucurbita/ cucurbitaria sf. “adulterio”
LJ.1 709 a.1223? item accipit dicta curia ab illis qui faciunt aliquas cucurbitas, de quolibet scuguzume libras
tres… a femina que deprehenditur in tali scelere cucurbitarie accipitur suum patrimonium vel dotem. LJ.1 711
a.1223? ius puniendi de homicidio et cucurbitarie seu
scogozarie et periurii.
L scogozaria. D cugusa.
cucurbita sm. “appellativo ingiurioso”
RCP 275 a.1137 (Luni) item si quis dixerit alicui cucurbitam vel aliquod consimile verbum irato animo s.iij imp.
solvat. PLP 89 a.1250 (Sav.) et dixit… horride cucurbita… –– et tunc dixi si aliquis cucurbita vellet intrare domum meam… RLC 54 a.1297 (Cosio) si… dixerit verbum iniuriosum, scilicet falsum, traditorem, cucurbitam
vel periurium. CST 299 a.1381 (Taggia) si aliqua persona dixerit alicui irato animo cucurbitam, latronem vel furem, vel mulieri bone et honeste fame meretricem ruffianam…
DUC.2 644 cucurbita: infamis adulterio.
L cucurbica.suca.
cucurnum top. “Cogorno (Gen.)”
LJ.1 505 a.1203 terram de fravega que est desubtus cucurnum. PPE 235 a.1269 iacobo rubeo de cucurnu.
cudega cognome
GVG 9 a.1192 bauditio cudega.
L codega. cutica. D cuiga.
cu de lovo top.
VSC 136 a.1465 item ad aliud nemus silvestre, loco ubi
dicitur cu de lovo.
L culus.
cufia sf. “elmo”
AND.1 387 a.1222 promittimus dare tibi duodenam de
cufiis bonis de cacetis sicut solite sunt operari.
L scofia.
cufinum top.
BSR 282 a.1201 locat… locum de medolico de cufino.
L confignus. cunfigna.
cugeria sf. “cucchiaio da portata”
LEM 232 a.1238 coclearia xiii. argenti cum cugeriis duabus. FCD 2.208 a.1278 cugeriam unam argenti cum
cuiariis xiii. argenti.
L cocleria. cuiar. D culiera.
cugia nigra cognome
BSR 189 a.1203 rollandus cugia nigra.
L cogianigra.
cugiarius sm. “cucchiaio”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item duodecim cugiarios argenteos.
L cuiar.
cugnatus/ -a sm/f. “cognato, cognata
OSM 63 a.1190 ego aidela… cunfiteor me bene esse quietam et solutam a te rubaldo de cucupara olim cugnato meo
de toto hoc quod habuisti in tua potestate de rebus que fuerunt olim viri mei fratris tui. Glig. 18 (1891) 250 a.1425
mitatur per [……] cugnato meo, et ilud sibi dicatur qui illud mihi scribet. LPD 5.349 a.1449 cugnatam nostram.
L cognatus. D cügnòu.
cuia cognome
CDG.3 29 a.1192 petrus cuia.
L cuianigra.
cuianigra cognome
BSR 125 a.1186 rolandus cuianigra. BSR 137 a.1188 rolando cuianigre.
L cogianigra. cuia.
cuiar/ cuiarium sn. “cucchiaio”
CGS.1 25 a.1156 unum cuiar argenti ruptum. FCD 2.208
a.1278 cugeriam unam argenti cum cuiariis xiii. argenti.
PAC 20. AES 14.
L cugeria.
cuil
cuilicus n.p., m. “Quirico”
BCM 44 a.1483 cuilicus spinola.
L quiricus.
(meço)cul cognome
COS 24 a.1186 rogerus meçocul.
L culus.
culcera “sf. “coltrice”
PVP 229 a.1456 culcera una plume faceti cum entema
quasi nova.
PVP 92, 103.
L culcerem. culcereta. culceria.. culcitra.
culcerem sf. “coltrice”
ASD 63 a.1381 culcerem unam de plumis. PVP 249
a.1458 culcer una plumarum.
L culcera.
culcereta sf. “coltrice”
PVP 227 a.1451 item culcereta una plumarum parva.
L culcera.
culceria sf. “coltrice”
PVP 226 a.1451 item culceria una plumarum cum duabus strapontis.
L culcera.
culcidra sf. “coltrice”
BSR 368 a.1218 culcidram unam, cussinum unum. PVP
240 a.1456 item culcidra una parva plumarum pro balneo.
L culcera.
culcifferrea/ culcifferria top. “Cosseria”
SRB 360 a.1424 (Sav.) antonius gilosus de culcifferrea
scindicus et procurator hominum et univerrsitatis culcifferrie… –– notarium de culcifferria.
L cruxferrea.
culcilem sm.
RLD 44 a.1290 (Mentone) omnes giairos debeant esse
devastati et expalati, et omnes culciles similiter.
culcita sf. “coltrice”
PVP 277 a.1488 culcita una a ravioli de bocasino.
culcitra/ culcitre sf. “coltrice, coperta imbottita”
CGS.1 218 a.1158 culcitram unam. CAC 122 a.1179
(Sav.) culcitram et cuxinum. CAC 279 a.1180 (Sav.) culcitram meam et cuxinnum et copertorium. CNM 46
a.1204 (Sav.) culcitra i. PLP 99 a.1250 (Sav.) culcitram
i. CGG 48 a.1259 (PortoV.) culcitram unam et copertorium unum. RLA 45 a.1330 (Mentone) sospitam sive vegetem, mostram vel culcitram. NBI 37 a.1390 culcitra
una plumarum cum cossino. PVP 243 a.1456 item cultris una magna cum duabus culcitris parvis. PVP 274
a.1488 culcitre una finna. PVP 278 a.1488 culcitre una
telle nova ha baste.
ALE 134 sg.: culcita (Plaut.); culcitra (Petron. 38, Glosse):
forse dal gr. kolcàj , acc. -àda “della Colchide”, attraverso l’etr. (-r-): cf. cilicius ÷ Cilicia. REW 2372. PCV 67.
L cocera. colcitra. cucidra. culcidra. culcita. culcitrella.
culcitrem. curcitra. cultra. cutra. D colcera. culcidera.
culcitrella / culcitrem sf. “coltrice”
AGI 16 (1902-04-05) 21 a.1028 (Cod.dipl. Cajetanus)
culcitrella de pinna. CAC 279 a.1180 (Sav.) culcitrellam
et pariolum et paellam. PLP 108 a.1250 (Sav.) attulit in
domum meam cultrices ii…. –– culcitrem veterem.
(de) culdebo cognome
BSR 55 a.1175 filios johannis de culdebo.
L culus. D cudebò.
culerius cognome
AES 14 a.1160 (Gen.) johannes culerius.
L colarius. collaretus.
cullianigra cognome
CAC 110 a.1179 (Sav.) salvus cullianigra.
L cogianigra.
culianinus agg. “di Quiliano”
SRC 669 a.1405 philippus gheidus culianinus.
L culianum.
317
cult
culianum top. “Quiliano”
MSQ 116 sg. a.967 (donazione ottoniana al marchese
Aleramo) homines vallis culiani. PCC 6 a.1192 (Sav.) et
in signo et territorio eius et culiani et territorio eius.
L aquilianum.
culifica sf. “specie di cavolo?”
GR 26 a.1516 (Mentone) aliquos fructus, caules bletas,
rapas culificas seu alia olera.
L caulus.
culmegnatus agg. “rialzato, fornito di rialzo”
BNA 156 a.1260 (Vent.) mastram unam culmegnatam,
item aliam mastram planam.
L colmegna. culmum.
culmum sn. “trave maestra del tetto”
ZAC 171 a.1288 (Alb.) item culmum unum godiarum
xvi.
L colmegna. D cormo. curmu.
culmus agg. “misurato “ad culmum”
BNA 130 a.1259 (Vent.) sestarios duos spelte ad rasum… sestarios quatuor spelte culmos. SOV 283 a.1428
(On.) staria dua ex ligno, unum de raso et aliud de culmo. GR 81 (VArr.) molinarii tenere debeant moturarios
et medios moturarios tam illos de culmo quam illos de
raso. GR 81 (Varese Lig.) qui consignant ad mensuram
rasam… qui vero consignant ad mensuram culmam.
L cormus. curmus. D curmu.
culorius sm. “pittore, coloritore”
NL.1 4 a.1203 testes junius de costa presbyter, gregorius
culorius et oliverius culorius. NL.1 114 a.1203 a te oliverio culorio.
L colorem.
culosus agg., elem. topon.
LJ.2 191 a.1289 (Sav.) peciam terre castanearum loco ubi
dicitur planum culosum.
L planum.
cultella sf. “coltello, pugnale”
ASA 89 a.1400 (Alb.) quod aliqua persona non audiat
deferre… ensem… cultellum de latere… lanciam… stochium, cultellam, apiam. PVP 266 a.1462 item culteleria
una cum duabus cultelis pro tabula.
L coteleta. cultellessa. cultellus.
cultellata sf. “coltellata”
PLP 110 a.1250 (Sav.) cum extraheret contra me aliam
cultellatam. PLP 151 a.1250 (Sav.) et traxerunt sibi ad
invicem plures cultellatas.
L cotelata. cultellus. D cotelata.
culteleria sf. “coltelliera, custodia per coltelli”
PVP 266 a.1462 item culteleria una cum duabus cultelis
pro tabula.
PVP 79, 359.
L cortelleria. coteleria. cultellus. D coltelleria.
cultelleria top. (Gen.)
BVP 171 n. a.1432 contrata cultellerie in loco dicto raibeto vetus.
D coltelleria.
cultellerius/ -a sm/f. “fabbricante di coltelli”; cognome
GC 113 sg. a.1191 a iohanne cultellerio. –– stephanum
cultellerium… mussus cultellerius. CGS.2.295 a.1226
balduino cultellerio… simoni cultellerio… oliverio cultellerio. PPE 268 a.1281 in carrubio cultelleriorum.
DAF 81 a.1300 dagnanus cultellerius, ianuensis. BVP
172 n. a.1344 pro culteleriis laborantibus argentum. IVI,
a.1345 inter cultelerios laborantes de argento et fabros.
SRC 507 a.1381 (Albisola) branda cultelleria. DSP 121
a.1403-66 hospitium seu tabernam positam super pontem
culteleriorum. LG.665 a.1406 ars culteleriorum. TL.2
755 a.1471 pro silvestro de cagnasco cultelerio.
L cultellus. cutellerius.
cult
cultellessa sf. “specie di arma da taglio”
LG 956 a.1404 misericordiam vel cultellessam. GR 105
a.1498 cultellum latirinum, spatam aut stochum, costolerium, pennatum, manaressium, visarmam vel maciam
ferratam, misericordiam vel cultelesam, bastonos ferreos,
ballotolas ferreas vel plumbeas.
L cultella.
culteletus sm. “coltellino”
FCD 2.358 a.1281 libras… implicitas in pariis octo de
cultelletis cum manicis de roardo. DDG 790 a.1377 pro
culteletornum coffano i. CDC 161 a.1392-93 culteletorum dozene sex.
L cultellinus. cultellus. D coteleto.
culteletus top. (Pigna)
PSP 78 n.146 a.1280 inter sapelum culteleti.
cultellinus sm. “coltellino”
SSL 211 a.1336 v. cultellini… cum manicis de ebore.
L curtellinus. cutelinus. cultellus. D corterinna.
cultellus sm. “coltello, pugnale”
BVP 172 n. a.1214 cultellos duos barbarinos. LMS 147
a.1222 et cultelus unus de disco (da tavola). PLP 68
a.1250 (Sav.) posui manum super manubrium cultelli mei
sed eum non evaginavi. CGG 203 a.1260 (PortoV.) cultellus ad discum. DAA 70 a.1279 unum cultellum ad feriendum. RL 213 a.1288 (Alb.) de non prohibendo tenere cultelum in consilio. DAF 98 a.1300 cultellum munitum de argento de tribus cospenis. PCP 722 a.1316 (Pera) et non intelligatur in his armis cultellus. LG 506
a.1403 martelletos, ponzonos, cultellos, tenaculos. GSA
8 n. a.1404 (Sav.) cultellos cum manubrio toto argengeo.
GR 43 sg. a.1435 (Sanr.) si aliqua persona… irato animo
evaginaverit versus aliquam personam cultellum sive penatum, seu costolerium, seu vasalotum sive cesarinam
vel ensem… PVP 299 a.1492 in precio et manifactura et
auro cultellorum, tezoiretarum…
L coltellus. cortellus. cotelus. cultella. culteleria. culteletus. cultelinus. curtellus. cutellerius. cutelus. D cotelo.
cultellus sm. “coltello, simbolo di investitura”
BCG 40 a.995 insuper per cultellum fistucum notatum,
guantonem guasonem terre seu ramum arboris pars predicti monasterii exinde legitimam facio tradicionem et
vestituram. La medesima formula compare, con varianti
grafiche, in: BCG 47 sg. a.999; BCG (App.) a.1017;
BCG 169 sg. a.1064; MSS 62 a.1064-5; CCI 18 a.1065,
etc.
cultellus de latere/ latirinus “grosso pugnale portato
alla cintura”
ASA 89 a.1400 (Alb.) cultellum de latere. GR 105
a.1498 cultellum latirinum, spatam aut stochum.
cultellus rasce sm. “coltello di particolare forma e
misura, a lama aguzza e sporgente presso l’impugnatura
a mo’ di becco per appoggiarvi il pollice e colpire con
veemenza. Se ne munivano gli uomini di uno stesso partito (rassa) quasi a segno di distinzione”
BSR 330 a.1218 cultellus rasce (= rasse) bene valebat
solidos x.
BSR 538, MSG 276 cultellus rasse.
cultera sf. “coltrice”
DDG 393 a.1376 pro culterarum ballis ii. PVP 229
a.1456 cultera una bocassini albi laborata a pomeletis.
L cultra.
cultina sf. “cortina da letto”
PVP 264 a.1462 item cultina una telle celestrie de tellis
iiii.
L cultrina. curtina.
cultra sf. “coltrice”
CGS.1 48 a.1156 unam cultram de pallio. CAC 338
a.1180 (Sav.) culcitras duas… et cultram unam. LMS
294 a.1223 item duas cultras bagadeli. VCB 10 a.1238
(Bonif.) cultram unam cendrati. CGG 213 sg. a.1260
318
cum
(PortoV.) cultram cendati ialni. GSS 19 a.1330 (Sarz.) et
non linteamina neque copertoria seu cultras. NBI 40
a.1390 cultra una scacata. SIP 178 a.1420 (Massa) due
cultre albe.
L culcitra. cultera. cultrem. culcitrem. cultretus. cultrum.
D coltre.
cultrem sm. e f. “coltrice”
CPB 241 a.1362 (Bobbio) item unum lectum cum una
cultre de burdo. NBI 38 a.1390 cultris una dimiti clemexi. PVP 220 a.1451 cultrem unam bocassini albi.
PVP 243 a.1456 cultris una magna cum duabus culcitris
parvis. PVP 249 a.1458 culter una de bastis largis vetusta. PVP 254 a.1458 culter unus ihameloti acamocati
grane a balneo parva talis qualis. –– culter una bocasini
de media basta… culter una de dimiti facta a rapiolis…
culter una bocasini facta a amandoletis. PVP 263 a.1462
item cultris una plume non valde magna.
PVP 95, 103.
L cultra.
cultretus/ -a sm/f. “piccola coperta”
NB 131 a.1198 cultretum veterem de cendato vermillio
et ialno. PVP 234 a.1456 item cultreta una pro balneo
camocati de tribus soldis.
L cultra.
cultricem sf. “coltrice; materasso”
DAF 23 a.1300 cultrix una naxicii. GSS 18 a.1330
(Sarz.) matarasiam seu cultricem. SIP 176 a.1420 (Massa) due cultrices una bona et alia non plus. PVP 239 sg.
a.1456 item cultrix una alba de bastis largis. –– item cultrix una celestis bordata.
L cultra.
cultrina sf. “cortina da letto”
PVP 264 a.1462 item cultrina una picta.
L cultina.
cultrum sn. “coperta da letto”
RPV 206 a.1201 (Sav.) cultrum xamiti vermilii.
L cultra.
cultrum sn. “attrezzo agricolo, aratro?”
CAC 338 a.1180 (Sav.) arcas ii. et bote i. et cultrum i. et
iugum i. et tinam i. de carro.
D cutru.
cultum sn. “terra coltivata”
IEA 54 a.1194 (Alb.) cultis et incultis…
culum plenum top. (Asti)
CHAR.1 855 a.1169 (Asti) et in culo pleno et omnia que
habetis ultra tanagrum.
culus sm. “culo, deretano”
PLP 81 a.1250 (Sav.) nam scio quod mussus biaçiat ipsi
symone culum. PLP 97 a.1250 (Sav.) ceperunt dicere…
quod eram meretrix… et quod levaverunt mihi vivaldum
de balneo de super culo. PLP 112 a.1250 (Sav.) et ipsa
dixit via orrida meretrix rufiana ad vivaldum iudicem cui
rasisti culum.
L cu de lovo. culdebo. culusniger. fregaculum. meçocul.
podicem. D cü.
culusniger/ culumnigrum cognome
CAC 234 a.1180 (Sav.) willelmus culumnigrum. CDG.2
332 a.1188 vivaldus culusniger. AGI 18 (1914-22) 354
a.1209 guillelmus culusniger de pellio.
L culus. cuneira.
culverta sm. “servitore”
CDG 26 a.1108 (Cagliari) cartula recordationis et confirmationis de culvertis, scilicet de servis et ancillis sancti
laurentii habitis per sex donicalia… CDG 37 a.1119
(Cagliari) cum culvertis, scilicet servis et ancillis…
DUC.2 652 sg. culvertas (acc.pl.): servos viles; culvertagium: servitutem.
cum cong. “con”
LMS 576 a.1226 et duos scitos vitreos saraceniscos cum
la cassa de parcico.
L cun.
cumb
cumba sf. “vallone, voragine” elem. topon.
MBL 3 s. xi. (Lérins) guillem bertram a sa fin larguet
una pecia de terra in la cumba a sancta maria. MBL 47 s.
xi. et de suos homines de lon(ne)gues cumba.
D cumba. cumbette.
cumbaria sf. “specie di nave”
JAN.2 252.
L colombetus. cumparia.
cumductus sm. “spesa per il vitto dei marinai”
OMS 261 a.1190 debeo fornire navem et cumductos.
L conductus.
cumegum top. “Cö’magu (S.Olcese)”
BSR 282 a.1203 locat dranesio de cumego locum de medolico de cufino.
PA.5. FCL 31: forse < comagus, gent. rom.
L comegum. D cömagu.
cumfiçeria sf. “conceria”
OSM 21 a.1190 omnia instrumenta apotece mee caligarie
et apotece confiçerie excepta calderia cumfiçerie.
L confiçeria.
cumfodius sm. “confuoco, celebrazione pubblica natalizia”
TL.3 617 a.1449 (Caffa) item pro carraterio pro conducendo confodium ad palatium, asperi duodecim.
L confocus.
cumi top. “Como”
GC.2 279 a.1192 petias xi. de drapis de comis. DRG.2
81 a.1203 cannas xlvii de virgatis de cumis. DKR 19,
a.1405 omnes mercatores tam de mediolano et de cumis
quam de monteferato.
L comninus.
cumianatus agg. “dei Comneni (di moneta bizantina)”
BRG 303 a.1274 asperos cumianatos.
L comianatus.
cuminum sn. “cumino: seme aromatico del finocchio
orientale, spezia”.
LJ.1 72 a.1140 de omnibus mercibus que pisantur ad
centenarium denarios quatuor excepto de alumine et de
cumino de quibus dantur per cantarium denarii quatuor.
L cominum.
(se) cumiurare vb. “unirsi, stringersi con giuramento”
AI.2 32 a.1258 pisani… deseruerunt ianuenses et se cumiuraverunt contra eos.
cumpania sf. “compagnia, associazione”
CAR 16 a.1424 inter ipsos socios et fraternitas quibus laborant super pontem pedagii videlicet de cumpania laboratorum caravane.
L compagnia.
cumparia sf. “specie di nave”
JAN.2 252.
L cumbaria.”
cumpatrem sm. “padrino, compare”
OSM 255 a.1190 berardus romanus cumpater meus.
L compatrem. D cumpà.
cumpedes sm. pl. “ferri ai piedi”
PCP 714 a.1316 eandem vindictam faciam in eum ferrarium… qui cumpedes vel anulum traxerit alicui sclavo
vel sclave sine licentia domini eius.
L compedem. D cum pedi.
cumplere vb. “adempiere”
OSM 52 a.1190 si pascalis non tibi idoni compleverit ut
supra, constituo me tibi proprium debitorem et pagatorem predicti debiti.
L completus. cumpletus.
cumpletus agg. “completo, fornito”
OSM 45 a.1190 bucium… cumpletum de sartia.
L completus. cumplere. D cumpletu.
319
cunf
cumteranus agg. “conterraneo”
MSB 131 a.1346 auctoritate et consensu quatuor bonorum hominum cumteranorum dicti loci sancti iacobi.
L tiraneus.
cumulare vb. “accumulare, ammucchiare”
GR 16 (Baiardo) capientes fenum in predictis alpibus et
pratis, tam cumulatum ac seu ameatum, quam desmeatum…
cun cong. “con”
VNB 5 a.1247 (Bonif.) de primo lucro cursus seu aquisto
quod fecero cun sagitea mea que dicitur Falcuncellus.
L cum. D cun.
cunna sf. “culla”
PVP 272 a.1488 cunne due de figioli.
L cunabulum. D cüna
cunabulum sn. “culla”
AI.2 176 a.1276 et hominum multitudo cum eorum familiis etiam parvulis quos in cunabulis deferebant.
L cunna.
cuncha sf. “conca”
PLP 75 a.1250 (Sav.) concham unam qua capiebam illum
(fimum). CGG 173 a.1260 (PortoV.) cunchas iii. PVP
271 a.1477 cuncha una magna rami. cuncha una rotunda
stagnata.
L concha. D cunca.
cuncedere vb. “concedere”
OSM 62 a.1190 tibi concedimus et promitimus…
D conceder.
cuncia sf. “concia del cuoio”
GSS 135 a.1330 (Sarz.) mortellas incidere… pro tinta vel
cuncia coraminis.
L aconcerium. D consa. conza
cuneira sf. “termine ingiurioso”
PLP 100 a.1250 (Sav.) dixit mihi cagna cuneira.
L cagna. culusniger.
cuneus sm. “striscia triangolare di terra
GC.2 187 a.1192 per transversus ire dividendo usque ad
arcam de vaccaria, recolligendo cuneos mortuos omnes
usque ad arcam mezanam de costa de curti. RLC 63
a.1297 (Cosio) salvo bestie empte a mercatoribus que
possint stare in cuneo mediano a vilario supra usque ad
collem. FCT 45 a.1435 (Triora) usque ad cuneum de
abeto… quem cuneum… communiter pascant et teneant.
FST 110 a.1592 (Triora) descendendo deorsum per costam usque ad cuneum guglieti.
L cunius.
cuneus sm. “bietta, parte dell’aratro”
SOV 325 a.1428 (Chius.) aliquod membrum aratri, veluti
tendegula, tragola, parrocinum, cuneus, aspa, caratia.
cuneus sm. “conio”
ACL 141 a.1344 asperos de caffa… bonos de cuneo novo. LG 517 a.1403 quod aliqua persona cuneos alicuius
monete non teneat. PAD 542 a.1507 volumus quod fiant
novi cunei et antiqui rumpantur.
L cunius. cuniare. D conio.
cuneus top.
LG 62 a.1150 in locis terris et villis infrascriptis, videlicet in macro. aurigo. cuneo. lusinasco. NL.1 46 a.1203
alie petie (terre) que vocatur cuneus.
L cunius.
cunnexius agg. “connesso, relativo”
RII 11 (1956) 124 a.1463 (Tenda) de premissis questionibus, debatis, controversiis et litibus cum omnibus universis et singulis dependentibus, incidentibus, emergentibus
et cunnexiis ex eisdem.
L connexus.
cunfigna top.
OSM 69 a.1190 aliam (terram) que dicitur cunfigna.
L confignus. cufinum.
cunf
cunfiteri vb. “dichiarare, dare atto”
OSM 7 a.1190 cunfiteor me debere tibi wilielmo feramusca lb. de. ian. iii. OSM 49 a.1190 cunfiteor me vendidisse tibi saracenos tres.
L confiteri. D coffessar.
cunia top. (Alb.)
FVA 142 a.1326 (Alb.) terra de cunia.
FST Gloss. (Triora) cunia “cunetta della strada”.
D chineta.
cuniare vb. “coniare (moneta)”
MSG 291 a.1280 pecunia, pignus, vel monetam cuniatam. PMN 248 a.1284 libras trecentas argenti in pondere
ad libram ianue et cuniatas ad cunium ianue. CP 286
a.1343 pecunia sive moneta cuniata. LG 546 a.1403 fabricare cuniare seu cudere… aliquam monetam.
L coniare. cuneus. cunius.
cuniculus sm. “coniglio, pelle di coniglio”
VCB 7 a.1238 (Bonif.) pelles de bruneta cum penna cuniculorum. CNM 279 a.1204 (Sav.) responsurus… de
cuniculis vi.
L conigius.
cuniculus cognome
BNA 384 a.1261 (Vent.) testibus… roberto cuniculo.
cuniculus sm. “condotto sotterraneo”
SSA.2 125 a.1345 (Sav.) de cuniculis claudendis. DSP
21 a.1459 et idem observetur de foraminibus et cuniculis
que sint vel fuerint extra civitatem ianue… universa insuper foramina et cuniculi que consueverunt esse aperta per
que aqua intrabit in civitatem ianue magistratus faciat
aperiri.
L conigius.
cunillius sm. “pelle di coniglio”
ICG 6.342 s.xiv. de sauma… cunilliorum…
L conigius.
(de) cunio cognome
MCS 139 a.1495 (Sav.) basliano de cunio… (civis) saone.
D cuneo.
cunium sn. “riparto, sezione della stiva della nave”
PLS 218 a.1301 quam galeam promitto vobis stivare…
tantum ad unum cunium, ita tamen quod non tenear nec
debeam dictam galeam in aliquo disbancare. DRG.3 944
a.1305 et debet honerari et stivari dicta lana in dictis galeis ad cunia duo et unum coratum, tantum et non ultra,
et si maiorem stivam facerent tunc debent minui solidi
quinque de naulo pro quolibet cantario.
DUC.2 655 cuneus: angulus.
L cuneus.
cunius sm. “striscia triangolare di terra”
RCA 169 a.1060 in loco gravelia in cunio sancti michaelis. Glig. 127 (1890) 140 a.1222 ab uno latere cunius de
manzilis. RLC 63 a.1297 (Cosio) salvo bestie empte a
mercatoribus que possint stare in cunio mediano a vilario
supra usque ad collem.
L conius. cuneum. cuneus. D cuneo.
cunius sm. “cuneo, bietta”
TL.3 1002 a.1474 cunij pro bombardellis quadraginta novem.
cunius sm. “conio”
PMN 248 a.1284 libras trecentas argenti in pondere ad libram ianue et cuniatas ad cunium ianue. DRG.3 1026
a.1311 reales boni auri de cunio macie bonos ezt iusti
ponderis. DRG.3 1083 a.1313 libras quingentas bonorum cunio parvorum legis (regis) sancti ludovici (IVI,
Reg.: 500 livres tournois de l’aloi de Saint Louis).
DKR.6 a.1402 scutos auri iiii.or boni et iusti ponderis et
cunii francie. LG 579 a.1402 aliqua moneta que non sit
ianuyna, sive que non sit stampata ad cunium ianue.
L cuniare. D conio.
320
cunv
cunius/ -m top.
MSS 200 a.1206 terra una… ubi dicitur cunium. CAT
120 a.1323 (Alb.) terra de cunio. BSR 429 a.1274 terra
ubi dicitur cunius.
(guasta)cunno cognome
CAC 104 a.1179 (Sav.) que vinea fuit alamanni guastacunno.
cunperadus n.p., ml. (“comperato”)
SLS.2 242 a.1143 (Alb.) cunperadus andrea.
L comparadus.
(de) cunradengii cognome
CAC 426 a.1181 (Sav.) cunradus de cunradengii iudex et
assessor domini willelmi embriaci saonensis potestatis.
L cunrado.
cunrado n.p., m.
PAC 8 a.964 cunrado rogatus.
L (de) cunradengii. D conradi. corrado.
cunredum sn. “corredo domestico”
FNU 136 a.1202 domum meam cum omnibus cunredis et
massariciis.
L conredum. corredum.
cunsiliare vb. “consigliare”
COS 106 a.1186 in hoc cambio et conventu concesit rosana uxor oberti danensis… omnes rationes et ius… cunsiliantibus eam jeonardo danensi et amico batitore suis
vicinis..
L consiliatorem. consilium. D conseiar.
cunsiliatorem sm. “consigliere”
OSM 40 a.1190 et hec fecit anna cunsilio taiaferri de vulturi et ricii carefici quos per vicinos et cunsiliatores sibi
elegit.
L consiliatorem.
cunsilium sn. “consiglio”
COS 106 a.1186 hec fecit adalaxia cunsilio bartolomei
de fabrica et gandulfi de vigolongo suorum parentum.
OSM 79 a.1190 hec omnia fecerunt alda et girardinus
cunsilio ursi çocholarii. OSM 40 a.1190 et hec fecit anna cunsilio taiaferri de vulturi et ricii carefici quos per vicinos et cunsiliatores sibi elegit.
L consilium.
cunsortes sm. “abitanti di uno stesso fondo rustico
(sorte)”
COS 72 a.1186 coheret terra salvi et eius fratrum et cunsortum.
L consortes.
cunstituere vb. “costituire”
OSM 52 a.1190 cunstituimus nos proprios debitores et
pagatores predicti debiti uterque in solidum.
D constituir.
cunsulem sm. “console
OSM 41 a.1190 de predictis s. v., s.iii. erunt cunsulum et
campariorum, et s. ii. comunis vicinie cuius erit arbor.
L consulem.
cuntesa n.p., f. “contessa”
COS 82 a.1186 pecia terre que est inter terram cuntese.
L contessa.
cuntra cong. “contro”
PLC 17 a.1301 nullam cuntra te… faciam peticionem.
L contra D contra. cuntra.
cuntradicionem sf. “opposizione”
PLC 46 a.1301 nonobstante contradicione dicti iacobi.
D contradir. diciom.
cunveniens agg. “conveniente”
OSM 79 a.1190 promitto tibi girardino tenere te mecum
usque ad terminum dando tibi victum et vestitum cunveniente.
D covegnente.
cunvenire vb. “accordarsi”
OSM 45 a.1190 in hunc modum cunvenerunt iohannes de
guilione et puncius michael de niça, videlicet quod…
D convenir.
cupa
cupa sf. “cupola, tomba”
PS 56: CIL.II. Suppl. 6178; VI. 12.212. REW 2401.
L cuba. D cuba.
cuppa sf. “coppa, vaso”
CGS.1 259 a.1158 bacilia nostra argentea et cuppam argenteam. LEM 240 a.1239 cupam unam argenti. CA
639 a.1292 item in una cupa argenti tartaresca. CP 933
a.1297 volo quod habeat cupam meam et toayollos ampios. PVP 236 a.1456 item cupa una argenti deaurati.
AAD 286 a.1561 cupa aurata pro bibendo. GR 2.27
(St.Pons) dedit hospitali perpetuo xxx. cupas vini.
CRL 50 (Ravenna, s. v-vi.) REW 2409. ALE 117.
G.RONCO, LDA 88 sgg.
L copa. D copa.
cupa sf. “elmo”
PLL 472 a.1441 corratie cum manicis, cupis et collariis.
cupa sf. “coppella”
LEM 243 a.1240 brochetas tres argenti deauratas, bisantinum de cupa, mantelletum scarleti.
cuppatus agg. “coperto di tegole”
CPB 244 a.1388 (Bobbio) unam cassinam muratam et
cuppatam.
L cupus.
cuprum sn. “rame”
LEM 244 a.1240 lebetes lapidis duos et alium cupri.
V.BERTOLDI, PDP 1 (1946) 33-68 (Rec. N.LAMBOGLIA
RSL 14 (1948) 155) “termine coniato sull’idioma indigeno dei Liguri, evoluto a termine dialettale esclusivo dei
Greci d’Occidente”.
L crovum. cruvum. cuvrum. D covro.
cupus sm. “tegola”
NL.1 279 a.1210 dans vobis potestatem operandi et accipiendi predictam terram in faciendis lateres et cupos.
ZAC 171 a.1288 (Alb.) cupi fracti fuerunt circa duomilia.
LG 165 a.1303 introitus madonorum clapellarum et cuporum. SSA 133 a.1345 (Sav.) madonos et cupos… madoni et cuppi. LG 439 a.1383 aliquam quantitatem… cuporum. LG 437 a.1383 clapellas seu cupos.
CRL 50, 54 a.564 (Ravenna): cupus “orcio”. REW 2409.
L copus. cuppatus. cuvus. D cupu.
cuppus cognome
CAC 494 a.1182 (Sav.) vendiderat sardum unum bonovicino cuppo.
cura sf. “tassa di mercato, distinta dal pedaggio o
gabella”
BBB 33 n. (Alpi Occid.)
L curaria. curatoria. curea.
curracha sf. “fossato, canale”
GR 44 jardinum unum muris ex parte qualibet circumdatum currachis duabus.
DUC.2 558 coraculum: canalis, rivus.
curadia sf. “tassa di mercato”
BBB 33 n. (Alpi Occid.). DUC.2 661: curadia: tributi
seu vectigalis genus.
L curaria. curatoria. curea.
curare vb. “curare, medicare”
CSS 177 a.1435 (Sanr.) exepnsas congruas medicaturas
facta occasione illius vulneris vel percussionis curande.
curare vb. “indica una fase del procedimento di lavorazione della tela”
SA 235 a.1340 (Sav.) ars curantium tela et fustania. SSA
132 a.1345 (Sav.) omnes curatrices, que curant telas ad
precium in saona, quod non ponent telas aliquas in buatam ad curandum in qua sit calcina.
L curatricem. D curar.
curaria sf. “imposta, diritto sui mercati”
CDG.1 325 a.1155 et mercatum illis concedimus, eo tenore quod habeamus starium, sicut sibi constituerunt nabolenses, et curariam sicut nobis promiserunt. CDG.2 6
a.1164 (Arborea, Sardegna) et dabo operi sancti laurenti
321
cure
duas curarias quas consules ianue preelegerint in tota sardinea. LJ.2 301 a.1293 (Ovada) et in curaria et mercato
uvade. GSS 76 a.1330 (Sarz.) quod nulla curaria seu extractio aliquorum piscium seu fructuum… fieri debat.
DUC.2 662 curaria: telonei species ex mercibus in nundinis distractis.
L curatoria. curea.
curateria sf. “arte della conceria”
GR 102 (Nizza) quislibet sit in sua libertate artem sabbaterie et curaterie simul vel divisim faciendi.
L corataria. D coiraté.
curatium top. (Noli)
RVN 128 s.xiv. (Noli) que cale intelligantur esse ut infra,
videlicet cala de curatio sit… a porta magna vinee conventus sancti francisci usque ad rupem curatii.
curatoria sf. ”imposta, diritto sui mercati”
CDG.2 349 a.1189 (Sardegna) per venditionem curatoriarum armentariarum, maioriarum piscatoriarum etc.
L cura. curadia. curaria. curea.
curatricem sf. “lavorante nell’arte della tela”
SSA 132 a.1345 (Sav.) omnes curatrices, que curant telas
ad precium in saona, quod non ponent telas aliquas in
buatam ad curandum in qua sit calcina.
MNS.1 115 a.1345 (Sav.) de sacramento curatricum.
L curate. D percurarixe.
curbem sf. “cesta”
OSM 115 a.1190 curbes et concas et bariles.
L corba.
curbie top. “Corbie (Fr. sett.)”
DRG.2 111 a.1203-8 in pannis de mensa vel curbie.
L corbia.
curca sf.
RLC 57 a.1297 (Cosio) quicumque laboraverit aliquam
terram et levaverit (corr.: leaverit) illam (terram) de leamine pelate seu curce…
curcitra sf. “coltrice”
RCO 135 a.1324 (Ort.) copertorium unum, straponta una,
curcitra una.
L culcitra.
curea sf. “imposta, prestazione feudale”
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) in… daciis, molendinis,
furnis, cureis et aliis quibuscumque tam feudalibus quam
alodialibus.
DUC.2 669 sg. curia: prestationis species ad curiam domini, vel curiae titulo exsoluta.
L cura. curatoria. curta.
curellus sm. “cannello”
BSL 248 a.1268 maniceta una vetus cum curello et imbuto.
currens agg. “corsaro
LJ.1 57 a.1138 lignum currens in terra nostra non armabitur quod depredari saracenos vadat.
L cursalis.
currere vb. “correre“
PAC 8 a.1069 curit “corre”. BCA 197 a.1350 intelligatur
me currere risicum predictum postquam… VDE 141
a.1394 risicum et fortunam currere.
L acursu. accursus. adcursus. coretorem. currerius. cursalem. cursibilis. cursus. recursus. D corre.
currere vb. “decorrere (di termini legali)”
RVN 78 s.xiv. (Noli) incipiant currere dicti quindecim
dies…
currere vb. “correre, avere corso (di monete)”
CDG.199 a.1146 et tenebimus ianuensem monetam…
capud omnium monetarum, ita videlicet quod alteram
monetam non permittamus currere, nisi ad cambium prefate monete. CAC 365 a.1181 (Sav.) cognovimus per bonos et antiquos homines quod denarii bruni currebant in
saona ab annis lx. CDG.2 377 a.1190 in predictis nundinis faciam currere sextarios sive quartinos ianuenses
cure
marcatos et ferratos et non alios. GG.2 5 a.1205 sol. xli.
unctiam unam auri de bonis tarenis qui curant ad bancos.
PVP 287 a.1492 debent pro naulis de sachis 36 receptis
de nave jeronimi de furnariis cantara 90 r. 17 ad s. 20 bone monete pro cant. i. valuta computata cabella platarum
cum salsa de moneta currente… ACV 113 sg. a.1519
(Carr.) ad rationem solidorum quindecim imperialium
monete currentis… quatrini tres tantum dicte monete currentis.
L curribilis. cursibilis.
currerius sm. “corriere, messo, banditre”
CAF 68 a.1162 et sine mora currerium quendam cum litteris pisanos diffidendo pisas miserunt. LMS 544 a.1226
(Reg.) currerius. PRV 102 a.1317 (Sarz.) incantante publice et alta voce sono tubette parente, publico curerio et
nuncio comunis sarçane.
L correrius. currere.
curetum top. (Sav.)
PLP 72 a.1250 (Sav.) apud curetum.
NSS 258: località imprecisata.
L curretus. curritorium.
curretus sm. “corridoio”
PVP 242 a.1456 item bancarium unum et banca una veteres in curreto.
L curetum. curritorium.
curfo top. “Corfù”
CAF 118 ad a.1101 cum ad predictam civitatem curfo
per triduum morabantur… –– insulam de curfo.
L curiofo.
curia sf. “curia; la curia arcivescovile di Genova”
RCA 21 a.1143 et curia tenet ibi decimam que fuit ansaldi gabbi. BSR 38 a.1173 et persolvere inde debent curie
archiepiscopi solidos quinquaginta. LJ.1 756 a.1225 sententias… per dominum archiepiscopum vel eius curiam
latas… firmas habebo.
curia sf. “autorità comunale; giurisdizione territoriale”
PQV 63 a.1192 (Sav.) (vendita) de comune, castro et villa et curia sive pertinenciis quiliani, quibus continetur coseula, excepto illo quod comune saone capit… in predicto castro et villa et curia seu pertinentiis quiliani in cosevola. LJ.1 680 a.1223 vendimus… miogiam et mioiolam
cum tota sua curia. LJ.1 1311 a.1259 iurant fidelitatem
pro curia baaluchi. LJ.1 1373 a.1261 (Parodi) registrum
iurium, bonorum reddituumque palodii curie. hoc est
exemplum registri castri et curie palodii. –– et reddit curie annuatim octenam partem unius podaricie, segaricie
et strenzericie ex pensis curie quantum ad potum et cibum.
curia sf. “tribunale, attività giudiziale”
LJ.1 1207 a.1254 curia sive iustitia in ciliana. DFB 791
s.xiii. si quis… ianuensis… accusaverit aliquem ianuensem ad aliquam curiam quod non dedit drictum… PCP
732 a.1316 si asultus factus fuerit vel rixa ante me, quando curiam tenebo… VSF 449 a.1460 notarii ellecti ad
scribaniam curie famaguste et ad scribaniam massarie…
FST 36 a.1592 (Triora) item non teneantur curie a prima
die octobris usque ad diem xi. novemnris preterquam pro
interdictis et saximentis. CVQ 370 a.1407 (Quil.) de salario gastaldorum sive nuntiorum curie quiliani pro citationibus. GR 44 (Pornassio) de quacumque re de qua esset
querimonia coram curia iustitie vel magistratus pornassii.
BIR 483.
curia sf. “sede, residenza”
CDG.2 7 a.1164 et dabo comuni ianue in singulis iudicatibus sardinee convenientes curias et albergarias in quibus ianuenses et eorum negociatores honorifice possint
esse. LEM 230 a.1238 astricum unum album in quo habitat xorus lanerius, cum puteo retro et cum curia in contrada sancti donati.
322
curl
curia sf. “piazzale, mercato”
GG 401 a.1203 actum ianue in curia feni ante domum
drogi de sancto laurentio.
curia sf. “resa di onori, prestazione feudale consistente nel portare il signore su una portantina”
BSR 85 a.1170 et si dominus archiepiscopus iverit in
sanctumm petrum de arena, quod isti manentes debeant
sibi facere curiam, idest venire ad eum cum aportorio.
BSR 38 a.1173 et quando dominus archiepiscopus venerit in partibus illis, quod obertus et heres eius sibi faciant
curiam, sicuti alii manentes curie ei fecerunt semper.
LJ.1 758 a.1225 fuerunt confessi se debere dare… domino ottoni ianue archiepiscopo, cum semel in anno venerit
personaliter, procuracionem trium dierum, et ei facere
curiam per tres dies tamquam domino suo.
BIR 482. BSR 539. DUC.2 669 sg. curia: prestationis
species ad curiam domini, vel curiae titulo exsoluta.
L curea. curta.
curia sf. “meretrice”
DUC.2 665 curia meretrix, unde johannes de janua: “curia jus curat, meretrix est curia dicta”.
curribilis agg. “corrente: di moneta avente corso legale”
ASA 3 a.1254 (Alb.) libras… monete curribilis.
L currere. cursibilis.
(de) curiellis cognome
MIA 83 a.1263 (Sav.) ansaldinum de curiellis.
(in) curiellis top. (Sav.)
RSC 139 a.1263 tertiam partem unius campi terre laboratorie in loco ubi dicitur in curiellis.
curigia sf. “correggia, briglia”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item duodecim curigias fulgitas
a ronzino.
L corrigia.
currigium sn. “cintura”
DAF 23 a.1300 currigium unum munitum de argento
smadatum ad arma dicti quondam salveti.
L corrigium.
curiofo top. “Corfù”
CAF 118 ad a. 1101 et sic in simul concordando usque
ad civitatem curiofo venerunt.
L curfo.
curritorem sm. “corridoio, sulla nave”
BSL 30 a.1246 et (navis) in curritoribus debet esse alta
palmis septem.
L coretorem.
curritorium top. (Vent.)
BNA 76 a.1259 (Vent.) domum unam positam in civitate
vintimilii, in curritorio.
L curetum.
curlaspedo / curlaspedus cognome
CAC 11 a.1178 (Sav.) ansaldus curlaspedo. CNM 91
a.1205 (Sav.) bonusjohannes curlaspedus. TSL 140
a.1269 johannes curlaspedus.
L curlus. D curlà.
curlatorem sm. “filatore”; cognome
LJ.1 596 a.1217 (Sanr.) otto curlator.
L curlus.
curletus sm. “filatoio”
LEM 188 a.1238 barrilem i. et vegetem, curletos ii. et
corbes. SFG 1.83 n. a.1274 introitus de curletis de quibus filatur canabum. SFG 1.234 a.1274 introitus curletorum. LG 230 a.1340 introitus curletorum.
L curlus. D cürlettu.
curlum top.
MSS 193 a.1204 (Gen.) usque ad costam curli. SRC 142
a.1263 (Sav.) medietatem alterius campi ad curlum.
L curlus.
curl
curlus sm. “filatoio”
LMS 338 a.1224 unum tiratorium… preter curlum, quod
debeo tibi dare. PVP 284 a.1488 item curlus unus ligni.
L curlaspedo. curlatorem. curletus. D curlo. cürlu
curlus cognome
DDG 519 a.1376 symon curlus.
curluçora sf. “lucciola”; top.
LMS 498 a.1226 superius costa de poçorio versus bocum
usque ad curluçoram.
D scurlüssura.
(ad) curmum loc. “modo di misurare granaglie, senza rasare la misura in cima”
LG 443 a.1383 de quartino in quo non ponantur circuli,
dogue, fundum nec raspetur marcando ad curmum, ad
quod mensuretur.
L culmus.
curona sf. “colonna, bitta da ormeggio”
PVP 295 a.1494 pro cavo uno pro curonis cantara 2 r. 20,
prodexio uno… agumena una torticia…
D corona.
cursalem sm. “corsaro”
OS 10 a.1176 ad capiendos cursales et rebelles. CGS.2
284 a.1214 promittimus tibi quod nulli comiti vel militi
mutuo non dabo nec alicui cursali nisi homini mercatori
cum bono pignore. LJ.1 622 a.1218 iurent et securitatem
prestent de nulla offensione facienda in ianuensem aliquem… aut in aliquos qui ianuam vadant vel inde exeant,
excepto in armis vianda et sarcia prout moris est cursalium, et tunc moderate et sine fraude eis necessaria. AI
52 sg. a.1230 de rapina quam dicebant factam eis… et
per maleficia que fiebant et per eos pyratas… et ex decreto consilii fuit in portu ianue galea una optime armata
cassa capiendos ipsos cursales… et wilielmum et recuperum de portu venere et quam plures ex complicibus eorundem pyratarum viriliter cepit. IA 83 a.1288 sed miserunt in sardiniam cursalibus, prout fertur, quod armarent
in cursum, et caperent ianuenses quoscumque possent
habere. cursales vero hec scientes armaverunt in arestano
et in calaro. PLP 86 a.1250 (Sav.) quia erat de cursalibus
illius baliani. CGG 352 a.1262 (PortoV.) occasione cursalium et malefactorum. VFD 35 a.1306 et si aliqua persona ab aliquo cursali qui non armasset vel esset in cursu
de voluntate comunis ianue aliquid acceperit… PVS 74
a.1375 de non dando auxilium cursalibus. LG 943 (=
VFD 58) a.1403 quod nullus armet in cursum et de non
dando auxilium cursalibus.
FIL 281. W.ASHBURNER, The Rhodian sea-law, Oxford
1909, p. cxliv sg. A.CANEPA, RII 4 (1938) 56 n. LDM 29
“corsari: armatori di navi e marinai che esercitavano attività di guerra a proprio rischio, muniti di una lettera di
marca dello Stato per cui combattevano. La “lettera di
marca” distingueva il corsaro dal pirata, che ne era privo. VPM 333: centro di irradiazione della voce è l’Italia”. REW 2417.
L corsalis. corsarius. currere. cursaria. cursarius. cursorem. cursus. D corsaro.
cursalis agg. “corsaro”
CDG 358 (= LG 13) a.1157 nullum lignum cursale.
CDG.3 84 a.1192 lignum cursale. PMS 90 a.1202 galeam vel… lignu cursale.
L corsalis.
cursaria sf. “azione predatoria di corsari”
LJ.1 903 a.1232 de rapina vel cursaria. PMS 205
a.1251 (Sav.) raubaria vel cursaria. IA 66 ad a 1285 illi
de plumbino cursariam exercere ceperunt. PAA 253
a.1343 (Sav.) salvo quod pro robaria et cursaria. SSA.2
211 a.1345 (Sav.) occasione alicuius arrobarie vel cursarie.
L corsaria. cursalis. cursus. D corsia.
323
curs
cursarius sm. “corsaro”, cognome
VCB 227 a.1245 guillelmo cursario. DAF 48 a.1300
bartholomei cursarii… –– bartholomeus de cursario, ianuensis. PLS 296 a.1301 petrus curssarius.
VPM 333.
L cursalem. D corsaro.
cursia sf. “corsia, corridoio sulla nave”
FNV 219 a.1253 cursias lignaminis roboris sufficientes
galee quam facit delovosse. DCG 337 a.1383 cursias
dictarum galearum.
L corsia. D corsia. cruscia.
cursibilis agg. “corrente: di moneta avente corso legale”
DAF 33 a.1300 daremos… bonos et cursibiles de ermenia.
L curribilis. currere.
cursorem sm. “cursore comunale”
FNV 152 a.1250 guidonem placentinum cursorem.
BBG 549 a.1600 officium magistri cursorum.
cursorem sm. “corsaro”
CDG.2 128 a.1171 et convenio vobis vetare portum montispesulani et inde guerram facere cum buciis vel cursoribus bona fide.
L cursalem.
cursus sm. “navigazione corsara, guerra di corsa”
LDM 119 s.xii. nisi in lignis que iverint pro comuni ianue
in cursum vel occasione comunis. DFB 84 ca.1207-17
non nocente sibi capitulo facto super illos qui prestant vel
contrahunt cum illis qui in cursum vadunt. VCB 232
a.1245 (Bonif.) sagiteam… quam ducere debemus in cursum causa lucrandi super inimicos comunis ianue. VCB
238 a.1245 (Bonif.) [Guglielmo di Vernazza riceve a mutuo in panatica da Daniel Burello £ 2 s. 18 gen. Se andrà
in Principato o in Sicilia renderà tre per due, e se in Barberia] de uno alterum ad consuetudinem cursi de primo
cursu quem fecero cum sagitea que dicitur Meliorata.
VNB 5 a.1247 (Bonif.) de primo lucro cursus seu aquisto
quod fecero cun sagitea mea que dicitur Falcuncellus.
CGG 359 a.1275 que navis dicitur fuisse bonfantis de
yschia et quorumdam aliorum hominum de regno, et per
nos et predictos socios nostros capta in cursu. IA 83
a.1288 sed miserunt in sardiniam cursalibus, prout fertur,
quod armarent inn cursum et caperentr ianuenses quoscumque possent habere. PLM 587 fine s.xiii. si armaverint navem vel galeam vel lignum causa eundi in cursum.
VFD 35 a.1306 de non armando in cursum. non possit
aliqua persona ianue et districtus ire vel armare in cursum
sine voluntate conscilii ianue… et si aliqua persona ab
aliquo cursali qui non armasset vel esset in cursu de voluntate ianue aliquid acceperit… BSSAII 1 (1934) 72
a.1312 (Alb.) bannitos et forestatos comunis et civitatios
ianue et etiam civitatis albingane et districtus pro cursu et
raubaria que dicitur facta fuisse in magistrum iohannem
de ramatuella et sociis in quodam ligno armato. SSA 218
a.1345 (Sav.) si aliquem… pecuniam acceperit… et cum
ea iverit in cursum aut terra egipti vel deveti ecclesie
sancte dei, sicu est sarracenorum… ASA 373 sg. a.1350
(Alb.) in galea, navi vel alio ligno quod vadat in cursu vel
fuerit. ASA 409 a.1350 (Alb.) si quis habuerit de cursu,
de robarya, de usura, de furto aud de aliqua mala torta…
PVS 74 a.1375 quod nullus armet in cursum… –– non
possit armare vel ire in cursum aliquam galeam lignum
navem cocham seu panfilum… LG 519 a.1403 pro eundo
ad pirraticam vel in cursum. VFD 58 a.1403 quod nullus
armet in cursum et de non dando auxilium cursalibus.
LG 943 a.1403 et non intelligatur armare vel ire in cursum qui licentiam obtinuerit a domino gubernatore et eius
consilio vel in partibus ultramarinis ab aliis magistratibus.
BGS 62 sg. VPM 333.
L cursalem. cursaria. D corso. cursu
curs
cursus sm. “aiuto che si doveva prestare, in navigazione, alle navi corsare che si trovassero in stato di bisogno o di difficoltà”
LG 738 a.1404 teneantur participes navium facere avarias sentine, gubernaculorum sive timonorum, gabiarum
fasciandarum, tariffe et dacitarum solitarum, sine fraude
preter arsum et cursum. Cf. LJ.1 622 a.1218 iurent et securitatem prestent de nulla offensione facienda in ianuensem aliquem… aut in aliquos qui ianuam vadant vel inde
exeant, excepto in armis vianda et sarcia prout moris est
cursalium, et tunc moderate et sine fraude eis necessaria
curta sf. “corte, cortile”
MBL 243 a.1066-96 (Lérins) ii. mansiones cum curtis et
torcularibus.
L cortem. (ale)curte. curtem. curticella. curticem.
curta sf. “prestazione feudale”
BAV 194 a.1393 (Moncalvo) dacitis molendinis furnis
curtis et aliis quibuscumque. BAV 205 a.1393 (Moncalvo) furnis curtis bannis penis multis.
L curea. curia.
curtare vb. “decurtare, ridurre, sottrarre”
CGS.2 78 a.1162 si ad magidam aut sbaraiariam pecuniam tuam curtavero…
L curtus. D ascurçar.
(ale)curte top.
MSS 213 a.1208 locus unus qui vocatur alecurte.
L curta.
curtellus sm. “coltello, pugnale”
SSA.2 8 a.1345 (Sav.) si… premeditate percuserit aliquam personam cum curtello vel ferro seu gladio.
L cultellus.
curtellus de latere/ laterinus sm. “daga, pugnale
portato al fianco”
324 a.1330 comitus… cum armis suis, scilicet curtello de
latere… SSA.2 48 a.1345 (Sav.) non deferat curtellum
laterinum.
curtellinus sm. “coltellino”
SSL 229 a.1336 cum duobus ciurtellinis ad manicum de
corallo.
L cultellinus.
curtem sf. “corte, masseria, complesso agricolo”
CDL 158 a.807 (Brescia) quas denique superius nominatas casas vel areales caseis… cum curtes, ortos, areas,
campis, vineis. BCG 20 a.973 i sunt curtis et casis et rebus meis quibus sunt positis infra commitato et territurio
rosellense locas noncupantes… MBL 243 a.1066-96
(Lérins) ii. mansiones cum curtis et torcularibus. PAC 3
a.1100 de la curte. MSS 87 a.1106-7 secundum usum
curtis cavriate. MSB 3 a.1171 ex ista domo cum curte et
plazale ipsius mansionis. GG.2 23 a.1205 sale pulcrum
et bonum et album et sine sale de curte quod dicitur speronitum.
BIR 488, 523: curtis, altro nome del mansus. SCT 66 sg.
G.P ETRACCO S ICARDI , “Archeologia Medievale”, 7
(1980) 365: curtis a.821: “cortile della casa rurale”.
L cortem. cortilem. curta. curtenum curticem. curticella.
curtem sf. “corte”, elem. topon.
RCA 50 a.1143 casal de la curte… qui est inter viam per
tribunam ecclesie et vulturascum.
curtem sm. “scalo di cantiere ”
PLS 280 a.1301 quod lignum varatum fuit de scalle sive
curte balduyni ricii de sagona, quod est in famagosta.
curtemilia top. “Cortemilia”
FAF 3 a.1141 iacomus de curtemilia. FAF 251 a.1263
willelmus de curtemilia de peçollo.
D cortemilia.
curtenum top. “od. “Corte (Triora)”
LL 58 curtenum.
L curtem.curtinum.
324
cusi
curteza sf. “cortesia, giunta, eccedenza di misura
nelle pezze di panno, regalata ai compratori”
NL.1 385 a.1210 et confiteor quod emenda facta est predictorum pannorum excepto de curteza.
L curtisia.
curtesus cognome
PAC 5 a.1141 iohannis curtesi. PFM 127: –u- sembra indicare che la grafia –o- per –u- sia tarda (s.xiii.), forse
dovuta a influsso provenzale. Cf. custantinus.
D corteso.
curticella sf. “corte minore, atrio rustico circondato
da stalle o da altri edifici”
RCA 292 a.1031 cum casis, massariciis et omnibus rebus
ad ipsa curticella pertinentibus.
BIR 525 sg. RCA 782.
L corticella.
curticella top. (V.Bormida)
CHAR.1 403 a.1014 monte burro valla in aste curticella.
FTL 180 sg.
curticem sf. “corte, cortile”
CGS.1 7 a.1155 ab anteriori parte via publica cum curtice.
L cortem. curta. curtem.
curtilium sn. “cortile”
ACL 197 a.1373 actum… in curtilio domini consulis.
VDE 131 a.1394 pro dicta domo, curtillio et putheo.
L cortilem.
curtina sf. “cortina da letto”
CAC 207 a.1180 (Sav.) pelles vulpis et velatam unam et
curtinam unam. NL.1 378 a.1210 libr. … implicite in
anulis duobus auri et in curtinis duabus de cannis xii.
LEM 1238 curtinam cum boa et sospitale unum arbitratos lb. decem et novem.
L coltina. cortina. cultina. cultrina. D cortina.
curtinum top. “od. Corte (Triora)”
LL 58 curtinum.
L curtenum.
curtisia sf. “cortesia, giunta, eccedenza di misura
nelle pezze di panni, regalata ai compratori”
LG 558 a.1403 et teneantur venditores dare illas curtisias
quas habebunt emptoribus.
L cortexia. curteza. D cortexia.
curtus agg. “corto”
NL.2 222 a.1225 petias viii. curtas pannorum de mediolano. BNA 438 a.1261 (Vent.) cavos duos subtilles, cum
uno alio curto.
L curtare. scorsa. scurzata. D cürtu.
cuscinitus sm. “piccolo cuscino”
LMS 576 a.1226 unum cuscinitum saraceniscum deauratum.
L cossinetus. cuscinus.
cuscinus sm. “cuscino”
PLS 99 a.1250 (Sav.) culcitram i., cuscinum. PLP 108
a.1250 (Sav.) culcitres ii. et cuscinos ii.
L cosinus. cussinus.
cusina sf. “cucina”, elem. topon.
RCA 277 a.1024 de superiore capite aqua versante usque
in cusina merlini.
L cosina. coxina.
cussinus sm. “cuscino”
BSR 368 a.1218 culcidram unam, cussinum unum, copertorium unum.
L cosinus. cuscinus.
cusire vb. “cucire”
LEM 260 a.1259 item corrigias novem cusitas de sea.
CPB 245 a.1388 (Piac.) item medium miliare de augugietis pro cusiendo. CST 179 a.1381 (Taggia) tenere garbolam cusitam et largam a mola per duos digitos et non
ultra.
L cuxire.
cusi
cusius sm.
LMS 556 a.1226 duodenam de cusiis bonis de cacetis (il
documento riguarda la fattura di scudi).
cusitorem sm. “sarto”
DAA 93 a.1279 tibi philipono cusitori.
L cositore. cuxire. cuxitrisem. D cüxòu.
cusitura sf. “cucitutra”
CNM 377 ca.1025 (Sav.) exspendidit in caligis et cusitura panorum solidos iii. GR.2 23 a.1428 (On.) pro labore
de duobus subtellaribus denarium unum; pro chusitura
denarium unum.
L cusitorem. custura. cuxire. cuxitura.
custantinus n.p., m. “Costantino”
BCG 165 a.1055 signum m.m.m. manibus custantini et
petri seu azoni.
PAC 5. PFM 127: “cus- tradisce forse la pronuncia –u-;
la grafia –o- per –u- sarebbe più tarda (s.xiii.), forse dovuta a influsso provenzale. Cf. curtesus.
custodia sf. “custodia, difesa, guardia”
RCA 41 a.1143 debent vigilare in noctibus ad servandum
et custodiendum castrum, ita ut omni nocte duodecim homines faciant ipsam custodiam. LG 333 a.1363 deputati
sunt dicti sabarbarii nedum ad custodiam et salvamentum
portus. BBG 492 a.1413 pro laudo custodie… BBG 507
a.1403 pro annuo stipendio lembi custodie.
custolare vb. “battere, maciullare”
GR 28 (Nizza) nulla persona audeat custolare linum vel
brigolare canapum in aliqua carreria.
custolerius/ custulerius sm. “spada affilata su un
solo lato”
ZAC 130 a.1287 (Alb.) percussit antoniotum… de quodam custulerio in brachio… ita quod sanguis exivit.
CSD 212 a.1363 (Diano) appellatione gladii intelligatur
spata, custolerii, lapis, balista et quomodolibet genus armorum.
L costolerius.
custulerius cognome
PLC 44 a.1301 magister enricus custulerius, pisanus.
PLS 227 a.1301 iohannes de done, custulerius. PLS 302
a.1301 magister enricus custulerius, magister petrus faber. PLS 468 a.1301 bonaiuncta custulerius.
custura sf. “cucitura”
CA 599 a.1292 item in custura duorum sotulorum ad caligas domini j. asp. CA 605 a.1292 item in custura duarum caligarum de perso pro domino…
L cusitura. D costura.
custus sm. “cespo, arbusto”
GR 44 a.1618 (Garlenda) incidens salices in alienis terris
solvat sol. v. pro singulo custo.
L costus. D custu.
cutellerius sm. “fabbricante di coltelli”, cognome
GC 114 a.1191 stephanum cutellerium. GC.2 135 iohanni cutellerio.
L cultellerius. cultellus. D cotelero.
cutelinus sm. “piccolo coltello”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item duos cutelinos a pane.
L cultellinus.
cutelus sm. “coltello”
CAR 14 a.1381 si aliqua persona… extrarent foris nulum
cutelum pro volendo ferire nulum de dicta societate…
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum cutelum pro incidendo coramen. CAR 15 a.1424 audeant… extrare nec ferire aliqua persona de cutelo nec de fero…
L cotellus. cutellus.
cutem sf. “cote”
LJ.2 462 a.1315 (Brabante) pro qualibet decade cutium,
vulgariter dicta dakerbynde, quatuor denarios.
cutica cognome
LJ.2 35 a.1256 acursius cutica.
L codega. cudega. D cuiga.
325
cuxi
cuttonem sm. “cotone”
LJ.1 203 a.1157 pro cantario cuttonis dabunt tarenum
unum.
C.BATTISTI, ID 3 (1926) 236: “prima attestazione del vocabolo, che sostituisce l’originario greco bombax; cf cuttuneus agg. a.1144 (Sicilia), cutto a.1218 (Marsiglia),
a.1252 (Fiandre)”.
PIA 42 n.50; ALN 56, 118 < ar. qutun, m.s. VPM 337:
“la coltivazione del cotone fu introdotta dagli arabi in Sicilia nei ss. xi.-xii.; dall’arabo di Sicilia (non dal siciliano) o direttam. dall’Oriente la voce passa a Genova e di
qui in Europa”.
L cotonus.
cutra sf. “coperta”
DDG 819 a.1377 pro cere ballis iii. et cutre balla i.
L cotre. culcitra. D cotra.
(de la) cutra cognome
LJ.2 236 a.1290 (Celle) petrinus de la cutra.
cutugnus sm. “mela cotogna”
LMS xxviii (= LEM 256, dove melis cutugnis) a.1259
(inv. di speziale) item ampulam unam in qua est melis
cutugni con mele.
L codognus. D cutognu.
cuva sf. “cupola”
M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95-97: doc. ven. a.1206
(Costant.) in cuva sancte marie. a.1277 (costant.) ad cuvam ecclesie sancte marie.
Cf. PS 56: ven. cuva.
L cuba.
cuvrum sn. “rame”
LEM 256 sg. a.1259 rubium 1/2 cuvri. –– mortalia duo
cuvri. BNA 277 a.1260 (Vent.) balista… cum veste corii
et nuce de cuvro.
L cuprum. D covro.
cuvus sm. “tegola”
MAS 43 n. a.1581 tabulata (tettoia) coperta ab cuvis sive
tegulis.
L cupus.
cuxerma sf. “specie di arma da taglio”
GDN 637 a.1258 (Noli) habeat spatam competentem vel
cuxermam.
cuxeta sf.
NIS 355 a.1425 vestem unam a domina… fodratam
cuxetis.
cuxina sf. “cucina”
PLP 118 a.1250 (Sav.) et introduxit me in talamum et
ipse rediit usque ad cuxinam.
cuxinus/ -m sm/n. “cuscino”
CAC 122 a.1179 (Sav.) culcitram et cuxinum. GC 126
a.1191 cuxinos ii. lane, paludellos iii. CNM 59 (= SF
270) a.1205 (Sav.) cassiam i. in qua erant camisie et sarrabuleet alie res minute et cuxinum i.
L cosinus.
cuxinus sm. “cugino”
LLUIS N. D’OLWER, ALM 3 (1926-27) 16: Cartul. ancienne abbaye de St. Cugat del Valles (Barcelona) n.252,
f.65. Cf. DUC.2 645 cuginus. DEI.2 1186 a.1003 (Farfa) cusinus. a.1198, 1279 (Bologna) cosinus.
D cuxìn.
cuxire vb. “cucire”
ACL 207 a.1373 tradendo et consignando in dicto saculo
cuxito ipsas (vergas) dicto anthonio. DMC 204 a.1393 et
dictos coffinos cuxiri facere. FIL 321 a.1404 (Sav.) quecumque petia panni… fuerit quovis modo deperdita tota
et postea cuxita vel sarcita, tarezetur et tarezari debeat.
L cusire. cusitorem. cusitura. discuxire. recuxire. suere.
D cüxì.
cuxitrisem sf. “cucitrice, sarta”
FAG 24 a.1274 jacobina cuxitris.
L cusitorem. D cüxöia.
cuxi
cuxitura sf. “cucitura, confezione di abiti”
CGG 329 a.1262 (PortoV.) item compensaverunt et
arbitrati fuerunt iusta compensacionem brochietas
tunice et supracoti, virgetus et prefirios ad ornamentum vestimenti et cuxitura valuisse et constitisse s. x.
L cusitura.
326
cuxi
cuxium top. “Cosio”
LJ.1 1423 a. 1274 castri et burgi hominum et iurisdictionis quod vocatur cuxium.§
D cosio.
d.
327
dait
D
d. abbr. di denarius “denaro (1/12 del soldo)”
CGS.1 2 a.1154 lb. vi. minus den. xl. GGS 3 a.1154 lb.
v. s.xii. d. iiii. SSL 110 a.1316 lb.98 ss.8 d.6. DMC 141
a.1379 l. lxvi s.xiii. d.iiii. PVP 287 a.1493 £.6. s.3
d.10.
d. abbr. di dominationem “signoria, autorit di governo”
TL.2 782 a.1471 et comodo (= quomodo) a iornata sussedet (“secondo quanto accadrà giorno per giorno”) denotabitur v(estre) d(ominationi).
d. abbr. di dupla “doppia, moneta”
MGT 227 a.1505 extraxit ab eis d. ccl. ab(delias).
da prep. “da, di”
PAC 12 a.999 da uno capite… da alio capite. FAC 12
a.1019 da buno latere… da balio latere. RCA 170 a.1020
da alia parte fine fontana da rio. MSS 47 a.1039 non
multum longe da ecclesia sancti siri. MSS 50 a.1042 da
tercia parte ripa, da quarta parte via publica. BCG 160
a.1049 da una parte… de alia… da tercia… RCA 285
a.1059 plano da lo persego. RCA 169 a.1060 da uno latere… da alio latere. RCA 187 sg. a.1061 daloliva
(top.).–– pasteno uno qui nobis obvenit per conquestum
da parte iohannes auterio. RCA 231 a.1062 fossato da le
fontanelle. RCA 164 a.1069 da una parte terra sancti
stephani… in pixola supra via da la fontane… da quantum mihi obvenit da parte de urso… et quantum mihi obvenit per conquestum da parte genitor meus. BCG 175
a.1069 corrit da una parte vites aldeprandi. de alia parte
vites eredex quondam gandulfi. da tercia parte via publica. da quarta parte vites… RCA 186 a.1071 a da la parte
campora. RCA 213 a.1083 coheret da tercia parte… lacu
de la clapella. BCG 190 a.1086 a loco ubi dicitur oliva…
quinta pecia da loliva iacet iusta terra amdrei. CDG.2
214 a.1175 item perdita quoque emboli da coparia… ratio peditarum emboli de coparia. NL.1 235 a.1210 ugo
dalicampi. LMS 339 a.1224 pro quolibet pensio lane
quam laborabo denarios sex de ianua de matraso et de
lanna de arumpe de sardegia et dametere in trame denarios quinque. VFD 89 a.1330 spata bona, scuto pavexia,
curtello da latere.
dacetum sn. “imposta, dazio”
GG 509 a.1205 libras bis. iiii. de miiaresis et miiaresum
unum mundus ab omni daceto et avariis et a dugana.
L dacitum.
dacia sf. “imposta; diritto di imposizione ”
RCO 138 a.1341 (Ort.) solvere… dacias et solerias.
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) in aquatibus, pascuis, venationibus, pedagiis, montibus planitiebus, hortibus angariis, perangariis, gabellis, daciis, molendinis, furnis, cureis et aliis quibuscumque tam feudalibs quam alodialibus.
L dacita.
daciare vb. “depositare cauzione per le spese processuali”
ASA 352 a.1350 (Alb.) si actor iuraverit se non posse
dare pignus banni excusetur a daciare eius ipse actor, et
reus teneatur tamen uterque promitere notario stipulanti…
L dacium. dactum.
dacita sf. imposta; diritto di imposizione”
RCA 89 sg. a.1151 et habeat inde fodera et pensiones et
albergarias et collectam et dacitam et omnia que ipsi ex
ea terra huc et usque habuerunt. CAC 52 a.1178 (Sav.)
neque aliam dacitam vel usagium seu ripam. IEA 54
a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus…
fodris, dacitis. LJ.1 822 a.1228 pedagium aliquod sive
malamtoltam vel dacitam. LJ.1 1023 a.1247 non imponet vobis… exactionem aliquam seu impositionem alicuius dacite. LJ.1 1354 a.1261 et extrahere de ianua…
de omnibus mercimoniis et armis et equis libere sine aliqua dacita vel comergio. SRC 192 a.1265 (Sav.) occasione dacite seu tolte, inposite in metrita vini de novo.
DAA 14 a.1274 bissantios… expeditos ab omnibus dacitis et avariis maris et terre. BTS 168 a.1290 drictum dacitam nec collectam. BAV 208 a.1393 (Moncalvo) dacitis, molendinis, furnis, cureis, bannis, penis. SRC 55
a.1394 (Sav.) alicuius imposicionis, dacite vel gabelle.
BIR 577 “[all’origine ]”tributo che colpisce più propriamente le derrate alimentari”.
L dacia. dacitum. daita. data. datica. D dacita.
dacita pannorum sf. “tassa sulle importazioni di
panni a Genova, applicata fra il 1182 e il 1237”
LEM 79.
dacitum / dacium sn. “imposta, dazio”
CDG 60 a.1128 breve recordationis… de dacito quod debent dare forici homines qui veniunt ianuam pro mercato.
ACM 106 a.1449 (Carr.) aliquod pedagium, gabellam vel
dacium.
Cf. ACS 29 a.1335 (Verona) exactorum colectarum, daciorum et daciarum.
L dacetum. dacita. dactum. datium. datum. D dacio.
dactum sn. “somma depositata a cauzione delle spese processuali”
DRG.3 876 a.1299 si de dicto debito aliquod recepisset
seu dactum aliquod fecisset quia sit… pro integra solucione dicti debiti… Cf. ASA 352 a.1350 (Alb.) si pignus
banni dactum non fuerit… –– si actor iuraverit se non posse dare pignus banni excusetur a daciare eius ipse actor, et
reus teneatur tamen uterque promitere notario stipulanti se
soluturus pignus predictum si in causa succumbuerit.
L daciare. dacium. dare.
dagha sf. “daga, spada”
NIS 356 a.1425 dagham unam fulcitam argento.
dagnaninus n.p., m. “damianinus”
PS 5 a.1381 dagnaninus: “di qui certo l’od. cognome Dagnin”.
L damianus. D dagnìn.
dagnanus n.p., m. “Damiano”
DDG 298 a.1376 dagnanus de claparia. DDG 797
a.1377 pro dagnano tarigo.
PS 5 a.1380, 1381 dagnanus.
L damianus.
dainetus/ -a sf. “pelle di daino”
VCB 41 a.1238 (Bonif.) agnelline… cavreine… daineti
triginta. VCB 58 a.1239 (Bonif.) corie affactate sexaginta, dainetas triginti quatuor, cavreinas viginti.
daita sf. “imposta, dazio”
LJ.1 946 a.1234 daitam sive collectam.
L dacita.
dake
dakerbynde sf. (fiammingo) “decina, gruppo di dieci
pezzi”
LJ.2 462 a.1315 (decreto di Giovanni di Lorena, Brabante e Limburgo) pro qualibet decade cutium, vulgariter
dicta dakerbynde, quatuor denarios.
dala top.
HSL 19.145 a.1285 “pre-gallico dala: “corso d’acqua”
L dalavene.
dalavene top. (Gen.)
BCG 26 a.980 coheret ei de subteriori capite fossatum
qui dicitur dalavene quod pergit iuxta pedem de maxerie.
L dala.
dalfinatus top. “Delfinato, Fr.”
DKR 22 a.1407 durante de briançono, territorii dalfinatus, diocesis ebrumensis.
L dalfinus.
(de) dalffino cognome
DDG 917 a.1377 raffael de dalffino de passano.
L dalfinus.
dalfinus sm. (ittiol.) “delfino”
LG 421 a.1383 dalfini autem, serasie grosse et alii pisces
bestinalles, qui consueti sunt vendi ad pondus.
L dalfinatus. (de) dalffino. darfinus. (portus) dulfinus.
D darfìn.
dalfinus n.p., m. “Delfino”
SRB 102 a.1207 (Sav.) nomine et vice dalfini, marchionis de bosco… dictus dalfinus… MIA 83 a1263 (Sav.)
dalfinum fulchum.
dalmasena sf. “prugna, susina”
LMS 410 a.1224 quod sibi accomendavit ultramare tantas dalmasenas sicas…
L damaschum. damasina. darmasena. D damaschina.
dalofrascario cognome
NL.2 41 a.1216 laurentius dalofrascario monelie.
daloliva top. (Gen.)
RCA 187 a.1061 petimus manso daloliva.
L oliva. loliva. (de)loliva.
dalsana / dalsanaria sf. “darsena”
CGG 352 a.1275 (testo mutilo) dalsanaria… seu opera
dalsanar(ie)… DT 514 a.1314 item dicti domini ambasiatores ipsius domini imperatoris… concesserunt predicto domino ambasiatori dicti comunis (ianue) dalsanam
trapesonde, si dictus dominus ambasiator… eam habere
et acceptare voluerit.
L darsena. darsinale.
dama sf. “donna, signora”
DAA 87 a.1279 ego predicta dama francha dighina…
DAA 98 a.1279 lego et dimitto damam astexanam, uxorem meam, donam (et) dominam omnium bonorum meorum. DAF 111 a.1300 in virtute et potestate dame gilie
uxoris mee. PLS 416 a.1301 lego… dame marie, sorori
dicte domenze… PLC 49 a.1301 ego dama ioria de accon, uxor quondam petri belloti…
D dama. damixella.
damaschinus sm. “tessuto di Damasco”
NSC 60 a.1505 planeta una damaschini figurati deaurati
cum roxiis, vilis, malibus…
L domaschinus.
damaschum top. “Damasco”
PVP 229 a.1456 bacille unum damaschi pro lavando manus laboratum in auro et argento.
L dalmasena. domaschinus. D damasco.
damasina sf. “prugna, susina”
GR.2 43 (Alb.) persica, poma, ficus, damasinas, citrulos,
cedros.
L dalmasena.
dambnum sn. “danno”
CSF 74 a.1357 (Finale) remissio aliquorum dambnorum
illatorum per extrinsecos saone… in aliquos intrinsecos.
L dampnum.
328
darb
damel top. (Sav.) [err.per daniel?]
CAC 387 a.1181 (Sav.) quartam partem pecie que iacet
ad Pommo, in loco ubi dicitur Damel.
cf. PQV 64.
L daniel.
damianus n.p., m. “Damiano”
PS 5 a.1380, 1381 damianus.
L dagnanus. dagnaninus. D dagnìn.
damiata n.p., f. (< Damietta, città sul delta del Nilo,
importante all’epoca delle Crociate, assediata da S.Luigi)
SLS.2 97 a.1190 (Gen.) iohannes de domna damiata.
damicellus sm. “servitore”
ASA 30 a.1364-68 (Alb.) unum damicellum, unum ragacium et unum cochum.
L domicellus.
damixella sf., nome di nave genovese
BGS doc.21 a.1250. BNN 83.
L dama.
damnificatus agg. “danneggiato, che ha subito
danni”
SIG 385 a.1340 ad denunciationem sive simplicem notificationem cuiuslibet ex perdentibus et damnificatis.
L dampnificare.
damnum sn. “danno”
LJ.1 738 a.1224 (Vado) johannes de sui damni (cognome)
L dampnum. dannosus. D damaio.
dampnificare vb. “danneggiare”
CP 107 a.1304 item si quis ianunesis… solverit aliquid
vel dampnificatus foret… et ablatum esset sibi ratione
scaliatici vel magene, aut propter aliam caussam…
L damnificatus. dampnum.
dampnum sn. “danno, perdita”
GVG 88 a.1252 (Gen.) alioquin pena dupli cum dampnis
et expensis. SSA 131 a.1345 (Sav.) et quod (ferrarii) non
faciant inter se rassam vel coniurationem vel conventum
ad dampnum alicuius civis saone. FOS 100 a.1397 de
dampnis, incendiis, guastis.
L dambnum.
danaveta top. “la strada che da Albisola per il colle
del Giovo porta al Sassello”
M.RICCHEBONO – G.COCCOLUTO, AMSSSP n.s. 8 (1974) 46
sg. a.1234 danaveta (Tiglieto). PLP 115 a.1250 (Sav.) asinum… jumentum… et mulos ii que ceperant in strata danavete. PLP 128 a.1250 (Sav.) bene interfui captioni asinorum xi. qui capti fuerunt apud danavetam honerati sale.
danerius cognome
SRB 382 a.1443 (Segno, Sav.) antonius danerius.
D dané.
daniel top. (Sav.)
CAC 225 a.1180 (Sav.) quartam partem unius longore,
que iacet in daniele.
Cf. PQV 64.
L damel.
dannosus agg. “dannoso”
DSP 353 a.1595 dicentibus quod saburre que… fiunt in
portu… non sint apte pro insaburandis navibus, imo dannose, ex quo in maxima parte sunt terrenose.
L damnum.
dantarolus sm. “dentarolo da bambini, ciondolo”
BLC 135 a.1299 dantarolos duos de argento.
L dentarolus.
(caput) dantis top. “capo di Caprazoppa (Finale)”
RVN 120 s.xiv (Noli) a capite dantis usque ad zinolam.
Cf. GR 44 caput dantium.
L costa dentis.
darbare vb. “ripulire con l’ascia”
BSL 244 a.1268 navis cum… axonibus tribus pro darbare, cloderia una, verrobiis tribus et vererinis.
IVI, n.: “err. per dolare”.
L dolare.
dard
dardarus sm. “asta della lancia”
PLL 472 a.1441 dardarorum donzene n.20. PVP 276
a.1488 partexanna una cum suo dardaro.
dare vb. “dare, consegnare”
CAF 21 n. a.1121 [cf. per la data IVI p. lxvv sg] tales promissiones fecimus… domno pape marcas argenti
mccccccc de quibus iam habenums datum ei ccccc. LJ.2
184 a.1288 quod dent de serico de sauma gamelli
darem(os) xxv. DAF 74 a.1300 promittimus… dare et solvere tibi pro quibuslibet daremis quindecim ex dictis daremis doblam unam iusti ponderis. ASA 350 a.1350 (Alb.)
si pignus banni dactum non fuerit… ASA 352 a.1350
(Alb.) si actor iuraverit se non posse dare pignus banni…
L daciare. dactum. D dà.
dare vb. “percuotere, colpire”
CDL 1072 a.957 (Milano) non debent olivas premere vel
lignis ad ipsas olivas dare. CNM 177 ca 1204 (Sav.) et
dedit sibi de stanga per caput. PPV 77 a.1370 (PortoV.)
dare vel ferire de pugno. GR.2 6 (Naticino) si… dederit
ei de pugno vel alapham.
daremus sm. “diremo, migliarese: moneta d’argento
usata nel commercio d’Oriente”
LJ.2 184 a.1288 quod dent de serico de sauma gamelli
darem(os) xxv. DAA 13 a.1274 daremos duo milia quadringentos novos armenie. DAF 33 a.1300 daremos…
bonos et cursibiles de ermenia. DAF 74 a.1300 promittimus… dare et solvere tibi pro quibuslibet daremis quindecim ex dictis daremis doblam unam iusti ponderis.
MGT 131. GR 44 cita C.Desimoni: “les monnaies d’argent sarrasines étaient désignées sous le nom de dirhem,
corruption du mot drachmes; on les appelait en Occident
migliaresi”. PIA 47 n.73, ALN 108: ar. dirham < gr.
dracmø (va distinto dal tarenus dell’Italia meridionale).
L darenus. darius. diremus. miliarensis.
darenus sm. “diremo”
SF 200 a.1274 (Finale) darenos… novos armenie.
L daremus.
darfinus cognome
RPV 195 a.1192 (Var.) domini anselmi darfini.
L dalfinus.
darius sm. “moneta orientale”
GR 44 ((Sav.) cum falsis dariis baratantes.
L daremus.
darmasena sf. “prugna, susina
DDG 874 a.1377 debet nobis pro darmasenarum et sirmontani in summa per £ xxii.
L dalmasena.
darsana / darsena / darsina sf. “darsena: l’insieme
delle attrezzature portuali”
CAF 1.82 ad a.1147 et iste duodecim galee transeuntes
ad alias que erant ad muschetam perrexerunt usque ad
darsanam. ALN 424 a.1162 (Pisa) de darsena facienda.
OP 135 ad a.1215 in eodem consulatu inceptus fuit murus darsene. NL.2 353 a.1225 lignamen … ad domum
quam habetis in darsana conducere. AI.2 178 ad a.1276
eodem quoque anno… darsana incepta fuit hedificari et
construi. VFD 252 a.1345 (Sav.) tam in ripa portus saone quam in ripa extra modulum qui appellatur darsana.
DSP 5 a.1459 contra impedientes et damnificantes portum vel modulum vel darsinam. DSP 13 a.1459 darsina
veterum lignaminum. SEN 65 (15-16) a.1498 darsinam
refici iussit. CAR 102 a.1562 declaramus laboratores caravane… non teneri ad solucionem cabelle pinte pro vino
quod accipiunt sive emunt pro uzu ipsorum in darsina vel
allibi. DSP 342 a. 1583 postquam… fuit perfectum
opus excavationis darsine vini…
DSP xlvii, Gloss. PIA 20, 23, 38. ALN 91 < ar. dar-as-sina’a “fabbrica”. VPM 198 sgg.: “Genova è centro di irradiazione della voce, che passa in it. (s.xvi.) catal., sp., fr.”
L dalsana. dalsanaria. darsinale. tarsana. D darsena.
329
dati
darsena top.
DT 530 a.1316 totum illud territorium in trapesonda
quod dicitur darsena.
darsinale sn. “la parte più chiusa del porto ove stanno sicure le navi disarmate o per essere racconciate”.
DSP 75 a.1488 audito quod darsinale communis ianue
male gubernetur et quod quotidie fit deterius… PVP 332
a.1505 pro hominibus 12 ad vertendum antennas ipsas in
darsinali. PPG 95 a.1576 anti darsinale seu scaria darsinalis.
DSP xlvii, Gloss. PIA 38 n.33.
L asona. dalsanaria. D darsenà. darsenale.
data sf. “imposta, dazio”
ACV 73 a.1508 (Carr.) de solutione datarum… solvere
teneatur et debeat datas impositas vel imponendas in
communi carrarie.
L dacita. datum.
data sf. “parcella di terra asegnata col sistema antico della sortitio (sorteggio)”; elem. topon.
SCT 27 sgg.
data sf. “cauzione prestata da entrambe le parti per
le spese processuali”
GR 44 (Pornassio) de quacumque re, de qua esset querimonia coram curie iustitie vel magistratus pornassi, detur
pignus banni, sive data, videlicet den. iv. pro libra… et
ipsam datam vel pignus perdat et solvat ille qui subcumbuerit.
Cf. CHI.1 190 s.xiii. (Savoia) data, m.s.
L dacita. datum.
datale sn. “data”
PRV 185 a.1332 (Sarz.) ut constat per cartam rogatam et
scriptam in actis curie dicti comunis ab alberto notario…
sub anno a nativitate millesimo ccc xxxii, indictione xv.,
die xvi ottobris, vel alio datali. PRV 213 a.1334 (Sarz.)
ut patet in actis comunis sarçane sub anno a nativitate domini mccc vigesimo tercio, indictione secunda, diebus et
datalibus in ipso processu contentis.
datalus sm. “dattero”
DDG 253 a.1376 pro… datalorum pondis iii.
MUI 113. PAC 5 “assimilazione”.
datalus n.p., m.; cognome
PAC 5 a.1138 filius datali. CGG 191 a.1260 (PortoV.)
ego datallus quondam corvarini de vernacia. BCD 235
a.1263 ansaldus datalus.
L datarus.
(de) dataro cognome
GC 160 a.1191 wilielmus de dataro. BSR 362 a.1210
wilielmi de dataro.
PAC 7.
L datarus.
datarus sm. “dattero”
CNM 30 a.1204 (Sav.) possessionem de sporta i. datari.
VCB 9 a.1238 (Bonif.) sportellam unam de dataris.
PAC 7: -l- > -r-.
L adataratus. datalus. datilus. D dataru.
datatorem sm. “giudice conciliatore”
GR 44 (Cosio) duo homines Cuxii de questionibus factis
in Cuxio cognoscant, seu datatores… et quidquid homines, seu datatores pronunciaverint, sit firmum.
datica sf. “imposta, dazio
IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus, precariis… fodris, daticis, castellanciis… IEA
19 a.1262 (Alb.) daticam vel collectam.
L dacita.
datilus sm. “dattero”
ICG 6.342 s.xiv. de sauma… cuniliorum, datilorum, zuchari. CDC 35 a.1386 datilorum pondera v.
L datarus.
dati
datium sn. “imposta, dazio”
GR.2 27 a.1330 (Sarz.) facere panem pro vendendo sine
solutione alicuius datii vel gabelle.
BIR 577 “tributo che colpisce più propriamente le derrate alimentari”.
L dacium.
datum sn. “imposta, tributo feudale”
CDG 8 ( = RCA 312) a.1056 massarii vestri… non debent dare aliquod foderum nel foderellum nec albergariam nec ullum datum nec placitum ad marchiones nec
ad vicecomites. LJ.1 677 a.1223 item in eodem consilio
de donis vel datis domini archiepiscopi… habere dixerunt sicut inferius scriptum est… obertus falexanus dixit
de datis domini archiepiscopi, quod ipse dominus archiepiscopus habet a comune sancti romuli libras centum viginti.
BIR 487, 525.
L dacitum. data.
daurare vb. “indorare”
PVP 253 a.1458 manicelli duo antiqui daurati. MAS 174
a.1466 item non possit daurari aliqua batitura nisi in presentia sazatoris communis. MAS 224 a.1466 de daurando batituram argenti. PVP 275 a.1488 casceta una de supreso (cipresso) daurata.
L deaurare. dauratura. D dorar.
dauratura sf. “doratura”
MAS 174 a.1466 quod batitura integra non possit fieri
pluris quam librarum decemseptem argenti in pondere, in
qua ponantur… pro duratura ducati quatuordecim… boni
auri ad pondus ceche ianue.
L daurare. daurare.
dauratus agg. “dorato”
AND 9.298 a.1466 se obligavit… construere et laborare
pedem unum cruci veraci vulgariter nuncupate de zachariis de argento sterlino daurato et exmaldato et cum imaginibus.
L deauratus.
davinum sn. “strumento del bottaio”
GVG 249 a.1281 et in fine dicti termini tibi dare promitto sestam unam çonam unam davinum unum grepam
unam.
davit cognome
DDG 802 a.1377 belengerius davit.
de prep. con senso partitivo
GG 408 a.1203 paratus ire cum tarida causa caricandi de
sale (del sale). NL.1 288 a.1210 promitto illi dare de ferramentis convenientibus misterio meo, scilicet encudem
i., tenaces i… LMS 83 a.1222 item de pernis (dei perni,
alcuni perni) pro denariis octo pro quolibet.
de prep. specificativa “di”
RCA 243 a.992 libellaria de petro et de leo de lo monte.
RCA 254 a.1010 costa de la carpeneta. RCA 400 a.1047
urso de lo casale. –– petrus de la sala. RCA 285 a.1059
plano de la sosena. RCA 231 a.1062 casale de le castagne. RCA 146 a.1064 in libellaria de lo monte. RCA
197 a.1066 de supra terra de leo de la valle. RCA 164
a.1069 a mansione de lo clapacio. RCA 265 a.1143 filii
selveradi de le valli. GC.2 7 a.1191 vendidit rolando de
la insula de nervi. TL.1 90 a.1454 elegerunt consulem
consulatus de lo Coppa (Reg. “di Copa”) pro anno uno.
RCA 190 a.1074 costa de li pasatori.
L da. del. D de.
dealbare vb. “imbiancare”
SMV 148 a.1245 et ipsum murum dealbare.
D arbu. arbù.
dealpare vb. “ritirare i greggi dai pascoli montani”
GR 44 a.1363 (Diano) et si infra tempus predictus aliquas bestias dealpaverit, seu duxerit dianum sine impedimento…
L disalpare.
330
debi
deaurare vb. “dorare”
Tertull. de idol. 8. August. Serm. 24.6.
CPB 245 a.1388 (Piac.) item unam duodenam capredorum deauratorum. LG 485 a.1403 de ramo, latono et
aliis metallis non deaurandis. LG 567 a.1403 quod aliqua persona non audeat… laborare ramum vel latonum
vel aliud metallum quod non sit aurum vel argentum, supra quo metallo ponatur aurum vel argentum, ex quo tale
metallum sit dauratum vel inargentatum. LG 671 a.1406
anulum rami vel latoni… vel cinturam nec aliquod aliud
opus rami vel latoni que res sint inargentate vel deaurate.
PVP 236 a.1456 item cupa una argenti deaurati. item alia
cupa artenti deaurati coperta.
RGS § 1010.
L aurum. daurare. dauratura. deauratus. D dorar. dourin.
deauratura sf. “doratura”
PVP 314 a.1507 pro deauratura et duabus cartis sive quatuor positis in principio quintiliani cum arma de auria et
littera una.
deauratus agg. “dorato”
FAF 245 a.1262 (Gen.) anulum deauratum cum gemma.
SSL 170 sg. a.1336 bacile parvum deauratum in medio
de svambis. –– due confectorie deaurate in medio in
svambis. –– candelabra… cum pomis in medio deauratis
et smaltatis. –– duo flasconi longi deaurati in svambis.
L aureatus.
debatum sn. “controversia, lite”
FCT 45 a.1435 (Triora) talem finem ponere quod amodo
inter universitates predictas… aliqua debata non oriantur.
RII 11 (1956) 123 a.1463 (Tenda) de premissis, debatis,
questionibus et controversiis. GR.2 27 (Alb.) causa visitandi aliquem locum debati vel ad tollendum aliquam
rixam.
Cf. DUC 3.14: ex gallico debat.
debaudinca top. (Provenza)
MBL 190 s. xi. (Lérinsd) bertramus donat appennariam
grossi; johannes v, pomairinca, martinenca, al debaudinca, falcheta, al molin…
debelis fundus top. (TV 3.72; 4.39; 7.37 ca.110
E.V.)
SCT 134: cf. it. “debbio”. SSD 12 “voce paleoligure
rientale in –el. Non celtica, discutibile se ligure i.e. o
pre- i.e.”. J HUBSCHMID, Convegno di studi apuani, Rendiconto dei lavori della 3. giornata, Carrara 28/6/1955,
Carrara 1956 (Rec.: N.LAMBOGLIA, RSL 23 (1957) 119
sg.: ”Voce i.e. non celtica, costituisce l’esempio di uno
strato linguistico i.e. pre-celtico e non italico nella lingua dei Liguri storici”. PTP 23: paleolig. – ellus. Cf.
HSL 18.81. G.DEVOTO, Sur quelquesa étymologies lépontiques, in Comptes rendus de l’Académie des inscriptions et belles lettres, 1961 p.180 sg.: attribuisce la voce
a una facies lepontina (ligure i.e., distinta dall’italico e
dal celtico). (Rec. N.LAMBOGLIA, RSL 30 (1964) 154).
PSL 74: “voce i.e., forse nome comune, abl. e acc. pl., da
w
cui l’it. debbio. PTC 39: i.e. *dheg l, cf. lat. foveo “bruciare” (cf. fomentum).
L debiadonicum. debiola. debium. D debbio.
debene n.p., f.
SRB 150 a.1208-9 (Sav.) ego debene garillia…
D dabene.
debiadonicum top. (Sarz.)
PRV 54 a.1295 (Sarz.) nemoribus et boschis positis in
debiadonico.
L debelis. D debbio.
debiola top. (Sarz.)
GSS 46 a.1330 (Sarz.) carpenetum, bolexinum et debiola
extimentur libris v.
L debelis. D debbio.
debi
debitalis agg. (di persona o cespite) “soggetto a tributo feudale”
RCA 380 a.1164 laudaverunt ut quidquid descedentes ex
quatuor filiis prematini, quoquomodo habent vel tenent,
per proprium aquistum vel super personas, sit debitale.
LJ.1 1204 a.1254 isti sunt debitales qui reddunt fodrum.
Cf. BIR 504, 510.
L debitum. desbitare.
debitum sn. “debito”
DAA 101 a.1279 quod omnes res meas vendantur, et pretio earum solvantur debita… et illud quod restabit…
debitum sn. “soggezione all’autorità feudale”
BIR 510 [il riferimento ivi fatto a LJ.1 1226 non trova riscontro].
L debitalis.
debium top. (Riviera di levante)
LJ.1 1446 a.1276 item cacinaigum. item cazinum. item
debium.
L debelis. D debbio.
deboscare vb. “disboscare”
BSR 170 a.1192 et castagnetum deboscare.
L boscare. deposcare. devoscare. distostare.
debrarium top. (Quiliano)
LJ.2 192 a.1289 peciam terre castagneti ubi dicitur debrarium.
L dolarium.
decadem sf. “decade, decina”
LJ.2 462 a.1315 pro qualibet decade cutium…
L decima.
decallo top.
CHAR 334 a.999 (Roma, decreto di Ottone III.) insuper
lacum rotundum. cardeto. manducolo. de callo. cairo.
CHAR 403 a.1014 (Pavia, decreto di Enrico imperatore)
insuper lacum rotundum. cardeto. manduculo. decallo.
cario.
decamua top. “Dixmude (Fiandra)”
DRG.2 122 a.1210 (Gen.) tres pannos blancos et medium
decamua ( = de camua).
L camua. camuda.
decantare vb. “cantare, esercitare l’arte del cantastorie”
BFG 4.420 (= DSP 222) a.1512 cantatores quos iharlatanos vulgus appellat… nec satis esse illis ipsas suas falacias exercere… et fabulas suas decantare… –– ut nemo
ex hoc genere hominum diebus negotiosis decantet aut
fallatias suas exerceat.
decanus sm. “decano, carica cittadina”
CHAR 108 sg. a.904 (Asti) nullus dux comes vicecomes
sculdacio gastaldio decanus vel quilibet publice partis
minister… CDG.1 4 a.958 (Gen.) nullus dux, marchio,
comes, vicecomes, sculdaxius, decanus, vel quelibet persona…
Cf. DUC.3 18 decani: qui decem praesunt militibus.
DUC 3.44 deganus: qui preest decem familiis. MNC 44:
“i decani, con i centenarii sono, nel Basso impero (Gotofredo 6.33.1) ministeriales executionibus missionibusque
deputati.
L deganum. deganus. D decano.
decapitare vb. “decapitare”
TL.3 610 a.1449 cavalerius non audeat… ultra salarium
percipere nisi ut infra: … pro quoilibet suspenso vel decapitato, asperos L.
D descapitar.
decastellare vb. “sguarnire di castelli”
CDG.2 162 a.1172 et quamdiu terra vestra quam incastellaverint decastellata fuerit…
L castelum. incastellare.
decatum sn. “imposta sul bestiame”
DMC 451 2/xv. (Chio) vendicio decati bestiarum fit in
hunc modum, videlicet quod ille qui dictum introitum
331
dece
comperaverit possit colligere et habere a qualibet persona… que habeat in insula syi aliquam vel aliquas ex bestiis infrascriptis, denarium unum pro qualibet bestia semel in anno tantum. DMC 487 2/xv. dictum decenum sive decatum.
Ivi, n.: dûkaton “imposta in vigore a Chio”
L decenum. decima
decavillationem sf. “rissa, contesa”
CAF 74 ad a.1163 prenominati consules rem publicam
ianuensem augmentando et furium et latronum atque omnium culparum vindictas faciendo, et rixas et decavillationes in civitate et extra per totum districtum eorum precipiendo ne fierent…
L cavilationem.
decelii sm.pl. etnico ligure antico
AMSSSP n.s. 8 (1974) 42: cf. alba docilia.
decemaria sf. “diritto di percepire la decima”
CDG 137 a.1141 dixerunt quod vallis de la porta crossa
et decemaria eiusdem vallis erant de tenuta cete… ––
laudaverunt ut decemarie vallis de porta crossa sint deinceps de montanea cete.
L decemnarius. decima. decimaria.
decemnarius sm. “gabelliere”
ASA 422 a.1350 (Alb.) decemnarij et eorum nuncij qui
vadunt ad alienas blavas pro accipienda sua decima.
L decemaria. decima.
decennium sn “decima, imposta”
LG 31 ca 1270 decennium quod ecclesia sancti laurentii
colligi consuevit… DMC 487 1/xv. decimam partem ex
omnibus et singulis cucumeribus… et salvo etiam quod
dictus emptor sive collector non colligat dictum decenium de porris qui nunc sunt in aliquo orto…
L decenum.
decenum sn. “un decimo, la decima parte”
OSM 42 a.1190 iudico per animam meam lb. xxxiii quarum iudico operi sancti laurentii decenum. BSR 368 sg.
a.1198 enricus vitalis sua ultima voluntate iudicat pro
anima sua libras quinquaginta ita distributas: decenum
operi sancti laurentii… libras decem… residuum…
D dexen.
decenum sn. “decima, imposta”
SFG 1.90 s.xiii. decenum legatorum “imposta di successione”. OSM 40 a.1190 iudico pro anima mea… lb. x.
operi sancti laurenti, computato in eis deceno. LJ.1 904
a.1232 preter antiquum et consuetum pedagium et decenum. DMC 487 2/xv. dictum decenum sive decatum.
L decatum. decima.
decepare vb. “troncare alla radice”
GR 44 a.1618 (Garlenda) de non decepando aliena nemora. –– inventus in alienis nemoribus decepans et extirpans alienam arborem et zucchum, condemnetur.
Cf. SLS.1 313: tardo lat. curiale: decippare m.s.
L cepa. cepare.
de cetero avv. “comunque, in ogni modo, sotto qualsiasi forma”
MSG 296 a.1275 item quod omnes predicti (balestrarii)
teneantur ponere in quolibet laborerio quod de cetero facient, centuretam ferri, latoni sive cornus. LG 229
a.1340 solidi sex de qualibet mina salis que de cetero
vendetur in cabellis comunis. ASA 293 a.1350 (Alb.) de
cetero facient scofferii albingane… sicut massarios caritatis scofferiorum. DSP 72 a.1488 sanxerunt statuerunt
ac decreverunt quod de cetero incipiendo a die publicationis presentis decreti non possint dari ulla… guarnimenta… sed sola dote talis mulier seu sponsa possit et
debeat esse contenta. DSP 384 a.1592 conficiatur liber… in quo describi et annotari debeant per capserium… omnia pignora que de cetero data et consignata
erunt dicto capserio.
D de cetero.
dech
dechinare vb. “calare, ammainare”
TL.1 331 a.1455 in galipoli… vellum dechinavimus.
D deschinà.
deciates sm.pl. etnico ligure antico
LTAM 45 sgg.
decima “la decima parte, un decimo del totale”
PPE 22 a.1116 per hanc cartam mee donacionis… ad
sumptum et subsidium canonicorum, dono decimam
unius navis de sale de sardinia vel de provincia…
decima (maris) sf. “imposta sui traffici marittimi”
BSR 39 a.1174 iste jonatahs bufus… debet recolligere
bona fide totam decimam maris a capite fari usque ad ecclesiam sancti andree de sesto… – de hac decima maris
et terre. RCA 396 a.1178 asserens quod homines portus
veneris dare debeant minam unam grani pro decima maris pro unoquoque homine sicut cives ianue dant. BSR
135 a.1188 ad colligendum totam decimam que colligitur
pro curia de omnibus lignis que venient per mare a rapallo… usque ad portum venerem. BSR 266 a.1195 pro
drictu sive pro decima maris quam archiepiscopus sive
curia sua de navibus que veniunt de pelago honerate grano habere solet. BSR 287 (= PAC 3) a.1205 pro dricto sive decima maris.
BIR 463 sg., ICG 5.210: “l’imposta era dovuta sia dai
genovesi che dai forestieri, a favore dell’arcivescovo di
Genova”. Cf. CDC xxi. denarii maris.
decima (terre) sf. “imposta sui redditi fondiari”
BCG 27 a.987? rebus limitibus cispitibus villis massariciis colonicis cum omnibus decimis et primiciis. RCA
21 a.1143 et curia tenet ibi decimam que fuit ansaldi gabbi et de aliis rusticis de manentiano. BSR 38 sg. a.1174
et terciam partem quarterii decime terre sancti petri de
arena, que tercia pars quarterii comuniter est pro indiviso cum alia decima filiorum rainaldi. –– de hac decima
maris et terre. BSR 120 a.1187 ad colligendam totam decimam de casa nova et de pinu. BSR 219 a.1197 locat
presbitero vassallo de rovereto totam decimam de rovereto, sicut plebs lavanie eam pro curia tenebat. GC.2 412
a.1206 vendo tibi totam illam terram plenam et vacuam
et decimam et omnia iura, ractiones et actiones… RLC
53 a.1297 (Cosio) collectores decime seu terragii nemorum tende. FAG 140 a.1300 (Ferrania) decimam, drictum, molandina, batenderia.
L decadem. decatum. decemaria. decemnarius. decenum.
decimaria. decimationem. degathia. D dexima.
decimacionem/ decimaria/ decimationem “diritto di
percezione della decima”
SRB 8 a. 1014 (Sav.) curtes, plebes et proprietates cum
decimationibus… cum omnibus curtis propriis vel decimacionibus. RCA 292 a.1031 curticella cum capella una
constructa cum casis, massariciis et omnibus rebus ad
ipsa curticella pertinentibus… cum predicta decimationibus ad ipsa capella pertinentibus de villis et de massericiis. MBL 82 a.1110-1124 (Lérins) omnem decimationem predicte domui, pertinentem in mejariis et in omnibus, excepto hoc quod proprii boves ipsius domus laboraverint. PPE 30 a.1145 omnes alias decimationes quas…
canonici sancti laurentii iuste possident. CGS.2 152
a.1163 ob singulas prediorum alienaciones quarum consuevistis decimarias habere.
Cf. DUC.3 26 decimaria: ius percipiendi decimam ad
aliquem pertinens”.
L decemaria. decima.
declaracionem sf. “dichiarazione, comunicazione”
LG 379 a.1346 visa quondam declaracione et ordinacione facta… per officium protectorum capituli.
declarare vb. “autenticare”
DSP 6 a.1459 item ad videndum examinandum calculandum declarandum et solidandum omnes libros et cartularia comunis ianue.
332
defe
deco top. “Dego (Sav.)”
SRB 5 a.999 (Roma, decreto di Ottone III) cario, deco.
salsole. piana SRB 8 a.1014 (Pavia, decreto di Ottone
III) cario. deco. salsole. plana et bruvio.
L dego. degum.
decoquere “bruciare, marchiare a fuoco”
SSA.2 41 a.1345 (Sav.) faciam ipsum frustari publice per
civitatem saone et decoqui in fronte. GR.2 35 (Ceva) si
solvere non poterint, fustigentur et in fronte decoqueantur cum ferro calido.
L coquere.
decrepere vb. [= decerpere] “svellere”
ASA 424 a.1350 (Alb.) incidens vero arbores seu decrepens arborem fructiferam ad caciam…
dectunines sm.pl. etnico ligure antico
PTP 4 n. (SM, a.117 a.C.) dectuninebus.
de facili loc. avv. “facilmente”
FCT 49 a.1441 (Triora) cupientes obviare scandalis et expensis atque distraxiis que de facili possunt committi…
defalcare vb. “togliere, sottrarre”
DKR 235 a.1416 et sunt in summa libre septingente… de
quibus debet defalcari et defalcamus regales, et pro regalibus trecentis… monete maioricarum, datos et solutos…
melchioni de stefanis in maioricis. DMC 315 a.1417 ita
deliberaverunt quod diminuatur de stipendio et sic diminuunt et defalcant… florenum unum.
L diffalcationem. difalcare. D defalcare.
deffectuosus agg. “difettoso”
FIL 319 a.1404 (Sav.) salvo et excepto si dicti huiusmodi
panni essent in aliquo deffectuosi seu aliquem defectum
haberent qui defectus separari non posset.
L desfectus. D difettoso.
defectus sm. “difetto”
FIL 319 a.1404 (Sav.) salvo et excepto si dicti huiusmodi
panni essent in aliquo deffectuosi seu aliquem defectum
haberent qui defectus separari non posset.
L desfectus. D difètu.
defendere / defensare vb. “tutelare contro contestazione o evizione”
BCG 99 a.1017 expondeo atque promito suprascripta aufersio… in integrum ab omni omine defensare. quod si
defendere non potuerimus… BCG 145 a.1031 espondimus atque promittimus… suprascripto pecio de campo
ab omni mine defensare. CGS.1 189 a.1158 promitto
etiam… supradictam vendicionem defendere et auctoriçare ab omni homine. BNA 26 a.1259 (Vent.) ipsas terras… ab omni persona legitimare defendere auctoriçare
et disbrigare. CGG 141 a.1260 (PortoV.) ipsam terram
ab omni persona, universitate et loco legitime defendere,
auctoriçare et disbrigare.
L. deffensus. D defender.
defensionem sf. “mundiburdio, difesa degli interessi
della Chiesa”
RCA 320 a.1146 peto defensionem in dei nomine. RCA
323 a.1149 cum peto a defensione sacro sancte ianuensis
ecclesie beati syri.
BIR 326 sgg. “il nome, di epoca longobarda, si mantiene
nei secc. x. e xi”.
deffensus am. “territoriop riservato, protetto”
CST 296 a.1381 (Taggia) non possit etiam aliqua persona
in dicto deffenso incidere aliquas collares virides.
L defendere.
deferandus agg. “variegato?””
RLC 90 a.1322 (Cosio) quod aliqua texetrix non debeat
accipere… de panno laneo deferando claro (nisi) den. ij.,
et de scuro denar. iij de quolibet ramo.
Cf. DUC.3 442 ferrandus: color in equis sic appellatus…
at cuiusmodi fuerit istiusmodi color haud omnino constat, tametsi probabile sit eum esse quem varium nostri
vocabant, vulgo pommelé.
L ferrandus.
defe
deferre vb. “portare”
SC 192 a.1157 nulli de familia mea permittam orlum deferre ultra predictam quantitatem. BGS 97 a.1251 mercibus nostris in dicta nave delatutis (corr.: delatis). DRG.3
940 a.1305 et ipsas ballas portare, deferre atque conducere cum mulis et bestiis nostris… per bonum et consuetum
et securum caminum.
L delatutus. portare.
deffilatus agg. “non filato”
LG 550 a.1403 quod aliquis filator… non audeat nec presumat emere gubernare vel facere collocari in aliqua parte
civitatis ianue aliquam quantitatem canave deffilate causa
laborandi. LG 687 a.1404 quod aliquis lanarius de ianua… non laboret… stamen filatum vel deffilatum, pectenucios vel fricaniam, que fuerint laborata extra ianuam.
L filare.
de foris / defforis avv. “fuori, da fuori”
BLC 107 a.1297 lego me sepelliri defforis de nicossia.
RVN 75 s.xiv. (Noli) nisi altera partium… petierit dilationem defforis pro testibus. CSL 52 s.xiv. canevarius vero… comedere possit de foris ante refectorim et non in
caneva neque in pristino.
deganeum sn. “permuta”
RCP 459 sg. a.1237 (Sarz.) in perpetuum deganeum et
permutaionem dedit, cessit atque tradidit… –– insuper
fuit confessus… se recepisse et habuisse in deganeum et
permutationem ab ipso ep(iscopo) libras viii. bon.
den.imp.
Cf. DUC.3 44 “deganeum: permutatio, in chartis lucensibus et apud notarios eiusdem civitatis, quibus etiam nunc
falmiliaris est haec formula: ‘titulo permutationis et deganei’, teste Muratorio t.I. Ant .It .m.aevi col.136”.
deganum top. (Chiavari)
GEC 107 s.xiv, xvii. in degano.
deganus sm. “messo comunale”
LJ.2 983 a.1385 facietum zenoam, deganum et nuncium
publicum. GR.2 28 (Lavina) teneatur ipse deganus… ire
per curiam et comunem… et si opus fuerit extra terram
comtilem.
Cf. MUI 149 degan. SAP 398 a.lomb. degan “sindaco
del villaggio”
L decanus. gano.
degathia sf. “decima, imposta, sorta di tributo”
SRC 331 sg. a.1300 (Pisa) apodixie scripte in civitate pisarum per collectorem degathie. –– capitaneo degathie et
exactori cabelle ad portam degathie… pro drictu degathie
et drictu gabelle. PMS.2 178 a.1304 (Pisa) quod saonenses solvant comuni pisano dirittum degathie et cabelle.
L decima.
deghedeus n.p., m.
FAG 165 a.1312 procurator deghedei becharii… de ceva.
L doderius. deusde.
dego top. “Dego”
SRB 59 a.999 cairo. dego. salsole. piana.
L deco. degum.
degolacionem sf. “decapitazione”
PAD 320 a.1506 il giorno di S. Giovanni degolacio (=
sancti johannis degolacio).
degrossatorius sm. “pettine per canapa e lino”
SIP 176 a.1420 (Massa) duo degrossatorii.
SIP 197.
L desgrossare. disgroxare. D desgrusciu.
deguainare vb. “sguainare, sfoderare”
GR 45 (Casanova) si aliqua persona in gaviliis deguainaverit ensem…
L guaina. D desgainà.
deguastare vb. “devastare”
ZAC 205 ca 1290 (Alb.) ad capiendum, dirruendum et
deguastandum.
L devastare. guastare.
333
delo
degum top. “Dego”
SRB 20 a.1136 (Sav.) habitantes in dego. BG 165 a.1137
(Sav.) ogerius et anselmus gramatici de dego. CAC 152
a.1179 (Sav.) homines… de carcaris, de dego et de altari.
L deco. dego. deus. D dego.
deidona n. p., f.; nome di nave genovese
BG 120 s.xii (Sav.) turris filiorum detesalvi deidone.
DRG.2 80 a.1203 sana eunte nave ‘deidonna’.
L deus.
deierare vb. “mancare al giuramento fatto”
LG 13 a.1157 nec armabo galeam… nec ulli hoc facere
volenti pecuniam prestabo… excepto navarro quem deierare non constringuimus.
Cf. DUC.3 44, 48 degerare, deierare: perjurare, promissis iuramento firmatis non stare.
deilomede n.p., m.
BSR 155 a.1196 actum ianue in domo deilomede et sui
fratris. BSR 226 a.1198 actum ianue in pontili domus
deilomedis et sui heredis.
PAC 13.
L delomede. delomedus. demelode. demerode. deus.
deitesalve n.p.
CGD 120 a.1139 deitesalve saonese.
L deotesalvet. deus te salvet.
deio n.p. “Dio”
CAR 26 a.1440 qui bestemavit deio e la mader de tuti li
santi.
deyva top. (Mioglia)
NSM 287 a.1459 (Mioglia) de non incidendo lignamina
in nemoribus deyve.
del prep. art. “del”
RCA 254 a.1010 terra del contorto. LMS 165 a.1222
Reg. (comprano) tantum del tuo cordoano.
L de.
delatutus ptc. [err. per delatus] “portato, trasportato”
BGS 97 a.1251 mercibus nostris in dicta nave delatutis.
delevosus n.p., m.
CGG 139 a.1260 superius filiorum quondam delevosi.
L delovose. delovosius. deus.
delft top. “Delft (Olanda)”
SPAS 437 a.1471 lambertus quondam laurencii de delft
de olandia.
delinguare vb. “sciogliere, fondere”
GR 45 a.1519 (Alb.) nulla persona debeat delinguare vel
delinguari facere sipum pro delinguandis candelis.
L delinquere. dilunguere. D deslenguar.
delinquentem sm. “delinquente, malfattore”
RVN 109 s.xiv. (Noli) et si non solverit intra terminum…
foresteur delinquens, nec restituatur donec solutionem
condemnationis fecerit. CAR 83 a.1489 certos alios disculos… dictos delinquentes. LPV 6 a.1517 (Alb.) par
unum manetarum, seporum et ferrorum pro ferrando delinquentes.
delinquere vb. “sciogliere, fondere”
RL 220 a.1288 (Alb.) de sepo in diem non delinquendo.
L delinguare.
deloguarde n.p., m.
CGG 334 a.1262 (PortoV.) deloguarde… ex bonis dicti
deloguarde.
L deroguarde. deteguarde.
delomede / delomedus n.p., m.
CGG 124 a.1260 (PortoV.) montanini de delomede…
SRC 227 a.1272 (Sav.) vivaldi de delomedo, notarii.
L deilomede. deodatus.
de losalve n.p., m.; cognome
NL.2 227 a.1225 bernardus de losalve.
L deus te salvet.
delovolsus / delovose / delovosius n.p., m.; cognome
CNM 286 a.1204 (Sav.) delovolsus ferrarius. SRC 125
a.1263 (Sav.) delovosse de campeyo, de vecio (Vezzi).
dema
DAA 91 a.1279 delovose de sigestro. CAT 132 a.1326
(Toirano) filia… martini delovose de toirano. –– guillelmus delovosius.
L delevosus.
dema sn. “specie di gioiello”
ASD 64 a.1381 (Caffa) item unum dema cum perlis veracibus et cum auro laboratum. ASD 81 a.1381 (Caffa)
item crosodema auri pro uno dema ad numerum centum
pecietos.
L crosodema.
demandare vb. “demandare, incaricare, deputare”
SFG 1.138 a.1347 consilium conestabulorum populi ianue, consulum artis dicte civitatis et aliarum adiunctorum
et demandatorum de qualibet conestabilia.
D demandar.
demandum sn. “domanda rituale (rivolta all’estraneo colto in luoghi sospetti)”
RCV 77 a.1233 (Briga) item si quis latro seu aliquis homo… factum erit demandum de aliquid parte villarum
diceret appellatori verbum iniuriosum…
demanium sn. “dominio, giurisdizione”
SRB 202 a.1246 (diploma dell’Imp. Federico II.) supplicaverunt ut civitatem ipsam cum castris et villis ipsius ac
toto districtu suo in demanio nostro et imperii tenere
semper… dignaremur. RCP 503 a.1254 (Sarz.) et ad recipiendam recompensationem pro iis que habebat in demanium, seu proprium ianuensis curie…
demelode / demerode / demeroledem n.p., m.
LJ.2 824 a.1376 demelode fatinanti. SRB 268 a.1424
(Sav.) dicti demerode… contra dictum demerode. SRB
284 a.1424 (Sav.) de voluntate et consensu circumspecti
viri demelode campioni, civis et sindici saone… –– inter
demerode campionum de saona… SRB 287 a.1425
(Sav.) per dictum demeroledem.
L deilomede.
demora cognome
CAT 145 a.1326 (Alb.) musus demora.
D demora. demua.
dempsus agg. “denso”
OC 245 ad a.1175 paludes… ingentes, admodum dempsas et spissas…
den. abbr. di denarius
CGS 1.2 a.1154 lb. vi. minus den. xl. CGS 3 a.1154 lb.v
s.xii. d.iiii.
denariata sf. “quantità di merce del valore di un denaro”
CGS.1 89 a.1157 de mercibus quas habeo non faciam
maiores dennariatas nec appreciamentum pro mihi tenere. CNM 302 ca.1204 (Sav.) et sic emi denariatam panis
et assatam i. vini. RLC 72 a.1297 (Cosio) ludum ubi
taxili demonstrent nisi denariatam unam vini. LG 89
a.1327 non vendat salem… nisi ad denariatam tantum vel
medaliatam. ASA 472 a.1350 (Alb.) quatuor denariatas
panis. LG 399 sg. a.1383 denariata panis, que esse debebit de unciis sex. –– tanti ponderis quanti erit una denariata panis albi.
C.PLUMMER, ALM 1 (1924) 230.
L denarius.
denarius sm. “denaro, moneta; unità frazionaria pari a 1/12 del solidus”
RCA 308 a.1083 pensionem per unumquemque annum
denarios iii. LJ.1 32 a.1128 denarios de papia antiquos.
RCA 9 a.1143 octomias lx. et tres solidos denariorum
brunorum crossorum. RCA 31 a.1143 denarios iii. papienses veteres… denarios vi. ianuensis monete. RCA
365 a.1149? unum denarium brunetum. RCA 125 a.1155
denarios de papia antiquos ii. RCA 265 a.1170? vi. denarios de cona (Corrado II. imp 1027-1039, cf. BIR 592)
de benestai… uno denario de cona de plano. BSR 196
a.1205 dabimus vobis… denarios duos per diem… pro
334
dent
companatico. CGG 34 a.1259 dare et solvere… in denariis grossis florinis argenteis vel toschana moneta grossa
argentea vel denariis aureis de toschana… LG 165
a.1330 redditus vero assignati dicto officio assignationis… sunt isti: denarii decem mine grani ex denariis xii.
qui colliguntur pro qualibet mina. CST 177 a.1381 (Taggia) de quolibet peso quod pesaverint a rubis tribus supra, denarium unum, et ab inde infra obellum unum.
VDE 125 a.1394 pro pretio denariorum quatuor de syo.
CCS 32 a.1414 (Celle) ad rationem denariorum sex pro
singula (libra) lecchie, ficus et dentexi. CDC xxiv.
a.1421 denarios sex ianuinorum pro singula libra valoris
seu extimationis rerum seu mercium.
Cf. BIR 594. DUC.3 59 denarius in lege Alamann. tit.6 §
3 est quarta pars tremissis et duodecima solidi.
Plur.: denarii “denaro contante”: CGS.1 222 a.1158
ego… accepi a te lb. xxxxviii denariorum ianuensium
quas promitto reddere tibi… usque ad annum unum in
denariis, penam dupli. CGS.2 145 a.1163 libras cl., terciam in denariis, terciam in pipere et terciam in brasili
silvatico. CAC 107 a.1179 (Sav.) de quibus habuit in robis extimatis et denariis lb. iii. CAC 510 a.1182 (Sav.)
confiteor me recepisse… inter denarios et drappos et
concios et vinum et alias robas lb. xlvii. CNM 322 ca
1204 (Sav.) in roba vel in denariis. RCP 460 a.1214
(Sarz.) confiteor me accepisse… pro dotibus… inter denarios et robas iuste apreciatas xl. imp.
L bondenarius. den. denariata. D denaro. dinar.
denarius dei sm. “caparra”
PCP 756 a.1316 si inde datum fuerit caparum et denarius
dei…
Cf. DUC.3 60 denarius dei: qui datur in arrham emptionis. dicitur autem denarius dei quod in pios usus, non in
venditoris commodum convertatur.
denarius de nuce / denarius nucum sm. “mancia,
regalia”
CP 153 a.1390 pro denariis de nuce datis domicellis, serventibus, placeriis et tumbatoribus. MAS 242 a.1479
non liceat percipere aut recipere… in eorum voltis, tempore festivitate domini aut alio tempore, aliquam pecuniam pro denariis nucum vel ut vulgo dicitur dinè da
noxe.
L dinarius de nuce. nucem D dinà da noxe.
denoncia sf. “denuncia”
RVN 109 s.xiv. (Noli) in dicta causa, vel denoncia.
L denunciare. denunciationem. D dinontia.
de novo avv. “di nuovo”
CDG.2 7 ( = LJ.2 8) a.1164 et frangam et irritabo domnicalias pisanorum nec de novo aut veteri eis domnicalias
ullas concedam, quin ianuenses libere et absolute contrahant mercationes suas cum omnibus sardis cum quibus
voluerint. BSR 304 a.1206 et penitus absolvit ecclesiam
de mesema ab eo, nisi de novo vacaretur. LJ.1 600
a.1218 que ante conventionem colligebantur… illud autem quod de novo colligitur. SRC 192 a.1265 (Sav.) occasione dacite seu tolte, inposite in metrita vini de novo.
DMC 83 a.1393 iohannes stella cancellarius, approbans
corretionem seu additionem scriptam in penultima linea
de novo insertam “non”. VFD 207 a.1403 quod navigia
non bene ferrata ferrentur de novo. DSP 20 a.1459 teneatur… facere de novo unam maxeriam.
D de nöu.
dentarolus sm. “dentarolo da bambini, ciondolo”
ASD 81 a.1381 par unum dentarolorum cum una cateneta argentea.
L dantarolus. dentem. D denteirolo.
dentem sm. “dente, zanna d’avorio”
DDG 269 a.1376 pro… dencium pondis iiii.
L dentarolus. dentutus. costa dentis. D dente.
dent
dentem cognome
CGG 4 a.1259 (PortoV.) paganinus filius benvenuti dentis. DRG.3 971 a.1308 paschalis dens, draperius.
dentexe cognome
NL.1 309 a.1210 henricus dentexe.
L dentexus.
dentexus sm. (ittiol.) “dentice”
CCS 32 a.1414 (Celle) ad rationem denariorum sex pro
singula (libra) lecchie, ficus et dentexi. CVB 48 a.1468
(Vent.) dentexi, paramie et alii qui ferro scinduntur.
L dentexe. D dentexu.
dentem top. (Spotorno)
SRC 532 a.1189 (Sav.) in teuro a costa dentis usque ad
ylicetam.
L (caput) dantis. dentem.
dentutus cognome
MSL 131 a.1253 petrus dentutus. GVG 279 a.1285
johannes dentutus. DDG 267 a.1376 michael dentutus.
L dentem. D desdenté.
denunciare vb. “denunciare”
LJ.1 1266 a.1258 cum denunciatum fuerit per podixiam
positam in archeta quod conradus de castro edificaverat
et edificare intendebat super publicum… LJ.2 264
a.1290 ita quod camparii… possint et debeant denunciare eos quos invenerint in ipso nemore.
L denoncia. denunciationem.
denunciationem sf. “denuncia”
SIG 385 a.1340 ad denunciationem sive simplicem notificationem cuiuslibet ex perdentibus et damnifficatis.
L denoncia. denunciare.
deodatus n.p., m.
CGG 179 a.1260 (PortoV.) pignolinus quondam deodati.
L delomede.
dehonare vb. “lucidare?”
GR.2 28 (Alb.) macellarii teneantur ipsos banchos levigare et dehonare.
deonorare vb. “scaricare”
SRB 335 a.1407 (Quiliano) dictum granum… deonorare
er deponere in quacumque parte et contracta dicte ville
quiliani.
L dexonerare. discarricare.
deotesalvet cognome
CGS.2 69 a.1162 in domo domine anne deotesalvet.
L deitesalve. deus te salvet.
deploidem sm. “farsetto imbottito o foderato di pelliccia”
LG 701 a.1406 copertorerii, imperiorii et sartores cohopertoria deploides et res arti sue pertinentes vendentes…
L diploidem.
deponere vb. “dichiarare, fare una deposizione”
SRB 290 a.1425 (Gen.) de… frivollis verbis… hodie depositis per dictum iohannem stellam.
deposcare vb. “disboscare”
PLP 70 a.1250 (Sav.) homines incidebant arbores et deposcabant.
L deboscare.
depositum sn. “deposito di denaro presso un banchiere; deposito cauzionale”
DNB 89 a.1195 confitemur accepisse nomine depositi libras cl. DNB 119 a.1227 ego bartholomeus bancherius
confiteor accepisse a te… in deposito pro banco et occasione banchi libras L janue quas debeo salvare et custodire
et quas promitto reddere… LJ.2 117 a.1288 debet facere
depositum marcharum xx millium argenti isterlingorum
LAE 182 n.
D depoxitu.
depredare vb. “depredare, rapinare”
RVN 93 s.xiv. (Noli) si quis naulensis… fuerit in aliena
iurisdictione vel territorio pedagiatus vel derrobatus vel
depredatus…
L depredationem.
335
dero
depredationem sf. “rapina”
SSA.2 225 a.1345 (Sav.) laus et represalia possit concedi… omnibus navigantibus de saona et posse contra patronos, comitos et mutuantes eisdem lignorum que fecerint depredationem vel arrobariam.
L depredare.
(in) deracinata top.
FNV 268 a.1253 in castagnetis de celari ubi dicitur in deracinata.
D inracinao.
derancare vb. “strappare, svellere”
GR 45 a.1267 (Apric.) quelibet persona apricalis possit
tollere et derancare bosolos et brugos. SOV 227 a.1428
(On.) si aliqua persona inciderit aliquam arborem… vel
derancaverit ad calsam…
D arrancare.
derata cognome
SRB 349 a.1393 (Quil.) conradus derata.
derrata sf. sf. misura, carico, porzione”
ICG 6.152 s.xiv. pro quibus licet derratis duodecim panis
vel biscoti.
L deriata.
derrennatus cognome
SRC 169 a.1263 (Sav.) iacobus derrennatus.
D derenà.
deretale sn. “misura da vino (l’ultima, la più piccola?)“
GR.2 28 (Sarz.) teneatur tenere continue medium quartum, mitadellam, mezetam et deretale.
D dereal.
deriata sf. “misura, carico, porzione”
PLP 76 a.1250 (Sav.) deriatas tres carnium –– petiit a
me ut darem ei deriatas tres carnis de quadam coscia.
L derrata.
derizela sf. “girella per tendere la balestra”
GR 22 (Dolc.) in castro pro capsis vi. veretonorum ad rationem solidor. viii. pro capsia computatis azarinis et derizela.
derobare vb. “rapinare”
CNM 331 ca.1205 (Sav.) qui eos derobarunt. PLP 69
a.1250 (Sav.) ubi aliquis derobaretur, nec aliquid inde
scivi. PLP 86 a.1250 (Sav.) dum essem in ligno burse de
varagine in mari super plombinum, balianus occurrit nobis cum sagitea quam nunc habet et derobavit nos. GVG
226 a.1276 (Gen.) factum est quod… fuisset violenter
captus et expoliatus seu derobatus per quosdam homines
malefactores papie. GIB 512 a.1290 pro mercatoribus
qui derobati fuerunt. RVN 93 s.xiv (Noli) si quis naulensis… fuerit in aliena iurisdictione vel territorio pedagiatus vel derrobatus vel depredatus… SSA.2 197 a.1345
(Sav.) de foritano a cive derobato. ASA 287 a.1350
(Alb.) ille qui fuerit derobatus vel pedagiatus… de qua
robaria sive pedagio… CCS 105 a.1414 (Celle) si…
commisserit derobariam publice… derobando aliquam
personam per violentiam in stratis publicis…
L derobaria. derubare. dirrobare. D derobar.
derobaria sf. “rapina”
CCS 105 a.1414 (Celle) de robariis… si… commisserit
derobariam publice… derobando aliqam personam per
violentiam in stratis publicis…
L derobare.
derocare vb. “abbattere, distruggere”
RL 197 a.1172 (Diano) et si ego vel alius per me aliquod
castrum faciat in dictis terminis, derocabo ipsum. CAC
375 a.1181 (Sav.) usque ad hoc tempus quod fuit derocatum terricium eius. CNM 358 ca 1205 feci derocare
ipsam domum. GR.2.28 audeat ipsam domum destruere
vel derocare.
D derochar.
dero
derogare vb. “derogare, sottrarre”
JOD 405 a.1394 (Sav.) quod per aliqua contenta in presenti instrumento non intelligatur aliqualiter derogari sive
derogatum esse aliquibus juribus imperii romani, honoribus sive preheminentiis, fidelitatibus, homagiis et superioritatibus suis, que imperator romanorum habet et habere solitus est in dicta civitate et posse saone, sed potius
dicta jura imperialia et omnia eius regalia sint et remlaneant intacta protinus et illesa.
deroguarde n.p., m.
CGG 55 a.1259 (PortoV.) a te deroguarde de portuveneris.
L deloguarde. deteguarde. deus.
derubare vb. “rapinare”
GR 20 (PortoM.) teneatur magistratus illius domini et districtus, super quo dicta arubaria facta foret, dicto derubato restitutionem fieri facere.
L derobare.
deruptionem sf. “danneggiamento”
PCA 49 a.1330 (Alb.) vissis ac diligenter examinatis destructionibus, deruptionibus et discipationibus ac dilapidationibus quas sustinuit eclesia sancte marie…
desamparare vb. “lasciare”
GR.2 28 (Sospello) aliqua persona non audeat… relinquere seu desamparare dominum seu magistratum suum
cum quo stare promiserat.
Cf. DUC.3 75 desamparare: cedere, rem occupatam dimittere.
deruvinada top. (V.Polcevera)
PTP 18 sg. a.1147 in loco cexini… fossatus deruvinada.
desarmare vb. disarmare (una nave)”
VNB 34 a.1247 (Bonif.) de primo lucru cursus seu aquisti quod fecero cum agitea que dicitur leon barba auri
promitto tibi dare capitale tuum scilicet lb. sexdecim de
ianua ubi desarmavero in voluntate tua.
L dissarmare. D desarmà.
desasium sn. “stento, malattia”
PCI 500 s.xiv. qui postea quasi toti frigori gladio et desasio perierunt.
L asius. D dezaxu.
desbitacionem sf. “ammortamento di un debito”
DSP 82 a.1489 consenserunt contribuere ipsis dominis
patribus communis ob dictam causam de proventibus sive
pagis locorum ipsius comperule annorum de 1488 et
1489, licet teneantur ipsos proventus convertere in desbitacionem dicte comperule. DSP 238 a.1542 et satisfactis
dictis proventibus, illud supraplus quod supererit ex dictis libris quingentis succedere debeat in emptione locorum addendorum locis iam emptis ad desbitacionem dictorum locorum de quibus supra. et hoc donec dicta loca
devenerint ad numerum locorum centum viginti quinque,
et sic donec et quousque et de proventibus et de ipsis locis centumvigintiquinque erit bene satisfactum. Quo multiplico et exdebitacione facta…
L exdebitacionem.
desbitare vb. “riscattare un debito”
LG 42 a.1327 et de quibus libris duabus que restant debet
dicta compera desbitari.
L debitalis. desdebitare. exdebitare. indebitare. D desbità.
descasare vb. “lasciare la casa”
RCP 532 a.1228 (Sarz.) ut eosdem homines faciat stare,
habitare, ire et ambulare, casare et descasare ad suam voluntatem.
L casare.
desclavare vb. “schiodare, sconnettere”
NL.2 353 a.1225 promittimus… dirumpere et desclavare
navem i. vestram.
L clavem. disclavare. discravare. D dezshavar.
336
dezi
descoblada sf. “pezzo di carne porcina senza grasso”
GR.2 26 (St.Pons) pro una descoblada si nutries porcum.
GR.2 28 (Lérins) de juribus porcorum de quibus habere
debet descoblada.
describere vb. “stornare da uno ad altro nominativo
la registrazione di somme del debito pubblico (al fine di
sottrarle all’imposta di successione)”
DSP 109 a.1447 item quia multi describi faciunt loca
comperarum communis eis spectantia super aliquem conventum et seu aliam personam obligatam dicto introitui…
L descripcionem. scribere.
descripcionem sf. “storno da una ad altra persona
della registrazione di una somma”
DSP 104 a.1447 item quod non possit fieri aliqua possessionis immissio seu locorum descripcio…
L describere.
desdebitare vb. “riscattare un debito”
LG 222 a.1340 si contingat… dicta loca pignorata… desdebitari, reddi seu restitui per comune ianue… LG 565
a.1403 pro desdebitando loca comperarum communis.
L desbitare.
desegrixatus agg. “tinto in grigio?”
GG.2 27 a.1205 pennas viii. varias desegrixatas.
L grisius.
desenorem sm. “disonore”
LJ.2 35 a1250? nullo tempore ianua tam magno desenorem non recepi.
D desenor.
desertus sm. “deserto, terra deserta, abbandonata”
CRL 63 metà del sec. vi.? (Ravenna) desertus: la voce
persiste in area romanza.
deservire vb. “essere tenuto alle prestazioni dovute
al padrone del fondo”
CGS.2 99 a.1162 et residuum (di una eredità) detur in
terra que ipsi ecclesie debeat perpetuo deservire.
D desservir.
desfectus sm. “danneggiamento
DRG.3 948 a.1307 et si dicta lana seu merces que… honerabuntur in dicta galea devasterentur desfectu dicte galee vel occasione maioris stive…
L deffectuosus. defectus.
desfodratus agg. “sfoderato”
IEL 91 a.1397 togam nigram desfodratam.
L foderatus. D desffodrato.
desgrossare vb. “sgrossare”
RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) brachile… cum scarinis
tribus de lapidibus desgrossati. AND.6 140 a.1511 dictus
mag(ister) jacobus polivit et desgrossavit dicta marmora
et lapides cornicis.
L degrossatorius. disgroxare. grossus. D dezgroscià.
desguarnitus agg. “privo di guarnitura”
DAF 23 a.1300 item borsa una desguarnita de auro et serico.
L disguarnitus. guarnitus. D desguarnio.
desguernum sn. “disagio, difficoltà, disordine”
TL.2 800 a.1471 et si aliquis eorum exiret in campania
esset in magno desguerno.
L desquaternatus. quernus. D desquærno.
desideratus n.p., m.
SLS.2 293 a.1253 (Gen.) desideratus.
L dexerenus. D dexirar.
dezifrare vb. “decifrare (una scrittura in cifra, in codice)
TL.1 659 a.1456 scripsistis quasdam litteras zifratas, que
nullius importantie erant, pro qua zifra indigerent. ex quo
quando necessitas id non exigit, demite laborem vobis zifrandi et nobis dezifrandi.
L zifra. zifrare. D degifrà.
desi
designare vb. “disegnare”
AI 127 ad a. 1242 eisdem protentinis vexillum unum
cuilibet iuxta formam cuiuslibet compagne dedit mirabiliter designatum in una ex galeis cuiusque compagne feliciter baiulandum. VLB 49 a.1503 (Sav.) (ordinazione di
una maiestatem) prout in dicto papiru designatum est.
L designationem. designum. disegnare. D designà.
designationem / designum sn/f. “disegno”
AND.8 76 a.1509 pilastros quatuor… mensure et designi
contenti in quodam appapiro. AND.9 93 a.1554 et que
omnia laboreria facere et construere bene diligenter pulchre et accomodate cum suis intaliis frixix designis recamis et aliis, iuxta metam et designationem modelli.
L designare.
desligare vb. “slegare, sciogliere”
DRG.3 940 a.1305 et ipsas ballas portare, deferre atque
conducere cum mulis et bestiis nostris… per bonum et
consuetum et securum caminum… sine tara nec desligare
nec cazafaxare. PPV 76 a.1370 (PortoV.) portare aliqua
arma offensibilia nec defensibilia desligata.
L disligare.
desmeare vb. “sparpagliare, disfare un mucchio”
GSB 100 a.1577 (Baiardo) capientes fenum alienum in
predictis alpibus et pratis tam cumulatum ac seu ameatum quam desmeatum, cadant…
L ameare. meare. meta.
desmugiare vb. “disfare un mucchio”
GR 57 (Pornassio) nulla persona audeat nec debeat accipere fenum, paleam nec aliquod stramen alicui nec desmugiare excepto causa faciendi jacium.
L amuchiare. mugius. D dermügià.
desmurare vb. “abbattere un muro, smurare”
CRA 139 a.1382 (Alb.) licentiam apperiendi et desmurandi portam dicte civitatis… que alias fuit murata.
L murare.
desnoatus / desnodatus agg. “snodato, pieghevole”
PVP 276 a.1488 catedra una desnoata. PVP 279 a.1488
item catedra una pro homine desnodata.
L nodus.
desperatus cognome
LJ.1 1283 a.1259 terra octonis desperati… terra bonafemine disperate.
L disperata. D desperao.
desponsare vb. “celebrare il fidanzamento”
FAF 245 a.1262 (Gen.) in presencia testium percival de
finario desponsavit peronetam… imponendo manu sua
anulum deauratum cum gemma in digito anulari dicte peronete.
L sponsalicia. sponsalicium. sposara. sposatella.
D spuzà.
desponsationem sf. “fidanzamento ufficiale,
formale”
VER.1 611 a.1473 (Sav.) item quia sepe contingit… quod
contrahunt matrimonium per verba de presenti, et quia differtur subarratio sive desponsatio in longum quandoque
postea de facto talia matrimonia dissolvuntur, quod non
fieret si subarratio seu desponsatio subsequuta esset…
despregare vb. “dissodare”
FCT 21 a.1280 (Triora) que prata sint apraata, signata et
despregata.
L dispregare. D despregår.
desquaternatus agg. “squinternato, a fogli sciolti”
IEL 93 a.1398 item aliqui libri desquaternati tam in appapiru quam in carta.
L desguernum. disquaternatus. quaternus. D desquernar.
desquærno.
desrizare vb. “diricciare (castagne)”
GR 45 (Ovada) si que persona collegerit vel desrizaverit
aliquas castaneas in alienis castagnetis…
D derisà.
337
deta
destoperire vb. “demolire”
SMV 247 a.1374 quandam domum… locaverunt per plures annos, pensionesque receperunt et finaliter ipsam destoperierunt, lignamina, trabes, ferramenta, clapetas, portas et scalas portaverunt.
destranare vb. “ingiuriare, bestemmiare”
GR.2 29 (Gen.) iuro auferre omnibus personis que blastemaverint seu destranaverint sanctam mariam vel deum
sol. x janue.
destrarius sm. “destriero, cavallo da sella”
LG 16 s.xiii. castellanos tres habentes destrarios tres cum
servientibus triginta.
L destratius. destrerius.
destrasium sn. “strazio, danno”
MGT 207 a.1502 non habito respectu quod mercatores vivunt et stant sub fide et umbra regis, sine ullo colore iusticie… ad tam longum destrasium datum mercatoribus.
L distraxium.
destratius agg. “per cavallo?”
LMS 576 a.1226 duas sellas destratias.
L destrarius.
destrera sf. “nave di medio tonnellaggio, a vele e remi, addetta a trasporti rapidi”
DDG 271 a.1376 pro lane sachis… delatis de provincia
in destrera raymondi ferrarii.
L dextrera.
destrerius sm. “cavallo da sella”
RCP 649 a.1277 (Sarz.) de destrerio qui ducitur ad vendendum solidi x., de equo mediocri solidi v., de roncino
solidi ij.
L destrera. dexterius. dextrarius. dextrum.
destrictus sm. “distretto, territorio”
CDG 164 a.1143 nullus homo… adducat merces in nostro destricto que sint contrarie nostris mercibus.
L districtus. districtualem. D destreto.
destructionem sf. “distruzione”
PCA 49 a.1330 (Alb.) vissis ac diligenter examinatis destructionibus, deruptionibus et discipationibus ac dilapidationibus quas sustinuit ecclesia sancte marie…
L destructus.
destrutus agg. “distrutto, abbattuto”
LJ.2 35 a.1250? co tuti sumus molti (morti) et supramorti
et destruti. LCA 56 a.1393 (Alb.) cum campanile… sit
destrutum.
D distrütu.
desturbare vb. “impedire”
BAV 213 a.1393 (Moncalvo) illud vetabunt vel desturbabunt.
L disturbare. disturbium. D destorbar.
de sui damni cognome
LJ.1 738 a.1224 (Vado) johannes de sui damni.
D damaio.
desuper cong. “sopra”
BG 144 a.1263 (Sav.) desuper molendinum lauruncii.
D sover.
desvasare vb. “liberare (una terra) da altrui pretese
di possesso”
SLS.1 319 a.1162 (Milano) dispilliare et desvasare.
L dispilliare. wasonem.
de subtus cong. “sotto”
LG 957 a.1404 si arma portaverit vel habuerit de subtus
mantellam vel mantellinam…
detaide / detaiuti n.p.
PRV 33 a.1253 (Sarz.) guillelmus quondam detaiuti.
CGG 26 a.1259 (PortoV.) detaide pellilubi. RCP 83
a.1278 (Sarz.) detaide.
L deus. detaviti.
detaviti (err. per detaiuti?) cognome
RCP 84 a.1278 (Sarz.) guilielmus detaviti.
L detaiuti.
dete
deteguarde n.p.
CGG 113 a.1260 (PortoV.) magister deteguarde de
sarçano.
L deloguarde. deroguarde.
detentacionem sf. “trattenuta, imposta”
CDL 1019 a.951 absque ulla inquietudine vel detentacione vel ulla publica exactione vel nabulo.
Cf. DUC.3 86 detentacio: … vexatio.
deterior agg. “peggiore, in peggiore stato”
CVQ 348 a.1407 (Quil.) quod nulla persona audeat…
prohicere de sua possessione in viam publicam… lapides
aliquas nec terram aliquam seu zetum, neque viam publicam aliquo modo facere deteriorem.
L deteriorare.
deteriorare vb. “deteriorare, rendere peggiore”
MSB 24 a.1256 promitto et convenio vobis… dictam terram tenere usque dictum tempus… ipsamque meliorare,
bonificare et non deteriorare. LG 705 a.1406 si (taliator)
pannos… destruxerit vel discipaverit, vel spermezaverit
vel deterioraverit…
L deterior.
determinatim avv. “specificatamente, negli stessi
termini”
CGS.1 97 a.1157 promittimus vobis… quod quidquid
pro nostro debito exsolvendo vel nostro servicio aut utilitate ceperitis ad illum vel illa termina ad quod vel que
ipsa reddere promiseritis, ita determinatim ut inde paciscemini solvemus et dabimus.
L terminare.
determinatorem sm. “conciliatore”
GR 45 (Ovada) item statuerunt quod vicarii teneantur
omni anno eligere tres bonos viros de uvada determinatores litium et questionum.
L terminare. terminatorem.
detesalve / detesalvus n.p., cognome
BG 119 sg. s.xii. (Sav.) turris… rubaldi detesalvi. –– turris… filiorum detesalvi deidone. CAC 77 a.1179 (Sav.)
in orto detesalvi de bundon… –– uxor eiusdem detesalvi.
–– pro detesalvo. SRB 53 a.1208 (Sav.) testibus… detesalvo taccono. CGG 191 a.1260 (PortoV.) accepisse a te
detesalve filius quondam guillelmi piçenati de rappallo.
Cf. CBL 348 (25.94) dee te salve, re de li zué.
L deus te salvet.
detinere vb. “detenere, trattenere”
GIB 522 a.1290 de ppris. clx. auri oblatis a dicto Karlono
occasione ballarum scamandri que fuerunt detente in
Roisto eidem, quas ballas habere non potuit nisi deposuerit dictos ppros. clx.in virtute Georgii archi[…] greci.
D destegnir. ditenuto.
dethraere vb. “tirare, lanciare”
SC 180 a.1157 lanceas et museracos et sagittas non dethraam neque lanceabo super hominem compagne.
L thahere.
detrictare vb. “macinare”
GR 45 (Pigna) item molinarii debeant semper molere sive detrictare granum.
L attritus. triturare.
deturare vb. “turare, chiudere”
GR 45 (Arquata) debeat ipsam rianam murari vel deturari
facere cum multa calcina.
L obturare.
deus n.p. “Dio”
LJ.2 34 a.1250? quod si deus ni adiutor ones omines de
ianua se tenent molti et supramorti. GR.2 29 omnibus
personis que blastemaverint seu destranaverint sanctam
mariam vel deum.
L deidona. deilomede. delevosi. deloguarde. detaiuti.
deusde. deus te salvet. doderius. dondus. donumdei.
D de dee. deu
338
dexe
deus top. “Dego”
LJ.1 567 a.1214 castrum quod vocatur deus.
L dego. D dio.
deusde n.p.
NL.2 20 a.1216 deusde de trexoblo.
L deghedeus. doderius.
deustesalve / deus te salvet / deutesalve n.p.
SC 297 a.1157 deus te salvet. NL.1 329 a.1210 pascalis
cantellus et deustesalve eius frater. VCB 243 a.1245
(Bonif.) balduino deutesalve.
L deus. deitesalve. delosalve. deotesalvet. detesalve. detesalvus. dietesalve.
devastare vb. “devastare, daneggiare”
AI 23 ad a.1227 et interim arbores et vineas saonensium
devastari (fecit). SSA.2 23 a.1345 (Sav.) totum id quod
de bonis eius mobilibus invenero, penitus faciam devastari.
L avastare. deguastare. vastacyciis. vastum.
deversus cong. “verso”
SIG 342 a.1330 quod capsia pro armis possit fieri deversus bandam drictam prope portam fogoni amutata dicte
galee.
L (de)versus D de ver. de verzo.
devetum sn. “bando, divieto”
OS 10 ad a.1176 ad capiendos cursales et rebelles et illos
qui contra devetum eorum ibant.
L vedare. D deveto.
devetum sn. “divieto di navigazione nel periodo invernale”
CGS.1 327 a.1160 cum hac societate laboratum ire debet
provinciam et usque yspaniam si voluerit, et si devetum
laxabitur, quo voluerit.
devetum sn. “blocco commerciale, boicottaggio”
RCP 503 a.1254 (Sarz.) et facere guerram et devetum per
totum ep(iscopatum) lun(ensem).
LAE 175 n.
devetum sn. “privativa; imposta”
RSC 247 a.1143 neque faciemus devetum neque collectam de terra. LJ.2 543 a.1343 et pro cabella salis seu pro
questionibus occurrentibus occaxione salis vel eciam pro
deveto salis… pro questionibus vero salis spectantibus
seu pertinentibus ad cabellam seu devetum ipsius… ICG
6.11 s.xv. devetum vene ferri (il Comune aveva statizzato
l’importazione del ferro). RPV 154 sg. s.xiv. (Varazze)
cabella deveti vini. quis produxerit vinum et acetum in
varagine causa vendendi in tabernis, quod vinum natum
sit extra posse varaginis, solvat… dicto gabelloto soldos
quinque monete saone pro pinta una.
Cf. RSC 267. DUC.3 88 devetum: interdictum, prohibitio… sed potius exactio sub praetextu prohibitionis.
devixione sf. “divisione”
PAC 5,6 a.1028 devixione.
D divixione.
devoscare vb. “disboscare”
SOV 325 a.1428 (Pros.) de non boscando… si quis devoscaverit…
L deboscare.
dexachatus agg. “estratto dal sacco”
LG 692 a.1406 quod aliquis mercator,lanarius… non
emat nec acquirat aliquam lanam longam succidam que
delata fuerit de arelate, grasse, provincia… que sit aperta
vel scarpita seu que sit desachata vel rexachata.
L asaccatus.
dexenus agg. (di panno) “tessuto a dieci licci”
RLA 90 a.1322 (Cosio) quod aliqua texitrix non debeat
accipere pro texeturis de ramo tele sive panni dexeni nisi
denarios iiij et de noveno denar. iij.
dexerenus n.p., m. “Desiderino”
MSI 317 a.1470 dexerenus de monte bancalarius.
L desideratus.
dexn
dexnoatus agg. “rotto, spezzato”
ASD 195 a.1458 calixetus unus parvus dexnoatus.
dexonerare vb. “scaricare”
DMC 478 2/xv. discarrigari, sive dexonerari facere in terram.
L deonorare. discarricare.
dexterius sm. “destriero, cavallo da sella”
DRG.2.58 a.1200 (Gen.) lib. xlv jan. quas solvisti in dexterio uno ad opus monasterii per stallano (corr. “stallono?”).
L destrerius.
dextrarius agg./sm. “destriero, cavallo da sella”
LEM 220 a.1227 equum dextrarium brunum. AI 57 ad
a.1231 equus sive dextrarius. BNA 223 a.1260 (Vent.)
pro expensis duorum dextrariorum.
D destrerius.
dextrera sf. “nave di medio tonnellaggio, a vele e remi, addetta a trasporti rapidi”
DDG 761 a.1377 pro lane sachis xxxvi delatis de valencia in dextrera nicholai colegii.
Cf. DUC.3 93 dextreria, destreria: navis species, forte
quia agilis.
L destrera.
dextrum sn. “lato destro”
GR 45 a.1519 (Sav.) de equis conductis ad dextrum (alla
cavezza, non cavalcati?) per districtum sarzane.
L destrerius.
(bel)di n.p., f.
FNV 35 a.1235 beldi uxor bertrami.
diaboraxinem sm. “specie di farmaco”
LMS xxviii ( = LEM 255) a.1259 (inv. di speziale) item
diaboraxinis libre duas.
diacalamento sm. “specie di farmaco”
LMS xviii ( = LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) item
ampulam unam in qua est diacalamento cum çucaro.
diaconsus sm. “specie di farmaco”
LMS xxvi ( = LEM 255) a.1259 (inv. di speziale) item
ampula una in qua est libras vii. diaconsi.
diaconus sm. “diacono”
MSS 274 a.1219 nos daniel abbas… una cum fratribus
nostris… rufino presbytero, lanfranco diacono… LMS
248 a.1222 magister iohannes archidiaconus… et rainaldus et bertolotus diaconi et symon malus ocellus subdiaconus. CP 272 a.1455 planetam unam ac iundumenta
diaconi et subdiaconi.
L archidiaconus. subdiaconus.
diadragantum sn. “bevanda rinfrescante a base di
gomma dragante”
LEM 255 n. “senza dubbio il prefisso dia- indicava una
soluzione contenente la spezia: Giovanni di Garlandia ci
parla del diadragantum”.
diagingibrios sm. “specie di farmaco”
LMS xxvii ( = LEM 255) a.1259 (inv. di speziale) ampullam unam diagingibrios cum mele.
diale sn. “ditale”
PVP 285 a.1488 item diale unum argenti.
L didalus. D dià.
diale an. “supporto per anelli”
FCD 2.208 a.1278 item diale unum in quo sunt anuli ix.
diamantem / diamantus sm. “diamante”
LEM 244 a.1240 anulum diamantis et alium stopacium
auri… FAF 217 sg. a.1257 (Gen.) in duodenis quatuor
de anulis auri cum diamantis triginta tribus. FCD 2.208
a.1278 anula in qua sunt ligata unus smeragdinus, unus
diamans grossus, unus diamans partvus, unus robinetus.
L adamantem. adamantetus. adamantus. adiamantus.
D diamante.
diamargariton sn. “specie di farmaco ”
LMS xxviii ( = LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) ampulam unam in qua est libras ii. diamargariton.
339
difa
diambra sf. “specie di farmaco”
LMS xxviii ( = LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) ampulam uam in qua sunt uncie vi. diambre.
diana sf. “alba”
TL.3 611 a.1449 dimidia (custodia) usque ad mediam
noctem, et reliqua dimidia usque ad dianam ut mori est.
Cf. BIO 65 bresc. diana “lo spuntare del giorno”. SAP
400 a.lomb. diana “musica mattinale”.
diane top. “Diano”
LTS 73 a.1033 curtem que diane dicitur.
L dianum.
dianum top. “Diano”
LJ.1 514 a.1204 hominibus de albingana. andora. servo.
diano. unelia.
G.C.LASAGNA, RII 16 (1961) 48 sg.: Dianium “tempio di
Diana”. Il top. sostituisce la denominaz. lucus bormani”.
L diane. D diano.
diapenadion sn. “specie di farmaco”
LMS xxvii ( = LEM 255) a.1259 (inv. di speziale) item
ampolam unam in qua est diapenadion.
diasparatus agg. “di tessuto serico”
SSL 196 a.1336 una dalmatica diasparata cum granitis et
frisiis deauratis.
L diasprus. jasprum.
diasprus sm. “tessuto serico”
SSL 195 a.1336 una tunicella de diaspro albo.
Cf. DUC.3 100 diasprus: panni pretiosioris species.
CIV 75 a.1265 (Ven.) diasprum “tessuto serico simile allo sciamito, dal 2 gr. dàasproj “bianchissimo”. DEI.2
1283 s.v. diaspro .
L diasparatus.
didalus sm. “ditale”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item didalos viginti ferri. item
viginti didalos clausos a femina.
L diale.
dies sm. “giorno”
CRL 77 sgg. a.474, 552 (Ravenna). BCG 17 a.971 quiquit nobis qui supra mater et filii et germanis un die (un
giorno, una volta, in passato) tenerem et aberem visi sumus in isto loco.
D dì.
dies carnis sm. “la vigilia dell’inizio di quaresima”
ASA 458 a.1350 (Alb.) teneatur magistratus albingane…
omni anno in die carnis proxime venturi … bannire facere
prata que dicuntur sancti georgii et ipsa bifare et signare.
L carnelevarius.
dieta sf. “giornata di lavoro o di viaggio; salario
giornaliero”
FAF 121 a.1235 (Gen.) et de aliis serviciis quod mihi facies, denarios duodecim pro qualibet dieta. MBL xxxvi.
a.1235 (Fréjus) pro qualibet dieta sex leucas.
Cf. DUC.3 110 s.v.; GLI Gloss. dieta “salario”.
dietesalve n.p.
RCA 95 a.1155 testes… dietesalve papiensis.
PAC 5.
L deus te salvet.
difalcare vb. “defalcare, sottrarre”
FIL 33 a.1404 (Sav.) draperius a quo talis pannus emptus
fuerit (debeat) deducere et difalcare de precio venditionis
duos palmos. BCM 46 a.1483 in tantis grossis de s. iii.
den. iiii. difalcato precio mine unius grani. BCM 98
a.1483 pro quo viagio nobis spectat, pro mensibus bruttis
duodecim et difalcata lassia facta pro toto tempore dicto
iuliano patrono per nautas dicte navis…
L defalcare.
diffalcationem sf. “riduzione apportata a una somma di denaro”
DMC 314 a.1417 et quia facte sunt certe diffalcationes
… deliberaverunt quod dicte diffalcationes assignentur
salariis predictorum gubernatorum omni anno.
D difalcare. defalcare.
difi
dificatus agg. “edificato, coperto di case”
SMV 185 1/xiv. pro tabulis tribus de terra dificata.
L dificium. D edificao.
dificio / dificium sn. edificio”
MSS 80 a.1088-89 pecia una de terra cum dificio suo super se abentem. MSS 97 a.1130 non debent vendere suprascripto dificio.
L dificatus. hedificium. D deficio.
dificurtatem sf. “difficoltà”
TL.1 365 a.1455 cum dificurtate ab illis de mocastro patronus noster audientiam habere potuit.
difidare vb. “revocare l’amicizia, considerare nemico”
ZAC 134 a.1287 (Alb.) si forte exire recusaverit, difidant
ipsum tamquam inimcum communis et populi ianuensis.
Cf. DUC.3 114 diffidare: declarare aliquem a fide, quam
debebat, defecisse.
diffolare vb. “sottrarre al regime di bandita”
RCP 67 a.1245 (Sarz.) et bona eorum mobilia et immobilia possint folare et diffolare. IVI, n. “folare è vocabolo
lunigianese e significa mettere in bandita”
L fola. folare.
digitus sm. “dito”
CNM 177 ca. 1204 (Sav.) occurssit super ipsam… cum
digitis ad oculos.
D digito. diu.
digitus sm. “dito, unità di misura, pari a 1/12 di un
palmo”
CST 179 a.1381 (Taggia) per duos digitos et non ultra.
digitus auricularis sm. “dito mignolo, unità di misura inferiore al digitus”
LG 428 a.1383 que mensura sit in fundo inter zinas parmos duos et unum digitum auricularem.
dilacionem sf. “dilazione, indugio”
PMS 214 a.1251, (Sav.) castrum quiliani reddet comuni
saone… scaritum et guarnitum sine aliqua dilacione.
dilapidationem sf. “distruzione”
PCA 49 a.1330 (Alb.) vissis ac examinatis destructionibus, deruptionibus et discipationibus ac dilapidationibus
quas sustinuit ecclesia sancte marie…
dilatare vb. “dilazionare”
LJ.1 1489 a.1279 solucio dictarum librarum duo milium
dilatata est in hodiernum diem.
dilungere vb. “fondere, sciogliere”
GR 81 a.1519 (Alb.) de sipo non dilungendo in die, neque comburendo coria neque rashiaturas.
L delinguare.
diluvium sn. “inondazione”
GR 95 (PortoM.) quandocumque aliqua diluvia occurrerent in portu mauricio…
dimidietatem sf. “metà”
LJ.2 993 a.1385 omnes homines finarii et districtus, videlicet illius dimidietatis quam dicti domini… possidebant.
L medietatem.
dimidietatem sf. “mezzalana, tessuto misto di lana e
cotone”
SSA 1.176 a.1345 (Sav.) quod servientes comunis induantur de medietate. … quod omnes servientes comunis saone qui steterint ad soldum comunis teneantur et
debeant esse inducti de una et eadem dimidietate, aliter si
non essent inducti de dimidietate iuramus nos potestas et
iudices quod ipsos non habebimus pro serviente seu servientibus. CPB 246 a.1388 (Piac.)item unum barilotum
de medietate cum frixio parvo… item unam vilanam de
medietate cum pomellis xxx argenteis cremonenssibus.
CPB 251, 266, 277.
L medialana. medielana. medietatem.
dimitte / dimitere vb. “dismettere, smettere, rimettere,
trasmettere”
ASA, App., 1 a.1170 (Alb.) et marchiones non debent dimitte andoriam. LJ.1 829 a.1228 et insuper si quam possessio-
340
dira
nem… ipsum comunem haberet in andoria, dictus rufinus
pro ipso comuni eisdem marchionibus fratribus restituit. et
per mantellum unum cendati ponendo in manibus dictorum
fratrum dimisit. VCB 298 sg. a.1289 (Bonif.) denunciavit
domino lucheto aurie vichario in insula corsice pro comuni
ianue quod dimitat de percipere et recoligere erbaticum feleti et iura que habet occasione potestarie bonifacii.
L investire. D demete.
dimitum sn. “tessuto fine a due licci, o tela di bambagia, seta o filosella, specialmente usata per soppannare gli abiti; veste di tale tessuto”
CGS.1 94 a.1157 filie johannis de raçedo do, lego dimittum meum cum braciale. PVP 254 a.1458 culter una de
dimiti facta a rapiolis. CP 995 a.1473 item tres parii per
cruces, unum de dimito cremexi et duo de tella, charchibiti de auro. PVP 306 a.1491 pro palmis duobus dimiti
viridis firozelle.
BVP 232. MAS 83 n.23. G.ALESSIO, EW 17, ALE 144:
gr. màtoj = lat. licium. dàmitoj “a due licci”: calco del
lat. bilix (Verg. Aen. 12.375), cf. trilix REW 8903.
Cf. CIV 76 a.1193, 1454 (Ven.) dimito m.s.
dinarius de nuce / dinè da noxe sm.pl. “mancia,
strenna”
CP 153 a.1390 pro dinariis de nuce datis domicellis, servientibus, placeriis et tumbatoribus. MAS 242 a.1479
non liceat percipere aut recipere… in eorum voltis, tempore festivitatis domini aut alio tempore, aliquam pecuniam pro denariis nucum, vel ut vulgo dicitur dinè da
noxe.
L denarius nucum. D dinà da nuxe.
dinium top.
G.PETRACCO SICARDI, BLig. 25 (1973) 1-3 p.4 n.3: TV
ca.110 E.V. Cf. Digne, top. (Basses-Alpes) < pre-lat. (ligure o celtico) *dinyo- /-a.
D digne. predegna.
diocesanus / diozesanus sm. “superiore religioso”
CSG 72 a.1345 nullus eciam per totam illam diem predicet in jlla ecclesia in qua diocesanus suus predicasset. ––
ne aliqui predicare presumant saltem illa hora qua diocesanum suum contingeret predicare. –– sciat se esse ab
officii sui executione suspensum donec ad arbitrium sui
diozesani satisfecerit.
dipagus agg. “a due spioventi”
CDG.3 64 a.1192 (Costant.) super eundem (embolum) et
habitaculum dipagum decliviter stillans.
diploidem / diproide/ diproidem sm/f/n. “farsetto
imbottito o foderato di pelliccia”
PVP 231 a.1456 item diplois una cremexi pro homine.
PVP 246 a.1456 item diprois una biadi. PVP 256 a.1459
item diploides duo fustanei pro homine… item alius diplois taffecta viridis pro homine. item diplois unus bocasini albi pro homine. item diplois unus panni vermilii pro
homine. PVP 263 a.1462 item diprois una bocasini pro
homine. item diprois una panni albi pro homine duplex.
PVP 276 a.1488 diproide unum zeitunino nigro.
PVP 134 sg., 360. G.ALESSIO, EW 17: Corpus glossarum latinarum 4.334.2: ‘diploides vel bilices’: gr. diploàj lat. duplex.; bilix “a due licci” (Verg.
Aen.12.375), calco del gr. dàmitoj cf. trilix REW 8903.
DUC 3.122 diplois: laena duplicata, gall. surtout doublé.
Ps.108 [anzi 109.18] operiantur sicut diploide confusione
sua [probabilm. la voce passa nell’uso comune dalla liturgia].
L deploidem. duploydem.
diragia sf. “confettura, dolciume”
DSP 139 a.1494 fructus soliti et diragia semel tantum sine aliqua alia confectione et etiam sine ipocras. PVP 315
a.1508 pro duabus scatulis diragia.
Cf. DUC.3 191 drageia: pastillus saccaratus.
L dirasarij. dracetorium.
dira
diraicare vb. “sradicare”
AI 23 ad a.1227 duosque trabuchos ibi dominus Laçarius
fecit erigi, et interim arbores et vineas saonensium devastari, et eos interdum usque in civitatis muralia diraicari.
L erradicare. D raixe.
dirasarius sm. “pasticciere”
PC 331 n. a.1557 dirasarij: arte genovese.
L diragia.
directe avv. “in modo diretto, direttamente”
SRC 578 a.1397 (Gen.) sive directe vel per olicum.
DMC 239 a.1402 non vendi facient… modo aliquo vel
ingenio, directe vel pro oblicum. LG 966 a.1403 directe
vel per obliquum. DMC 308 a.1417 directe vel per obliquum. DMC 317 a.1417 dirrecte vel per indirectum.
L directum.
directum sn. “via diretta”
SRC 53 a.1394 (Sav.) aliqua racione, occaxione vel causa
que dici possit vel eciam cogitari, per directum vel indirectum.
L directe. indirectum. D direttu.
directus agg. “(di pagamento) in contanti”
DRG.2 312 a.1250 (Gen.) dare et solvere promitto lb. ducentas… in proximis nundinis provini de mayo venturis,
ad directum pagamentum.
Cf. DRG.1 59.
diremus sm. “diremo, moneta saracena”
MGT 131 sg. notizie.
L daremus.
dirritum sn.
CDG.3 70 a.1192 (Costant.) ad orientem huius et versus
meridiem unius cubiculi et dirriti, ubi et caminatum, cubicula duo et dirritum omnino putrida discooperta et sine
pavimento… CDG.3 72 a.1192 (Costant.) salam cum et
solario versus curiam et extera per dirrita et catachita ex
toto putrida.
dirittum sn. “diritto, imposta”
PMS.2 178 a.1304 (Pisa) quod saonenses solvant comuni
pisano dirittum degathie et cabelle.
L drictum.
dirrobare vb. “derubare, depredare”
LJ.1 1518 a.1280 (Corsica) dirrobabant me et meos homines.
L derobare.
disalpare vb. “ritirare i greggi dai pascoli montani”
GR 44 a.1704 (Zucc.) disalpare.
L dealpare. alpem. D dezalpà. alpe.
dissarmare vb. “disarmare (una nave)”
CLS 101 a.1247 ubi (sagita) dissarmata fuerit. VFD 67
a.1339 seu viagium finierint seu dissarmaverint.
L desarmare. D dezarmà.
disbancare vb. “smontare i banchi della nave”
PLS 218 a.1301 quam galeam promitto vobis stivare…
tantum ad ununm cunium, ita tamen quod non tenear nec
debeam dictam galeam in aliquo disbancare.
L banca.
disbandire / disbanniare / disbannire vb. “revocare
il regime di bandita”
FCT 20 a.1280 (Triora) possint pascere, laborare, bannire et
disbannire, venare et aucupare. ASA 459 a.1350 (Alb.) disbaniat dictus magistratus prata supradicta. FST 101 a.1592
(Triora) postquam dictum nemus… fuerit disbanditum.
L bannire. disbannire.
disbligare / disbrigare vb. “tutelare, proteggere, tenere indenne”
RCP 390 a.1198 (Luni) ab omni imbrigante persona eos
deffendent et disbrigabunt. IEA 10 a.1255 (Alb.) hanc
quidem vendicionem… defendere et autorizare et disbrigare promitto. BNA 26 a.1259 (Vent.) et ipsas terras…
ab omni persona legitimare defendere auctoriçare et disbrigare. CGG 141 a.1260(PortoV.) ipsam (terram) ab
341
disc
omni persona, universitate et loco legitime defendere,
auctoriçare et disbrigare. PCC 28 a.1273 (Sav.) quam
terram promiserunt… defendere, auctoriçare et disbrigare ab omni persona. MSB 55 a.1281 pensionem… deffendere et disbrigare ab omni persona, collegio et universitate. VCB 301 a.1289 (Bonif.) quam galleam promitimus… defendere et disbrigare a quacumque persona.
MSB 64 a.1289 nec pensionem acrescere, sed magis deffendere et disbligare ab omni persona, collegio et universitate. RBR 29 a.1336 (Sav.) se obligando… dictam domum ipsi comuni deffendere auctorizare et disbrigare et
expedire vacuamque possessionem ipsi comuni tradere.
BGO 48 a.1360 quas possessiones… deffendere, auctorizare et disbrigare propriis expensis… MAS 203 a.1460
dictam logiam sive voltam eisdem deffendere, auctorizare, expedire et disbligare a quacumque persona, comuni,
corpore, collegio et universitate.
L briga. disbrigatorem. exbrigare. imbrigare. D desbreigar.
disbrigatorem sm. “procuratore, incaricato di un
negozio”
CST 215 a.1381 (Taggia) disbrigatoribus venditionum
terrarum et domorum.
L disbrigare.
discalciare vb. “togliere le scarpe”
PLP 117 a.1250 (Sav.) in sero eram in domo mea… et
volebam ire in lectum et iam discalciatus eram… RCP
651 a.1273 (Sarz.) et debet se discalciare.
L calciare. D descâsà.
discapitare vb. “scapitare, rimettere denaro”
CNM 347 sg. ca.1205 (Sav.) et in ipso (bombizio) discapitavit, cum ipsum vendidit –– et lucrantur in uno, et in
alio perdunt.
D descavear.
discargare / discarricare / discarrigare vb. “scaricare”
CGS.1 17 a.1155 ad unum mensem posquam (navis) discarricata fuerit. DNB 57 a.1184 pro ducendo sale et in
ianua si possum discarricare… et si discarricavero extra
portum ianue… GC 67 a.1191 locat suum galeotum…
causa ducendi in sardiniam et redeundi in ianuam et inde
[…] vel in sejestri pro discarrigare. GG.2 280 a.1206
mensurato sale et discaricato in ripa de portuvenere…
BSL 275 a.1268 et si necesse fuerit ibidem similiter discarrigare res et equos que erunt in ipsa nave… GR 57
(Nizza) aliquis non sit ausus discargare ligna ad vendendum. DMC 478 2/xv. discarrigari, sive dexonerari facere
in terram. CAR 38 a.1451 habent onus et fadigam dicti
ponderis tam in discarrigando de ihatis quam in ponendo
merces et mercantias ad cantale dicti ponderis.
L deonorare. dexonerare. D descaregar.
discarnare vb. “liberare, ripulire (le pellicce) dalla
carne”
SSA.2 142 a.1345 (Sav.) discarnare, avergare, moriçare… sulfanare… aliquas pennas seu pelizarias.
L carnem. D descarnao.
discavedare vb. “sparpagliare”
GR 45 a.1618 (Garlenda) capiens aliqua ligna frontalia et
herbatium discavedatum vel cumulatum… –– nec aliqua
ex contractibus in protocollo rogatis et extensis pagina
seu folium, disperdere nec discavedare possit.
discetus/ -m sm. “deschetto”
IEL 94 a.1398 item dischus unus. item discetus unus.
PVP 237 a.1456 item dischetum unum parvum cum suis
tripodibus pro familia talle qualle.
L discus.
discimulare vb. “dissimulare”
CSG 86 a.1375 itaque qui nostrarum ecclesiarum regimini licet immerite presumus earum huiusmodi periculis futuris occurrere nec non citra dei gravem offensam talia et
reprehensibili discimulando negletu et consentire nefariis
transgressoribus huiusmodi sevicie videamur
disc
discipare vb. “danneggiare”
PVS 231 n. a.1375 immobilia vero devastentur et discipentur. LG 705 a.1406 si (taliator) pannos destruxerit vel
discipaverit
L discipationem. dissipationem. D desipar.
discipationem sf. “danneggiamento”
PCA 49 a.1330 (Alb.) vissis ac diligenter examinatis destructionibus, deruptionibus et discipationibus ac dilapidationibus quas sustinuit ecclesia sancte marie…
L discipare. dissipationem.
disciplina sf. “penitenza corporale”
SAG 240 ad a. 1399 et ipsa die dominica… seculares viri
ianuenses, qui sub disciplina et verbere ad ipsorum se
congregarunt oratoria pro ihesu dei passionis memoria,
quique verberati dicuntur, per urbem mane se verberantes, processionem egerunt, quos omnes precedebat magister scolarum ecclesie sancti laurentii… sequentibus postea ipsis de disciplina… he autem aule discipline ianue
ceperunt anno premisse nativitatis 1406. VSC 200
a.1488 quod nullo modo concedatur dictus locus eisdem
battutis et disciplinis.
L disciplinati. D disciplina.
disciplinati sm.pl. “membri di confaternita di disciplinanti”
CCC 82 a.1232 domus disciplinatorum sancti antonii in
conventu sancti dominici. AND.9 316 a.1490 promisit
facere et construere turibile unum argenti pro dicta domo
disciplinatorum.
L disciplina.
disclavare vb. “dischiudere, aprire con la chiave”
PLP 88 a.1250 (Sav.) et dedi eis clavem sospealis mei et
non poterunt disclavare, et aposuerunt supressam et diruperunt clavaturam. SSA 108 a.1345 (Sav.) et omni mane
disclavare dictas portas.
L desclavare. discravare. D dezshavar.
disclavare vb. “schiodare”
PLP 106 a.1250 (Sav.) feci eas (tabulas) desclavari. PLP
117 a.1250 (Sav.) et querebat quid feceram de acutis
quos disclavaveram de muro.
discolare vb. “colare, scorrere”
GR.2 29 (Benne) qualiter aqua grondanetarum et sediminum debeat discolari.
L collare. scolare. D descuà.
discolus sm. “ribelle, facinoroso”
LG 965 a.1403 rebelles, discolos et inobedientes.
L disculus. D discolo.
discomare vb. “rubare (paglia) dalla cima del pagliaio”
BSO 215 a.1581 (Onzo) si… exportaverit ascerbale vel
discomaverint pagliarium…
discohoperire vb. “ispezionare”
IA 38 ad a.1283 premittentes galeas duas ad discohoperiendum portum farexie.
L discopertus.
discopertus agg. “scoperto, evidente, in vista”
DAF 41 a.1300 universa mea bona mobilia et immobilia,
coperta et discoperta ubique existentia.
L copertus. discohoperire. discorpertus. D descrovir.
discopertus agg. “(di imbarcazione) privo di coperta”
DSP 13 a.1459 lignum discopertum.
L cooperta.
discordes sm.pl. “partigiani di opposte fazioni”
CAF.1 61 ad a.1161 discordes enim qui in civitate erant,
capillationes et rixas solitas ne facerent vel inciperent,
consules ad presens iurare fecerunt.
L discordia.
discordia / discordium sf. “discordia, contrasto”
RSC 247 a.1143 si cognoverimus quod aliquis homo de
nostra civitate habeat discordiam cum aliquo homine no-
342
disf
stre compagne… FOS 90 a.1394 (Sav.) ante presentem
guerram et discordium supradictum. SRB 333 a.1407
(Quil.) sedandi quascumque discordias et discidias que
fieri vel oriri contingerint inter aliquas personas de quiliano.
L discordes. D descordio. discordio.
discorpertus agg. “scoperto, evidente, in vista”
PLS 470 a.1301 universa mea bona habita, coperta et discorperta, tibi pignori obligo.
L discopertus.
discravare vb. “sconnettere”
ZAC 273 a.1341 (Onzo) cravando et discravando aliquas
partes domorum existentes ibidem.
L cravare. desclavare. disclavare.
discretus agg. “egregio, titolo di ossequio”
Llj 286 a.1292 discretum virum petrum dardellam cancellarium comunis ianue. GVG 342 a.1310 discretus vir
dominus johannes de bagnaria archidiaconus ianuensis.
LJ.2 559 a.1347 factus fuit amiragius discretus vir dominus symon vignossus. LJ.2 826 ca.1360 discretum virum
conradum de zabrera.
D descrition. discretamente.
discriptionem sf. “discrezione, giudizio”
DSP 23 a.1459 teneatur facere et seu exportare jactum de
receptis communis iuxta guletas, in discriptione dicti officii.
disculus sm. “persona disonesta, delinquente”
CAR 83 a.1489 certos alios disculos… dictos delinquentes.
L discolus. D discolo.
discurratare vb. (err. per disgaretare) “sgarrettare”
ASA 475 a.1350 (Alb.) bestie vero super quibus vinum…
fuerit aportatum disgaretentur et vasa subito comburrantur… –– supradicte bestie… discurratentur.
L disgaretare.
discursus sm. “scorrimento, scarico di acqua”
BSR 106 a.1180 aperiebant illud foramen pro faciendo
discursu.
D discorso.
discus sm. “desco, tavolo da pranzo e da lavoro”
CGS.2 204 a.1164 bancam, discum, capsam pictam.
LMS 276 a.1222 et unus discus de legendo. LEM 188
a.1238 discum ad tondendum (panni). AI.2 85 a.1266
scribe dicte potestatis ad discum suum fuerunt magister
albertus… CA 592 a.1292 item in vij. discis, xij salseriis. SSL 217 a.1336 item unus discus parvus. CPB 241
a.1362 (Bobbio) item unum discum. OGM 105 a.1370
discos pro comedere. IEL 94 a.1398 item dischus unus.
item discetus unus. PVP 220 a.1451 item discum unum
cum suis tripodibus. item alliud discum pro masnata
cum tripodibus et una banca.
Cf. CPB 259. ACS 39 sg. a.1339 (Verona) toaias a discho –– unum discum nogarie rotundum.
L discetus. voiadiscus.
discuxire vb. “scucire”
GR 45 a.1267 (Apric.) et si soculares discuxerint antequam sole rupte fuerint, scoferius ille debeat eos recuxire
sine aliquo precio.
L cuxire. D descuxir.
disegnare vb. “disegnare”
AS 67 a.1432 nemo audeat… uti operibus seu figuris
pannorum syrici alienis, videlicet si aliquis de dicta arte
fecerit fieri sive disegnari aliquam operam seu figuram
non possit alius quisque talem figuram seu operam facere
lavorari.
L designare.
disfulcitus agg. “sfornito di ornamenti, non rifinito”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item duodecim zingias disfulcitas.
L fulcitus.
disg
disgaretare vb. “sgarrettare”
ASA 476 a.1350 (Alb.) bestie vero super quibus dictum
vinum fuerit aportatum… disgaretentur et vasa subito
comburantur.
L discurratare. sgaratare.
disgrandonatus agg. “uscito di carica”
GR 45 a.1519 (Alb.) extrahat de saculo de disgrandonatis
consulum, si erit consul, et si de consilio de disgrandonatis de consilio.
disgroxare vb. “sgrossare, ripulire”
FAF 280 a.1268 (Gen.) pro disgroxando et affinando
boçonagiam minutam… pro qualibet libra minuta bolçoni grossi causa affinandi et disgroxandi…
L desgrossare. D desgrossiato.
disguarnitus agg. “sguarnito, indifeso”
LJ.1 592 a.1217 castra guarnita et disguarnita. ASA 257
a.1350 (Alb.) castra toirani petre et justenicis guarnita et
disguarnita. LJ.2 944 a.1384 quod predicta omnia… in
feudum data et concessa guarnita et disguarnita…
L guarnitus. desguarnitus. D desguarnio. disguarnito.
dissipationem sf. “danno, distruzione”
LG 743 a.1404 pro dissipatione, diminutione vel mancamento rerum et mercium.
L discipare. discipationem.
disligare vb. “slegare”
AI 54 ad a.1230 ipse dominus spinus cadendo sibi crus
fregit… et medici ianue ipsum optime ligaverunt. postea
venerunt medici de mediolano et cum nondum crus solidatum esset, eum disligaverunt, quod multum fuit eidem
domino spino nocivum. G.HEYD, GLig. 12 (1885) 18
a.1466 dicte balle non solventur nec disligabuntur nisi in
presentia factorum comerchiorum. –– posteaquam solute
fuerint sive disligate…
L disligatura. ligare. D desligar.
disligatura sf. “slegatura”
DRG.2 484 a.1253 (Gen.) quas cargias promitto… portare sine carracatura et sine caxafaxacatura et sine apertura
et disligatura dictarum cargiarum.
L ligatura. disligare.
dismasamentum / dismasiamentum sn. “diritto feudale di smembrare un manso, o di distaccarne alcune
terre”
PRV 24 a.1202 (Luni) cum omni iure et actione et proprietate et pertinentiis suis, et cum omni usu et utilitate et
amasiamentis atque dismasiamentis et cum omni iure et
dominio reale personale et mixto. RCP 489 a.1221
(Sarz.) amasamentum et dismasamentum de pianapicti de
cruce et de banzola… debet esse lun(ensis) curie. RCP
71 a.1231 (Sarz.) suprascriptum fictum cum omni iure,
dominio, proprietate, usu soli, utilitare, amasiamento et
dismasiamento.
L masus.
dismencire vb. “accusare falsamente”
GR 45 (Zucc.) si aliquis dismenciverit aliquem coram iustitia vel alibi et hoc probari poterit per unum testem bone fame, condemnetur.
FPI 5510.
L mentiri.
(bel)disnarius cognome
LJ.1 1311 a.1259 beldisnarii de tabia.
D disnà.
dispendium sn. “spesa; registro delle somme da pagare”
NL.1 371 a.1210 nisi prius solvatur medietas dispendii
quod factum fuerit in predicto muro. LG 194 a.1290 si
illa persona est in dispendio, iuret ipsas comparas suas
esse, et fiant sibi pagae. LG 45 a.1327 teneantur insuper
scribi facere per dictos suos scribas octo cartularia videlicet unum cartularium de dispendio cuiusque compagne.
L spendium. D dispender.
343
dist
dispendium sn. “tributo, imposta”
LG 213 a.1346 esse intelligantur exempti absoluti liberi
et immunes… ab omni cotumo dacita avaria dispendio
mutuo vel alia quacumque imposicione vel exactione.
dispensare vb. “distribuire, destinare”
CGS.2 19 a.1161 iudico pro anima mea lb. xxxviii quas
ita dispenso…
disperata cognome
LJ.1 1283 a.1259 terra octonis desperati… terra bonafemine disperate.
L desperatus.
dispilliare vb. “liberare (una terra) da altrui pretese
di possesso”
SLS.1 319 a.1162 (Milano) dispilliare et desvasare.
L desvasare. D despigiar.
disposicionem sf. “la parte centrale dell’atto notarile medievale”
G.COSTAMAGNA, RSL 50 (1984) 196.
L dispositionem. D dispoxiciom.
dispositionem sf. “disposizione, disponibilità”
CGS.1 325 a.1160 iudico pro anima mea lb. v. dandas in dispositionem domini ugonis archidiaconi, uxori mee sicce.
L disposicionem.
dispregare vb. “dissodare”
FST 63 a.1592 (Triora) dicta restogia sint cruciata et dispregata… teneantur ipsa prata despregare et signare, ita
ut sint apta ad segandum.
L despregare. D despregår.
disquaternatus agg. “sciolto, non rilegato”
SRB xxv. a.1337 (Sav.) registrum de quaternis xxiiii et
duobus aliis disquaternatis.
Cf. MUI 171 inquadernar.
L desquaternatus.
distemperare vb. “stemperare, sciogliere”
LG 482 a.1403 ne pictores operentur crocum male distemperatum.
L temperatorium. D destemperao.
distillacium sn. “scolatoio, grondaia”
BSR 44 a.1174 distillacium huius domus. PLP 127
a.1250 (Sav.) retro distilacium ab uno latere. SSA.2 129
a.1345 (Sav.) quelibet persona habens distilacium, cuniculos seu clavias…
L distillatium. D destilato.
distillare vb. “fare sgocciolare”
CAC 61 a.1178 (Sav.) et extra murum habeo tantum terre
vacue quod possum et distillare et strameram ibi habere.
–– causa distillandi solummodo.
L destillatium.
distillatium sn. “scolatoio, grondaia”
CAC 61 a.1178 (Sav.) et non habeat potestatem habendi ibi
stremeram vel aquariolum cadentem vel aliquid aliud, excepto distillatio tecti. CAC 193 a.1180 (Sav.) ante via, retro distillatium. CNM 88 a.1205 (Sav.) ante via, retro distillatium.
L distillacium. distillare. D destilato.
distorsare vb. (err. per disboscare) “disboscare”
RCP 67 a.1245 (Sarz.) possint… saltarios ponere in eorum territoriis et nemoribus et bostare et distostare.
L deboscare.
distravamentum sn. “aggressione”
CNM 350 ca.1205 dicit quod ipsa bonanata distravaret
eam bertam. item ponit quod postquam dictum distravamentum factum fuit, gabavit se.
L distravare.
distravare vb. “ingiuriare, aggredire”
CNM 177 ca 1204 (Sav.) cepit ipsam richeldam carinam
distravare et vocare ipsam richeldam carinam ganeam.
PLP 71 a.1250 (Sav.) et ipse impulit uno spedo matrem
meam et cepit eam distravare… cepit me distravare. PLP
80 a.1250 (Sav.) exivit foras et cepit eam distravare. PLP
97 a.1250 (Sav.) et ipse ambe, scilicet mater et filia, ceperunt distravare et dicere mihi meretricem.
dist
distraxium sn. “danno”
FCT 49 a.1441 (Triora) cupientes obviare scandalis et expensis atque distraxiis que de facili possunt committi…
L destrasium. D destraxio.
districtualem sm. “abitante del distretto, della provincia”
SSA.2 225 a.1345 (Sav.) contra guelfos ianuenses intrinsecos et eorum districtuales et habitantes in civitate ianue. LG 246 a.1363 omnium districtualium et subdictorum comunis ianue. DSP 6 a.1459 quoscumque cives et
districtuales.
L districtus. D destrituaj.
districtus sm. “distretto, circondario, territorio giurisdizionale (come distinto dalla città da cui dipende);
diritto giurisdizionale”
IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus… fictis et redditibus, districtis et commendacionibus. IEA 75 a.1212 (Alb.) facimus cartam vendicionis… de tercia parte de castro de petra et cum omni districtu et comitatu et iurisdicione. LJ.1 660 a.1220 homines de districtu et poderio ipsius civitatis ianue. LJ.1 821
a.1228 cum iurisdictione et mero imperio, districtu, contili et segnoria. SRC 308 a.1258 (Sav.) in iurisdictione,
contili, segnoria et districtu. ACM 32 a.1385 (Carr.) una
doana salis in cararia seu districtu. SRC 818 a.1410 et
inteligatur districtus ianue a corvo usque ad monacum et
a iugo usque mare et prope terram per tria miliaria ponendo anchoram. CSS 332 a.1435 (Sanr.) quilibet homo
sancti romuli vel districtus qui sit particeps patronus constitutus alicuius navigii… DSP 6 a.1459 per quemcumque iudicem magistratum et officialem communis ianue
et districtus.
G.AIRALDI, Nuova rivista storica, 56 (1972) 1-2 p.3 (citato
in BBB 20 n.) “il termine districtus ha senso puramente
territoriale, mentre posse ha significato politico-patrimoniale, e iurisdictio significato giuridico-amministrativo”.
L destrictus. districtualem.
distrigare vb. “sbrogliare, trarre d’impiccio”
DDA 47 a.1274 quem sclavum promitto… non impedire
nec subtrahere, sed potius ipsum defendere et distrigare
ab omni persona in iudicio.
D destrigà.
distringitorem sm. “ufficiale che si associava al
confaloniere in tempo di guerra, per mantenere la disciplina fra i combattenti”
GR.2 29 juro facere eligi distringitores qui semper sint
cum confaloneriis… cum iverint in cavalcatam.
D destrenze.
disturbare vb. “impedire, disturbare”
CGS.1 233 a.1158 si vero (navis) vendita vel iter mutaverit aut disturbabitur non reditura ipsa estate… CDG.2
78 a.1168 stratas… custodiam et manutenebo… nec eas
disturbabo nec impediam. BSR 321 a.1216 et si sciverint
quod aliquis alicui eorum aliquam ofensionem facere voluerit, bona fide disturbabunt.
L desturbare. disturbium. D destorbar.
disturbium sn. “disturbo, danno”
RII 11 (1956) 124 a.1463 (Tenda) sumptus, disturbia,
gravamina…
L desturbare. disturbare. D destorbo.
divicia n.p., f. (divitia)
SLS.2 171 a.1219 (Gen.) aurigonus et divicia iugales.
D divizi.
(aqua) divicina idr. (Marola, La Spezia)
CGG 337 ca. 1262 (PortoV.) occasione cuiusdam scharii
quod est prope fontem de acqua divicina.
divilia sf. “sterpaglia, scopa”
SOV 330 a.1428 (On.) divilias sive scopas. FST 81
a.1592 (Triora) divilias pro scopando granum in area.
D divìa.
344
dobi
divisa sf. “divisione patrimoniale”
CAC 542 a.1182 (Sav.) debebat adhuc dare… de divisa
quam inter se fecerant quando diviserant res suas inter
se… –– item absolvimus anselmum a mangnano de illis
lib. x. de quibus carta habebat super fratrem suum anselmo de turna divise.
L devixionem. D divixi.
divisa sf. “pertinenza, prerogativa?”
LJ.1 406 a.1192 concedo comuni ianue casale sancti
georgii cum omnibus divisis suis et oracam cum omnibus
divisis suis.
divisus / divixius agg. “ frazionato, diviso fra privati”
MSS 39 a.1030 tum caxis… cum… pratis, pascuis, silvis, astalariis, ripis, rupinis a palutibus, coltis et incoltis,
divixiis et indivixiis. COS 103 a.1186 cum gandulfus de
castagneto, ugo de prato… roncasent in monte predicto
dicentes quod erat divisus et asortitus, contradicebant eis
guido de maiolo, opiço de erchi… dicentes quod mons
erat comunis et acomunatus.
divorcium sn. “separazione, rottura di fidanzamento”
CGS.2 117 a.a.a.1163 si usque sanctum michaelem filius
eius nicola obierit aut inter eum et ipsam, divorcium
erit… SML 191 a.1423 si divorcium inter bartolomeum
et catelinetam predictos fieret…
do top. “Castelfranco, od. Castelvittorio (V.Nervia)”
GR 46 a.1311 consulibus castrifranci olim nuncupati de do.
L doo.
do prep. artic. “del”
BCG 171 a.1065 in loco et fundo moro… do mortedo.
doana sf. “privativa, gabella”
PRV 64 a.1229 (Sarz.) quod dominus episcopus et comune
burgi sarçane simul faciant doanam salis usque ad sex annos continuos. PRV 76 a.1249 (Sarz.) medietatem proventuum doane salis. RCP 80 a.1278 (Sarz.) occasione doane
salis. RCP 644 a.1283? (Sarz.) fecimus fieri doanam marmorum… item revocavimus doanam salis. IA 155 ad
a.1292 habeant… immunitatem et libertatem pro mercibus
et rebus ipsis in doanis, fundicis, dacitis et aliis drictis quibuscumque. ACM 32 a.1385 (Carr.) una doana salis in cararia seu districtu, cuius doane lucrum… MGT 182 a.1474
fiunt assignationes in doana ad excusandum in drictibus.
L duana.
doanerius sm. “doganiere”
IA 155 ad a.1292 per doanerios dictorum locorum… si
mercator ostenderit apodisiam predictorum primorum
doaneriorum. LJ.2 816 a.1375 consules calegarum doanerios et quoscumque alios collectores et nuncios toltarum et cabellarum comunis ianue. GR.2 30 (Sarz.) teneantur duo legales et bone fame dhoanerios eligere.
L duana. duganeri.
doarium top. (Quiliano)
LJ.2 191 a.1289 peciam terre… iacentem in territorio
doarii… –– et ab alia parte illorum de villa doarii… ––
uberti de doario.
L dolarium.
doasium / doax / doaxe / doaxium top. “Douai (Fr.)”
RDG.2 29 a.1200 de pannis v. doaxii. DRG.2 76 a.1201
michele piteto de doax. DRG.2 163 a.1214 a te maioho
de doaxe. DRG.3 643 a.1262 peciam unam brunete de
doasio. PCP 760 ca.1300 doaxium et proinum.
L douay. duaxium
dobaria top. (Triora)
FST 111 a.1592 (Taggia) a via dobarie descendendo
deorsum.
L adobaria.
dobia sf. “doppia, moneta d’oro”
CP 939 a.1348 pro ducatis auri duobus millibus… sibi
expectantibus ex dobiis supradictorum ducatorum auri
quatuor milium.
L dobla. dubla.
dobi
dobionus sm. “cerniera, ganghero”
LG 704 a.1406 canchanos, mappas vel dobionos aut maleos novos.
L doblonus. D dugiùn.
dobla sf. “doppia, moneta d’oro”
LJ.2 48 a.1282 doblas et turonenses. DRG.3 813 a.1288
doblas quingentas sexaginta auri tareni boni et iusti ponderis. DAF 74 a.1300 promittimus… dare et solvere tibi… pro quibuslibet daremis quindecim ex dictis daremis
doblam unam iusti ponderis generalis de terra (del territorio, dello stato). PLS 325 a.1301 doblam unam auri.
DKR 14 a.1405 si dictum oleum valeret in sibilia robe 4
pro dobla…
L dobia. doblerius.
doblerium sn. “doppia denariata (misura di pane)”
LG 399 a.1383 denariata panis, que esse debebit de unciis sex, si inventa fuerit minoris ponderis quarte partis
unius uncie, vel doblerium panis, quod esse debebit de
unciis duodecim, inventum fuerit minoris ponderis medie
uncie…
L dogerius. doierius.
doblerius sm. “doblone, moneta”
CGG 106 a.1260 (PortoV.) doblerios sedecim auri. LJ.1
1486 a.1279 de moneta scilicet doblerio milliarensi, auro, argento, lapidibus preciosis…
L dobla. dublerius.
dobletus sm. “tela di Francia, di lino e cotone; copriletto o capo di vestiario di tale tessuto”
DAF 98 a.1300 item dobletum unum de cocarane. PVP
235 a.1456 item coprilecta duo de dobleto. PVP 304
a.1492 item… pro dobletis duobus pro lecto.
L doiectus. doietus. dupletus. D dobleto.
doblonus sm. “gancio, cerniera”
BNA 264 a.1260 (Vent.) item anulos ferri quindecim
cum doblonis fractis.
L dobionus.
dobra sf. “doppia, moneta”
DDG 220 a.1376 pro auri dobre dlxxxx. SFG 2.289 sg.
a.1375 et sunt pro dobras trecentas morescas… –– per
istam primam solvatis iohanni de negrono dobras quadringentas morescas.
L dobla.
docena sf. “dozzina”
ZAC 171 a.1288 (Alb.) late sive nerviole docene septem.
dokiminus agg. “bello, perfetto, gradevole? [gr.
dokim’j]
CDG.3 68 a.1192 (Costant.) pavimentum autem de lapidibus viridibus circa medium trium zonarum et circumferentiarum per incisionem lucentium cum rotunditatibus
coloratis et circuito albo et dokimino.
docium sn. “dorso, la parte dorsale (la più pregiata)
della pelliccia”
PVP 278 a.1488 gona una virida cum perfillo docii a domina.
L dorsum.
doctare vb. “dotare”
CAR 17 a.1431 doctant capellam unam in ecclesia beate
marie de carmo. LJ.2 1156 a.1389 quod ipsa lino (n.p.,
f.) restituet dicto manfredo seu colocabit et ponet in racione et columpna dicti manfredi in dicta compera… illas libras trecentas ianue in quibus dicta lino fuit doctata
in caso quod dictus manfredus non viveret.
L dota.
doctem sf. “dote, corredo dotale”
LG 549 a.1403 circa doctes circa guernimenta et alias
circumstantias. LG 215 a.1340 quod quelibet persona
possit habere recursum et regressum ad dicta loca pro
doctibus et occasione doctium et antefacti.
L dota. dotem.
345
doie
doctoratus sm. “dottorato, titolo di dottore”
DSP 67 a.1487 omnes et singuli subditi communis ianue… qui ad gradum doctoratus vel licentie in iuri civili
vel canonico pervenire voluerint… DSP 140 a.1494 iurisperiti et medici illi qui receperunt insignia doctoratus a
collegio in civitate ianue. DSP 146 a.1500 omnes et singuli qui posthac doctoratus gradum in civitate ianue assumpserint, sive in iure civili sive in medicina aut quavis
alia facultate… –– omnes qui doctoratus insignia cuiusvis facultatis in civitate ianua assumunt, obligatos esse
officio suo solvere ducatum unum auri.
D doctor. dutù.
doderius n.p., m.
MSS 90 a.1111 in presentia doderii de advocato.
GA 18.86 G.SERRA, ZRPh 57 (1937) 538 “deus dedit,
dominus det”. PGM 70.
L deusde. deghedeus. deus.
doe mure top. (Alb.)
G. PUERARI, RII 39(3-4) (1984) 36 a.1475 pro una petia
terre posite in plano albingane ubi dicitur doe mure.
L inter duos muros. in doe mure.
doeta sf. “tavoletta, assicella”
GR.2 29 (Garessio) aliqua persona non possit facere doetas quercum nec castanearum… nec possit extrahere doetas de finibus garexii.
D toleta. tueta.
doga sf. “doga”
PVP 267 a.1462 fassia dogarum de nicia pro barrilotis,
xxx.
L duga.
dogana sf. “ufficio, sede?”
RPV 262 a.1345 (Var.) habebo capsiam unam cum tribus
clavaturis in dogana comunis… et in illa capsia faciam
reponi privilegia et instrumenta comunis.
L duana.
dogerius sm. “doppia denariata (misura di pane)”
LG 448 a.1383 in decem soldatis (valore di dieci soldi) panis si inveniantur sex dogerii mali ponderis et malle cocti.
L doblerium. doierius.
doglium sn. “doglio, giara”
U. MARTINI, RII 3 (1948) 42 a.1456 luchinus de quarj de
saona magister operis dogliorum, conchetarum et aliorum vaxelaminum terre.
L dolium. dulietum. D dolio.
dogmare vb. “domare, adattare al giogo”
CST 294 a.1381 (Taggia) licitum sit… pascere unum vel
duos vitulos seu manzos occaxione dogmandi.
L dogmatus. domare.
dogmatus agg. “domato, adattato al giogo”
CST 294 sg. a.1381 (Taggia) non possit pascere aliquas
bestias nisi boves dogmatos et bestias de canzello. –– ac
etiam bovibus non dogmatis.
L dogmare. domatus.
dogmengonum sn. “torrione”
ZAC 131 a.1287 (Alb.) medietatem castri uncii, turris,
dogmengoni et edificiorum que sunt in ipso castro.
L domignonum.
dogua sf. “doga”
LG 443 a.1383 de quartino in quo non ponantur circuli,
dogue, fondum… denarios duodesim.
L duga.
doiectus sm. “copriletto o capo di vestiario”
ASD 69 a.1381 (Caffa) item doiectos duos virmilii.
L doietus. dobletus.
doierius sm. “doppia denariata (misura di pane)”
LG 398 a.1383 tabulla mete doierii panis albi et nigri…
et eodem modo denariate panis ad eandem rationem diminuendo dimidiam tare doieriorum. et primo doieriis
panis albi. pro soldis xxi. uncie xi…
L doblerium.
doie
doietus sm. “copriletto, o capo di vestiario”
ASD 69 a.1381 (Caffa) item doietum unum.
L dobletus. doiectus.
doijnetum sn.
RCO 138 a.1341 (Ort.) retinuit in pagamentum… omnia
doijneta sua, scilicet universas et singulas terras et possessiones.
dolanige top. (Quiliano)
SRB 75 a.1142 (Sav.) anselmus de aquiliano et dolanige.
Cf. MSQ 122 a. 1142 (Sav.) de aquiliano et dolmige.
L dolmige.
dolare vb. “(lat. class.)ripulire con l’ascia”
BSL 244 a.1268 axonibus tribus pro darbare (IVI, n. “err.
per “dolare”).
L dolarium.
dolarium top. (Quiliano, Sav.)
MSQ 122 a.1166 (Sav.) dolarium. LJ.2 195 a.1289 ville
solaroli et dolarii. PVQ 64 s.xiii. in territorio quilianni
loco ubi dicitur dolarium in verubio… –– in territorio dolarii loco ubi dicitur borzellus… –– vallis que dividit territorium dolarii ab illo de faja.
L debrarium. doarium. dolare. dorarius.
dolerius cognome
CAT 126 a.1326 (Alb.) guillelmus dolerius.
dolium sn. “doglio, giara”
PVP 248 a.1458 dolia quatuor terre de malica (maiolica).
L doglium.
dolmige top. (Quiliano)
MSQ 122 a.1142 (Sav.) de aquiliano et dolmige. IVI, n.
“corrisponde prob. all’od. Vezzi”
Cf. SRB 75 a.1142 anselmus de aquiliano et dolanige.
L dolanige.
doloze avv. “dolosamente”
TL.1 356 a.1455 reperuimus… locum sive castrum… doloze aruptum fuisse.
dolsium / dolsum sn. “dorso, parte dorsale della
pelliccia”
PVP 225 a.1451 gona una brunete foderata dolsiorum.
PVP 232 a.1456 item clamis una cum dimidio camocati
cremexi foderata ventrarum et dolsorum.
L dorsum.
dolsum sn. “dorso, dosso”
VFD 223 a.1441 arma pro sua persona, dolso et capite.
PVP 224 a.1451 gonelleta una panni viridis foderata penna alba pro dolso et uso salvagine filie dicti q. Thome.
L dorsum.
domare vb. “domare”
FST 75 a.1592 (Triora) vaccas de laborerio cum suis vitulis quos etiam domare voluerit.
L dogmare. domatus. domitus. domus. D addomà.
domaschinus agg. “prodotto a Damasco”
PVP 304 a.1492 pro uno bacile domaschino.
L damaschinus. damaschum.
domatus agg. “domato, assuefatto al giogo”
RL 209 a.1279 (Apric.) de bove domato. SEV 56 a.1303
(Vent.) boves non domati. ASA 459 a.135 (Alb.) boves
domatos. CCS 122 a.1414 (Celle) bestias… que sint gravide et non domate. CSS 279 a.1435 (Sanr.) pro quolibet
bove domato seu nutritum ad manum.
FPI 2731: err. “castrato”.
L dogmatus. domare. domitus. domus. D domato.
domegnonem sm. “torrione”
CDG.1 364 a.1157 neque de turri vel domegnone.
L domignonum.
domeneghina n.p., f. “Domenichina”
SML 163 a.1423 pro parte… domeneghine… –– ipsius
domeneghine.
D domenego.
domenza n.p., f. “Domenica”
PLS 416 a.1301 lego… dame marie, sorori dicte domenze…
346
domi
domesticus agg. “domestico, coltivato”
CGS.2 145 a.1163 braçili salvatico et domestico. GC 2
a.1190 et vacuum et plenum et domesticum et salvaticum
et boscum et prata. GDN 636 a.1254 (Sav.) terras domesticas et salvaticas. LJ.2 472 a.1317 et cum aquariciis
pascaticis boschis piscariis rivis ruynis rupibus donicis
domesticis et silvestribus vadis fodra spalis… CVQ 340
a.1407 (Quil.) seu aliquam aliam arborem domesticam
fructifferam.
L domus. dumesticus.
domicella sf. “serva, fantesca”
LG 264 a.1363 domicelle quatuor. SML 132 a.1420 pro
parte… mariette domicelle.
L donçella. donzella. donzelleta. D donzela.
domicellus sm. “servitore”
SIG 387 a.1330 quod habeant… pro suo sallario ad rationem asperorum ducentorum pro sua scutella, et aliorum
asperorum ducentorum pro quatuor suis domicellis.
VFD 105 a.1339 quod dictus dominus capitaneus habeat… domicellos duos et unum equum. SSA 87 a.1345
(Sav.) tres domicellos suficientes et bonos. CP 153 a.
1390 pro dinariis de nuce datis domicelis, servientibus,
placeriis et tumbatoribus. SRC 41 a.1394 (Sav.) domicellos, procuratores… SRC 803 a.1416 (Sav.) iudices,
milites, domiceli, berruarii, sive quicumque alii oficiales.
SML 132 a.1420 pro parte francii, domicelli. TL.3 360
a.1464 cavalerius unus, domiceli sex.
domignonem / domignonum sm. “torrione”
CDG 363 a.1157 et de ipsis castris, turribus et domignonibus. RCP 528 a.1184 (Luni) totum quo habet in castro
faucenova seu in toto podio eiusdem castri, tam in diviso
quam in communi, tam in domignone quam in biregis
(corr.: burgis) eiusdem castri, in casis, casamentis, turri,
muris omnibusque meniis vel municionibus. RCP 208
a.1188 (Luni) intus… et foris in domignone, in turri vel
turribus… RCP 513 a.1196 (Luni) item dicunt… se tenere per curiam dom(ini) ep(iscopi) in feudum et per castellariam domum in qua habitant in domignone de trebiano. LJ.1 486 a.1202 de ceteris datis et conventionibus
teneamur defendere… excepto ab imperatore super facto
domignoni. nullam aliam defensionem teneamur prestare. LJ.1 680 a.1223 in dictis castris et locis et in villis,
turribus, domignonibus… ZAC 116 a.1263 (Alb.) castrum et domignonum quod dicitur lium (Ligo). LJ.2 143
a.1288 (trattato di pace fra Genova e Pisa) castra pisanorum que essent in iudicatu kalaritano videlicet domignona ipsorum castrorum…
G.SERRA, RSL 17 (1951) 232 sg.: fr. donjon, a.prov.
domnhon “tour maitresse du chateau” < domnaedius
(domnaedii: grandi proprietari che all’epoca delle prime
invasioni barbariche lasciavano la città per abitare in
villa). FPI 2740: dominium con pronuncia franc. REW
2796: “dominio ist morphologisch bedenklich”.
L dogmengonum. domegnonem. dongionum. D dominiom.
domina sf. “donna”
GSA 33 a.1404 (Sav.) non ligabunt… lapidem cristalinum vitreum vel aliter contrafactum salvo in broihetis
tantummodo dominarum. NIS 354 a.1425 trezzam unam
a domina velluti vellutati de brochato aureo. PVP 232
a.1456 item gona una veluti cremexi pro domina. PVP
276 a.1488 mantelo uno virido a domina.
L dominus. donna.
domina sf. “signora” nome di nave da carico genovese”
BNN 107 a.1207 et exceptis duobus barcis, una navis
Domine et altera navis Papagaxii… que similiter naufragium passe fuerunt, et excepta galea navis Domine, que
in littore Sturle honerata sana venit…
domi
domina et dona sf. (formula testamentaria) “padrona assoluta, con piena disponibilità”
DAF 98 a.1300 heredem instituo, et dominam et donam,
dictam uxorem meam.
L donna et domina.
dominacionem sf. “dominazione, signoria”
LG 369 a.1363 iuris dominacionem seu segnoriam alicuius terre, castri vel loci. DSP 184 a.1518 videntes in
observatione sententie et ordinationis per dominationes
suas late et facte.
L dominationem. dominus.
dominationem sf. “Signoria: titolo della repubblica
di Genova”
TL.3 337 a.1474 quod aliquis impulverizare voluerit oculis prelibate dominationi. DSP 206 a.1531 illustrissima
dominatio excelse reipublice genuensis.
IVI, Gloss. xlviii: “titolo che compare a Genova solo all’epoca della riforma del 1528”.
L dominacionem.
(dies) dominica sf. “domenica”
SAG 240 ad a. 1399 et ipsa die dominica… seculares viri
ianuenses… ad ipsorum se congregarunt oratoria.
D domenega.
dominicata / dominicatura sf. “terra di proprietà
dominicale”
LJ.1 5 a.962 in dominicata in domocolta que est posita
prope fluvio tabia. MBL 311 s.xii. (Lérins) hec sunt proprietates fratrum, terre site in territorio sancti pauli de
gallina-grassa, super dominicaturis tantum ecclesie caslanorum… –– ecclesia sancti pauli habet ibidem terras et
dominicaturas.
L adonegare. dominus. domnicatus. donicatum. donnicatus. dopnicatus.
dominicus ag. “di domenica”
CAF.1 7 ad a.1100 summo mane, die dominico ramis
palmarum…
L dominus.
dominium sn. “possesso, privilegio signorile”
LJ.2 36 a.1260 cum omnibus dominiis segnoriis contilibus iurisdictionibus… piscationubus aqueductibus molendinis… RCO 145 a.1351 (Ort.) castrum ortoverii et
burgum cum omnibus pertinentiis, mero et mixto imperio, dominio et segnoria…
L dominus.
dominus sm. “padrone, proprietario”
IEA 121 a.1233 (Alb.) de predicta masura/… debet dare
domino suo drictum ipsius masure. CST 230 a.1381
(Taggia) si contentio fuerit inter dominum et manentem
sive colonum vel emphiteotichario…
LMD 34; A.NICOLINI, AMSSSP n.s. 20 (1986) 71 “dominus: detentore della maggioranza o della totalità dei carati di una nave”.
L domina. dominacionem. dominicata. dominicus. dominium. domnicalia. domnicus. domnus. donnorellus. donnus. D domenegà.
dominus sm. “signore: titolo onorifico”
LJ.2 25 a.1191 de mandatu domini manegoldi potestatis… venguilie. LJ.1 1231 a.1288 de mandato… magnifici viri domini enrici bruxamantice potestatis ianue.
LJ.1 914 a.1292 magnifici domini guido de landrianort
tedericus de villa. GIB 530 a.1294 unam taridam domini imperatoris, de qua erat comitus maniacavera. LJ.2
601 a.1362 domini paganini de auria amirati comunis ianue. LG 266 a.1363 macerii domini ducis. DMC 188
a.1393 spectabilis millex dominus anthonius iustinianus.
DMC 224 a.1398 dominus anthonius iustinianus miles.
SRC 667 a.1405 (Sav.) per illustrem et magnificum dominum dominum johannem lemengre, marescallum frantie, locumtenentem regium. DSP 3 a.1459 nobiles et
egregii viri domini… patres communis, quibus per illu-
347
domn
strissumum dominum regium in ianua locumtenentem et
magnificum consilium dominorum antianorum comunis
ianue commissio facta fuit. VCC 27 sg. a.1480 (Sav.)
egregius dominus johannes baptista spinula prior officii
dominorum antianorum civitatis saone… –– magnifici
domini antiani civitatis saone. BG 182 a.1484 (Sav.) in
dicta lobia magnifici comunis, intra stanziam dictorum
dominorum ancianorum… RPC 32 a.1586 (Alb.) magazenum cum scaneo in quo residet dominus thomas tabo
notarius.
domitus agg. “domato”
GSS 93 a.1330 (Sarz.) vacchas et boves domitos. FST
51 a.1592 (Triora) boves domitos aut bestias de cancello.
FST 57 a.1592 (Triora) boves et vacce domite ac vituli.
FST 74 a.1592 (Triora) boves domitos et indomitos.
DUC 3.175. REW 2744. ALE 145.
L domare. domatus. domus.
domna sf. “donna”
SLS.2 97 a.1190 (Gen.) johannes de domna damiata. LG
705 a.1406 de gona panni de seta, tam pro domna quam
pro viro.
L domina. donna.
domnecallia / domnicalia sf. “diritto, prerogativa”
CGS.2 315 App.1 a.1158 (atto di mutuo stipulato da Baresone di Arborea re di Sardegna con Simone Doria) lb.
cl. lucensium cepimus a te de tua domnecallia pro merendis tibi de curia nostra de duobus tres secundum consuetudine curie nostre. CDG.2 7 ( = LJ.2 8) a.1164(atto
di Baresone di Arborea) et frangam et irritabo domnicalias pisanorum nec de novo aut veteri eis domnicalias ullas concedam, quin ianuenses libere et absolute contrahant mercationes suas cum omnibus sardis cum quibus
voluerint.
L donnegalis. donnicalis. donicaria. donicaliensem.
domnicaliensem sm. “persona soggetta al regime
dominicale”
CDG.2 90 a.1168 (Sardegna) fideles et domnicalienses
meos.
L donicaliensem.
domnicatus sm. “proprietà terriera riservata alla
pars dominica, non data a livello”
LJ.1 1303 a.1259 isti sunt domnicatus curie baaluci… vinea, peciole terre… GDN 629 a.1254 (Noli) Rubr. de
pastinando domnicatu castri signi.
PSS 32.
L dominicata. dopnicatus.
domnicatus agg. “pertinente alla proprietà di una
terra”
LJ.1 5 a.962 et in castagneto qui fuit domnicato sancti siri in canneto in buriana. RCA 143 a.1143 et fine canneto
domnicato descendente in vesanio fluvio. CDG.2 56
a.1166 non cogemus vos… neque domnicatos arimannos
neque domnicatos manentes vestros.
BIR 523.
domnicus / agg. “di proprietà signorile o comunale”
CGS.2 190 a.1164 pro vicesima octava molendini domnici quod est in bisanna. LJ.1 706 a.1223? nemora territorii pereti que sunt domnica curie pereti et dicuntur gaudia.
L campus donegus. domnigum. doneus. donnegum. donnegus. donnica. donicum. donicus. donnigum.
domnigum sn. “proprietà terriera riservata alla pars
dominica, non data a livello”
CAC 59 a.1178 (Sav.) totum hoc quod tenebam ad donnigum meum in meo donicato de sodo.
L domnicus.
domnus sm. “don, titolo di rispetto”
LJ.1 1200 a.1254 domnus nicolaus sacrista.
L dominus. donnus.
domo
domocolta / domoculta sf. “podere, fattoria, fondo
dominante con casa signorile e dipendenze di molini, casolari ecc.”
LJ.1 5 a.962 in dominicata in domocolta que est posita
prope fluvio tabia. BSR 133 a.1188 locat… caminatam
curie de sancto petro de arena cum domocolta. BSR 273
a.1201 locat… totam domocultam quam palatium ianuense habet in reça.
BIR 527. PSS 37 sg.
L domoculta.
domocolta / domoculta top.
BCG 16 a.969 et in campo felegoso et in cella seu domocolta et in granariolo. CDG 250 a.1149 tabulas terre
quinque, que posite sunt in domocolta. NL.1 194 a.1203
henricus de domoculta. LMS 76 a.1222 loco ubi dicitur
domocolta. CGG 238 a.1261 (PortoV.) amdreas de domo
colta.
BVP 24.
L dotta.
domuncula sf. “costruzione rustica, essiccatoio”
FST 39 a.1592 (Triora) castanee… existentes in domunculis sive supra cratibus ad siccandum.
domus agg. “domato”
CCS 121 a.1414 (Celle) bestias tam minutas quam grossas, et que non sint dome seu gravide.
L domatus. domitus. D domo.
domus sf. “casa”
GEM 94 a.767 (Sarz.) cafagium est domus precipua
idem quod caput mansi. RCA 60 a.1140 domus guilielmi caiti. CGS.1 200 a.1158 ego çenua cagacia… actum
ante domum ianue agacie. CGS.1 374 a.1160 si domus
mercati… cambiabitur vel cambiata est inter nos fratres
vel vendita… BSR 235 a.1200 et que domus est in hora
caldariorum. CNM 125 a.1203 (Sav.) a domo ansaldi de
berzezi usque cantum domus ipsius alberti. LMS 448
a.1226 domus… que est prope campetum de fabris.
BNA 217 a.1260 (Vent.) domum unam positam in civitate vintimilii in carreria sancti michaelis. VDE 134
a.1394 et usufructare dicto cortillio cum putheo cum dimidia volte dicte domus. SRC 706 a.1407 (Sav.) in caminata superiori domus vicarii ecclesie. TSL 168 a.1423
in contracta scutarie videlicet in caminata domus heredum quondam johannis de lavania. PTE 91 a.1457 actum saone in caminata domus habitacionis.
L domesticus.
domus dei sf. “ospizio, ospedale”
OGM 173 a.1314 hospitalis domus dei done verdine.
dona sf. “donna”
PVP 275 a.1488 par uno maniche panni vermilii a domina. tella de stopa pro una camexa de dona.
L domina. D dona.
donna sf. “signora” nome di nave genovese da carico
GG 275 a.1203 in nave que dicitur donna.
BNN 70.
donna et domina sf. (formula testamentaria) “padrona assoluta, con piena disponibilità”
BSR 291 a.1197 mea voluntas est quod uxor mea roaxia
sit donna et domina ad usumfructandum donec vixerit totam meam mobiliam et omnes terras meas. CNM 379
ca.1205 (Sav.) dimisit in sua ultima voluntate dictam resegum donnam et dominam omnium bonorum suorum.
VCB 37 a.1238 constituo et dimitto uxorem meam richeldam donam et dominam omnium rerum mearum.
DAA 98 a.1279 donam et dominam omnium bonorum
meorum. GEM 184 a.1293 filie mee… sint done et domine ita quod de eo faciant… quidquid eis placuerit.
L domina et dona.
donadinus n.p.
CAS 111 a.1199 (Alb.) a te salvo filio condam donadini
pernacii.
348
doni
donare vb. “donare, fare donazione di un bene”
BCG 92 a.1014 nos qui supra ofertores et donatores
ipsius monesterii donamus et oferimus et per presentem
cartulam ofersionis ibidem abendum confirmo.
L donarium. donatorem.
donarium sn. “bene proveniente da donazione”
RCA 461 a.1189? ea que ad dei sanctuarium pertinent, et
per vota fidelium in ecclesie donariis computantur.
Cf. DUC.3 178.
L donare.
donatorem sm. “donatore”
BCG 92 a.1014 nos qui supra ofertores et donatores
ipsius monesterii donamus et oferimus et per presentem
cartulam ofersionis ibidem abendum confirmo.
L donare.
donatus sm. “Donato, la grammatica latina medievale”
MSI 321 a.1500 laurentius… donatum legens syllabicando.
L doneynus.
dondedeus n.p.
LMS 306 a.1224 dondedeus taiator.
L donumdei.
dondus n.p., cognome
DAA 40 a.1274 dondus de sauro. DRG.3 913 a.1303 petrus dondus de varagine de ianua. DDG 32 a.1376 de
anthonio dondo pro rebus delatis…
L dondus. deus. D dondi.
donnegalis agg. “dominicale, di spettanza del padrone del fondo”
BSR 121 a.1187 locant… locum donnegalem de sancto
vincentio.
L domnicalia.
donnegum sn. “proprietà terriera”
BSR 130 a.1188 et locant… totum quod tenebat johannes
de cerro donnegum pro curia. LJ.2 205 a.1289 infrascripta donega habebat curia provincie in castro rochebrune.
L domnicus.
donegum top. (Chiavari)
GEC 107 s. xiv-xvii in donego.
donnegus agg. “che è in regime di proprietà”
BSR 132 a.1188 et vineam donegam de ronco.
L domnicus.
doneynus n.p., m. “Donatino”
PS 1 a. 1381, 1398, 1399 donatinus: -a(t)i- > -ai- > -ei- >
-eî-.
L donatus. D donao.
donel
LJ2 191 a.1289 (Quil.) cui coheret superius ortus donel,
ab alio latere vallonus.
doneus top. (Quiliano)
LJ.2 193 a.1289 loco ubi dicitur molendinum doneum.
L domnicus.
dongionum sn. “torrione”
PRV 21 a.1245 (Arcole, Sarz.) item de castro arcule,
dongiono seu cassaro dicti castri.
L domignonum.
(vallis) donnica top. (Celle)
CAC 313 a.1180 (Sav.) in celle, in çenesteto, in vallis
donnica.
donicaliensem sm. “persona soggetta a regime dominicale”
CDG.2 100 a.1169 (trattato fra Genova e Pisa) tot et tales donicalienses habeant ianuenses in sardinea quot et
quales habent pisani.
L domnicalia. domnicaliensem.
donnicalis agg. “dominicale, di spettanza del padrone”
RPV 207 a.1202 (Sav.) possessionem… pedagiorum
donnicalium.
L domnicalia.
doni
donicaria sf. “terra dominicale”
CDG 25 a.1107 (Cagliari) de sex donicarias meas que
michi ex iure parentum meorum pertinere videntur.
IVI, Reg. “casolari, cascine”
L domnicalia.
donicatum sn. “prestazione dovuta al padrone del
fondo”
CAC 229 a.1180 (Sav.) et omnes terras quas habet ecclesia sancti petri in carpignana, excepto donicato… et pro
hoc benefitio debet facere omnia opera donicati, excepto
cavare. LJ.1 1298 a.1259 tradiderunt… castra et villas et
segnoriam cum dominio iurisdictione hominum, cum
mero et mixto imperio et cum exercitibus et cavalcatis
eorundem et fidelitatibus atque donnicatis et ceteris ad
proprium dominium pertinentibus. LJ.2 36 a.1260 tam in
domesticis quam in salvaticis domnicatibus peagiis regalibus piscationibus…
L dominicata. donnicatus.
donnicatus agg. “immobiliare”
RCP 45 a.1066 res meas tam donnicatas quam et massaricias que mihi pertinent.
BIR 523 “demaniale”
L donicatum.
donnicatus sm. “proprietà terriera riservata alla pars
dominica, non data a livello”
CAC 59 a.1178 (Sav.) totum hoc quod tenebam ad donnigum meum in meo donicato de sodo. LJ.1 1446 a.1276
terras loca castra iurisdictiones affictus alodia et donnicatus vassallos homines…
PSS 32.
donicum sn. “proprietà terriera”
RCP 39 a.1199 (Luni) terram… quam in suo donico laborant. ZAC 247 a.1299 (Alb.) in hominibus fidelitatibus et homagiis, drictis proventibus et redditibus, dacitis
albergis et albergariis, debitis, angariis et perangariis,
serviciis, rosiis, donnicis, terris et possessionibus. LJ.2
472 a.1317 et cum aquariciis pascaticis boschis piscariis
rivis ruynis rupibus donicis domesticis et silvestribus.
L domnicus.
donicus agg. “padronale, che appartiene al signore”
BSR 218 a.1182 ita quod nullum rebochum facere debeant in molendino donnico. BSR 280 a.1202 et in noali
donico, totum quod ibi habet. LJ.1 1457 a.1277 terra que
fuit donica enrici marchionis de bosco.
L domnicus.
donnigum sn. “proprietà terriera”
CAC 59 a.1178 (Sav.) totum hoc quod tenebam ad donnigum meum in meo donicato de sodo.
L domnicus.
donnorellus cognome
MIA 88 a.1004 (Sav.) conradi donnorelli.
L donnus.
donzella sf. “donzella” nome di nave savonese
CNM 342 ca.1205 ivit in nave donzella… de saona in
septam.
L domicella. dunçella. D donzela.
donzelleta sf. “brocca?” [cf. “damigiana”?]
NBI 37 a.1390 item donzelleta una cum uno bacile de ramo.
L domicella.
donçellus sm. “servitore, uomo di scorta”
AI 6 ad a.1225 et cum tribus scutiferis et donçellis bene
armatis.
L domicellus. donçella.
donzena sf. “dozzina”
DDG 374 a.1376 pro avotronorum donzenis xx. PLL
467 ( = VFD 223) a.1441 item stropi pro fanalibus donzene n. 20… sub pena florenorum unius pro qualiber
duodena deficiente.
L duodena. D donzena.
349
dose
donum sn. “donativo, tributo feudale”
LJ.1 677 a.1223 item in eodem consilio de donis vel datis domini archiepiscopi… habere dixerunt sicut inferius
scriptum est… philippus de galafiis de donis domini archiepiscopi dixit de libris cl.
BIR 487.
donumdei n.p.
CGS.1 64 a.1156 w. donumdei filius iohannis calderarii.
PPE 95 a.1212 persbyter donumdei.
PGM 4.
L dondedeus. deus.
donnus sm. “signore, titolo di rispetto”
MBL 249 ca. 1030 (Lérins) bachiles optimos donno fulconi dedit. RCA 229 a.1074-5 et veniat in potestate suo
donnicato cannavario de donno episcopo. SRC 674
a.1079 (Sav.) donnus anricus episcopus. PPE 24 a.1124
donnus obertus, vigintimiliensis comes. RCP 36 a.1191
signum donni henrici sexti. LJ.2 175 a.1288 donnus federicus abbas monasterii sancti stephani ianue.
L dominus. donnorellus. D don.
doo top. “Castelfranco, od. Castelvittorio (V.Nervia)”
GR 46 a.1259 (Vent.) gulielmus orengus quondam orengi
de doo.
LTI 50 n.53: germ. dodo “denominazione feudale”.
L do.
dopnicatus sm. “proprietà dominicale”
GDN 629 a.1254 (Noli) tenebor… facere pastinari vitibus et ficubus dopnicatus castri signi.
L dominicata. domnicatus.
dopsum sn. “dorso, dosso”
BCG 165 a.1055 acepi ego… exinde launehilt camixa
una de dopso.
L dorsum.
dorarius top. (Quiliano)
LJ.2 192 sg. a.1289 peciam terre castagneti ubi dicitur
dorarius. –– terra arnaldi de dorario.
L dolarium.
dormitorem cognome
CGS.1 157 a.1157 testis… marchio dormitor.
L dormitorium.
dormitorium sn. “dormitorio, camera da letto”
LG 356 a.1363 set ipsa correoria et solaria remaneant
mercatoribus ianuensibus expedita pro eorum cameris,
dormitoriis et habitacionibus.
L dormitorem. D dormi.
dorsum sn. “dorso, parte dorsale della pelliccia”
NBI 40 a.1390 item fodra unius manteli dorsorum.
L dossium.
dorsum sn. “dosso”
BSR 291 a.1197 omnes pannos meos dorsi et lecti. GG.2
133 a.1205 omnia sua guarnimenta dorsi et dosi. NL.1
358 a.1210 et guarnimenta ornamenta dorsi et adorso
[abiti e soprabiti?] ad usum suum facta. LMS 149
a.1222 et omnia sua guarnimenta quibus utitur de dorso.
LMS 436 a.1226 indumenta de dorso. VCB 79 a.1239
omnia sua indumenta et guarnimenta de dorso. CSS 267
a.1435 (Sanr.) rauba dorsi. GR.2 29 (Pornassio) panni linei et lanei de dorso et de lecto.
L contradusem. docium. dolsium. dolsum. dopsum. dossium. dosum. D doso.
dosepelago top. “Sapergo (Bord.)”
LTI 72 sg. n.120 a.1064 fines dosepelago: pre-romano?
APT 25: < dossum “dorso di monte” + pelago “acquitrino”. Il top. dosepelago è stato interpretato come de
sepelago (cf. doc. a.1064 fines de sepulcri) e
deglutinato.
L dospelago. sepelegium D sapergo.
dosi
dossium sn. “dorso, parte dorsale della pelliccia”
NIS 354 sg. a.1425 nucham unam de zeteni de cremexi
fodratam dossiis. –– par unum manicharum magnarum
de dossiis. PVP 245 a.1456 gona una brunete foderata
dosiorum.
L dorsum.
dospelago top. “Sapergo (Bord.)”
CVB 27 a.1064 fines dospelago.
L dosepelago. sepelegium. D sapergo.
dosum sn. “dosso”
OSM 68 a.1190 omnes meas vestes de doso et adoso
[abiti e soprabiti?]. GG.2 133 a.1205 omnia sua guarnimenta dorsi et dosi. BNA 4 a.1258 (Vent.) vestimenta
sua de suo dosso.
BLV 123: dorsum.
L dorsum. D doso.
doçol sn. “recipiente”
CGS 1.25 a.1156 una lucerna de ramo et unum doçol de
ramo cum penditore.
PAC 20: “quasi docciuolo? sembra qui trattarsi di strumento che si può appendere in alto. Cf. DUC.3 189 dozellus, dozelus, dozinus: mensura frumentaria”
dota sf. “dotazione,reddito assegnato”
PSS 30 sg. n.17 a.1025 domus… structa cum dota que in
sumptu monachi longo tempore habebatur cum secretario
monachi usque in viam publicam.
PS 33 n.20.
L doctare. doctem. dotem. D dötta.
dotta top. (Gen.)
BIR 528 sg.: “odierna vigna di San Siro di Struppa: domocolta > domocta > docta.
L domocolta.
dotem sf. “dote”
CGS.2 123 a.1163 filiam meam mariam michi heredem
instituo ex his que sibi in dotem contuli… et inde sit contenta.
L doctem. dota. extradotem.
douay top. “Douai (Fr.)”
DKR 26 a.1408 raynerius de douay regni francie.
L doaxium.
dourdus sm.
SSL 193 a.1336 item una pecia camukati rubea cum
dourdis.
douzaga top. “Dolceacqua”
L.PANIZZI, RII n.s. 1 (1946) 44 (= LTI 49 n.52) a.1185
Douzaga.
E.MITCHELL, RII 34-35 (1979-80) 9 a.1186-87 (Vent.) fugaverunt filium meum de douzaga… et douzagam destruxerunt cum igne.
L.PANIZZI, RII n.s. 1 (1946) 44. LTI 49 n.52. GR 46.
L dulcisaqua.
dova sf “doga”
SGM 103 a.1376 (Massa) unum barile dovarum (fatto
con doghe?) cum fundo tristi.
DUC.3 155 dova, doga: “doga”.
L duga.
dovana sf. “dogana; gabella”
RCP 297 a.1260 (Carr.) cambitores, macellarii, furni,
molendina, ripe, mercati, curatura, banna, districtus, dovana, falsatores, fures… sint domini episcopi. ACV 42
a.1396 (Carr.) decretum super dovana marmorum.
L duana. douana.
dozena sf. “dozzina”
CDC 3 a.1383 reme dozene vi. PVP 317 a.1508 pro dozenis duobus aringarum missis sarzanam… cum uno barriloto composte.
L donzena. duodena. D dozena.
dracetorium sn. “credenza”
GR.2 29 (Nizza) item unum buffetum seu dracetorium.
L diragia.
350
drap
draconem cognome
CGS.2 55 a.1161 testes… crollamonte et peire draco.
L draconarius. draconus. draccus. dragus.
(lacus) draconarius top. (Gen.)
RCA 148 a.987 prope fluvio vesano ubi dicitur insula de
laco draconario.
L draconem. D dragu.
draconus 1203 sm. “drago” nome di nave genovese
GG.1.426 a. galea que dicitur draconus. VCB 211
a.1245 sagitee que dicitur draconus.
BNN 71 a.1203.
L draconus. D dragun.
draccus n.p., m.
SRB 147 a.1211 (Sav.) draccus albuzole.
L dragus.
dragancius / dragantus sm. “draganto, gomma ricavata da piante della famiglia degli astragali, usata nel
Medioevo per la preparazione del colore azzurro e della
doratura, e come farmaco energetico”
LEM 255 a.1259 (inv. di speziale) item cassariam unam
in qua est paurum draganci. DDG 279 a.1376 pro draganti pondis iii.
GLI Gloss.
draganti top. (Savona)
SRC 135 a.1263 (Sav.) in plano de dragantis. SRC 140
a.1263 (Sav.) in plano dragantorum.
dragus cognome
DDG 215 a.1376 iohannes dragus.
L draconem. draccus. D dragu. vragu.
drayra / dralia sf. “sentiero, viottolo”
GR 13 a.1356 (Isolabona) feriendo per quandam draliam
ad ubagum, usque ad abrigum de ronchettis. GR 46
a.1486 (Sospello) prope vallonum de cannaberiis in drayra in qua invenerat quamdam crucem pro termino alias
facto. IVI, a.1573 (Apric.) descendendo ab una drayra
que dividit territorium proprium bajardi a territorio communis apricalis, eundo per drictam drayram.
D draia. draira.
dramatica sf. “dalmatica, paramento sacro”
AND.1 221 a.1401 pro precio… unius dramatice auri
bordati pro dicta sacristia.
draparia / draperia sf. “insieme di drappi [cf. it. teleria]
CAC 6 a.1178 (Sav.) confiteor me debere tibi lb. lxvi. de
drappis… in hac draparia sunt novem sage… GC 309
a.1181 se recepisse… lib. clxxi den. jan. in draparia et in
nave de societate quam ipsi habebant. GC.2 35 a.1191
promittit facere portare ad tingendum totam drapariam.
DAA 102 a.1279 draperia ialonorum blavij viridis. CA
593 a.1292 in drapperia empta pro falcone… (Cf. ACS
39 a.1339 (Verona) drapos a capite a oxelis). PLS 447
a.1301 haratos duos albos, implicatos in draparia.
L drapus.
draparia / draperia top. “contrada di Savona”
PCC 152 a.1357 (Sav.) Reg. (in contrada) draparia. VTS
113 n. a.1511 (Sav.) in contrata draperie inferioris.
draperia sf. “arte di produzione dei drappi”
RGL 5 a.1576 artes… pannorum quas vulgus pannariam
& draperiam vocant.
L draparia. draperius. drapus.
draperius sm. “venditore di drappi”; cognome
CGS.1 47 a.1156 durandus draperius. GC 14 a.1191 genoardus draperius. BSL 357 a.1252 obertus ratus draperius. FIL 292 a.1345 (Sav.) de sacramento draperiorum
qui vendunt pannos. FIL 300 a.1376 (Sav.) et teneantur
dicti draperii cuicumque emptori… dare pro capitibus
ambobus dicte pecie panni parmos duos iustos de canna.
LG 666 a.1406 ars draperiorum.
AES 14.
L drappus. D drapperi.
drap
drappus sm. “drappo, panno, tessuto”
CAC 6 a.1178 (Sav.) lb. lxxvi de drappis. CAC 510
a.1182 (Sav.) confiteor me recepisse inter denarios et
drappos et concios et vinum et alias robas lb. xlvii. CGD
571 a.1188 (Sav.) adduxit torsellum i. de drappis et i. de
stamegne. GG 48 a.1200 de bisantiis quos habuit de predictis drapis… predictos drapos… FNV 36 a.1235 drapum unum ad ponendum ante altare.
TB 17.190 (REW 2765). PGC 109 “tardo lat., prob. gallico”.
L draparia. draperia. draperius. D drapo.
dreacorne cognome
RII n.s. 26 (1971) 49 a.1374 (Alb.) dominum lanfranchum dreacorne, tunc vicarium dicte riperie.
L drizacorne.
drianta sf. “misura?”
PLP 108 a.1250 (Sav.) culcitrem veterem et caxiam i. et
driantas ii. panis.
drictaria sf. “giurisdizione; imposizione di tributi”
IEA 94 a.1266 (Alb.) drictum vero drictarie dicte castaneevanche dicimus ad dictum dominum obertum pertinere.
L drictum.
(de) dricto loc. avv. “direttamente”
FNU 175 a.1209 omnes intratas et godias de dricto vel
torto vel aliquo alio modo… ad dictam medietatem pertinentes.
drictum sn. “il lato dritto di una soffa”
MAS 167 a.1488 cum drictu semper versus partem inferiorem.
drictum sn. “diritto, modo diretto, azione diretta”
GC 168 a.1191 iurat hec leonus defendere ab omni homine et expedire predictos villanos cum omni iure quod habet super eos, et cum omni tenuta et dricto, torto. LJ.1
490 a.1202 de omnibus fidelitatibus et fodris et bannis, et
drictis et tortis et omnibus usantiis. SRB 77 a.1209
(Sav.) possidere… de plano et vacuo, culto et inculto,
dricto et torto, seu aliquo modo… FNU 175 a.1209 omnes intratas et godias de dricto vel torto vel aliquo alio
modo.
drictura sf. “diritto, imposta?”
LJ.2 184 a.1288 de sclavis quod emebant et extrahebant
extra regnum et solvebant drictum non inde debeant solvere dricturam.
D dritura.
drictus / -m sm/n. “tributo, imposta ; diritto di imposizione ed esazione”
PAC 3 a.1028 drictum rendemus. CDG 242 a.1149 et
non tribuant aliquod drictum in cantario neque in rubo.
GDN 577 a.1192 (Noli) drictum lignaminis. DFB 79
s.xiii. si accusaverit aliquem ianuensem… quod non dedit
drictum. BSR 287 (= PAC 3) a.1205 pro dricto sive decima maris. SRB 146 a.1211 (Sav.) drictrum, fictum,
roxias et alium redditum, fodrum atque collectam. RPA
43 a.1230 (Pigna) in lite et discordia… super drictum et
redditum fructuum montis qui vocatur ansa et marcola.
IEA 121 a.1233 (Alb.) item vassallus de aveto tenet et
possidet unam masuram et de predicta masura debet dare
domino suo drictum ipsius masure. GDN 647 a.1254
(Noli) et non accipiat ipse cabellator… aliquos drictos de
ipso sale nisi presente scriba sepedicto, et ipso scriba presente in capsieta eos reponant. LJ.1 1252 ( = CSR 123)
a.1257 ut solvat ei drictum et fodrum. SRC 180 a.1265
(Sav.) accepit de dicta blava drictum dicti comunis. IEA
94 a.1266 (Alb.) drictum vero drictarie dicte castaneevanche dicimus ad dictum dominum obertum pertinere. BTS
168 a.1290 drictum dacitam nec collectam. FAG 140
a.1300 (Ferrania) decimam. drictum. molandina. batenderia. fulla. banna. LJ.2 691 a.1361 condempnavit certos
homines ad dandum certos drictos. RVN 98 s.xiv. (Noli)
351
duan
si… locaverit ad pensionem, drictum seu fictum aliquam
terram. CST 186 a.1381 (Taggia) inquirere confines terratorii thabie et dricta ipsius comunis. DMC 440 a.1513
et pro tollendis dictis traiectis necessarium esse imponi
drictum unum generale super mercantia.
L dirittum. dricto. drictus. D drito.
drictus agg. “destro
SIG 342 ( = VFD 111) a.1335 quod capsia pro armis possit fieri deversus bandam drictam prope portam fogoni
amutata dicte gallee.
driçacolumpna n.p., cognome
CAC 3 a.1178 (Sav.) coheret… driçacolumpne. CAC
221 a.1180 bonavida driçacolumpna.
drizacorne cognome
PLS 504 a.1301 tibi lanfranco drizacorne. SRB 215
a.1306, LG. 34 a.1339, DMC 113 a.1359: lanfrancus drizacorne.
L dreacorne. druzacorne.
driçare / drizare vb. “raddrizzare, rettificare”
CAC 176 a.1180 (Sav.) fecimus driçare terram rustici…
quia non erat recta superius nec inferius. RL 212 a.1288
(Alb.) de drizando nevam (il corso del fiume Neva).
L adrizare. drizare. D drizar.
droerius sm.
GR 46 (Nizza) nullus macellarius vendat ultra quatuor
droerios per annum.
drogerius sm. “droghiere?” cognome
PCC 157 a.1364 (Sav.) johannes drogerius.
D droga.
(de) droguis top. (Ovada)
LJ.2 302 a.1293 novenam partem castri de taiolo quod
dicebatur de droguis.
drogumanus sm. “interprete”
BCL 142 a.1289 petro savonario, drogumano ad predicta.
BCL 263 a.1290 testibus… petrus de milano, drogumano. BLC 39 a.1297 iacobinus… drogumanus.
Cf. M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95-97. G.F. FOLENA,
BALM 10-12 (1968-70) 344 n. CIV 77 sgg. drugomanus, a.1304 (Laiazzo) (testo veneziano), “forma araba di
tramite bizantino”
L torcimanus.
drua n.p., f.
SLS.2 354 a.1201 (Gen.) super terram drue de revocato.
GG 507 a.1205 drua de castagna.
L druda. D druo.
drubeccus n.p.; cognome
CAF 17 ad a.1122 willielmus iudex de drubecco. LJ.1
677 a.1223 (Sanr.) drubecus balbus.
L dulbecus. durbeccus.
druda n.p., f.
LMS 245 a.1222 a te druda uxore opiçonis de berforti…
L drua.
druzacorne cognome
BGS 152 a.1291 jacobus druzacorne.
L drizacorne.
dua num., n.pl. “due”
PAC 13 a.1039 dua millia mancusos aureos.
D doa. dua mia.
duana sf. “dogana: edificio dove si depositano le
merci importate per sottoporle al pagamento dei dazi;
imposta doganale”
VTS 18 n. a.1162 (Sav.) duana sancti petri (BG 118 “il
locale della Dogana a Savona, luogo di adunanze pubbliche”). CAC 3 a.1178 (Sav.) actum in saona, in duana.
NL.1 107 a.1203 bisantios… mundos de duana. LJ.2
416 a.1300 occasione alterius alicuius duane drictus vel
exiture imposite vel imponende.
M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95-97. PIA 38 sg. n.34.
PVO 414 G.F.FOLENA, BALM 10-12 (1968-70) 360.
duax
ALN 104, 424 sg.: < ar. diwan (prob. ar. volg. già
*duwan “sala, ufficio, magazzino di merci importate”.
Cf. a.1154 (Pisa) duana, in duanis. a.1207 (docum. scritto in volgare venez. a Aleppo, tradotto dall’arabo): doana. La voce sostituisce il termine teloneum precedentem.
in uso.
L doana. doanerius. dogana. dovana. D duana.
duaxium top. “Douai (Fr.)”
CLS 96 a.1244 in pecia una viridis de duaxio.
L doaxium.
dubla sf. “doppia, doppio massamutino, moneta aurea dei Saraceni Almoadi di Spagna e Africa nord-occidentale”
IA 11 ad a.1280 et oleum vendens habuit de eo dublas
mccc.
L dobia. dobla. dobra. duopla. D dobla.
dublerius sm. “doblone, moneta’
LEM 28 n. a.1251 bisancios novem… miliarensium vel
dubleriorum sicut currunt per terram (a Bugia, Africa
sett.). IA 29 ad a.1282 dublerios auri cc milia.
L dublum. dubrerius.
dublum sn. “il doppio”
BCG 44 a.999 et si forsitan nos qui supra… de suprascripta vinea et omnibus rebus agere aut causare
quexierimus vel ab omni omine defensare non potuerimus tunc in dublum iam dictis rebus ut supra legitur
vobis restituamus sicut pro tempore fuerit meliorata aut
valuerit sub estimacione in consimile loco.… BCG 55
a.1000 ctunc in dublum in dictis rebus vobis restictuamus sicut pro ctempore fuerinct melioractis… BCG
60 a.1003 in dublo. MSS 13 a.1004 et si fieret, quod
non credimus, nos qui supra… si unquam in tempore
aversus vos qui supra… de suprascriptis casis et omnibus rebus… agere aut causare quiexierumus, vel ab omni omine defensare non potuerimus, preter de eclesia
cuius est proprietas, tunc spondimus nos qui supra…
componere vobis… pena suprascriptis casis… vel esitis earum in dublum, comodo in tempore fuerint melioratis aut valuerint… BCG 93 a.1014 tunc in dublum
headem ofersio in eodem monesterio restituamus sicut
pro tempore fuerit melioratis. BSR 300 a.1037 tunc
spondimus nos qui supra… componere tibi qui supra…
penam dubli suprascriptis casis et rebus. PAC 8 a.1065
dublum.
L doblonus. dublus. dupla. duplum. dubla. dublerius.
D doio.
dublus agg. “doppio”
PAC 8 a.1026 pena dubla.
L dublum.
dubrerius sm. “doblone”, moneta
NB 131 a.1198 bis. iii. dubrerios.
L doblerius. dublerius.
(palacium) ducale sn. “(palazzo) ducale, sede del
Doge genovese”
LJ.2 1025 a.1385 acta sunt predicta ianue in saleta superiori nova terracie palacii ducalis. LG 242 (4) a.1340 actum ianue in terracia palacii ducalis.
ducatus sm. “ducato, moneta d’oro fino, prima detta
“fiorino”
CP 939 a.1348 pro ducatis auri duobus millibus. DDG
483 a.1376 pro… auri ducatis c per £ cxxi missis de neapoli in alexandriam. PVP 252 a.1451 ducati tres largi.
DSP 50 a.1481 sub pena ducatorum decem usque in centum. DSP 140 a.1494 iurisperiti et medici illi qui receperunt insignia doctoratus a collegio in civitate ianue, et
non solverunt ducatum unum officialibus… –– et non
solverunt dictum aureum… –– ut solvant dictum ducatum. DSP 146 a.1500 omnes qui doctoratus insignia
cuiusvis facultatis in civitate ianua assumunt, obligatos
esse officio suo solvere ducatum unum auri. DSP 258
352
duga
a.1549 solvere debeant… ducatum unum auri largum pro
singulo. MAS 174 a.1460 ducati quatuordecim… boni
auri ad pondus ceche ianue. NAC 13 a.1539 (Sav.) sub
pena unius ducati.
Cf. DSP Gloss. xlviii. PVP 361.
ducelia top. “od. Castellana (Basse Alpi)”
N.LAMBOGLIA, RSL 8 (1942) 133 a.1038 petram castellanam, castrum sive villam que antiquitus vocata est ducelia sive cimiranis.
IVI 132: “Accanto ad essa sorge in epoca romana Salinae, capitale dei Suetri”.
ducem sm. “doge”
LG 262 sg. a.1363 dominus dux, domina ducissa.
L ducissa. D duxe.
duchella sf.
BTS 172 a.1290 nec compellantur merces de dugana nec
de duchella nec de asona nec res alicuius amirati.
ducissa sf. “dogaressa”
LG 262 sg. a.1363 dominus dux, domina ducissa. BBG
502 a.1414 domina ducissa.
L ducem. D duxe.
ductus sm. “canale”
RPV 194 a.1191 (Var.) permissit ut monasterium libere
possit aquam eiusdem fluminis habere ad faciendum molendinum fullonem sive parvulus ductus in loco. IEA 54
a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus,
usibus aquarum aquarumque ductibus.
L duptus. D conduto.
duellum sn. “duello, ordalia, prova giudiziaria”
PCP 701 s.xii. cui oppositum fuerit homicidium occultum et inde se defendere voluerit per duellum… –– duci
ad bataliam vel duellum. AI 66 a.1232 dictus jacobus inculpatus fuit et accusatus de morte ipsius ottoboni. et habitis inde presumptionibus, pronunciatum fuit per dictum
potestatem quod inde se defenderet per duellum. quare
campiones electi fuerunt per partes, et ordinatum est
quod pugna fieret in sarçano. et unus campionum qui defendebat dictum iacobum… subcubuit et superatus fuit
sive victus; et sic eodem die dicta potestas fecit decapitari dictum jacobum in litore sarçani. FCT 13 a.1250
(Triora) quod duellum nec torna non possint facere inter
predictas universitates. PCC 129 a.1351 (Sav.) quod clerici suscipientes duellum et eos cogentes sint excomunicati. SOV 210 a.1428 (On.) et si ille cui factum fuerit
furtum… voluerit probare per bataliam contra aliquem
quem diceret fecisse ipsum furtum, concedatur eis ipsam
battaliam facere per se vel per campionem… –– si voluerit se defendere per duellum (v.l. per bataliam) per se vel
campionem.
duga sf. “doga”
DRG.2 143 a.1213 faxos xxx de dugis de barrilla. LEM
230 a.1238 dugas per tina una. GR.2 29 (Ovada) nulla
persona debeat facere concas nec aportare facere nec dugas seu aliquod alium lignamen.
L doga. dogua. dova. dugia. D doga.
duga n.p., f.; cognome
CAC 48 a.1178 (Sav.) totum hoc quod comperavi de berta duga in maso de castelliono.
L dugus.
dugana sf. “dogana; dazio doganale”
GG 509 a.1205 libras bis. iiii de miiaresis et miiaresum
unum mundos ab omni daceto et avariis et a dugana.
PMS 172 a.1231 (Sav.) libras septem ianuinorum, unde… dare et solvere promittit de una quaque libra bisantios quatuor et miliarenses sex miliarensium mundos ab
omnibus dacitis et avariis et extractos de dugana. VCB
222 a.1245 (Bonif.) bisancios centum viginti… mundos
et expeditos ab omnibus dacitis et avariis et dugana.
BSL 56 a.1248 sarracinales bonos et legales… mundos
ab omnibus dacitis et avariis et expeditos de dugana.
duga
LJ.1 1486 a.1279 et debent habere ianuenses si eis placuerit scribam unum quem voluerint in dugana qui scribat merces et venditiones et comparas introitum et exitum mercatorum ianue. BTS 168 sg. a.1290 sit questio
ad duganam ante milum… –– dugana vel milus. –– item
quod genuenses habeant scribam unum in dugana. BTS
170 sg. a.1290 ponent in duganam ad calegandum… ––
item quod ianuenses habeant magasenos in dugana bonos
et sufficientes. RL 112 (Regule consulum callegarum
(Arch. S.Giorgio, cod.178) ante 1331 quod laboratores
nequeant aliquas res vel merces ad aliqua vasa portare
vel exonerare, que non transeant per duganam. CAR 16
a.1424 sub portichu dugane ad banchum ubi nos scribimus semper. CAR 34 a.1448 et fuit ordenatum de suptu
dugana die xx augusti 1448 (sotto la Dogana era la sede
della Compagnia dei Caravana). DSP 222 a.1520 ipsi
agentes pro excelso commune ianue obligaverunt dictis
protectoribus dictarum comperarum redditus porticus dugane panis venalis pro cauptione ipsorum protectorum
mutui locorum quadraginta quinque facti per dictos protectores… pro fabricha edifici supra dictum porticum et
ipsius porticus.
L duana. D dugana.
duganerius sm. “doganiere”
SRB 278 a.1422 (Sav.) duganeriis seu pedagieriis ianue.
D duganero.
dugia sf. “doga”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam minam de dugijs
(IVI 259: “vaso della capacità di una mina fatto di doghe”).
L duga.
dugus sm. “gufo”
GVG 314 a.1298 falcones et astures et dugos.
D dügu.
dugus cognome
LJ.1 838 a.1228 obertus dugus. DRG.3 690 a.1264 nicolosus dugus spinola.
dulbecus cognome
BNA 10 a.1259 (Vent.) nicola dulbecus.
L drubecus. durbeccus.
dulcetum top. “Dolcedo”
LJ.1 820 a.1228 locum et villam dulceti.
dulciaga top. “Dolceacqua”
L.PANIZZI, RII n.s. 1 (1946) 44 (= LTI 49 n.52) a.1166
dulciaga.
Cf. Dolzago, top. (Como) Dulciacum,
L dulcis aqua.
dulcis agg. “dolce (di acqua)”
LJ.2 592 a.1350 (Sanr.) omnes piscationes aquarum dulcium.
D doce.
dulcis agg. “dolce” nome di nave genovese
OP 92 ad a.1201 et navis que vocabatur dulcis.
BNN 72.
dulcis aqua / dulcisaqua top. “Dolceacqua”
L.PANIZZI, RII n.s. 1 (1946) 44 (= LTI 49 n.52) a.1151
ecclesia sancte marie dulcisaque. BNA 51 a.1259 (Vent.)
pro servientibus apii et dulcis aque (Cf. TMV 65).
DRG.3 972 a.1308 johannes de loanno, habitator dulcis
aquarum. GR 93 a.1319 (Dolc.) non venient cum armis
circa dulcem aquam seu spaucos suos.
L dulciaga. dulzana. douzaga. D dolceacqua.
(portus) dulfinus top. “Porto Delfino”
CLS 52 1233 ugo de portu dulfino.
L dalfinus.
dulietum sn. “botticella”
U.MARTINI, RII 3 (3-4)(1948) 43 a.1456 de quolibet dulieto duarum pintarum s. viii.
L doglium. D dogeto.
353
dupl
dulzaga / dulzana top. “Dolceacqua”
E.MITCHELL, RII 34-35 (1979-80) 9 a. 1177 dulzana.
L.PANIZZI, RII n.s. 1 (1946) 44 (= LTI 49 n.52) a.1185
dulzaga.
L dulcisaqua.
dumesticus agg. “domestico”
CCI 20 a.1007 ad pastenare vel inserire de castaneas dumesticas.
L domesticus. D domestego.
duna sf. “duna”
DRG.3 1148 a.1318 iverunt cum cocha sua et furmento
ad dunas de Sanvis (Sandwich).
dunda sf. “tessuto lavorato a onde, a marezzo”
PVP 251 a.1458 culter una bocasini dunde… –– culter
una dunde vetusta.
L unda.
dundedeus n.p.
CAC 167 a.1180 (Sav.) dundedeus pugnus.
L donumdei.
dundus n.p.
CAC 465 a.1181 (Sav.) benincasa, filiam quondam dundi. SRB 215 a.1306 (Sav.) dundus de rapallo.
L dondus.
dune top. “Kingsdunum, (Ingh.) (fr. “Les Dunes”)
DKR 580 a.1434 ad locum dunarum partium anglie.
Cf. DEI.2 1401 s.v. duna.
L duna.
dunçella “Donzella” nome di nave genovese
LMS 71 a.1222 in nave que dicitur dunçella.
BNN 77.
D domicella. donzella.
dunum sn. “monte”
PGC 98 n. (Gloss. di Vienna) dunum: montem (celtismo
tardo, già lat. med.)
duodena sf. “dozzina”
GR 98 ca.1300 accomodavi porratrio sartori duodenas
tres tavolorum. VFD 158 a.1317 verruchorum duodene
sex. TL.1 833 a.1458 duodene grosse quatuor fibularum
pro coiratiis. VFD 223 a.1441 item stropi pro fanalibus
donzene n.20… sub pena florenorum unius pro qualibet
duodena deficiente.
L donzena. dozena.
duodena sf. “dodicesima parte”
BSR 123 a.1183 tercerium de bruiasco ita locat: johanni
vallaro terciam, donato de la parte… duodenam tercie…
viviano duodenam tercerii, oberto peitenato medietatem
duodene, johanni bonbel duodenam.
dupla sf “pezza di tessuto doppio”
PCP 757 ca.1300 non possit facere… aliquam ballam de
scamandro nec vendere… quin petie et duple ipsius scamandri non passent ab utraque parte balle sive ab uno capite usque aliud ille petie sive duple, que passare possint.
BBL 82 a.1472 implicita berretinarum duple, resepte ab
uno serto nostro debitore angrie.
L dublum. D dugia.
dupla sf. “doppia, moneta”
MGT 267 a.1470 ipsi domino duane solvit duplas septingentas. MGT 183 a.1474 duplas viginti mille.
Cf. MGT 129.
dupletus sm. “farsetto”
LEM 246 a.1240 dupletum de bagadello. CGG 272
a.1261 (PortoV.) dupletum meum fustanei.
L dobletus.
duploidem sf. “giubba o farsetto imbottito”
PVP 360 a.1367 duploydis sive iuponus. IEL 94 a.1398
item capucium unum blavi. item duploides due.
L diploidem.
dupl
duplum sn. “il doppio”
BCG 60 a.1003 spondimus atque promittimus nos qui supra… suprascripta pecia de terra… in integrum ab omni
omine defensare. qui se defendere non potuerimus tunc
in duplum in eadem monesterio vobis restituamus.
CGS.1 84 a.1157 totum id quod inde solves tibi promitto
restituere sub pena dupli. SMV 106 a.1219 penam dupli
de quanto valet… dictum edificium.
L dublum. dupricatus. pena dupli.
dupricatus agg. “in duplice copia”
ASA 269 a.1350 (Alb.) omnes condemnaciones facere
dupricatas.
L duplum.
duptus cognome ( = adductus)
SLS.2 239 a.1262 (PortoV.) paschalinus duptus de vernacia.
IVI: cf. a.1219 (Pistoia) adducto biancori; a.1215 (Serravalle) bonaducto.
L ductus.
duradella n.p., f.
SLS.2 299 a.1252 (Vezzano Lig.) duradella.
L durantem.
duraya sf. “ciliegia duracina”
GR 46 a.1462 (Var) loquens ipsa erat super quodam durayero sive serexerio existente in sua possessione et colligebat durayas.
L durayerus. duricia. D düaxa.
durayerus sm. “pianta di ciliege duracine”
GR 46 a.1462 (Var) loquens ipsa erat super quodam durayero sive serexerio…
L duraya.
durantem n.p., cognome (“forte a sopportare”)
SLS.2 299 a.1292 (Gen.) durans beccarius. DDG 781
a.1377 in destrera arnaldi durantis.
L duradella. durare. duratorem. duratus. D durante.
durare vb. “durare”
CAC 575 a.1178-82 (Sav.) nec capiam… pro orditura nisi denarios iiii. per diem de illa tela que durabit tota die,
et exinde in çusum per racionem. CDG.2 310 a.1186
354
duxi
quamdiu guerra illa duraverit. ASA 239 a.1288 (Alb.) et
duret eorum officium per quatuor menses. SIG 314
a.1333 et durent in eorum officio per tantum tempus per
quantum… RVN 89 s.xiv. (Noli) quanto tempore duret
instantia… CSS 329 a.1435 (Sanr.) et duret… dicta licentia per totum tempus regiminis illius.
L durantem. duratorem. D durar.
durare vb. “estendersi”
RCP 393 a.1279 (Sarz.) per totam dictam stratam usque
ad piastrum et tantum pl(us) quantum durat districtus terrarum dom(ini) ep(scopi). GR 79 (Capriata) de faciendo
pregariam per plaxios communis… teneantur facere pregariam lapidum, tantum quantum plaxium durat.
duratorem sm. “palombaro
PPG 434 a.1429 unus ex duobus duratoribus. PPG 394
a.1470 durator conductus ad officium durandi.
IVI 393: duratores sub aqua.
L durare.
duratus n.p., m.
SLS.2 299 a.1261 (PortoV.) filus durati.
L durantem.
durbeccus n.p., m.
LMS 385 a.1224 durbeccus de onegia. LJ.1 754 a.1225
(Sanr.) durbeccus balbus.
L drubecus. dulbecus.
duricia sf. “durezza, resistenza”
OC 189 a.1166 et duo demum iudicata, arvonense videlicet et calarense, contra duriciam ipsorum (dei Pisani)
quiete tenere.
L duraya. D dur. duressa.
duropane cognome
NL.1 260 a.1210 tibi ugo duropane de arazo.
durusnasus cognome
NL.1 333 a.1210 rolandi durinasi.
L nazus.
duulicem sm. “parapetto”
RCA Gloss. 782 duulix.
duxile sn. “parapetto”
RCA Gloss. 782 duxile.
ebdo
355
effa
E
ebdomada sf. “settimana”
RCP 139 a.1188 (Luni) finita vero ebdomada, septimanarius debet reconsignare scutellas et vasa maiori coco.
CSL 50 s.xiii si forte extra claustrum ultra bis in ebdomada comederit in prandio vel in cena…
L ebdomadarius. epdomoda. septimana.
ebdomadarius sm. “addetto settimanalmente alla
cucina dela curia”
RCP 139 a.1188 valentinus autem debet servire domino
episcopo per medium annum de propria et speciali coquina ipsius domini episcopi et debet esse super alios septimanarios et servire et custodire tam ipsam coquinam
quam ipse facit proprie ad opus episcopi, quam illam
quam ebdomadari faciunt ad opus clericorum et militum
et tocius masnade.
L ebdomada.
ebolata sf. “panino, focaccia”
GR 46 a.1288 (Alb.) et teneatur… facere ebolatas emere
volentibus.
ALE 285 cita il passo scrivendo ebolatos, s.v. ebolatus.
Bari a.983 unum parium de oblate. Roma s.xiii. tres paria de oblatis. Benevento a.1330 nebulis sive obleis. Cf.
REW 6012. DUC.6 6 oblata: hostia nondum
consacrata. DUC.6 18 obolata: panis pretii unius oboli.
eboreliam / ebureliam top.
TV ca.110 E.V. ebureliam fundum. saltum eboreliam.
G.ALESSIO, SE 25 (1957) 227: base lig. eburel “tasso”.
L eburodunum.
ebreaca sf. (bot.) “mirto”
SFG 1.88 e n., a.1276 (PortoM.) murtam vel ebreacam.
D abraico.
ebriacus agg. “ubriaco”
PLP 99 a.1250 (Sav.) et illa dixit… ebriaca de merda.
L embriacus.
ebriacus cognome
RCA 468 a.1204 wilielmus ebriacus. SRB 217 a.1306
(Sav.) iacobus ebriacus.
ebrumensis agg. “di Embrun (Francia merid.)”
DKR 22 a.1407 jacobus durante de briançono, territorii
dalfinatus, diocese ebrumensis.
L eburodunum.
ebulum sn. (bot.) ”ebbio, sambuco basso”
FPI 2821 (Bard.)
D ebbio. lebbu. leggiu.
eburodunum top. “Embrun (Francia merid.)”
G.I.ASCOLI, AGI 3 (1878) 445 n.: ÷ base lig. eburel “tasso”.
L eboreliam.
ebussini sm.pl. “pesci senza squame”
GR 46 a.1288 (Alb.) …pisces grossos de scalia. alii vero
pisces magni non scaliati vocati ebussini vendantur ad rationem den. xiv.
ecclesia sf. “chiesa”
CRL 76 sg. a.445-6 (Ravenna) “frequentissimo”
L clesia. D ecclexia. gexa.
ectini sm.pl., etnico lig. (Alpi Marittime, Fr.)
LTA 117: Plin., n.h. 3.19 (iscriz. di La Turbie).
edenates sm.pl., etnico lig. (Alpi Marittime, Fr.)
LTA 117: Plin. n.h. 3.19 (iscriz. di La Turbie).
edem sf. “casa”
RCA 99 ca.1160 inter se stipulati duerunt in ede ugone
maistro.
hedificare vb. “munire di costruzioni”
RCP 238 a.1231 (Sarz.) ut hedificet, incastellet, infortiet
et muret locum de ulmeta suo arbitrio et voluntate. LJ.2
1469 a.1416 aliquem illorum trium podiorum postea hedifficarent vel ullo modo inforciarent.
hedificium sn. “edificio, mulino”
CDG 52 a. 1127 quinque partes molendini… cum aquaductili et cum edificio et sterio ad macinandum que sunt
in eodem molendino. CGS.1 296 a.1159 pro medietate
unius domus, terre et edificii que est prope truinam sancti
damiani. PPE 197 a.1279 octavam partem… terre, balneorum et officinarum et domorum et edificiorum et putei et troliorum et omnium instrumentorum et pertinentium ad ea. RCP 239 a.1231 (Sarz.) ipsum locum… ita
munitum… cum omnibus suis meniis et hedif(iciis)
quam fortiis ad faciendam guerram. –– ipsum locum,
menia et hed(ificia) et fortia. AI 128 a.1242 cum machinis, prederiis, bricolis, scalis et aliis hedifficis. RCP 298
a.1260 in qua quarta… dominus eiscopus facit casamenta
et hedificia secundum quod sibi placuerit. SRC 120
a.1261 (Sav.) in villa, posse et districtu vecii… cum toto
castro, seu hedificio et forcia que predictus nicola fieri
fecerat. GR 85 (Dolc.) hedificium habens suam rotam…
et roetum et molam unam cum tribus vitibus.
D defisiu.
(carta) edina sf. “cartapecora, pergamena”
SSA 210 a.1345 (Sav.) abbas teneatur… capitula et ordinamenta populi civitatis saone scribi facere in cartis edinis ad expensas comunis saone. PVP 239 a.1456 item liber unus in carta edina scripti vocatus florinus, tallis
quallis.
edogmada / edomada sf. “settimana”
NL.1 297 a.1210 singula edomada (“ogni settimana”).
GDN 626 a.1254 (Noli) in quadam edogmada quarantene
sancti martini… que adogmada eligatur voluntate consilii
nauli.
L adogmada. egdomoda.
edus sm “capretto”
PPE 106 a.1217 edos plenos, coctos et assatos. PLP 96
a.1250 (Sav.) me invita accepit edos duos. ASA 273
a.1350 (Alb.) carnes castronis veri porci… bovis et vache
et edi et salvaticinarum. DMC 451 2/xv edus sive capretus. GR 106 (Mentone) de capretis atque de edis de sorta,
qui per homines mentoni in territorio eiusdem loci nutriuntur (habeat) duodecimam partem. FST 97 a.1592
(Triora) exclusis… capris et hedis idest caprettis.
L capretus.
edus top. corso d’acqua
PTP 5, 27 sg.: SM a.117 a.C. “l’unico nome paleoligure
della SM che non rientra nella declinazione latina: la
declinazione edus, edem, ede pare paleo-lig.”. PTP 17
n.: localizzazione.
effaissare vb. “diffalcare, cancellare”
GR 46 (Monaco) te mihi effaissante in solucione predicta supradictas libras tres janue, quas a me propterea habuisti.
effa
effalcare vb. “svellere”
GR 46 (Vent.). qui effalcaverit palium vel aliud simile,
dabit pro iustitia…
effeminatus agg. “effeminato”
IVC 162 s.xiii. effeminati sunt illi, qui ad modum feminarum ornant se aureis frixiis et pretiosis ac mollibus vestimentis.
egdomoda sf. “settimana”
SSA.2 145 a.1345 (Sav.) dicti octo… sacramento teneantur se duobus diebus in qualibet egdomoda ad minus in
aliquo loco ordinando congregare.
L edomada.
egezo n.p.
BCG 41 a.997 nos quidem giselbertus qui egezo quondam filius iohani et oficia iugalibus.
PGM 7, 9, 27 “forma ipocoristica, germ.”.
L gezo.
eginricus n.p., m.
PAC 10 a.1004?, 1012,1014 eginricus rex: “scrizione a
rovescio, cf. maginfredus a.1064”.
L enricus.
egra top. “Eger (Boemia)”
DKR 640 a.1441 eberardo stager de egra de alamannia.
egregius agg. “egregio, titolo onorifico”
LJ.2 574 a.1350 nobiles et egregii domini. DSP 3 a.1459
nobiles et egregii viri domini… patres comunis. VCC 27
a.1480 (Sav.) egregius dominus iohannes baptista spinula
prior officii dominorum antianorum civitatis saone.
eguituri sm.pl. “etnico ligure (Alpi Marittime)”
LTA 117 (Plin., n.h. 3.19).
egumena sf. “gomena”
DUC.2 398 s.v. 7.cola (Stat. Gen. a.1251) et intelligatur
positum ad colam quando amoverit egumenas a mole seu
terra, et recesserit eo loco.
ALE 210.
L agumena.
eyraldis top. (Sav.)
VTS 61n. s.xvi (Sav.) contracta eyraldis “dal n.fam. Ayrado”
L aradus. D airado. arrado.
eysseldonem sm. “tegola”
GR.2 83 (Grasse) dodicimila eysseldonum per il tetto
della chiesa.
elactuarium sn. “elettuario”
LEM 255 sg. a.1259 (inv. di speziale) elactuarium contra
ventositatem… elactuarium suci rosarum.
L electuarium. D lattuario.
ellara top. “Ellera (Sav.)”
RPV 239 a.1214 ecclesia sancte marie de ellara.
L ellera. D ellara.
helba sf. “ferro delle miniere dell’isola d’Elba”
SIP 178 a.1420 (Massa) una pignata magna de helba.
L hilva.
eldeprando n.p., m.
PAC 8 a.964 ego eldeprando… firmavi.
electuarium sn. “elettuario”
LMS xxviii. a.1259 (inv. di speziale) electuarium ad restorandam viriditatem (ma LEM 256, stesso testo: umiditatem). LMS xxvii. a.1259 electuarium contra ventositatem.
L elactuarium. lactuarium. D lattuario.
elephant cognome
GC.2 186 a.1192 wido elephant.
elefantem / elephantem sm. “avorio”
LEM 243 a.1240 capsietam unam elephantis. FCD 2.208
a.1278 capsietam unam elefantis.
L elephantus.
elefantis cognome
FNV 152 a.1250 petrus elefantis… de vultabio.
356
elmu
elephantus sm. “avorio”
GR 17 pectines elephanti.
L elephant. elefantem. elefantis. D orofano.
elefantus / helefantus / cognome
BSR 304 a.1208 marchisius elefantus. DRG.2 174
a.1215 a marchisio helefanto. LMS 119 a.1222 marchesius elefantus.
eleminus sm.
CAF 34 ad a. 1146 dabimus vobis ostaticos (ostaggi)
cum elemino.
elena cognome
LJ.1 1207 a.1254 bonifacius elena. LJ.2 343 a.1298
francisco elena.
ellera top. “Ellera (Sav.)“
AMSSS n.s.8 (1974) 45 a.1179 (privilegio di papa Alessandro III.) elleram cum duabus ecclesiis.
L ellara. ellerada. D ellera.
elleradus agg. “coperto di edera”
RCA 162 a.983 Ripa ellerada top.
L ellera.
elespontus top. “Ellesponto”
TL.2 230 a.1463 et classis ingrediatur elespontum seu
strictum, ut vulgo dicitur. TL.2 232 a.1463 impedirentur
ingredi strictum elesponti.
elevare vb. ”togliere, prendere”
CST 274 a.1381 (Taggia) nemo audeat elevare alicui caputium vel aliud pignus… et aliquis tabernarius non debeat… dictum pignus accipere. CST 287 a.1381 (Taggia) et si ligna vel vites potatas a vitibus vel sepies clausorum vel ortorum ellevaverit aut acceperit… MSC 259
a.1407 (Corvara) de his qui ellevant caputeum, galeriam
vel cucullam de capite.
L levare.
elex top.
BSR 315 a.1215 et ortum nostrum quod est ad elex.
L elexi. illicem.
elexecla top. [err. per elexeda?] (Spotorno)
PMS.1 39 a.1189 (Sav.) nemora quorum unum vocatur
elexecla.
L elexeda. eliceda.
elexeda / helexeda top. (Spotorno)
SRB 210 sg. a.1189 (Sav.) nemora que continentur infra
dictas coherencias quorum unum vocatur helexeda, alterum vocatur buscum de spulturno. CSF 89 a.1400 quod
dicta elexeda sit comunis inter homines civitatis nauli et
homines universitatis speuturni.
L elexecla. ellexetum. eliceda.
ellexetum top. (Torria, On.)
L elexeda. eliceda.
elexi top. (Alessandria)
SCT 229 s.ix. (Alessandria) in elexi. IVI: < *elicis, elicus, n.p. [ma è piuttosto da ilicem “quercia, leccio”].
eliceda top. (Spotorno)
SRB 209 a.1189 sententia… super eliceda.
L elexecla. elexeda. ellexetum. eliceta. erexea. euzeria. illicem.
eliceta top. (Spotorno)
BG 123: nemus elicete “ terra concessa a livello dal comune di Savona alla comunità di Segno nel 1623”
L eliceda.
eliminare vb. “togliere, staccare”
LG 828 a.1404 quando eliminaverint prodixias sive agumenas… a terra firma, sive a molle, ipsis existentibus extra mollem…
elmus / helmus sm. “elmo”
OP 91 ad a.1204 elmos et clipeos. NL.2 95 a.1216 scuta… et elmos. LEM 232 a.1238 helmum unum. PTS 66
a.1258 (PortoV.) et uno osbergo et balista et uno elmo.
BNA 265 a.1260 (Vent.). item elmos decem.
L armetus. ermus. D elmu.
elmu
elmus agg. “incolto, abbandonato”
GR 46 a.1267 (Apric.) salvo si ipsas terras dimitteret elmas per spacium annorum quatuor.
L hermus.
emagogium sn. “specie di farmaco”
LMS xxvii (= LEM 255) a.1259 (inv. di speziale) item
ampulam unam in qua est libras iiii. emagogi.
emblare vb. “aggredire?”
GR 47 (Nizza) qui turrem emblaverit vel emblari fecerit
det pro iustitia… –– quod nullus homo emblari faciat domum vel forciam aliquam huius civitatis.
emblicus agg. (di olio profumato) “ricavato dai frutti
della phyllanthus emblica”
CGS.1 154 a.1157 mirabolani emblici libras iiii.
L mirabolanus.
embolus/ -m sm/n. “portico, fondaco magazzino”
LEM 221 a.1227 ab uno latere via publica, ante turrim ripa maris - et est super embolum maris - retro astricum
trexenda… –– quintam astrici et turris emboli maris. GR
47 a.1271 introitum embolorum, domuncularum et tabernarum. LG 166 a.1303 introjtus embolorum, domuncularum et tabernarum. LG 45 a.1327 emboli vel terratica.
–– nullum embolum, nulla domuncula, nulla bancha macelli, vel aliquid aliud publicum quod assignatum sit alicui officio vel compare. LG 44 ca.1330 de duobus cartulariis faciendis de terraticis et embolis comunis.
SFG.1.104 s.xv. terratica et embola.
Cf. DUC.3 253 s.v. embolus. (gr. †mbolon “portico”).
CIV 286 sg.: a.1107 (Costant.); a.1177 (Amalfi); a.1244
(Ven.)
L embulum.
embolus/ -m sn. “fondaco, quartiere commerciale
genovese in Romania”
GIB 343 a.1155 et dabit vobis in constantinopolim embolum et scalas cum commercio et cum omni iure in eis pertinentibus. CDG 111 a.1169 dare civitati ianue embolum
et scalam et ecclesiam ultra constantinopolim in loco qui
dicitur orco. GIB 364 a.1170 (Costant.) habitacula que
sunt data genuensibus cum his qui eis adiacent fundis in
quibus aliquando habitacula fuerunt, que et habent sic ad
orientem emboli qui dicitur coparion et pars emboli absque tecto… CDG.2 207 a.1175 ratio perditarum emboli
de sancta cruce. –– studete diligenter augere embolum et
scalam (a Costantinopoli). CDG.3.57 a.1192 (decreto
dell’Imperatore Isacco di Bisanzio) concedit occupatam
antea ab ipsis maritimam scalam et embolum. CDG.3 64
a.1192 (Costant.) in latitudine a comune embolo et versus
meridiem usque ad luteum murum substinentem… –– et
equaliter cum embolo et cum semita, que est versus orientem. –– et ad finem ambitus eorum prioris emboli… ––
et usque ad publicum embolum cubitos decem.
embreica cognome
ZAC 118 a.1263 (Gen.) ante apotheca embreicarum.
L embriacus.
embriacus agg. “ubriaco”
PCP 648 s.xii (Pera) quod… esset publicus embriacus et
quod ex embrietate caderet per vias et plateas. PVS 258
a.1316-18 de rebus emptis ab embriacis. RL 77 a.1498
(Gen.) de rebus emptis ab embriacis et utentibus in tavernis.
L ebriacus. embrius. embrietatem. imbriacus.
embriacus cognome
LJ.1 …. (= PAC 4) a.1109 embriaci. MSS 90 ( = PGM
7) a.1111 gulielmi embriaci. LJ.1 301 a.1176 nicola
embriacus. CAC 426 a.1181 (Sav.) willelmi embriaci
saonensis potestatis. BSR 166 a.1190 rolando et embriaco, filiis quondam castagnoli de seiestri. GG 1 a.1200
obertus embriacus. RPV 200 a.1201 (Var.) wilielmo embriaco. ACL 78 a.1344 francischum embriachum. DDG
321 a.1376 francischus embriacus.
L embreica. D embriæghi.
357
emph
embrietatem sf. “ubriachezza”
PCP 648 s.xii quod… esset publicus embriacus et quod
ex embrietate caderet per vias set plateas.
L ebriacus. D envrieza.
embrius sm. “ubriacone”
PCP 648 s.xii. et in tabernis se gereret tamquam embrius
et insensatus et vite indecentis.
L embriacus. D envrio.
embroatus agg. “bordato”
DRG.3 1056 a.1312 quatuor pecie de scarletis de borselle, videlicet… una nigra embroata de grana…
embronus n.p.
CAC 71 a.1179 (Sav.) actum in saona iusta turrem embroni.
LJ.1 15 a.1102 embronus.
PAC 4 < imbronus.
D embrone.
embrunnorem sm. “strumento del fabbro”
NL.1.288 promitto illi dare de ferramentis convenientibus misterio meo, scilicet encudem l., tenaces i. martellum i., lunas et embrunnorem i.
embulum sn. “portico, fondaco”
NL.2 231 a.1225 actum janue in ripa sub embulo domus
quondam henrici malloni. SFG 1.243 a.1371 consule et
collectore embulorum et terraticorum.
L embolus.
embutum sn. “imbuto”
LEM 224 a.1230 butes duas et embutum. LEM 246
a.1240 vegetes tres cum embuto.
L imbutum. D embüu.
emcarnacionem sf. “incarnazione
BCG 203 a.1100 hani domini et emcarnacionis domini
nostri jhesu christi milleximo centesimo.
PAC 4
L carnem. D incarnarse.
emdidascum top.
RCA 18 a.1143 in emdidasco et in nuano.
PAC 14. L.PANIZZI, RII n.s. 1 (1946) 59 “evidente errore
per candidascum “Candeasco”, fraz. di Bargone, a Est di
Genova < candidus, gent. pred. rom.
D candeasco.
emenda sf. “correzion, riparazionee”
SSA.2 10 a.1348 (Sav.) capitulum… emendatum est…
anno mcccxxxxviii facta fuit emenda. NL.1 385 a.1210
et confiteor quod emenda facta est predictorum pannorum excepto de curteza.
L emendare. menda. D emenda.
emenda / emendacionem sf. “risarcimento, ammenda”
FCT 12 a.1250 (Triora) sit condemnatus ad bannum et
emendam. LJ.2 122 a.1288 petens emendam sive emendacionem pro damnis datis.
emendare vb. “correggere, rettificare”
SSA.2 10 a.1348 (Sav.) capitulum emendatum est… anno mcccxxxxviii facta fuit emenda.
emphiteosin sf. “enfiteusi”
RCA 369 (trascrizione del testo “de jure emphiteotico dal
Corpus juris civilis) siquidem tanta emerserit clades que
prorsus ipsius etiam rei que per per emphiteosin data est
faciat introitum (corr. interitum)… SML 49 a.1418 quedam terra seu possessio… quam idem iacobus ab abbate et
conventu eiusdem monasterii in emphiteosin, quae alias livellum dicitur, sub certa annua pensione tenet.
L emphiteusim.
emphiteoticarius agg. “relativo all’enfiteusi”
RCA 90 a.1152 petitionibus emphiteoticariis annuendo
locavit domnus syrus ianuensis archiepiscopus titulo condicionis presbitero ugoni… RCA 369 sg. (trascrizione
del testo “de jure emphiteotico dal Corpus juris civilis)
jus emphiteoticarium… hoc non emphyteoticario cui nichil reliquum mansit sed rei domino… –– in emphiteoticariis contractibus.
emph
emphiteoticarius sm. enfiteuta”
CST 230 a.1381 (Taggia) si… contentio fuerit inter dominum et manentem sive colonum vel emphiteoticario…
L emphiteusis.
emphiteoticus agg. “enfiteutico”
RCA 369 (trascrizione dal Corpus juris civilis) de jure
emphiteotico libri iiii. CGS.1 307 a.1159 duarum peciarum terre… quas in perpetuum accepistis tenendas
emphiteotico titolo a nobis.
Cf. C.P LUMMER , ALM 1 (1924) 230: nova leg. angl.
2.724: emphyteotica seu firmaria lege fundum acceperat.
L emphiteusis.
emphiteta sm. “enfiteuta, livellario”
GR.2 30 (Sarz.) non teneatur emphiteta sive illa persona
qui illud fictum solvere debuerit, dare…
Cf. RCA 371 (trascrizione del testo “de jure emphiteotico dal Corpus juris civilis) cum dibitetur utrum emphiteota debeat cum domini voluntate suas meliorationes
que greco vocabulo emponemata dicuntur alienare ve ius
emphiteuticum malum (corr.: in alium) transferre…
L emphiteusis.
emphiteusim sf. “enfiteusi”
GR.2 30 (St.Pons) confessi fuerunt se tenere et possidere
in emphiteusim perpetuam sub senhoria ecclesie sancti
nicolai domos casalia…
RCA 369-378: riporta il testo “de jure emphiteotico” dal
Corpus iuris civilis. BIR 557 sg.
L emphiteosis. emphiteoticarius. emphiteoticus. emphiteta. fytheosin.
emphiteuticus agg. “enfiteutico”
RCA 90 a.1152 iure emphiteutico possidebunt pro more
civitatis ianue de libellariis.
Cf. BIR 563.
L emphiteoticus. emphiteusis.
emgeramus n.p., m.
SLS.2 337 a.1259 (PortoV.) moruelli, oradini et emgerami.
emglesius n.p., cognome
CGG 127 a.1260 (PortoV.) in domo bonifaci emglesii.
CGG 191 a.1260 (PortoV.) francischinus emglesii.
L englexius.
emina sf. “mina, misura per granaglie”
DRG.2 141 a.1213 (Gen.) eminas ccxxi. frumenti ad
eminam ianue. GR 67 a.1267 (Apric.) molinari debeant
molere tres eminas pro uno molturario. SOV 283 a.1428
(On.) item quod rasperii teneantur habere… staria duo ex
ligno… et duas eminas, unam de raso et aliam de culmo,
ferratas ad mensuram iustam et consuetam in unelia.
RPM 79 (Ordo officii in domo sancti Benedicti apud Augustam Vindelicorum, s.vii): uncie xii. libram efficiunt…
libra una et semis heminam facit, due hemine sextarium
reddunt.
L mina.
emolagare vb. “omologare”
FGS 363 a.1405 hanc sententiam… inviolabiliter observari et debere emolagari infra tempus et terminum quindecim dierum.
empegazare vb. “impermeabilizzare con la pece, calafatare”
POF 25 cita Giovanni da Genova, Catholicon, a.1286:
oblino, quod vulgo dicitur empegazare. E.LITTRÉ, Histoire littéraire de la France, xxii.13 sg., lo ritiene errore
per empegare.
L pegare. D empegazare. pegazar. spegazar.
hemponema / hemponemata sn/ f. “canone, corrispettivo per miglioramento di terre date in enfiteusi o a
livello”
RCA 371 (trascrizione del testo “de jure emphiteotico
dal Corpus juris civilis): cum dubitetur utrum emphiteota
debeat cum domini voluntate suas meliorationes que gre-
358
ende
co vocabulo emponemata dicuntur alienare vel jus
emphiteuticum malum (corr. in alium) transferre…
RCP 412 a.1257 (Sarz.) pro precio supr(adictarum) terrarum aut melioramentorum sive hemponematarum ipsarum s. xlii. RCP 416 a.1257 hemponematorum sive melioramentorum.
Cf. DUC.3 260 emponema, ex gr. ùmp’nhma … emponemata dicimus ea que labore contrahentis in agro meliorata sunt.
emptionem sf. “acquisto”
MIA 99 a.1222 (Sav.) occasione emptionis facte de cellis
et xandala.
L emptorem.
emptorem sm. “compratore, appaltatore”
LG 149 a.1326 quod emptores introytuum ut plurimum
fiunt tenaces et retrectantes solvere quartam pagam, pro
eo quod non inveniuntur emptores locorum quos pro eorum securitatibus dederint pro utilitate compararum comunis ianue.
L emptionem.
en prep. “in”
BCG 174 a.1066 (copia a.1201) et in albinella et extra la
terra. et in cavanucia. et en le sorte qui dicitur runco
maxelasscho.
PAC 4.
L in. D en.
enaper sn./f. “custodia per una coppa”
CGS.1 25 a.1156 unum enaper cum uno enapo de vreo.
una enaper cum una cupa de ligno.
PAC 19, 20. AES 14. DPA 170.
L napus. D anaperium. enapo.
enapus sm. “coppa”
CGS.1 25 a.1156 unum enaper cum uno enapo de vreo.
CGS.2 209 a.1164 lb.… quas implicavit in enapis argenteis.
Cf. SLE s.v. enappus: a.913 (Parma) enappum scotiscum.
LLUIS NICOLAU D’OLWER, ALM 3 (1927) 20 a.978 (Cartulaire de l’ancienne abbaye de St. Cugat de Valles, Barcelone) tonnas iiii. et tabula i. et mapas ii. et scudellas
xii. et enapos ii. et banchos ii. DPA 170.
L napus. D enapo.
encantus sm. “vendita all’asta”
GR 47 a.1274 (Castellaro) si qua persona dixerit in encantis, quod quid dixerit… observetur.
L incantus. D encanto.
encenium sm. “donativo”
CSS 327 a.1435 (Sanr.) recipere donum sive encenium
de fructibus, ortaliis…
L exenium.
encensus sm. “incenso”
LJ.1 71 a.1140 solvantur denarios quatuor per centenarium piperis, brasilii, indici, encensi, cinami. CGG 90
a.1259 (PortoV.) libram unam encensi boni et puri.
ICG 6.342 s.xiv-xv. de sauma piperis bracellis encensi
indici…
L incensus. D incensu.
(l)encenta sf. “cinta, bordo della nave”
BSL 21 a.1246 tarida… larga in lencente palmorum xvi.
L centura. incenta. lencente.
(bonum) encontrum n.p. “Bonincontro”
NL.2.32 a.1216 testes bonum encontrum ligator.
L bonum encontrum. D incontro.
encudem / encuçinem sf. “incudine”
NL.1 288 a.1210 encudem unam. GVG 206 a.1274 si
dicta encuço… encuçinem unam.
L incutim. incudinem. D anchizze.
endecus sm. “indaco”
DDG 233 a.1376 pro endeci peciis ii. CDC 49 a.1386
endeci pondus i.
L indicus.
ende
endegarius sm. “boa, gavitello”
JAN.2 169 (Ven.) < indicare.
endegus / endichus / endigus sm. “indaco”
GC 70 a.1191 centenaria vi. endigi. VFD 86 a.1309 brazille. lacha. endicho. incenso. LG 669 a.1406 ars tinctorum endegi. MAS 111 n.41 a.1492 consules artis tinctorum endeghi.
L indicus.
endigus agg. “di colore indaco”
CPB 245 a.1388 (Piac.) sex libras bambaxij endigi coloris.
L indicus.
eneapolim top. “Napoli”
DRG.2.209 a.1225 (Gen.) apud eneapolim.
D napulitana.
eneus agg. “di bronzo”
CGS.2 204 a.1164 mortale eneum.
enganna deo cognome
RCA 52 a.1143, PPE 29 a.1145 guilielmus enganna deo.
PAC 4.
L engannum. D inganar.
engannum sn. “inganno”
MBL 195 a.1091 (Lérins) sine enganno. PAC 4 a.1109
(Gen.) sine anganno. LJ.1 19 a.1109 bertrannus comes
iuravit et sine enganno firmavit.
L enganna deo. D ingano.
hengheramus n.p., m.
RCP 43 a.1269 (Sarz.) hengheramus quondam parentis
de castro sarzane palacii sacri notarius.
engleterra top. “Inghilterra”
ACC 57 fine s.xii. regis engleterre.
L engriteria. englexius. D ingliterra.
englexius agg. “inglese”
DRG 2.8 a.1200 (Gen.) stanfortes ii. englexios. DRG.2
377 a.1252 (Gen.) peciam unam panni blanci englexii.
SSA 123 a.1345 (Sav.) stnfortes englexios. FIL 293
a.1404 (Sav.) et quod ipsi mensurabunt… per schenam
omnes stanfortes de arazo stanfortes englexios parisinos…
L emglesius. engolisinus. inglesis. inglesius. inglesus.
D ingleize.
englexius n.p., m.
DRG.2 3 a1200 (Gen.) ego englexius draperius. PTS 30
a.1258 (PortoV.) franceschinus filius englexi.
engolisinus agg. inglese”
CGS.2 68 a.1162 infortiatorum engolisinorum et valencianorum lb. viii.
L englexius.
(fontem) engordum top. “Fontanigorda”
GVG 6 a.1179 arnaldus de fonte engordo.
L fontem engordum. D Fontanigorda.
engriteria top. “Inghilterra”
DRG.3 919 a.1304 in engriteria sive angria.
L engleterra. D ingliterra.
engurdus cognome
LEM 201 a.1255 nicolosus engurdus.
D engordo.
engrezatorem sm. “ufficiale di bordo”
LG 488 a.1403 nauclerius, engrezator, scriba.
L ingressatorem.
eniseca idr. (V.Polcevera)
PTP 45 sg.: SM 22 recto rivo eniseca. “calco romanzo
Incisa”. PSL 74: “ligure, i.e.”
D incisa.
enricus / henrigo n.p., m.
BCG 67 a.1005 henrigo gratia deirex anno regni eius deo
propicio secundo. BSR 372 a.1218 enricum rustiguellum.
PAC 9.
L anricus. eginricus.inricus.
359
epis
henrigutius n.p. “Enricuccio”
RCP 82 a.1298 (Sarz.) henrigutius galeardi.
L enricus.
ensaguerfi cognome
SRB 349 a.1407 (Quil.) luchinus ensaguerfi.
ensegna sf. “insegna, stendardo, stemma”
CNM 106 a.1205 (Sav.) dedit ei nomine pignoris ensegnam i. pro solidis v. VCB 41 a.1238 ensegna una
cruxiata.
L insigna.
ensenium sn. “donativo”
GR.2 30 (Alb.) non possit accipere aliquem servicium
vel ensenium.
L exenium.
ensetatus sm. “terreno cintato?”
RCP 180 a.1201 (Sarz.) non liceat… intrare in folam et
in ensetatos et campos seminatos pro damno faciendo.
ensiferus sm. “soldato armato di spada, spadifero
(funzione comunale)”
BBG 523 a.1459 pro annua provisione ensiferi.
L ensem. D lensifero.
ensem sm. “spada”
CDC 111 a.1392 ensium capsia i.
L ensiferus.
ensem sm. “spada: simbolo di investitura feudale”
LJ.2 992 a.1385 et in ipsius sententie observatione fecerunt dictum dominum lazarinum nomine suo et nomine
et vice dicti domini carolis fratris sui cum ense quem
prefatus magnificus dominus dux tenebat in manibus de
dicta dimidia infeudata legiptime investivit et ad pacis
osculum recepit. LJ.2 1514 a.1392 dictos lanfranchum et
silvestrum dictis nominibus recipientes… de dictis duabus terciis partibus dicte dimidie castri burgi villarum territorii… finarii investiverunt per traditionem ensis quem
prefatus magnificus dominus tenebat in manibus.
enta sf. “acquisto?”
BBL 8 a.1472 pro enta ab ianino de grimaldis revenditore.
entema sf. “intima, fodera”
CAC 276 a.1179-80 (Sav.) entemam unam copertorii.
CAC 272 a.1180 (Sav.) entemam unam meam vendidi
pro mea vianda. LMS 59 a.1222 entemam unam iupe.
D entema. intima.
ento top. monte in V.Nervia
GR 47 ad ecclesiam sancti petri de ento. IVI: “antica denominazione della chiesa di S.Pietro a Apricale”. LTI 50
n.54: “toponimo di abitato molto antico (cf. Inte-melii,
Ent-ella), ma forse: S.Petri de intus. N.LAMBOGLIA, RII
20 (1965) 1-3 pp. 1-8. BCB 100 “la montagna sacra dei
Liguri Intemelii?”
entraversatus cognome
LJ.1 619 a.1218 (Vent.). guillelmus entraversatus.
L intraversatus.
epdomoda sf. “settimana”
DMC 497 a.1397 omni epdomoda.
L ebdomada.
epidemia / epidimia sf. “epidemia (di peste)”
ASA 133 a.1397 (Alb.) propter epidimiam in istis partibus vigentem… –– epidemia.
D pedimia.
epilensia sf. “attacco epilettico”
IA 109 a1289 epilensia eidem subito superveniente…
L epileticus.
epileticus agg. epilettico”
PCC 11 a.1200 nisi fuerit sufficienter ostensum eundem
prepositum morbo epiletico laborare.
L epilensia.
episcopatus sm. “episcopato”
CDP 12 a.1149 omnes homines qui non sunt de episcopato ianue debent dare drictum…
L viscopus.
equi
equitare vb. “cavalcare”
ACS 39 a.1339 (Verona) quatuor paria lintheaminum ab
equitando.
L equitatura.
equitatura sv. “cavalcatura”
GR.2 30 (Lérins) s.xi. teneatur honeste providere in victu… et duabus equitaturis. BSR 42 a.1173 duas saumas
erbe… pro equitaturis curie. RL 222 a.1288 (Alb.) de
loerio equitaturarum accipiendo. ASA 30 a.1394 (Alb.)
habere debetis et ducere vobiscum duas equitaturas, serventes sex et unum militem.
L equitare.
equitatura sf. “cura dei cavalli”
VCB 305 a.1290 (Bonif.) occasione cavalarie sive equitature quam servivi pro dicto comuni.
erradicare vb. “sradicare”
PLP 70 a.1250 (Sav.) inveni arbores meas incisas et erradicatas.
L diraicare.
erba / herba sf. “erba,fieno, verdura”
BSR 42 a.1173 duas saumas erbe… pro equitaturis curie.
LEM 188 a.1238 erbam ad tingendum. VCB 40 a.1238
(Bonif.) fardelli duo quii erant ligati scilicet unus de corda de erba et alius de corda de canabo. RCO 124 a.1242
(Ort.) erbas dictorum ortorum, videlicet porum, caulos et
cepullas. FIL 304 a.1376 (Sav.) platea magna erbarum
(Piazza delle erbe, a Savona). DMC 488 2/xv de quibuslibet sepis, ceriolis, porris, et quibuscumque aliis herbis.
LG 455 a.1386 erbis, cogomalis, melezanis, laitucis.
L erbagium. herbaxarium. erbarolius. malerba. D erba.
herba sf. ‘pascolo”
GR 55 (VArr.) de pascentibus seu transeuntibus per alienas clausas seu herbam custoditam.
erbagium sn. “erbaggio, verdura”
DMC 347 a.1427 accipiet de uvis et erbagiis eorum.
L erba. herbaigum. herbaticum. herbatium.
erbagium / herbagium sn. “diritto di pascolo; pascolo, bandita”
RL 208 a.1267 (Apric.) de ementibus banditas sive herbagium comunis. FCT 16 a.1271 (Taggia) quod pascua
et herbagium et terra predictarum universitatum sit bandita uni alteri sicur suis vicinis. LJ.2 697 a.1361 gabella
bandicte et erbagia. CST 299 a.1381 (Taggia) pascentibus in erbagiis comunis thabie. CSS 278 sg. a.1435
(Sanr.) volumen gabellarum erbagiorum. –– bestias illas
pro quibus erbagium emerit a comune dicti loci.
herbaigum sn. “prato a erba per fieno”
FCT 39 a.1391 (Taggia) in aliquo seminato seminis cuiuscumque generis sive platorum (= pratorum) et herbaighis vel in aliqua alia re.
L erbagium.
herbare vb. “tagliare erba, raccogliere erba”
NL.2 6 a.1216 ius herbandi.
L erbolare. herborare. xerbare.
erbarolius sm. “venditore di verdure”
SS.2 66 a.1345 (Sav.) si aliquis erbarolius vel aliquis
alius inventus fuerit in vinea vel canneto… faciens dampnum…
L erba.
erbaticum / herbaticum sn. “erbatico, imposta sui
pascoli”
RCP 223 a.1188 (Luni) controversia… super herbatico
quod idem dom(inus) ep(iscopus) requirebat ab hominibus predictorum dominorum. LJ.1 673 a.1222 herbaticum ipsius castri. VCB 46 a.1238 (Bonif.) solvendo et
dando nobis erbaticum nostrum. VCB 298 sg. a.1289
(Bonif.) quod dimitat de percipere et recoligere erbaticum feleti et iura que habet occasione potestarie bonifacii. SEV 56 a.1303 (Vent.) tractatum erbatici comunis
vintimilii. SEV 60 a.1303 (Vent.) possit emptor dicti
360
eres
erbatici ponere in ipso erbatico… foresterios sex ultra
illos sex communis.
L erbagium.
herbatium sn. “erba in genere”
GR 55 a.1618 (Garlenda) sclavans aut incidens frontalia
et herbatium in terris zerbidis solvat…
L erbagium.
herbaxarium sn. “verdura”
RCP 487 a.1221 item omni anno ad natalem cedria et
herbaxaria.
L erba.
erbilia sf. “lenticchia”
GR 47 (Porn.) fabas, erbilias, cicera vel aliqua legumina.
L ervilia. D erbeggia.
erbolare / herborare vb. “raccogliere erba”
GR 47 a.1297 (Cosio) qui erbolaverit vel metierit in
alienis pratis… GR 55 a.1592 (Triora) si… inventus
fuerit ad herbolandum. GR 55 a.1704 (Zucc.) si… intraverit in clauso vel terra alicuius ad herborandum vel
lignandum.
L herbare.
erborem sm. “albero”
SC 318 a.994 nullus… audeat introire ad pascoandum
nec erborem incidendum. BCG 76 a.1016 de pecia una
de terra cum erbore uno de oliva. PAC 2 a.1019 erboribus. –– a.1028 erbores.
L arborem. D erboro.
erboscare vb. “tagliar legna”
GR 51 a.1516 (Mentone) fustajare, legnayare, erboscare,
herbas colligere.
ercha sf. “botte, tino”
SSA.2 58 a.1345 (Sav.) butem vel ercham seu tinam.
L archa.
erchi top. “Arcola (presso S.Martino di Albaro,
Gen.)”
BSR 95 a.1172 ugo archipresbiter sancti martini de erchis.
PAC 2.
L ercores. hercule.
ercores sm.pl. “archi” elem. topon.
BBG 534 a.1479 pro custodia porte ercorum (Porta d’Archi, a Genova).
L erchi. hercule.
hercule top. “Arcola
RCA 15 a.1143 plebs sancti martini de hercule. CGS
1.299 a.1159 hoc quod habeo in sancto martino de erculis.
SAA 74: “accenna a antiche costruzioni ad archi successivi”
L arcula. erchi. ercores. ircule. D arcua.
ere / here sn. “denaro, proprietà”
CNM 130 a.1203 (Sav.) lignum de suo here. ASA 456
a.1350 (Alb.) de non dando ere comunis. BCD 249
a.1351 aliquam impositionem per modum spendei, vel
aliter ut vobis videbitur, vel pro domo vel capite vel pro
igne vel pro here.
L avere.
ere sn. “bestiame”
RCV 78 a.1239 (Vent.) eo modo quod homines tende a
modo prospiciant suum ere de pratis donegal… et si
camparius frosterius limoni invenerit in pratis dictis seu
in seminatis seu in raveriis hominum limonis ere hominum tende possint eos tocare in xx. s.
eremita / heremita sm. “eremita”
CGS.1 173 a.1158 ego arnaldus eremita. GR.2 39 (Nizza) heremite ibi deservientes deo habeant et possideant
feliciter.
L ermitus.
heres top. “Hyères (Provenza)”
BCM 64 a.1482 apulit die vii. maii versus heres onusta
salis.
erex
(l) erexea top. (Spotorno)
CSF 84 a.1434 (Spotorno) quedam nemora que vulgariter appellantur l erexea.
L eliceda. D erexea.
ergasterium sn. “officina, luogo di lavoro”
GIB 365 a.1170 (Costant.) habitacula… cum ergasteriis
fabrorum, lignariorum… GIB 435 a.1192 ergasterium
macelli. GIB 493 a.1202-03 ad remificum ergasterium.
CIV 289: a.1090 (Costant.) ùrgastærion.
erica sf. (bot.) “erica”
V.BERTOLDI, SMA 487: lat. erica, gall. brucus.
L brugus.
errigare vb. erigere, innalzare (muri)”
DSP 20 a.1459 qui murus sive maxeria sit et esse debeat
errigata vel fiat altus a terra deversus montem palmis tribus ad minus.
ermare (err. per mercare) vb. “trafficare, commerciare”
NB 34 a.1198 accepisse lib. den.jan. vij. causa ermandi
compagiam mediam in galea de ogerio scoto.
Cf. NB 41 a.1198 causa mercandi.
L mercare.
ermellina n.p., f.
COS 36 a.1186 sorori nostre ermelline.
ermenia top. “Armenia”
DAF 33 a.1300 daremos… bonos et cursibiles de ermenia.
L armenia. D ermeno.
ermerinus sm. “ermellino”
FCD 2.208 a.1278 ermerinos quatuor. BCL 135 a.1289
asperos… implicatos in ermerinis. BTS 169 a.1290 collectam… de pennis ermerinorum de bevariis de luciis et
omni pellizzaria. VFD 86 a.1309 pannis… cendatis variis ermerinis laticiis brazille lacha endicho. DDG 271
a.1376 pro ermerinorum peciis cccclxxx.
L armellinus. D ermerin.
(sanctum) ermetem top. “Sant’Ermete (Vado)”
CAC 110 a.1179 que habitas ad sanctum ermetem in valle signi.
erminius agg. “armeno”
BCL 375 a.1290 jacobus fregulia erminius.
ermitus n.p., m.
LJ.2 233 a.1290 ermitus et filii.
L eremita. D hermito.
ermus sm. “elmo”
LMS 454 a.1226 de cacetis et ermis. LMS 536 a.1226 et
ermum unum.
L elmus.
hermus agg. “incolto”
MBL 157 a.1048-1090 (Lérins) in hermis et in cultis, in
campis et vineis. GR.2 39 (St.Pons) juxta terram hermam seu incultam bussolinorum.
L elmus.
hernaseum / hernasium / hernasum sn. “arnese,
bagaglio”
CA 599 a.1292 in xii. sellis hernasei. CA 613 item in
emendacione unius bracer hernasii. CA 617 a.1292 item
pro hernaso portato de galea usque domum unam. CA
637 a.1292 item in portacione hernasii de hospicio busk(arelli?) usque ad alium hospicium.
L arnexium.
eronius agg. “erroneo”
BBL 50 a.1473 pro partita eronia. BBL 9 a.1474 recepimus… in duabus partite eronie.
D erranti.
erpicem sm. “erpice”
PTA 618: “termine diffuso in Liguria e ovunque in Italia
sett.” REW 4141.2.
361
esca
erzenus / erzerius / erçinus sm. “argine, terrapieno,
massicciata”
SRB 205 (= SRC 186) a.1225 (Sav.) usque ad senterium
qui est super dictam ripam usque ad terminum positum
ultra erçinum, et, respiciente ipso erçino, sicuti incidit
terminus ille usque ad senterium quod est in monte capitis. CCS 80 a.1414 (Celle) de non laborando sub macerias vel erzerios… –– aliqua persona habens aliquam terram sub macerias vel erzenos, non possit… laborare… a
longitudine per parmos duos cavare… a maceria, erzeno
vero per parmos tres.
Cf. NIG 49 piem. erezum, erzinum m.s.
L arzinum. erzenus. erzerius. D erzano.
erçinus top. (Quiliano) od. ”Località dell’orso”
MSQ 121.
ertile sn.
NB 95 a.1198 cui coheret… superiuus ertile cerbus, inferius campi et cerbus nostrorum et consortum.
eruca sf. (bot.) ”ruca; scalogno”
LMS xxix a.1259 (inv. di speziale) sachetum unum eruce
[= LEM 256, dove err. erute].
Cf. DUC.3 29 eruca: escalogne, chatepelose.
errus idr. “Erro”
LJ.1 705 sg. a.1223? inferius aqua erri. –– aqua que dicitur pozolasca, que aqua cadit in dicta aqua erri.
ervilia sf. (bot.) “robiglia, cicerchia”
MUI 193 erbeja. A.PRATI, AGI 17 (1910) 423 sg.: cf.
lomb. arbéj. HB 158 a.1218 a.lomb. arbela, arbilis. NIG
11 sg. piem. arbeglia.
L erbilia.
erzulum sn. “specie di colore”
AND.2 370 a.1497 quod daret aurum erzulum lacha aut
aliquem alium colorem.
hes sn. “rame”
GSA 33 a.1404 (Sav.) in here vel lotone.
L ere.
hesa top. “Esa (Contado di Nizza): poi Isia”
GR 55 quorum castra hec sunt nomina: leven, caude, rase, hese.
D esa.
esca sf. “cibo”
MBL 208 a.1109 (Lérins) in lyrinensi refectorio fratribus
abundantissimam harum escarum refectionem tribuat, videlicet panis, vini, posionis, piscium…
RCA 80 a.1147 si habuerint bestias que sumpserint
escam vel paverint in boschis vel alpibus aut pratis libellariis…
D escha.
esca sf. “maturazione delle ghiande sulla quercia”
LJ.1 6 a.962 et per unumquemque annum quando esca
fuerit debemus vobis dare scaticum.
DUC 3.293 esca: glandatio.
L escaticum. scaticum.
escadium sn. “tributo sui pascoli”
SSA.2 162 a.1345 (Sav.) emptores gabelle escadii nemoris.
L scaticum.
escapum sn. “capo di vestiario”
RCP 654 a.1273? (Sarz.) et debet habere unam tunicam
et unum escapum de albasio in hyeme, et in estate unum
guarnellum.
hescarena top. (Contado di Nizza)
GR 55 rostagnus, presbiter de hescarena.
CL 8, 14.
escarius sm. “sovrintendente ai servi addetti alla
coltivazione di un fondo”
RCP 244 a.1202 (Luni) gerardetus rossus escarius.
L iscarius. scarius.
escarfach sn. “noleggio di una nave a corpo”
LDM 102 s.xii-xiii (carte marsigliesi) ad escarfach “termine di incerta origine”
esca
escaticum sn. “diritto dovuto dai pastori di porci per
il pascolo nei querceti”
SLS.3 167 “diritto istituito dal vescovo Raperto di Genova aui possessi della Chiesa nell’alta V.Bisagno”. SPL
734. PTR 48.
L esca. scaticum.
escheker agg. “colorato a scacchi”
CA 621 a.1292 pro uno panno escheker pro domino.
L scacatus.
esse vb. “essere, nelle forme perifrastiche; stare”
LJ.1 1518 a.1280 (Bonif.) castellani et potestates qui sunt
stati per temporales strapasati. GR 47 (Zucc.) de non essendo advocatum pro aliquo appellato de furto. SIG 324
a.1330 semper de nocte per totam eorum guaytam essendo ad postam sive ad ancollam.
esega top. “Ibiza (Maiorca)”
DKR 192 a.1414 quando erit in esega mariche.
L eviza.
esennio sn. “tributo, affitto”
CDL 361 a.861 (Nonantola) esennio vero pro omni anno
denarios quatuor, et ipso esennio datum et completum sit
in missa sancti martini.
L exenium.
esmaltus sm. “smalto”
SSL 169 sg. a.1336 quatuor poti magni pro vino de argento albo cum esmaltis in copertulis de liga sterlingorum. ––
due confectorie deaurate in medio et in svambis et cum
esmaltis in medio de argento. SSL 171 a.1336 una tacia
alba et unus potus parvus cum esmalto in coperclo de argento albo de liga turonensioum. –– qui duo (flasconi) longi habent esmaltos et cum corrigiis sericit… SSL 173
a.1336 item unum vernicatum cum uno esmalto in fundo.
L smaldus. smaltus. D smaltu.
espatula sf. “spalla”
GR.2 84 a.1376 (Grasse, Fr.) percussus tam cum una alama retro in espatulis quam cum uno lapide in capite.
L spatula.
estatem sf. “estate”
RCP 654 a.1273? (Sarz.) et debet habere unam tunicam
et unum escapum de albasio in hieme, et in estate unum
guarnellum.
estia
NL.1 226 a.1210 vendo tibi… minas xii. linose et estia
nomine et pretio sol. x. den.jan. singula mina.
estimacionem sf. “stima, valutazione”
CP 160 a.1391 tot res et bona sua que comuni estimacione valebant perperos vigintiquinque ad sagium peyre.
estimatorem sm. “pubblico stimatore”
RCA 86 a.1149 quia res medolici erant comunes quas
publicis estimatoribus fecerunt dividere… quibus divisis… RVN 69 s.xiv. (Noli) de estimatoribus sive rasperiis… –– duo massarii sive estimatores naulenses.
BIR 552.
L exstimatorem. extimatorem. exstimare. D estimòu.
estivare vb. “stivare, caricare nella stiva della nave”
CGS.1 208 a.1158 hanc omnem societatem laboratum
portare debet baldeçon alexandriam ad estivandum, inde
venire ianuam.
IVI, Gloss.
L stivare.
esubiani sm.pl., etnico lig. (Alpi Marittime)
LTA 117: Plin., n.h. 3.19 (iscriz. di La Turbie).
euforbius sm. (bot.) “euforbio”
CGS.1 154 a.1157 euforbii libras xvi.
eunucum sn.
LEM 244 a.1240 anulum diamantis et alium stopacium
auri et aliud eunucum argenti at alium robini et alium
smeraudi.
eurus sm. “vento di levante-scirocco (E S E)”
UAR 136 ca 1330.
362
exal
euzeria sf. querceto, lecceto”
GR.2 31 (Sospello): cf. fr. yeuse “leccio”.
L eliceda.
evadere vb. “sfuggire, salvarsi”
GIB 517 a.1294 quia… cum dictum lignum passus fuerit
naufragium, tamen pars honeris et sarcia ligni et asnisium patronorum et marinariorum evaserint…
evangelius sm. nome di nave
DRG.2 174 a.1215 (Gen.) in nave que dicitur evangelius.
D avangelio.
evantaliare vb. “trarre vantaggio > risparmiare”
TL.2 780 a.1471 curabimus evantaliare sumptus quantum
fuerit possibile.
L evantalium.
evantalium sn. “vantaggio”
TL.2 784 a.1471 sic obtinuimus cautiones et evantalia requixita que in futurum civitati et masarie utilitatem porrigent.
L avantagium. evantaliare.
evellare “svellere, raccogliere prodotti della terra”
CSS 279 a.1435 (Sanr.) quando… venerit ad laborandum, seminandum et semen metendum, vel evellandum.
evenire vb. “spettare, competere”
PLP 96 a.1250 (Sav.) accepit equos duos qui eveniebant
mihi de porcione mihi contingente de decima nemoris.
L venire. contingere.
eventus sm. “rischio”
CGS.1 202 a.1158 ad eius eventum et fortunam.
evenza top. “Ibiza (Maiorca)”
LJ.2 50 a.1282 quod homines de evenza habebunt storas
sive boyas et cofas suficientes navibus et lignis ianuensium pro onerando salem.
evica / evisa / eviça / eviza top. “Ibiza (Maiorca)”
SIG 342 a.1330 a dictis insulis maioricarum evize. DKR
40 a.1409 cadis, malica, eviza, maioricis. DKR 139
a.1412 in loco eviçe. DKR 188 a.1414 ad loca regis castelle, granate, catalonie, evice, maioricarum, ianue.
DKR 420 a.1428 in eviza. BCM 44 a.1482 pro viagio
evise.
L esega. evenza. ivica.
exaccionem sf. “esazione, incasso”
SIG 385 a.1340 procedere summarie et de plano et sine
strepitu et figura iudicii ad exaccionem dictarum penarum.
exactare vb. valutare, periziare”
CGG 329 a.1262 (PortoV.) primo exactaverunt sive apreciaverunt plumas que erant in culcitra et cossino.
L exactationem.
exactationem sf. “stima, valutazione”
CGG 328 a.1262 (PortoV.) hec est exactatio valimenti rerum datarum per paganum bellatestam de marola, infra
solutionem dotis floris. et que exactatio facta fuit per gilium de marola.
L exactare.
exactionem sf. “esazione”
LJ.1 1023 a.1247 non imponet vobis… mutuum vel collectam seu cotumum sive tagiam seu exactionem aliquam
seu impositionem alicuius dacite. SRC 97 a.1248 (Sav.)
gabellis, exactionibus, prestationibus, impositionibus et
malatoltis. PRV 75 a.1249 (Sarz.) servicia, scufia, exactiones, condictiones.
exagrare vb. “bruciare, incendiare”
GR 47 (Vezzano) exagrantes terras in plano, si talis ignis
non exiverit terram que exagrare debuerit, dicte pene non
debeat subjacere.
D debbio.
exaltare vb. “elevare”
RCO 134 a.1290 (Ort.) ex eo quo exaltata fuit ipsa turris
dicti castri parmos quatuor in circuitu.
L altare.
exal
exaltationem sf. “aggressione”
GR 47 (Vent.) de exaltatione alicuius in domo sua.
L assaltus.
examinare vb. “esaminare, verificare”
DSP 6 a.1459 item ad videndum examinandum calculandum declarandum et solidandum omnes libros et cartularia comunis ianue.
exantellinus sm. (err. per mantellinus) “mantelletto”
BCL 366 a.1290 tunicam, ciprisium et exantellinum blavi pro dorso meo.
L mantellinus.
exarciatus agg. (mar.) “fornito della attrezzatura di
bordo”
BSL 3 n. a.1341 lembum… bene exarciatum et amarinatum sex marinariis et uno infante.
L sarcia. sarciatus.
exballare vb. “slegare, disimballare”
GR 47 a.1519 (Sarz.) non possit aliquis conducens… in
sarzana ipsas mercantias pro vendendo exballare.
L balla.
exbrigare vb. “difendere, proteggere da molestie”
PRV 24 a.1202 (Luni) spondeo… ipsam suprascriptam
meam vendicionem, dacionem et tradicionem… ab omni
contradicente et impediente persona et loco in parte et toto defendere er exbrigare. RCP 381 a.1280 (Sarz.) ea…
deffendere et exbrigare ab omni molestante seu impediente persona et loco.
L briga. disbrigare.
exbursare vb. “sborsare”
CAR 32 a.1443 totum illud quod expendissent et seu exbursassent… MGT 190 a.1488 dublas XIII milia quas
hic exbursavimus.
D disborsare.
(ad) excarsus loc. “(a) cottimo”
A.BRUNO, BSSS 1 (1898) 123 a.1376 (Sav.) de juramento magistrorum axie et calafatorum… (tenuti a prestare
l’opera loro) in civitate et districtu saone sive ad excarsus sive ad iornatam.
L (ad) scarsum.
exceptus agg. “eccettutato”
RCP 232 a.1231 (Sarz.) et ipse dominus episcopus…
factiones villanaticas et singularias remisit… excepto ficto prenominato et homagio et resedio in se retento.
excommunicacionem sf. “scomunica”
PCC 16 a.1253 (Sav.) et dicte moniales sint ex nunc ex
vinculo excommunicacionis innodate.
exconceare vb. “stemperare, mescolare”
SSA 260 a.1330 (Sav.) exconceato dicto crescente… reperierunt aquam calidam que intravit in crescente album
pensare lib. tres.
L sconceare.
excorare / excoriare vb. “scortecciare”
LG 602 a.1403 arborem incisam excoratam devastatam.
GR.2 a.1435 (Sanr.) aliqua persona non audeat aliquos
arbores nucum, castanearum excoriare.
L corium. scoriare.
excreare vb. “espettorare, sputare”
AI 54 a.1230 taliter constipatum est guttur eius, quod
non poterat excreare sive sputum emittere.
excripare vb. “fendere, crepare”
ZAC 195 ca.1290 (Alb.) et iohanni regi… oculos fecerat
excripari.
L clepare. crepacorum. D crepà.
excucere vb. “cuocere”
LJ.2 190 a.1289 (Cosio) etiam non habuerant tribus diebus ignem nec de quo excucere possent nec plus habebant nisi unam placenciam siliginis unde vivere possent.
L coquere.
excusare vb. “esentare, compensare, rifiutare”
CAF 50 ad a.1158 ut ab omni angaria et perangaria habitatores civitatis ianue deberent perpetuo excusari. CGS.2
363
exem
183 a.1164 abrenunciamus insuper iuri quo nos de pena
excusare possemus eo quod scientes a nobis alienam rem
comperastis. GSS 28 a.1330 (Sarz.) absentes… quos alia
causa necessaria excusaret. PVS 184 a.1375 ille qui fuerit absens vel infirmus vel aliter excusatus. MGT 183
a.1474 due sunt nature credita: unum pro mercibus quibus satisfactio promittitur manifesta, alterum pro quo
fiunt assignationes in doana ad excusandum in drictibus.–– si vero excusaret debitum nepotis sui, et diceret
se pro eo non teneri… GR 25 a.1519 (Alb.) quod a solutione talearum seu avariarum non excusentur bechini sive
bechiati tercii ordinis, nec totum nec in partem.
L escusare. excusationem. scusa. D excusare.
excusationem sf. “giustificazione; esenzione”
DSP LG 287 a.1363 si habuerit excusationem legitimam… TL.1 756 a.1457 asserebatur commune damnificari ex excusatione floreni quam habent.
L excusare.
excusationem sf. “compensazione contabile di somme, al fine di evitare il materiale movimento di denaro”
SFG.2.101 s.xv. Cf. DSP, Gloss. lvii scusa “compensazione fra entrate e uscite, effettuata annualmente al fine
della determinazione dell’utile da assegnare ai luoghi e
ai creditori”.
*excussorium sn. “vetta del coreggiato, calocchia”
PTA 633: lig., lomb. alpino, mil. REW 2997.
exdebitacionem sf. “ammortamento di un debito
pubblico”
CDP 214 a.1473 ad excitando alios cives ut in adiuvando
exdebitacionem comperarum et onerum publicorum imitentur liberalitatem et generositatem animi ipsius d(omini) luciani (spinole). DSP 238 a.1542 et satisfactis dictis
proventibus, illud supraplus quod supererit ex dictis libris
quingentis succedere debeat in emptionem locorum addendorum locis iam emptis ad desbitacionem dictorum
locorum… quo multiplico et exdebitacione facta…
L exdebitare. desbitacionem.
exdebitare vb. “liberare da un debito; ammortizzare
(un debito pubblico)”
TL.2 359 a.1465 scribitis massariam esse exdebitatam…
precaveatis vobis illam permittere indebitari. CDP 214
a.1473 per ipsum lucianum (spinulam) exdebitate et annulate fuerant hoc anno quinque gabelle infrascripte…
–– donec deo favente alie cabelle… poterunt exdebitari
et annulari.
L desbitare. exdebitacionem. indebitare.
execucionem sf. “esecuzione giudiziale”
ASA 370 a.1350 (Alb.) fiant execuciones si fueriint petite… per civem contra forestum… sane semper intellecto
quod non possit fieri execucio in rauba de dolso quotidiana nec in lecto necessario.
L executorem.
executorem sm. “esecutore, cintraco (carica comunale)”
CLS 56 a.1234 johannes executor. CGG 172 a.1260
(PortoV.) calega fuit facta per iacobinum executorem sive
cintracum comunis et curie portus veneris. LEM 262
a.1261 hedifficium enuardi executoris.
L execucionem. exequtorem.
exedra sf. “apertura, finestra”
GR 47 (PortoM.) si voluerit propter lucem habendam tenere fenestras sive exedras, possit.
L exetra.
exemplare / exemplificare vb. “trascrivere, collazionare (un atto pubblico)”
CDG.2 60 a.1166 ego… notarius… hoc exemplum transcripsi et exemplificavi ab autentico publico scripto manu roberti scriptoris domini barisonis iudicis turritani.
LJ.2 15 a.1192 (Sanr.) hanc… cartam transcripsi et
exemplificavi ego marinus scriba ad instar autentice lau-
exem
dis quam enricus iudex … composuit, de registro curie
domini archiepiscopi ianue. LJ.1 519 a.1204 ego… notarius tria exempla extrassi et exemplavi de cartulario. LJ.1
1138 a.1251 ego… notarius transcripsi et exemplificavi
hoc exemplum de quodam papiro seu foliacio scripto mani gullielmi de varagine scribi comunis. SRB 325 a.1407
(Sav.) (tariffa notarile) de testibus seu dictis testium
exemplandis… –– de quolibet instrumento exemplando
et in formam publicam redigendo… DMC 74 a.1419?
hoc est exemplum et registratio infrascripti instrumenti
sive transumpti et exempli cuiusdem instrumenti ab auriginalli et auctentico dicti instrumenti transumpti et exemplati per suprascriptos…
L axemplare. exemplificare. exemplum. D ascempiar.
exemplum sn. “documento, esemplare”
CDG.2 60 a.1166 ego… notarius… hoc exemplum transcripsi et exemplificavi ab autentico publico scripto manu roberti scriptoris domini barisonis iudicis turritani.
LJ.1 519 a.1204 ego… notarius tria exempla… extrassi
et exemplavi de cartulario. LJ.1 1138 a.1251 ego… notarius transcripsi et exemplificavi hoc exemplum de quodam papiro seu foliacio scripto manu guillielmi de varagine scribi comunis. PMS.2 51 a.1273 (Sav.) ego… notarius scriba comunis saone supradictas scripturas… vidi
et legi in rigesto comunis saone et sic in hoc novo exemplo transcripsi. DMC 74 a.1376 supradictum exemplum
ut supra sumptum et axemplatum.
L exemplare. D asempio.
exemptorem lapidum sm. “spaccapietre”
LJ.1 1320 a.1260 cum duobus laboratoribus et rumpitoribus sive exemptoribus lapidum et manualibus competentibus ipsis duobus rompitoribus.
exenium sn. “donativo”
IVC 142 s.xiii. ideo dicitur in ecclesiastico: exenia et dona excecant oculos iudicum [Biblia vulgata, Eccl. 20.31
xenia et dona]. LG 265 a.1363 donum vel exenium exculentum vel poculentum. BIR 574 a.1413 non possit accipere aliquod exenium… preterquam feras, oves, zuncatas. DMC 307 a.1417 e ultra habere debeat medietatem
exeniorum et pertinentium dicte scribanie. TL.1 115
a.1454 deliberatum fuit hic publice legationem transmittere ad dominum theucrorum cum exeniis et ad ipsum
mitigandum et provisionem preparandam. PVP 310
a.1504 pro salario… ad £.18 in anno cum una pecia bialdi pro exenio. MGT 231 a.1505 deliberavimus facere
exenium d(omino) regi.
BIR 565, 571 “in origine, donativo recato dal conduttore
al padrone del fondo, passa poi a fare parte integrante del
contratto di locazione (condiciones). –– Gli exenia sono
costituiti da maiali, montoni, agnelli, spalle, cime, polli,
uova, formaggio, focacce, bevande, cera, candele, murta”
L encenium. ensenium esennium. D exenie.
exequtorem sm. “esecutore (carica curiale)”
MSI 171 a.1387 et exequtor apostolicus publice dedit
fratri beltrami dicti ordinis (predicatorum) insignia magistralia (di maestro di scuola), hæc est biretum rotundum.
L executorem.
exercere vb. “esercitare”
DRG.3 1052 a.1312 ottobono de agio, exercente consulatum burgi.
L exercitium. exercitorem. D exerci.
exercitalem sm. “uomo libero che ha il diritto/dovere
del servizio militare”
BIR 512 s.x-xii. “coltivatore dipendente della Chiesa”:
cf. arimanno (hermann)”.
Cf. DUC 3.359 exercitales homines: milites qui colebant
mansos sibi mercedis loco attributis .
exercitales ecclesie: “gruppo particolare di dipendenti
della Chiesa, la cui esistenza è attestata unicamente nella pieve di Bavari (V.Bisagno). I loro discendenti, ari-
364
exis
mannori, esercitano il patronato su una parte della pieve
locale.”
ST 10. 62 sgg. U.F ORMENTINI , in Storia di Genova,
vol.II., Milano 1941, pp. 231 sg.
exercitium sn. “esercizio, professione, ramo di attività”
CAR 41 a.1454 laboratores et camali goaldorum et alii
laboratores de dicto laborerio et exercitio.
L exercere.
exercitorem sm. “proprietario o locatario di nave;
armatore”
BSL 37 a.1248 ego frater raymundus secundus domus
sancti iohannis hierosolimitani et exercitor navis bonaventure…
Cf. FNG 80 (Digesto 14.1.1.15: “exercitor: (ille) ad quem
obventiones et reditus perveniunt, sive is dominus navis
sit, sive a domino navem per aversionem conduxit vel ad
tempus vel in perpetuum”
L exercere. D esercitore.
exercitus sm. “spedizione militare a piedi”
PCP 578 s.xii. pro exercitu sive cavalcata comunis ianue. CNM 312 ca.1205 ut ipsi vadant secum in exercitum et in cavalcatam. SRC 77 a.1251 (Var.) facere teneantur exercitum et cavalcatam per mare et per terram.
RL 213 a.1288 (Alb.) de non faciendo exercitum vel cavalcatam nisi voluntate consilii. SGS 248 a.1505 (Sav.)
sive fiat per ianuenses exercitus et cavalcata per mare sive per terra.
exetra sf. “apertura, feritoia, finestra”
CRA 142 a.1395 (Alb.) quod… claudantur hostia, ianue,
foraria et exetre que sunt in muris dicte civitatis.
L exedra.
exforcium sn. “sforzo bellico, forza militare”
AI 50 a.1230 videntes autem alexandrini quod totum
suum exforcium fecerant, et quod ad effectum qua intendebant non poterant ducere… LJ.1 1401 a.1262 si non
iremus vel mitteremus exforcium supradictum… in sardineam.
L exfortium. forcium.
exfortiare vb. “aggredire con la forza”
RCP 604 a.1201 (Luni) quod si unus vellet alium exfortiare ibi burgenses de avula debeant teneri sacramento
omnes adiuvare illos qui essent ibi exfortiatos. RCP 545
a.1231 (Sarz.) et dominus ep(iscopus) et nobiles de fosd(enova) non debent exfortiare vel vim aliquam inferre
hominibus dicti castri… et hoc de fortia (questo punto relativo alla violenza) observare sibi ad invicem promiserunt.
L exfortium. fortiare. D sforsare.
exfortium sn. “forza militare”
AI 8 ad a.1225 et cum alexandrini et terdonenses una
cum militibus cc. et amplius de mediolano congregati essent apud serravallem cum toto eorum exfortio… AI 81
ad a.1237 quo audito mediolanenses cum suo exfortio et
amicitia illuc iverunt et fixerunt temptoria prope exercitum domini imperatoris. IA 19 ad a.1282 veniebat per
terram cum toto suo exfortio.
L exforcium. exfortiare.
exgomberare vb. “sgomberare”
PRV 127 a.1318 (Sarz.) ad providendum stratam romeam
et ampliandum ipsam stratam… hinc ad otto dies debebant fecisse et expedisse et exgomberasse et ampliasse.
existere vb. “essere, trovarsi”
LG 828 a.1404 quando eliminaverint prodixias sive agumenas… a terra firma, sive a molle, ipsis existentibus extra mollem…
existimare vb. “stimare, valutare”
CNM 209 a.1204 (Sav.) domum… sicuti fuit existimata
per publicos exstimatores saone.
L exstimare.
exit
exitura sf. “imposta sulle esportazioni”
LJ2 415 sg. a.1300 sine aliquo precio dacita exitura drictu quocunque nomine nuncupetur. –– occasione alterius
alicuius duane drictus vel exiture imposite vel imponende. solvat tantum pro drictu et exitura dictarum salmarum ad racionem de tarenis ii. per qualibet salma.
L exitus. D ensir.
exitus sm. “sbocco, uscita; spesa”
NL.1 283 a.1210 quam terram… habemus… cum ingressu, exitu, omni iure et comodo suo. CST 241 a.1381
(Taggia) discordia… de viis, exitibus, surchis, aquaritiis… CSS 332 a.1432 (Sanr.) tenere unum scribam cui
scribi faciat… introitus et exitus… tam de receptis…
quam de solutis.
exluum sn.
GR 47 a.1704 (Zucc.) nec possit alienas ruveres et paleras scravare nec incidere, nec succidere ad exluum nec
cimam.
exmaldatus agg. “smaltato”
AND.9 298 a.1466 se obligavit… construere et laborare
pedem unum cruci veraci vulgariter nuncupate de zachariis de argento sterlino deaurato et exmaldato et cum
imaginibus.
L smaltatus.
exmigrare vb. “aggredire”
GR 47 a.1357 (Lavina) de exmigratione facta contra aliquam personam. si quis irato animo exmigraverit contra
aliquam personam, gladio, lancea, roncilio, lapide, fuste…
L exmigrationem.
exmigrationem sf. “aggressione”
GR 47 a.1357 (Lavinia) de exmigratione facta contra aliquam personam…
L exmigrare.
exoneracionem sf. “scarico (di merce)”
SIG 339 (= PPL 445) a.1341 nec ipse mercator possit accipere aliquod pagamentum seu restolacionem aliquam
ab aliis mercatoribus pro dicta exoneracione.
L exonerare. exonerationem.
exonerare vb. “scaricare”
LG 118 a.1327 de sacchis ad exonerandum salem. VFD
108 a.1330 exonerare de dicta gallea seu ligno raubam sive merces seu mercimonia ipsius. SRB 301 a.1428
(Sav.) quod in saona non possit portizari… in onerando
et exonerando eorum res et merces.
L exoneracionem. exonerationem.
exonerationem sf. “scarico (di merce)”
LG 94 a.1290 (= LG 118 sg. a.1327) emere debeant sachos sufficientes pro exoneratione salis quod ianuam defertur.
L exonerare.
expectare vb. “spettare”
CP 939 a.1348 pro ducatis auri duobus millibus… sibi
expectantibus ex dobiis supradictorum ducatorum auri
quatuor milium.
L spectare.
expedicacionem / expedicamentum sf. “liberazione,
riscatto”
BCL 370 a.1290 si contigerit dominum imperatorem romanorum dictam navim impedire… quod predicti patroni… debeant solvere… pro expedicamento dicte navis
usque in quantitatem yperperorum septingentorum… et
si forte predicti yperperi non sufficerent ad expedicacionem dicte navis…
expedicamentum sn. “assolvimento di formalità e
oneri dovuti, ottenimento di licenze”
LJ2. 413 a.1300 item quod predicti… navigare poterint libere undecumque et quocumque voluerint… dum tamen observent ut supra et expedicamenta et alias dacitas solvant.
GLI Gloss. “tributo, dazio”.
L expedicatus. expedimentum. expeditamentum.
365
expe
expedicatus agg. “franco di oneri fiscali”
CGS 1.60 a.1156 bisancios ad iustum pensum et expedicatos. CGD.1 62 a.1156 bisancios iii. expedicatos et
mundos ad pensum alexandrie.
L expedicamentum. expeditus.
expedictus agg. “libero, sgombro”
CSS 320 a.1435 (Sanr.) teneantur… tenere clusam et
aquarecium taliter expedictam et scuratam, quod non det
damnum.
L expeditus.
expedimentum sn. “assolvimento di formalità e oneri dovuti, ottenimento di licenze”
CNM 187 ca.1205 (Sav.) item expendit solidos xvii. pro
expedimento a capitulo ianue.
L exedicamentum. expeditamentum.
expedire vb. “spacciare”
SSA.2 75 a.1345 (Sav.) ne aliquis expediat alienam mercandiam pro sua. CST 173 a.1381 (Taggia) expedisse et
malmenasse aliquam quantitatem pecunie… dicti comunis.
expedire vb. “convenire, essere opportuno”
BSR 412 a.1254 dantes et cedentes eis plenam bailiam et
potestatem et generale arbitrium dicendi, cognoscendi,
statuendi, terminandi et pronunciandi ratione vel acordio,
prout melius videbitur expedire.
expeditamentum sn. “disbrigo, pagamento”
DRG.3 1083 a.1313 pro nauli expeditamento et aliis expensis et avariis.
L expedicamentum. expedimentum.
expeditus agg. “libero, sgombro, accessibile”
SIG 327 a.1330 item de versus prodam a lata mastra cui
arembatur arbor galee… liberum et expeditum remanere
debeat… usque ad septimam latam inclusive –– et sint…
loca expedita, videlicet a porta petentarii sive senescalchi
versus popam… –– item quod a porta petentarii sive senescalchi versus prodam supra banchum sint et esse debeant nitide et expedite late sex. SIG 359 a.1330 item
quod quilibet patronus cuiuslibet galeee… debeat habere
expeditum scandollarium galee tam super bancum quam
desubter banchum.
L expedictus. D spedìu.
expeditus agg. “franco di oneri fiscali”
DAA 14 a.1274 bissantios… expeditos ab omnibus dacitis et avariis maris et terre.
expellere vb. “espellere, estromettere”
BCG 40 a.995 et me exinde foris expuli, warpivi et absa
scito feci. BCG 47 a.999 et me exinde foris expuli warpivi at absa sito feci.
expendere vb. “spendere”
CAC 430 a.1181 (Sav.) et gisulfus debet expendere in opere muri, ad faciendum ibi turrem vel astragum, lb. lx. LG
31 ca.1270 ego decennium (= decenum) quod ecclesia
sancti laurentii colligi consuevit, per unam ydoneam personam et legalem colligi faciam et expendere in opere moduli
per eos qui super opere portus et moduli fuerunt constituti.
LG 255 a.1363 possint expendere usque in florenos tercentos omni anno. CNM 185 ca.1205 (Sav.) ipse obertus expendidit in compagna quam sagonam fecit… libras vi.
L expendibilis.
expendibilis agg. “(di moneta) spendibile, avente
corso legale”
DAF 63 a.1300 bissantiis albis et expendibilibus de cipro. DRG.3 1056 a.1312 bissantios argenti de cipro, bonos et expendibiles in dicto loco.
L expendere.
expensa sf. “spesa”
CGS.2 4 a.1161 debet… facere aliquas expensas. GG
515 a.1205 totam faxaturam unius galee conductam in ripam ianue meis expensis. CNM 184 ca.1205 (Sav.) quod
expe
dictus obertus fecit omnes expenssas duorum locorum
quos ipse obertus recepit in accomandatione ab ipso balduino. CNM 186 ca.1205 (Sav.) dictus obertus expendidit ianue pro quolibet locorum supradictorum solidos x.
pro expensis que facte fuerunt in navi. NL.1 248 a.1210
omnes expensas funeris. CAR 15 a.1424 ad suis propriis
expensis.
L expendere. spensarium. D expesa. speisa.
expertem sm. “estimatore pubblico”
GR 46 a.1290 (Mentone) fiat ad taxam seu extimationem
proborum expertium.
D aspertu.
expincta sf. “spinta”
PLP 90 a.1250 (Sav.) dedit mihi magnam expinctam de
manibus in pectore ita quod me cadere fecit.
L inspingere.
explechia sf. “azione spettante al proprietario del
fondo”
GR 48 a.1516 (Mentone) nulla persona audeat boscayrare,
legnayrare, arbores aliquos scindere, herbas colligere nec
cum aliquo avere depascere, sive alias explechias facere.
Cf. DUC 3.312 explechia: jus utendi aliqua re.
exponere vb. “esporre, spiegare, giustificare”
LG 271 a.1363 teneantur super predictis requirere officium de moneta et eis exponere qualiter sibi utile vel necessarium videretur expensas facere supradictas.
expretus ptc. “prezzato, valutato”
GDN 649 a.1254 (Noli) quando totus sal… expretus et
venditus fuerit.
L pretium.
exsosta top.
MBL 322 a.1167 (Lérins) locum qui dicitur exsosta.
D (a) sustu.
exstimare vb. “stimare, valutare”
CAC 107 a.1179 (Sav.) de quibus habuit in robis exstimatis et denariis lbs. iii 1/2.
L estimatorem. existimare. exstimatorem. exstimus. extimare. D astimar.
exstimatorem sm. “pubblico stimatore”
CNM 209 a.1204 (Sav.) domum… sicuti fuir existimata
per publicos exstimatores saone.
L estimatorem. extimatorem.
exstimus sm. “stima, valutazione giudiziale”
CNM 361 ca.1205 (Sav.) habuit libras xxxiii. ab amedeo
de celsa de quadam vinea que fuit dicte umane, quam vineam habuit nomine solutionis pro libris xxxiiii per exstimum, quos denarios dicta umana sibi debebat.
L exstimare. extimus. D estimo.
extensionem sf. “estensione, allungamento”
DMC 68 a.1377 nichi… addito vel deminuto quod mutet
sensum vel variet intelectum, nisi forte sillaba titulo seu
ponto abreviacionis vel extensionis causa.
extimare vb. “stimare, valutare”
GSS 49 a.1330 (Sarz.) sega prati extimetur quantum terra
est aratoria in illis partibus extimata, et fundamentum
(top.) extimetur pro sega solidis iiii.
L exstimare. extimationem.
366
extr
extimationem sf. “stima, valutazione giudiziale”
SSA.2 238 a.1345 (Sav.) de extimatione non facienda a
solidis xl. inferius.
L extimare.
extimatorem sm. “pubblico stimatore”
CNM 224 a.1204 (Sav.) guillielmus sinistrarius, extimator. PMS 173 a.1235 (Sav.) baldum maciam extimatorem comunis saone.
L estimatorem. exstimatorem.
extimus sm. “stima, valutazione gudiziale”
SRB 333 a.1407 (Quiliano) de quolibet extimo facto in
rochinis et in scalletis et in cassar et in tallieta soldum
unum.
L exstimus.
extoleum / extolium sn. “flotta navale”
IA 36 sg. ad a.1283 applicuit igitur ianuam sanus et incolumis cum toto extolio eidem commisso. –– dum supradicta taliter agerentur per utrumque estolium… LJ.2 559
a.1347 quarum galearum extolei… factus fuit amiratus
discretus vir dominus symon vignossus. VFD 182
a.1403 (= PLL 504 a.1441) homines alicuius galee vel ligni sive extolei galearum per comune ianue armatorum.
Cf. JAN.1 219 fr. s.xiii. estole m.s.
L stolum.
extradotem sf. “insieme dei beni extradotali, parafernali”
CGS.2 223 a.1164 ego venia cepi mutuo a te ogerio scriba de rebus filie wuilielmi rebolli, quas usque ad annum
tibi reddam, bona pignori extradotes et cetera.
L dotem. stradotem. D stradötta.
extrahere vb. “estrarre, esportare; riscuotere”
LJ.1 519 a.1204 ego… notarius tria exempla extrassi et
exemplavi de cartulario. LJ.1 1354 sg. a.1261 et extrahere de ianua… de omnibus mercimoniis et armis et equis
libere sine aliqua dacita vel comergio… –– licentiam…
extraendi omnes merces… excepto auro et argento.
DAA 102 a.1279 predicta ratio est de comuni ratione
mea, quam de ianua extrassi. MGT 227 a.1505 extraxit
ab eis d(uplas) cc. ab(delias).
L trahere.
extraneus sm. “straniero, forestiero”
CST 209 a.1381 (Taggia) de re alicuius foritani interdicta
qualiter procedi debeat. si rem… alicuius extranei ad postulationem alicuius fecero interdicere…
extravagatus agg. “terrorizzato, impazzito”
AI.2 91 ad a.1266 contra ipsos ianuenses venire ceperunt, tamquam contra gentem perditam vel extravagatam.
L invagatus.
extrinsecus sm. “fuoruscito”
SAG 93 a.1320 galee octo extrinsecorum ad portum ianue saona venerunt. CSF 74 a.1357 (Finale) remissio
aliquorum dambnorum illatorum per extrinsecos saone…
in aliquos intrinsecos. GR 48 (Monaco) cum illis de flisco et illis de grimaldis et aliis extrinsecis ianue.
L intrinsecus.
f.
367
faci
F
f. abbreviazione di filius “figlio”
CGG 26 a.1259 (PortoV.) crescembene f. benemelii.
faba sf. (bot.) “fava”
LJ.2 463 a.1315 item pro quolibet centenario firtellorum
frumenti siliginis ordei avene pisorum fabarum veciarum
vel alterius anone. MSC 259 a.1407 (Corvara) de his qui
portant fabas, pissas vendendi gratia. DMC 487 s.xv.
grano, ordeo, fasulis, fabis, ciceribus. GR 76 (Ceriana)
ortalia cuiusvis generis, cucurbitas, cucumeros, cicera,
frixoros, fabas, piserios.
L fava grega. favali. favalium. favaria. D fava.
fabrem sm. cognome
DAA 56 a.1274 antonius faber filius quondam raynerii
fabris.
L fabrica. fabrus.
fabrica sf. “costruzione”
LJ.1 1395 a.1261 de lignamine ipsius boschi et arboribus
quantum necessarium fuerit ad fabricam galearum quinquaginta.
SML 96 a.1419 circa fabricam dicte ecclesie.
L fabricare. D fabrica.
fabrica sf. “fondazione che presiede alla costruzione
e manutenzione di una chiesa”
SOA 5 sg. s.xiv. (Sav.) legat pro eius anima operi et fabrice ecclesie beate virginis marie de saona… libras ducentas.
fabrica top.
MBL 57 s.xi (Lérins) vineam de fabrica. RCA 50 a.1143
casal de fabrica. LJ.1 504 a.1202 desuptus cucurnum in
loco ubi dicitur fabrica.
(de) fabrica cognome
LJ.1 235 a.1168 guillielmo de fabrica. GVG 8 a.1190
petri de fabrica.
fabricare vb. “fabbricare, costruire”
VNB 5 a.1247 (Bonif.) ita tamen quod in ipso muro et
super ipsum quantum pro dicta medietate possis fabricare
et fabricari facere tignum et trabem ponere.
L fabrica. frabicare. D fablicar.
fabrus sm. “orefice”
DMC 129 a.1364 presentibus iohanne de configno, fabro.
LG 666 a.1406 ars fabrorum. LG 669 a.1406 de fabris.
de juramento fabrorum. homines de arte fabrorum. SA
235 a.1404 (Sav.) ars aurificum seu fabrorum. VTS 115
n. a.1500 (Sav.) carrubeus publicus contracte fabrorum.
MNS 1.16 a.1376 (Sav.) de sacramento aurificum qui
volgo appellantur fabri.
L fabrem. D fravego.
facharia sf. “mezzadria, forma di colonìa agricola che
prevede la divisione dei frutti fra il coltivatore e il padrone”
GR.2 32 (Nizza) si vero proprias terras dederit ad fachariam dividat decimam cum episcopo.
L facherius.
facem sf. “fascina”
RCP 173 a.1141 (Luni) tempore faciendi faces in bando
ponebat quod nemini liceret facere faces… –– pro lignis
habendis, facibus et lisca et pro cervatinis.
L faxare. D affasinamento.
facere vb. “fare”
CAR 17 sg. a.1431 et plures alias elemosinas fatiunt. ––
quodque sic fatiendo indemnitati ipsorum supplicantium
pie ac iuste succurietur. –– aut novam taxationem fatiant
aut alteram ipsarum duarum approbent. CAR 49 a.1459
et expensam fatam (factam) et exbursatam per dictos lavoratores.
L contrafacere. factum. falabote. falacha. farmare. façaben. fateinanti. fatiere. fatus. D fa.
facere vb. “procurarsi, raccogliere”
GDN 635 a.1254 (Noli) pro faciendis lignis. SNS 19
a.1404 (Sav.) non facient… ligna in nemore saone. CVQ
344 a.1407 (Quil.) quod aliqua persona non cepet vel
aranchet, faciet vel colligat cepas de brugo. SOV 240
a.1428 (On.) de multa seu mortaresio non faciendo…
item quod nemo debeat facere myrtum (v.l. multam) nisi
de suo… excepto cordoanibus quod possint accipere pro
suo usum tantum.
facetus sm. “specie di grosso colombo”
PVP 229 a.1456 culcera una plume faceti cum entema
quasi nova.
DUC.3 389 facha, facheta: columbae maioris species.
facherius sm. “mezzadro”
GR.2 32 (St.Pons)
L facharia.
facies sf. “filo (della spada)”
OP 91 a.1204 siracusanam civitatem… in facie gladii ceperunt.
DUC.3 390 facies gladii, ut in sacris scripturis os gladii,
acies, gallice fil de l’épée.
L faties. os.
fakida sf.
RCV 76 a.1233 (Vent.). item ubicumque sit homo seu
avere predictarum villarum et impeditum esset sucursum
sit in fakidam auditam ab omnibus predictarum villarum.
fachinus sm. “spada con il filo su un solo lato; arma
di cui era munito il vigile comunale”
PVP 279 a.1488 item tarcheta una cum suo costolerio sive fachino. GR 48 a.1519 (Alb.) ipse miles teneatur ire
semper associatus cum uno serviente saltem, et portare
semper baculum et ensem vel fachinum.
PVP 361, Gloss. PIA 57 n.114: origine araba discussa,
forse orientale.
L alfachinus. D facchino.
(de) facili loc. avv. “facilmente”
FCT 49 a.1441 (Triora) cupientes obviare scandalis et expensis atque distraxiis que de facili possunt committi…
facinorosus agg. facinoroso”
RCP 446 a.1230 (Sarz.) et ex mero imperio animadvertere in facinorosos et exercere gladii potestatem.
facionem sf. “fattura, fabbricazione”
BBL 102 a.1474 pro facione diversarum telarum.
L factionem. fautionem. D fassùn.
facitergium sm. “fazzoletto, asciugamano””
CDL 357 a.861 (Brescia) facitergio uno.
L faziolus.
facitius agg.
GR 48 a.1327 (Ovada) nec vendat carnes trognas non castratas pro castratis nec facitia pro non facitiis.
facius sm. “fascio, fardello”
VCB 204 a.1245 (Bonif.) facii xxxi. becunarum.
L faxius.
faci
facius n.p.; cognome
LMS 321 a.1224 a te facio osberguerio. CAT 144 a.1326
(Alb.) facius feeletus. DDG 712 a.1377 clemes de facio.
L (de) fatio.
faconcellus n.p.
DGC 301 a.1237 filius quondam faconcelli de poenzol.
L falconus. falcuncellus.
faconus sm. “specie di contenitore”
VCB 34 a.1238 (Bonif.) faconos duos cere que est cantaria sex.
factionem sf. “prestazione obbligatoria di lavoro”
RCP 25 a.963 (Luni) et nullus dux, marchio… res prefacte ecclesie invadere aut potestative ingredi vel mansionaticum facere, teloneum aut ullam publicam factionem
functionemque exigere ex rebus et familiis eiusdem ecclesie presumat. RCP 232 a.1231 (Sarz.) et ipse dominus
episcopus… condiciones, factiones, usantias, servicia,
redditus, dona, coltas, malecollecta, angarias et perangarias… et factiones villanaticas et singularias remisit.
LDS 32 “tutti gli stipendiati di bordo devono fare tutti i
lavori, factiones et angarias, consueti”. [si fa ivi riferimento a PCP dove però i termini suddetti non sono reperibili].
L facionem. fautionem.
factosa sf.
CSS 220 a.1435 (Sanr.) cucumerem, cucurbitam, merocelam, merenzanam, caules garbusios… item pro qualibet factosa in soldo uno.
factum sn. “fatto, affare”
DSP 93 a.1436 pro qualibet barcha ianue… que navigant
de ianua et ianuam redeunt cum rebus seu oneribus seu
pro factis suis vadunt. TL.3 653 a.1449 et si quis ex dictis stipendiariis… steterit per dies octo pro factis suis…
D faito.
factura sf. “fattura, sortilegio, malefizio”
CNM 397 a.1205 (Sav.) que dicitur fecisse malfitias sive
facturas carbario et eius familie. PCC 66 a.1311 (Sav.)
aut incantationes sortilegia aut auguria vel maleficia que
facture sive pestrigie vulgariter appellantur. GR 16 (=
GR.2 32) (Godano) de maliis et facturis non faciendis…
si quis fecerit maliam seu facturam pro facturando et
amaliando aliquam personam…
L facturare. faituraria. faiturerius. D faitura.
facturare vb. “danneggiare mediante malefizi”
GR 16 (= GR.2 32) (Godano) de maliis et facturis non
faciendis… si quis fecerit maliam seu facturam pro facturando et amaliando aliquam personam…
L factura. D afoeituraou. affueiturao.
facula sf. “candela per funerali”
PVP 320 a.1508 pro octo faculis cere, pro crucibus quatuor et uno brandono pro corpore (salma).
L fiacola. D facula.
facultatem sf. “facoltà accademica”
DSP 146 a.1500 omnes et singuli qui posthac doctoratus
gradum in civitate ianue ianue assumpserint sive in iure
civili sive in medicina aut quavis alia facultate… –– omnes qui doctoratus insignia cuiusvis facultatis in civitate
ianua assumunt, obligatos esse officio suo solvere ducatum unum auri.
fada sf. “falda della corazza”
PLL 466 (= VFD 223) a.1441 item fade petios n. 26.
TL.3 585 a.1449 par unum armorum bonum et completum cum fada una pro qualibet.
L falda. D fada.
fadatus agg.
NL.1 252 a.1210 si (runcini) decesserunt de morte fadata.
fadiga sf. “fatica”
CAR 38 a.1451 illi qui habent onus et fadigam dicti ponderis.
D fadiga.
368
fait
fadii top. (Parodi)
LJ.1 1361 a.1261 castagnetum unum in fadiis
L fo.
faduglaria top. (Piacenza)
SPL 738 “fattucchiera”: REW 3221.
L faitutaria.
fadum frigidum top.
RCA 315 a.1145 et per fadum frigidum.
PAC 9.
L fagidum frigidum. fau frigido. fo.
faea top. (Triora)
FST 111 a.1592 (Triora). usque ad costam faee, et a dicta
faea revertendo per ruinam…
L fo. D faea.
(de) fageta cognome
CAC 448 a.1180 (Sav.) filius anrici de fageta.
L fo.
fagia top.
MBL 193 s.xi. (Lérins) in territorio fage.
L fo.
fagidum frigidum top.
RCA 274 a.1060 in fagido frigido.
PAC 9.
L fadum frigidum. fau frigido. fo.
fago formioso top. (Quiliano)
PQV a.1263 (Gen.): *fagus formicosus (delle formiche)”
toponimo oggi scomparso”.
L fo.
fagum pulcrum top. (Sav.)
SRC 154 sg. a.1263 in fago pulcro. –– in valle fagi pulcri.
L fo.
faia / faya top.
MBL 192 s.xi. (Lérins) (rubr.) de la faia. PQV 64 s.xiii/
(Sav.) vallis que dividit territorium dolarii ab illis de
faya. SRC 669 a.1405 (Sav.) de villario faye. MSQ 171
a.1532 faia.
PQV 63: *terra fagea, o *fagula.
L fo.
(de) faia / faya cognome
MIA 84 a.1263 (Sav.) rainaldum de faia. CSF 80 a.1393
(finale) nicolinus de faya.
L fo.
fayare vb. “fasciare la nave, costruire il fasciame”
DCG 337 a.1383 galeas… fayare ab incenta infra de bonis quercubus.
L faxare.
faiga top.
LJ.1 1391 a.1261 ultra versus faigam.
L fo.
faige top.
LJ.1 1386 a.1261 medietatem castanearum de castagneto
de faigis.
L fo.
faylabulir cognome
PLP 68 a.1250 (Sav.) quidam de quiliano faylabulir.
L bulire. falabullir.
faissa sf. “fascia di terreno, terrazzamento”
MBL 19 s.xi. (Lérins) illas faissas qui se tenent cum condamina. MBL 246 a.1094 (Lérins) et in crau unam faissam.
L faiseta. faxa. D faisa.
faiseta sf. “piccola fascia di terra”
MBL 312 s.xii. (Lérins) iiiior ferragines et unam faisetam.
L faissa. D faisa.
faituraria sf. “fattucchiera”
CST 187 a.1381 (Taggia) non possit etiam aliqualiter recipi in habitatorem aliquem faiturarium sive faiturariam
vel publicam meretricem.
ALE 166: REW 3221. s.xv (Montelibretti) nulla femina
faciat fatuchiam.
L faduglaria. faiturarius. faytureria. D foitureria.
fait
faiturarius sm. “mago, stregone”
CST 187 a.1381 (Taggia) non possit etiam aliqualiter recipi in habitatorem aliquem faiturarium sive faiturariam
vel publicam meretricem.
L factura. faituraria. fayturerius.
faytureria sf. “fattucchiera”
GR 48 (Taggia) aliquem fayturerium sive aliquam faytureriam.
L factura. faituraria. D foitureria.
fayturerius sm. “mago, stregone”
GR 48 (Taggia) aliquem fayturerium sive aliquam faytureriam.
L factura. faiturarius.
faixorus sm. “fagiolo”
GR 76 (Ceriana) ortalia cuiusvis generis, cucurbitas, cucumeros, cicera, frixoros (corr.: faixoros), fabas, piserios.
L faxiolus.
faium frigidum top.
RCA 277 a.1024 de uno latere fine fossado de corvaria
montante in faio frigido.
PAC 10.
L fau frigido.
falabote cognome
GIB 385 a.1175 willelmus falabote.
L butem. facere.
falabullir n.p.
PLP 12 a.1250 (Sav.) falabullir iuratus interrogatus dixit.
L bulire. faylabulir.
falacha cognome
PVS 276 a.1316-18 leonardus falacha.
L facere.
falacia sf. “gioco di prestigio, esibizione del ciarlatano”
DSP 222 sg. (= BFG 420) a.1512 cantatores quos iharlatanos vulgus appellat… nec satis esse illis ipsas suas falacias exercere et fabulas suas decantare… –– cum damno etiam non mediocri inopis vulgi facile credentis fallaciis… ut nemo ex hoc genere hominum diebus negotiosis
decantet aut fallacias suas exerceat.
L fallamentum. D falir.
fallamentum sn. “delitto”
PLV 104 a.1260 (Alb.) dampna pro delictis seu fallamentis eorum.
L falacia. D falimento.
falla monacha / falamonicha cognome
RCA 328 a.1166 orcoita filia quondam oberti falle monache. DDG 158 a.1377 johannes falamonicha.
L monaca. falamonica.
falavus agg. (= flavus) “di colore fulvo”
LEM 184 a.1212 mulum unum falavum.
L falvus. fallus. favalus.
falcha sf. “asse posta sul bordo della nave, per rialzarla a copertura dei combattenti”
PLC 22 a.1301 item falchas pro dicta navi a popa usque
proram.
JAN 2.157. H. & R. KAHANE, RPh 19 (1965) 266: gr.
fßlkhj “grembiule di rinforzo” Polluce (s.ii. E.V.) fßlagx, passato in Occidente in epoca bizantina. DEI.2
1585 “dal gen. farca il fr. fargue”. REW 3152a. FEW
8.358. cf. CIV 84 sg. ven. falca.
L farcha. infarchatus.
falcare vb. “falciare”
CNG 160 (Zucc.) si… falcaverit vel messuerit de messe
vel blava aliena…
L falzonem. D fauza.
falcastrum “specie di coltello”
CNM 46 a.1204 (Sav.) falcastrum i. magnum de macellatore. BSR 328 a.1218 et semel inveni ottonem notarium
in trabe ante domum suam qui habebat falcastrum in terra.
GDN 637 a.1258 (Noli) habeat spatam… vel falcastrum.
L falzonem. folcastrum.
369
falc
falceta sf. “falcetto”
FNV 341 a.1259 cevarellum unum, falcetam unam.
L falcheta. falzonem.
falcheta top.
MBL 190 s.xi. (Lérins) pomairinca, martinenca, al debaudinca, falcheta, al molin.
L falceta.
falcidia sf. “quota ereditaria legittima”
CHAR 38 a.836 (Asti) quod… pro falcidia reservavi ad
germani sui. CGS.1 94 a.1157 filiabus meis ambabus do,
lego lb. lx. nomine falcidie et inde sint contente. CGS.1
197 a.1158 ego… instituo mihi heredem lambertum rocium filium meum ex sexta patrimonii mei nomine falcidie, et volo quod sit inde contentus. CAC 319 a.1180
(Sav.) statuo et volo quod, si contigerit me mori ante
uxorem meam, et filii mei nollent ei obedire e benefacere
sibi, sicut filii debent obedire et benefacere matri sue,
non habeant de bonis meis nisi tantum falcidiam, set
uxor mea habeat omnia bona mea. CNM 236 a.1204
(Sav.) item dedit rose… libras xxx. de libris lx. quas legavit dictus w. saccus ipsi rose nomine falcidie. LG 884
a.1404 quod heres rogatus restituere non retineat falcidiam… non possit aliquam falcidiam vel trabelianicam
retinere.
Cf. DUC.3 400.
falcinus sm. “falcetto”
CGG 148 a.1260 (PortoV.) item falcinum unum.
L falzonem.
falcionem / falcionus sm. “specie di coltello”
PLP 118 a.1250 (Sav.) et erexit stangam vel maciam et
ille erexit falcionem quem in manu habebat. LEM 262
a.1259 item duos falcionos.
L falzonem.
falconaria sf. “diritto di caccia col falcone”
BCG 47 s.xii. cum piscaria falconaria et omnibus venacionibus.
L falconus.
(preda) falconaria top. (Noli)
PMS 40 a.1189 (Sav.) usque ad predam falconariam.
falconem sm. (ornit.) “falcone”
GVG 175 a.1267 omnes… falcones lanerios grossos sanos.
L falcus.
falconem sm. “specie di coltello”
BSR 327 a.1218 percusserunt eum… de falconibus.
L falzonem.
falconem sm. nome di nave genovese
OP 86 ad a.1203 duas parvas naves stellam et falconem.
OP 92 ad a.1204 plures naves, inter quas gaçellam… et
falconem.
Cf. BNN 70, 72.
falconus sm. (ornit.) “falcone”
VCB 152 a.1239 (Bonif.) falconos quindecim quos habeo in barcha tui jacopini.
L faconcellus. falconaria. falcus. farconus.
falconus / falcuncellus nome di nave genovese
VNB 5 a.1247 (Bonif.) de primo lucro cursus seu aquisto
quod fecero cum sagitea mea que dicitur falcuncellus.
PTS 49 a.1258 quartum unum mee barce, que vocatur
falconus. FAG 59 a.1281 galeam meam que dicitur falconus.
L faconcellus.
falcus sm. “strumento bellico nautico, specie di falce
usata per tagliare i cordami delle navi nemiche”
BGS 140 a.1286 et cum pontibus, ballatoribus… falchis,
lapidibus, armis…
Jan.2.293.
L falconem. falconus. farchus.
fald
falda sf. “falda, parte inferiore della veste o della
corazza”
PLP 174 a.1250 (Sav.) cucurri et cepi virum meum ad
faldas. PCC 215 a.1398 (Sav.) debebat faldas seu fimbrias eiusdem domini Anthonioti… tangere. SOV 229
a.1428 (On.) sive collegerit (fructum) in cavagno, corba,
seu falda. TL.1 47 a. 1453 coiracias… lazanias… faldas… tarconos. PVP 235 a.1456 item pavexii seu falde
decem (IVI 361 “sembra indicare qui “taglio di stoffa,
forse per tende”). [Ma cf. TL.1 949 a.1459 pavenses sive
medie falde (di corazze)]. PVP 266 a.1462 item falde
iiii.or panni albi cuiusdalm gonelle a medio. PVP 298
a.1492 pro panno viride pro una goneleta pro faldis et
busto.
PVP 361 sg. Gloss. CLD li. BLG 48 “germ.” REW
3160.
L fada. faldata. faldatus. faldeta. fauda. faudatus. D faoda.
faldastorium sn. “faldistorio”
PMN 270 a.1251 faldastorium auro, margaritis, lapidibus
preciosis ornatum.
DUC.3 402 sg. faldistorium: sella plicatilis.
faldata sf. “quanto sta nella falda della gonna”
PLP 131 a.1250 (Sav.) interrogatus si alius sal similiter
fuit exoneratus, respondit non, quod sciam, preter forte
faldatas que vendebantur pro emendis victualibus.
L falda.
(pannus) faldatus sm. “specie di tessuto leggero”
DRG.2 236 a.1234 (Gen.) pecias quatuor pannorum faldatorum. VCB 9 a.1238 (Bonif.) pecias duas faldati.
DRG.2 292 a.1244 (Gen.) pannos blanchos et scarlatos
de sacho faldatos. DRG.3 647 a.1262 pecias duas faldatorum blancorum de ypra. BLC 31 a.1296 ballas sex
panni francigeni de scarleto et faldato. PCP 760 a.1316
faldati et tire.
DRG Gloss.: “drap plié à l’aide de la perche dite faudet,
genre de tissus identifié par Pegolotti à la gamurre, tissus
léger servant à confectionner des voiles couvrant la tête
des femmes”.
L fada. falda. fandatus. saldatus.
faldeta sf. “veste a pieghe”
CGS.2 204 a.1164 in volta invenimus saccum faldetarum
ipsorum minorum. GR 48 (Alb.) usus semivestium, que
vulgo faldette nuncupantur, omnino sit interdictus in celebrandis divinis officiis.
L falda. D fâdeta.
falletus agg. “di colore fulvo?”
FNV 165 a.1251 muletum unum falletum coctum de coronis pedum et rasum in cauda.
L fallus. falvus.
faletus cognome
PMS.2 124 a.1297 (Sav.) iacobo faleto de alba, civis saone. MIA 93 a.1303 Manuelli falleto.
D falletto.
falexiano top.
PAC 6 a.1011, 1012 ubi dicitur falexiano.
falodium sn. “falò, fuoco di avvistamento o di festa”
BBG 495 a.1413 pro falodiis fiendis de sero pro securitate. V.POGGI, Glig 18 (1891) 242 a.1424 excelsa et circumluminiosa fallodia cum amenis et melifluis campanarum sonitibus. BFG.1 651 a.1533 nec non ignes et falodia in palatio et per vicos ac plateas civitatis passim succendi.
SLS.1 276 sg. e n. CIV lxviii. cita G.ALESSIO, RLR 18
(1954) 7-12 e DELC 2, 478.
D fallodio.
faloparus cognome
SRC 500 a.1381 (Sav.) anthonius faloparus.
D faripa. farüpa.
370
famu
falsarius / falsatorem sm. “falsario”
RSC 252 a.1143 et hoc totum de eodem homine falsatore
monete in brevi scrivere faciam. RCP 120 a.1192 (Luni)
tricatoribus, falsariis et paltonariis et foretanis, latronibus… RCP 103 a.1201 (Luni) latronibus, furibus, tricatoribus, paltonariis et falsariis.
L falsificare. falsus.
falsificare vb. “falsificare, adulterare”
LG 551 a.1403 quod aliqua persona… non possit nec debeat falsificari safranum aliquod.
L falsus.
falçonus / falzonem sm. “specie di coltello”
CNM 275 a.1204 (Sav.) quem perculsit de falzone. VCB
68 a.1239 (Bonif.) falçonum unum.
L falcare. falcastrum. falceta. falcinus. falcionem. falcionus. falconem. fazonus. D fazon.
falçorius sm. [err. di lettura per falçonus?]
VCB 223 a.1245 (Bonif.) Reg. £ x. s.1 investite in pannis
et falçoriis.
falsus / falzus agg. “falso, falsificato”
SC 222 a.1006 edelprandus… dissit quod iam dicta adelgude genitrice sua talem cartula eidem monesterii non fecisset et eadem ofersione cartula falsa apellaset. CNM
239 a.1204 (Sav.) bizantius i. falzus in sacheto. PVS 382
a.1375 de illis qui mutato nomine faciunt vel fieri faciunt
cartam falsam. CSS 242 a.1435 (Sanr.) si fuerit… in ludendo operatus tasillus amoratus, tocatus, artificatus quomodolibet vel falsus…
L falsatorem. gambafalsa. D fazo.
fallus sm. “fiala, bottiglia”
GG.2 316 a.1206 poma xvi. de ambra et fallum i. de muscato. NL.1 318 a.1210 pignus… falli muscati xlv.
fallus cognome
LJ.1 826 a.1228 ansaldus fallus.
fallus / falvus agg. “di colore fulvo”
LMS 383 a.1224 mulam unam falvam. FNV 63 a.1237
mulos tres, duo quorum sunt falli at alter brunus.
DUC.3 408 falvus: fulvus, gallice fauve.
L falletus.
famagosta top. “Famagosta”
DAF 2 a.1299 petrus placerius comunis famagoste. PLC
67 a.1301 placeriis et servientibus communis famagoste.
DDG 279 a.1376 pro panorum auri et alia… delatis de
famagosta.
familiaria sf. “specie di lampada?”
IEL 94 a.1398 (Alb.) item tria mocatoria cum tribus familiariis.
famillus sm. “famiglio, servitore”
ASA 254 a.1350 (Alb.) unum famillum qui sit in numero
serventum potestatis.
L famulus. D fameglio.
famulatum sn. “rapporto di sudditanza e fedeltà
verso il proprietario della terra”
RCA 66 a.1143 laudaverunt quod oglerius… sit deinde
famulus dompni syri ianuensis archiepiscopi et famulatum sicut alii eius famuli ipsi exhibeat.
BIR 509 (s.x-xii.)
L famulus.
famulus sm. “tenitore di terre di proprietà della
Chiesa; fattore, amministratore”
RCA 66 a.1143 laudaverunt quod oglerius… sit deinde
famulus dompni syri ianuensis archiepiscopi et famulatum sicut alii eius famuli ipsi exhibeat. RCA 155 a.1143
fecit confessionem ante totam curiam quod ipse fidelitatem fecerat a tempore dompni airaldi episcopi omnibus
episcopis qui post eum fuerunt, idcirco quia famulus prefate curie est.
BIR 509 (sec. x°.) “si comprendono nella categoria dei
famuli gli aldii e gli arimanni”.
L famillus. famulatum. D famiglio.
famu
famulus sm. “fattore, amministratore, agente”
CGG 128 a.1260 professus fuit symoninus cavalerius nomine iohannis de folo, famuli sui.
fanale sm. “fanale, lanterna”
SGM 102 a.1376 duo fanalia… una lanterna ossis. PLL
467 a.1441 stropi pro fanalibus dunzene n. 20.
L fanarium. fananum.
fanale sn. “faro”
BCM 134 a.1483 per errore commisso in viagio sicilie,
quia scriba navis… fecerat creditricem in libro navis cabellam marinariorum de libris sex… de quibus facere debebat creditricem cabellam fanalis.
fananum sn. “fanale, lanterna”
VCB 303 a.1290 (Bonif.) fananum i.
L fanale. fanarium.
fanarius/ -m sn. “fanale, lanterna”
IA 35 a.1283 galee autem ianuenses continue et die et nocte
cum fanariis dictas naves insequebantur. VPM 388 sg. a.1340
(Gen.) fanarii sex. SSA.2 133 a.1345 (Sav.) lanternam, brandonum et candelas, seu fanarium et lucernam. VFD 91
a.1344 fanarii sex. LG 272 a.1373 fanaria viginti quatuor.
VPM 90, 388 gen. s.xii, dal medio-gr. fanßrion non
prima del s. xii.
L fanale. fananum. D fanà.
fanarium sn. “faro”
DSP 23 a.1459 item teneatur solvere… pro quolibet introitu sive qualibet vice in qua in portu ianue cum sua nave venerit et applicuerit denarios decem octo… occasione fanarii. SGS 243 a.1505 gabella fanarii.
D fa. fanà.
(de bono) fancello cognome
OSM 190 a.1190 enricus de bono fancello.
L bonus fancellus.
fancellus sm. “ragazzo, giovinetto”
GR 48 a.1519 (Sarz.) de non accipiendo filium vel fancellum alterius ad comedendum.
D fancello.
fancellus n.p.
BSR 87 a.1171. prefatus belle et fancellus et heredes eorum. LJ.1 548 a.1209 fancellus. SLS.2 313 a.1287
(PortoV.) a fancello pro uxore sua.
fandatus / fandrarius sm. “tessuto leggero”
DRG.2 269 a.1244 (Gen.) peciam unam fandati et cordas
et sarpelierias. GIB 544 a.1294 et peciis iii. fandrariorum.
L (pannus) faldatus.
fanellus agg. “di colore (di cavallo)”
SSL 220 a.1336 unus roncenus fanellus.
D fanettu.
fangotinus sm. “piccolo involto, fagottino”
TL.2 62 a.1460 fangotini duo coperti canabacii.
L fangotus.
fangotus sm. “involto, balla, fagotto”
DDG 229 a.1376 pro fusti ganoffanorum fangoto i. CDC
28 a.1386 safrani fangotus i. PLL 464 (= VFD 220)
a.1441 pannos sericos et fangotos pannorum.
L fangotinus. D fangottu.
fangus formagoso top. (Quiliano)
LJ.2 191 a.1289 loco ubi dicitur buzellus et fangus formagoso.
L formagoso. infangatus. D fangu.
(bona)fante n.p., f.
BCG.159 a.1047 at vos alberti… et bonafante qui et beriza iugalibus.
PAC 11 “[per infante]: qualcosa di più che un esempio di
aferesi”.
L fantinus. malfante.
fantinus sm. “bambino, putto”
AND.5 63 a.1535 promittit facere… portalle unum quadrum pulcrum et honorabilem… cum duobus fantinis seu
duobus animalibus.
L. bonafante. bonus fantinus. malfante.
371
fard
(bonus) fantinus n.p. m.
NL.1 186 a. 1203 filius meus bonus fantinus.
L fantinus.
fanus sm. “alveare”
GR 48 (Baiardo) fanos seu arbinarios habentes, ceram
vendere teneantur…
fa o fredo / fao frigido top.
RCA 85 a.1148 coerit de una parte terra que dicitur fa o
fredo. RCA 273 a.1143 fine fao frigido.
PAC 9.
L fau frigido.
faolie top. (Sav.)
SRC 364 a.1297 (Sav.) campum unum loco ubi dicitur
faolie.
L faollus.
faollus cognome
CGS.1 147 a.1157 marescotus faollus.
PAC 17: gen. mod. fòulu “granchio”
L faolie. D faolo.
fapa sf. (err. per supa?) “specie di veste”
CGG 167 a.1260 (PortoV.) fapam meam vocherami.
L supa.
fara sf.
SOV 42 a.1428 (On.) et potestas teneatur ipsam penam
exigere, si ab aliquo contrafactum fuerit. et illud idem facere possint imponere hominibus qui portaverint faras in
vias, ut ex viis deportet illa: et quod nemo proiciat lapides in via publica.
faraldus cognome
SRC 443 a.1382 (Gen.) franciscum faraldum notarium et
canzelarium comunis saone.
D faraldi.
pharaon top. (V.Varenna, Pegli)
RVV 60 a.1483 (liber livellorum sancti andree de sexto)
terra boschiva vocata pharaon.
D faone. faraone.
farassonus sm. “lucignolo”
GR 48 (Nizza) quod brandoni cere non habeant farassonum cotoni novi.
D fara. farase.
farcha sf. “falca, asse rialzato sul bordo della nave
per riparo dei combattenti”
PLL 469 a.1441 farche pro orlo…
L falcha. infarcatus.
farconem / farconus sm. “falcone, pezzo di artiglieria”
AND.6 406 a.1508 construere pecia tria artegiorum bronzi videlicet canonum unum et reliqua duo pecia dicta farcones ponderis cantariorum quinque in circa singulum
eorum. AND.6 410 a.1508 occasione trium peciorum
bronzii videlicet canoni et farconorum.
L forconem.
farchus cognome
TCL s.v. rulandette: a.1361 rollandus farchus de loan.
LJ.2 926 a.1384 luchellus farcus. SCS 297 a.1530 laurentius farchus.
L falcus. D farcu.
fardeletus sm. “fardello, pacchetto”
CGG 221 a.1260 (PortoV.) et alias res ipsorum, que sunt
in duobus fardeletis. CDC 118 a.1392 auri de lucha fardeletus i. CDC 128 a.1392 mercium fardeletus i.
L fardellus.
fardellus/ -m sm/n. “fardello, collo, imballaggio”
CGS.2 80 a.1162 pro fardellis… quos nobis reddidit.
VCB 7 a.1238 (Bonif.) fardellum unum pannorum coloris. VCB 40 a.1238 (Bonif.) fardelli duo qui erant ligati
scilicet unus de corda de erba et alius de corde de canabo. LEM 241 a.1240 fardelum unum sete. CGG 220 sg.
a.1260 (PortoV.) quibus fardelli et res ablate fuerunt
per… predones sive pirratas. –– fardellos viii. telarum.
fare
BRG 306 a.1274 fardelum unum sete guiele qui est menarum quinquaginta ut dico. DAF 21 a.1300 obligo tibi
pignori… fardella sexdecim serici gialli. DDG 223
a.1376 pro septe fardello i. CDC 20 a.1386 mercium fardellus i. CDC 59 a.1386 vulpium fardelli ii. PVP 290
a.1492 septe stravai azie 39… in uno fardello habito a
johanne baptista.
PIA 41 n.46: dall’arabo.
L fardeletus. D fardu.
faretrum sn. “feretro”
GSS 41 a.1330 (Sarz.) debeant… mortuos balneare et
suare et in faretris ad ecclesiam deportare.
farfices sf.pl. “forbici, cesoie”
GC.2 35 a.1191 et omnia alia utensilia debebunt esse
commune, preter quod pinellus debebit habere de proprio
farfices.
L forcipes. forfices.
(caput) farii top. “Capo di Faro”
BBG 490 a.1413 pro turris capitis farii.
D faru.
farina sf. “farina”
LJ.1 1486 a.1279 farinam, fabas, ciceros. PVP 295
a.1494 pro precio minarum 7 farine empte ab antonio farinoto.
D fàin-a. fen-a.
farinacius sm. “crusca sottile”
CAC 39 a.1178 et vos debetis habere medietatem molture et omni mense in quo (molendinum) laborabit minam
unam pro vianda et farinacium piccature. CST 179
a.1381 (Taggia) et semper quando molendisum piccaverit
debeant ponere ad implendum ipsum molendinum unum
multurarium grani et unum aliud farinacii.
D fainasu.
farinacius cognome
BSR 411 a.1254 johannes farinacius.
farinotus sm. “venditore di farina”
ASA 282 a.1350 (Alb.) aliquem molinarium vel tiratorem sive farinotum vel quovis nomine censeantur. PVP
295 a.1494 pro precio minarum 7 farine empte ab antonio farinoto.
D fainotu.
farmare vb. “danneggiare, fare del male”
LMS 413 a.1224 omnia mala fiscula qui venenum et tosicum in buca portant, quod nullo tempore possint farmare
petro.
L facere. farmau.
farmau cognome
GC.2 208 a.1192 cum ottone farmau.
L farmare.
façaben n.p.
CDG.2 218 a.1175 façaben frenguellus.
L facere.
façabona n.p.
GG 368 a.1203 façabona de boiasco.
L fatiem.
fazanus sm. (ornit.) “fagiano”
LG 702 a.1406 galinas, capones, pullos, fazanos, columbos, perdices.
L faxanus. D faxan.
fassare vb. “fasciare”
SFG 2.290 a.1375 ballassi tres qui ponderant karat. lxxx
sive octaginta, fassati in una pecia sive tella.
L faxare. fasciatus.
fascia sf. “fascia di terra, terrazzamento”
FST 79 a.1592 (Triora). super fasciam caverne secche.
REW 3208. SCT 30 sg. “misura di superficie agraria;
elem. toponom.” PSP 87 n.211: “tecnica di terrazzamento
già documentata in CIL XII. 6032/a fines fasciae fundi
pacatiani”.
L faxa. D fascia.
372
fazo
fasciatus agg. “fasciato, rivestito”
AND.6 33 a.1516 item bancum scanni cum suo pogiolo
fulcito et fasciato cum suis canteris.
L fassare.
fascem / fascius / fassem sm. “fascio, fardello”
RCA 38 a.1143 turtexanus dat fascium i. spitorum.
CGS.1 226 a.1158 sex fasces braçilis. PLP 123 a.1250
(Sav.) fascem unum vulpinarum. LJ.1 1487 a.1279 bastaxii habere debent… de fascio salis m. iiii. RVN 124
s.xiv (Noli) si quis ponderabit filum de canepo solvat denarios quatuor pro fascio, sive pro bisaca. LG 552
a.1403 torsellos sive fasses. DKR 175 a.1414 de filatis
fasciis quattuordecim. GR 100 (Ovada) si… inciderit in
alienis gorretis… solvat bannum… pro fascio sol. V.
PTA 630. REW 3214.
L faxius. D fasciu.
fazella sf.
GR 48 (Monaco) gabelle fazellarum per forenses emendarum.
D fascella.
fasene
LMS 413 a.1224 ego… te incanto… de scorfano de lupo
de cane rabioso de fasene.
ADT 12 sgg.
fassia sf. “fascia di terra”
BNA 234 a.1260 (Vent.). cum fassis et ortis contiguis.
GR 2.32 (Diano) estimatores referre debeant quanta erit
terra pro qualibet fassia.
L faxa. D fassia.
fassiare vb. “fasciare, rivestire”
IA 52 ad a.1284 armaverunt lxxii galeas et duas platas honeratas trabucis et lapidibus scarleto fassiatis, se vana gloriando ad ultimum, quod prope portum ianue venirent in
tantum, quod supra modulum proicerent lapides taliter fassiatos. TL.3 668 a.1449 (Caffa) ministralis habere et tenere teneatur capitios quatuor fassiatos ferro ad mensuram
razam. CP 996 a.1473 unam crucem argenteam ex duabus
magnis auratam, fasiatam cum uno ex mandilis septe.
L faxare.
fasicus sm. “elemento architettonico”
CDG 3.68 a.1192 (Costant.) desuper predictum cosmitem et
usque ad ipsam trullam est ornata musivo aureo et de coloribus cum duobus postibus, uno fasico cum pectoralibus duobus cum ostiis, cancellatis et fenestris. CDG.3 70 a.1192
(Costant.) parvum caricoxilum sustentatum muris et leptocalamis duobus et poste, fasico magno uno et alio versus septentrionem leptocalamo ocioso uno et pavimentum… ––
sala magna… sustentata muris et columpnis duabus magnis
circumsepta postibus marmoreis sex, uno fasico recto, cancello uno, gipseis tabulis cum vitris defective.
(de) façili loc. avv. “facilmente”
IA 33 ad a.1283 et cotidie apud portum veneris venire de
façili poterant, cum cotidie esset ventus ad levantem vel
syroco, et moris est illis temporibus.
fasiolum sm. “fagiolo”
PPV 81 a.1370 (PortoV.) cicera fabas fasiola.
L fazolus.
faziolus sm. “fazzoletto, copricapo”
DDG 360 a.1376 pro… fazioli fangoto i.
L facitergium. D faciol.
fassium sn. “fascio, fascina”
CSS 232 a.1435 (Sanr.) nec etiam lignamina burgororum
(err. per brugorum?) et armoinorum nec alia lignamina
de quibus possit deferri, seu extrahi, salcinata vel aliquod
fassium pro comburendo. PVP 267 a.1462 fassia dogarum de nicia pro barrilotis xxx.
L faxius.
fazolus cognome
DRG.3 845 a.1293 enricum fazolum civem ianue.
L fasiolum. fasulus. faxolus. D faxö’.
fazo
fazonus sm. “specie di coltello, pugnale”
ASA 430 a.1350 (Alb.) ictum cum cultello, spata, fazono, penato, macia, ferro.
L falzonem.
fasulus sm. “fagiolo”
DMC 487 s.xv. exceptis grano, ordeo, fasulis, fabis, ciceribus.
L fazolus.
fassus sm. “fascio, fardello”
PVP 310 a.1504 pro fassis 5 cannarum. GR 2.32 (Naticino) euntes per viam cum fassis vel sine, caregatis vel non
caregatis…
L faxius.
fateinanti cognome
PLS 347 a.1301 tibi alegrino fateinanti.
L facere. fatinanti.
faties sf. “faccia, viso”
CNM 309 a.1205 perculsit dictam stellam per fatiem de
manu.
L façabona. D faza.
faties sf. “filo (della spada)”
OP 98 a.1205 et plures ex illis in fatiem gladii interfecerunt.
DUC.3 390 facies gladii, ut in sacris scripturis os gladii,
acies, gallice fil de l’épée.
L facies. os.
fatiere vb. “fare”
CSL 52 s.xiii. non habeat denarios qui dantur pro pictantia fatientibus officium.
L facere.
fatiga sf. “fatica, lavoro”
SSA 261 a.1330 (Sav.) fecerunt rationem de expensis
fornariorum et fatiga… –– briga sive fatiga. ASA 49
a.1389 (Alb.) pro eius labore et fatiga aptandi et manutenendi relogium comunis.
L fatigavetula. fatigium. D fatiga.
(de) fatiga cognome
SRC 192 a.1265 (Sav.) iohan de fatiga.
fatigavetula cognome
CDG.3 28 a.1192 bernardus fatigavetula.
L fatiga.
fatigium sn. “fatica, lavoro”
CDL 731 a.907 (Nonantola) pro anime nostre mercedem
et pro nostro fatigio pro eodem grano.
L fatiga.
fatinanti cognome
DDG 273 a.1376 babilanus fatinanti. VSC 51 a.1444 venerabilis dominus melchion fatinanti. DMC 408 a.1507
augustinus fatinanti.
L fateinanti.
(de) fatio cognome
SRC 577 a.1397 (Gen.) dominus raffael de fatio.
L facius.
fatus ptc. “fatto”
CAR 49 a.1459 et expensam fatam et exbursatam per
dictos lavoratores.
L facere.
fatus agg. “scipito?”
OSM 221 a.1190 albertus buca fata.
L buca fata.
faucem sf. “foce”
OSM 204 a.1190 in maritimam… usque ad faucem rome. BSR 178 a.1200 molendini de fauce. PRV 65
a.1229 (Sarz.) ire et redire per faucem macre.
L fucem.
fauda sf. “falda, fianco di monte”
GR 2.32 (Sanr.) per costam illam usque ad faudas dicti
monti bugnoni.
L falda. D falda. faudo.
373
faxa
faudatus sm. “specie di panno”
DRG.2 252 a.1239 media pecia faudati. DRG.2 269
a.1244 peciam unam faudati et cordas et sarpelerias.
DRG.2 575 a.1259 in peciis triginta faudatorum tinctorum. FCD 2.115 a.1277 lb… implicatas in faudatis.
L falda.
faudignoni top.
NL.2 46 a.1216 alius pecie terre que est in faudignonis.
fau frigido top.
RCA 235 a.1039 coheret ei de una parte fau frigido, de
alia parte fluvio lavania.
L fadum frigidum. (in) fagido frigido. (in) faio frigido. fa
o fredo. fao frigido. fo.
faum cascavi top.
RCA 18 a.1143 usque ad faum cascavi.
PAC 9. RCA 782 (Gloss.) faum “selva di faggi”.
L fo.
fautionem sf. “fazione, partito politico”
OC 219 ad a.1169 etenim per plebeia nostra rasse et fautiones semper tempore litis civilis aderant.
L facionem. factionem.
favagrega top. (Gen.)
SMV 10 a.1131 et hoc quod nobis pertinet in favagrega.
L faba. D faa greca. fava. grego.
(de) favali cognome
COS 100 a.1186 oberti de favali.
L faba. favalium. favaria.
favalium top. (Toirano)
IEA 158 a.1233 (Alb.) loco ubi dicitur favalium.
L faba. favali. favaria.
favalus agg. “di colore fulvo”
RCP 586 a.1181 (Luni) palafredum favalum.
L falavus.
favaria top. “od. Favaire (Alassio)”
CAT 123 a.1323 (Alb.) terra de favaria.
TAL 17, 66.
L faba. favali. favalium. D favaire.
favonius sm. “vento di ponente”
UAR 136 ca 1330.
favorabilis agg. “favorevole”
RGL 19 a.1576 votum favorabile.
D favoraber.
favus sm “favo di miele”
GR 16 a.1435 (Sanr.) si aliqua persona commiserit furtum in examine seu alveario apum, sive favo melis alicuius… GR 48 (Baiardo) fanos (corr: favos) seu arbinarios habentes ceram vendere teneantur.
faxa sf. “fascia di terra, terrazzamento”
OSM 29 a.1190 domus de levana cum terra de circum,
faxa in qua sunt barche (biche). BSR 303 a.1208 a maceria que tenditur desuper a domo corbelli per altitudinem usque ad faxam terre. SRB 334 a.1407 (Quil.) in
contracta faxe corvarii.
L faissa. fascia. fassia. faxia. feixa. D fascia.
faxa top.; elem. topon.
CAC 358 a.1181 (Legino) locus qui dicitur faxa. SRB
334 a.1407 (Quil.) in contracta faxe corvarii. SCT 31 ad
faxam planam… in camugi.
L faxaplana.
faxanus cognome
DDG 83 a.1376 de leone faxano.
L fazanus. D faxan.
faxaplana top. (Camogli)
GG 248 (= SCT 31) a.1203 ad faxam planam… in camugi.
L faxa.
faxare vb. “fasciare, imballare”
VCB 7 a.1238 (Bonif.) fardellum unum panorum… qui
erant faxati inter unam voliam de vintenis. DRG.2 575
a.1259 in vogiis in quibus faxati sunt dicti panni.
L facem. fayare. fassare. fassiare. faxatura. faxiatus.
faxiola. D faxar.
faxa
faxatura sf. “fasciame di nave”
GG 515 a.1205 totam faxaturam unius galee conductam
in ripa ianue meis expensis, rationando in predicta faxatura illas tolas quas tu… comparasti.
L faxare.
faxedum top.
COS 106 a.1186 in rovere, in faxedo, in vallesella.
L faxetum. fo.
faxella sf. “fiamma, torcia”
SSA.2 133 a.1345 (Sav.) quod aliqua persona non debeat
portare de nocte aliquas faxellas nec tiçonum seu aliquem focum per civitatem saone.
D faxella.
faxem sm. “fascio”
CNM 216 a.1204 (Sav.) de faxe stupe denarios vi. CNM
58 a.1205 (Sav.) de prexio ii. faxium de boldronis.
L faxius.
faxetum top. (Alassio)
CAT 120 a.1323 (Sav.) pro terra de faxeto.
TAL 17.
L fo.g
faxetus sm. “involto, fagotto”
CDC 42 a.1386 lane filate faxetus i.
L faxius.
faxia sf. “fascia di terra, terrazzamento”
PTS 80 a.1259 (PortoV.) illas duas faxias terre loci mei
quem habeo in districtu portusveneris. CST 294 a.1381
(Taggia) usque ad faxias iohannis ferraris.
L faxa.
faxiatus agg. “fasciato, avvolto””
IA 41 a.1283 lapides faxiatos de scarleto rubeo. PVP
256 a.1459 item gona una panni mischi pro homine foderata penna luporum cerveriorum, faxiata in uno linteamine trium tellorum.
L faxare.
faxiola sf. “fasciola per neonati”
PVP 262 a.1461 certi patareli lini et de panno cum suis
faxiolis.
L faxare. D fasciöra.
faxiolus sm. “fagiolo”
DMC 477 2/xv. granum, ordeum, milium, panicum, carrube, lentigie, fabe, faxioli, cicera.
L faxolus. faixorus.
faxius / -m sm/n. “fascio, involto”
RCP 221 a.1197 (Luni) vi. faxios straminis pro equis. VCB
7 a.1238 (Bonif.) faxios quatuor beccunarum. CGG 221
a.1260 (PortoV.) fardellos viii. telarum et faxium unum
scutorum. DDG 223 a.1376 pro filati faxiis lxx. DDG
893 a.1377 pro… sartie faxiis xii. CDC 9 a.1386 filati
faxia xx. CDC 15 a.1386 boldronorum faxia x, pecia cccc.
L facius. fascem. fascius. fassem. fassium. fassus.
faxem. faxetus. faxus. flaxius. saxius. saxus.
(de) faxol / cognome
CGS.1 124 a.1157 vassallus filius sibilie de faxol.
L faxolus.
faxolum top.
CGS.1 124 a.1157 terre que est in faxolo.
L faxolus.
(in) faxollis top. (Rapallo)
BNA 547 a.1263 (Rapallo) in territorio rapalli, in eadem
contrata, in faxollis, aliam peciam arboratam.
L faxolus.
(de) faxolo cognome
BSR 193 a.1206 baiamons de faxolo. LMS xxx. a.1259
bartholomeous de faxolo notarius.
L faxolus.
faxolus sm. “fagiolo”
LJ.1 1486 a.1279 fabas ciceros faxolos castanea. ICG
6.151 s. xiii-xiv. pro qualibet mina… faxolorum.
L fazolus. faxiolus. (de) faxol. faxolum. (in) faxollis. (de)
faxolo. D faxö.
374
fegi
faxus sm. “fascio, fardello”
VCB 203 a.1245 (Bonif.) faxos xxx. beccunarum.
L faxius.
fea sf. “pecora”
ASA 273 a.1350 (Sav.) aliquem ovem seu feam.
L feta. D fea.
featerius sm. “chi teneva feudo dai feudatari”
GR 48 a.1288 (Alb.) ut featerii non maneant in consilio.
–– non possit aliquis featerius qui feudum tenet ab aliquo
domino stare ad consilium.
DUC.3 426 featum: feudum.
L feudum.
febrem continuam sf. “febbre malarica”
SAS 94 a.1345 (Sav.) aliquis medicus qui curaverit egrotum vel egrotam pacientem febrem continuam, vel duplicem tercianam, non debeat ire ad egrotum ultra semel,
nisi prius ei denunciaverit quod se debet penitenciare.
febretta sf.
DRG.2 478 a.1253 (Gen.) pecias sex pannorum morelium de doaxio et febrettas octo.
feca sf. “fetta, quota, porzione”
CGS.1 354 a.1160 mediam fecam molendini de glarea et
unam fecam minus novena molendini de monte.
L feta.
fecem sf. “feccia, tartaro”
LG 435 a.1383 de murta et fece non comburenda.
L fecia.
fecia sf. “feccia, tartaro”
DDG 399 a.1376 pro fecia et alumine de fecia per £ c.
L fecem. fegia. D fexa.
federationem sf. “federazione, alleanza”
AI 2.33 a.1258 anno etiam precedenti segnoria (della
città di Accon) erat ex federatione et colligatione (di
Marsiglia e Provenza) cum ianuensibus.
federe vb. “tagliare, bucare”
GSS 59 a.1330 (Sarz.) vel astricum strate destruere… vel
vias federe vel fedi facere.
feeletus cognome
CAT 144 a.1326 (Alb.) facius feeletus.
L ferexa.
fega sf. “feccia, tartaro”
CNM 216 a.1204 (Sav.) de somma (soma, carico) fege
denarios ii. SRB 35 a.1212 (Alba) xi. saccos fege… ––
suam fegam.
L fegia.
fegatellum sn. “fegato”
RCP 139 a.1188 (Luni) excepto… fegatello capretorum.
L fegatum.
fegatum sn. “fegato”
RCP 140 a.1188 (Luni) coci debent habere pelles tantum
et collare predictorum animalium et coratas, preter duas
partes fegati.
G.PARIS, “ficatum en roman, in MLA 41-63. C.SALVIONI,
AGI 16 (1902-04-05) 195. SAP 403. GUA 202, 549.
C.PLUMMER, ALM 2 (1925-26) 15. REW 8494. FEW.3
492. RGS § 28.
L fegatellum. fiagus. figaretum. figatum. figulum. figutum.
fegia sf. “feccia, tartaro”
CGS.2 74 a.1162 cepi a te… tantum fegie xxviii minas.
CNM 308 ca.1203 (Sav.) sacos in quibus erat tunc fegia.
NL.1 151 a.1203 lib. … implicitas in bombecio, in fegia
et in mutuo. NL.2 158 lbs. … implicitas in fegia. NL.2
298 a.1225 lib. … que sunt implicite in miliarensibus et
vintenis et fegia. LG 601 a.1403 de murta fegia rasuris
rotundaturis et buellis non comburendis.
LEM 101 “sostanza per la lavorazione dell lana, non
sappiam bene cosa fosse”.
L fecia. fega. D fexa.
fegl
feglinum top.
SCS 305 a.1530 (Sav.) ecclesia sancti laurentii de feglino.
D fegìn.
feira sf. “fiera, mercato”
OC 182 a.1165 tum quia nundine sancti egidii erant, idest feira sancti egidii. COS 5 a.1186 portat… ad feiram
sancti raphaelis.
L feria.
feiree
IEL 94 a.1388 item manteletum unum de feiree.
feixa sf. “fascia di terra”
MBL 323 sg. s. xi. (Lérins) una feixa… et duas feixas,
quas tenet fulco cox, et dant tascam…
L faxa.
fel parola ingiuriosa
PLP 100 a.1250 (Sav.) et tunc dixit mihi fel bachalare senex latro qui non potes ferre brachas.
L felie.
felcata sf. “specie di formaggetta seccata su steli di
felce”
GR.2 32 (Ormea) aliquis berberius non debeat aportare
aliquam felcatam vel zoncatam.
L ferexa.
felecto top.
RCA 165 a.1060 ( o 1075) in loco ubi dicitur felecto.
L felectum. ferexa.
felectosus agg. “ricco di felci” elem. topon.
BCG 31 a.990 in casale felectoso.
L felectum. felegosus. ferexa.
felectule top.
BCG 129 a.1025 in loco et fundo felectule.
L felectum. ferexa.
felectum top.
BCG 134 a.1027 in felecto.
PAC 9. Cf. RGS § 1141 filictum “felceto”
L felecto. felectosus. felectule. feleitum. feleto.
fletum.ferexa. D filetta.
felegare vb. “raccogliere felci”
LJ.1 509 a.1204 lignandi et glandandi et fenandi et herbandi et felegandi et pascendi cum bestiis.
L ferexa.
felegaria top.
RCA 249 a.990 pecia una de terra que est subtus castro
ubi nominatur felegaria. MSS 107 (= FNU 31) a.1137
(Sezzé, Gen.) in loco qui dicitur felegaria. CGG 89
a.1259 (PortoV.) iacopini de felegaria (od. Felegara, La
Spezia).
L felegarius. (ad) felegarolias. (in) feregariis. ferexa.
D felegara.
felegarius cognome
BNA 129 a.1259 (Vent.). iohannis felegarii.
L ferexa.
(ad) felegarolias top.
LJ.1 1364 a.1261 quantum de terris quas tenet ad felegarolias.
L ferexa.
felegata “canestro fatto di felci”
GR 48 a.1297 (Apric.) colligere in cavagno aut inginio,
sive in corba et in alio aliquo vase seu felegata alienas
uvas.
L ferexa.
felegerius cognome
LMS 407 a.1224 ansaldus felegerius.
L ferexa. D fregaie.
felegetum top. (Sav.)
CAC 38 a.1178 (Sav.) carta tebaldi de felegeto de lavagnola… quod habeo et possideo in felegeto.
NSS 258.
L fellegius. feleguetum. ferexa.
375
fene
fellegius top. (Albisola)
CNM 40 a.1204 (Sav.) fellegius in territorio albuzole.
L felegetum. ferexa.
felegosus agg. “ricco di felci” elem. topon.
BCG 15 a.969 et in campo felegoso.
L felectosus. D fregoso.
feleguetum top. (Vent.)
BNA 274 a.1260 (Vent.) una pecia terre posite in felegueto.
TMV 68.
L ferexa. felegetum.
(de) feleito cognome
RCA 82 a.1148 dominicus de feleito.
PAC 9.
L felectum. ferexa
feleçosa top. (Sav.)
SRC 173 a.1263 (Sav.) in feleçosa. in insulela. in insula
fereçosa.
L ferexa. fereçosus.
feleteria top. “Filattiera”
CGG 205 a.1260 (PortoV.) domini actonis archipresbiter
de feleteria.
L ferexa. feletore. D filattiera.
feleto top.
CGG 147 a.1260 (PortoV.) occasione unius molendini
qui est in territorio de quinto, loco dicto de feleto.
L ferexa. felectum. feletum.
feletore top.
RCA 294 a.1012 fine via da ravinello, que pergit a feletore usque in litus maris.
PAC 7.
L ferexa. felecteria.
feletum top.
RCA 19 a.1143 decimas de feleto. LJ.1 508 a.1204 in
feletto. VCB 298 sg. a.1289 (Bonif.) percipere et recolligere erbaticum feleti et iura que habet occasione potestarie bonifacii.
L ferexa. felectum. feleto.
felie sn. “fiele”
DDG 220 a.1376 pro felie et feramenti… DDG 257
a.1376 pro felie caratelis x.
L fel. D fe.
feligarolio top. “Frugarolo (Bosco Marengo)”
SPL 733 sg. a.1176 feligarolio.
L filigarolium. ferexa. D frugarolo.
felippus n.p. “Filippo”
RCA 101 a.1172 lambertus de felippo.
PAC 5.
L (de) firpo. D feripo.
felisa sf. “filza notarile”
GR 48 a.1519 (Alb.) teneatur facere recipi dicta testium
et ponere in cartulario seu actis vel felisa.
L filza
fellonus cognome
MIA 86 a.1293 (Sav.) iohannis felloni notarii.
L fellus.
feltrum sn. “feltro”
CA 606 a.1292 in ij feltris pro sella nicholai. CPB 245
(Piac.) item sex capelos feltri et coraminis.GUA 440.
BLG 47 n.88.
L feutrum. filitrus. filtrum. freltatus.
fellus agg. “fellone, traditore”
PLP 111 a.1250 (Sav.) dicens quod mentiebamur tamquam felli et periuri.
L fellonus. D felon.
fenegosa top. (Sav.)
SRC 349 a.1297 (Sav.) in insula de fenegosa.
L fereçosus. ferexa.
feme
femella sf. “erba con cui si adulterava lo zafferano”
LG 552 a.1403 (Rubr. de safrano falsato). nec possit aliquis… femellam, sive herbam que dicitur femella vendere,
tenere vel modo aliquo alienare sub pena soldorum x.GR 49.
L femina. D femela.
femerius sm. “immondezzaio” [cf. fr. fumier?]
GR 2.32 (Sospello) de banno contra facientes femerios in
plateis.
femina sf. “femmina, donna”
CAC 232 a.1180 (Sav.) quod si eos (soldos) vastarem,
aut ludendo aut in feminis… RVN 73 s.xiv. (Nolio) sive
masculos sive feminas. PPV 97 a.1370 (PortoV.) femine
de mondo vel taides
L femella. D femena.
fena top. (Quiliano)
LJ.2 193 a.1289 fossatus cui dicitur fena.
L fenum.
fenare vb. “tagliare il fieno”
FCT 21 a.1280 (Triora) vel quousque (prata) fuerint fenata et segata. CST 293 a.1381 (Taggia) fenare, vel erbam colligere, vel portare, vel ligare.
L fenum.
fenarium sn. “fienile”
CST 309 a.1381 (Taggia) si vero ignem posuerint in paglariis vel fenario, condempnentur…
fenarolius cognome
GC 294 a.1191 johannes fenarolius.
L fenum.
feneratorem sm. “prestatore di denaro a interesse”
LDS 18.
fenerium sn. “fienile”
RLB 33 a.1283 (Castellaro) item si quis fenerium vel
pullerium alienum fregerit.
L fenum.
fenestra sf. “loggia, finestra, vetrina di bottega, bottega per la vendita al minuto”
CAC 418 a.1181 (Sav.) actum in fenestra armanni piliçarii. PLP 85 a.1250 (Sav.) dixit iveram ad fenestram paschalini qui inciderat mihi bracas et camisias… pascualinus incidit paria quatuor caligarum et… suebat eas in
fenestra mea. SFG 1.77 a.1252 facere panem per se et
familiam suam ad vendendum in fenestra sua. SSA.2 31
a.1345 (Sav.) non vendat panem in plathea, nisi tantum
in domibus et fenestris domorum saone. CST 273 a.1381
(Taggia) in domo vel fenestra domus. LG 400 a.1383 teneantur (pancogoli) habere et tenere super eorum fenestris panem secundum metam sibi datam. BVP 52
a.1490 (cf. PVP 307)qui fecit fenestras vitreas. GR 49
(Capriata) quelibet persona vendens ad retalium sive ad
fenestram teneatur vendere ad pensas.
SOV Gloss. (On.) vendere ad fenestram “vendere al minuto”.
L fenestrela. D fenestra.
fenestrela sf. “feritoia?”
TL.1 833 a.1458 (armi e accessori) iohi pro fenestrelis
miliare unum.
L fenestra.
feniculus sm. “finocchio, seme di finocchio”
LEM 257 a.1259 (invent. di speziale) item rubos duos feniculi. SOV 233 a.1428 (On.) caules cucurbitas seu feniculos.
L fenogia. fenogius. fenogletum. fenoial. fenugia. fenugius. D fenuggiu.
feniculus n.p.
CNM 232 a.1205 (Sav.) feniculus de torano. BNA 10
a.1259 (Vent.) feniculus lanfredus. SRC 179 a.1264
(Sav.) feniculus de viarasca. PCA 47 a.1283 (Alb.) feniculus henricus de coasco. FVA 144 a.1327 (Alb.) heredes feniculi moyselli. PSN 94, 96n. a.1394 (Pigna). feniculus robaudi.
L fenugius.
376
fera
fenogestus / fenogetus sm. “balza, falpalà”
BOV 550 a.1452 (Sav.) nec portare ad aliquas jorneas neque ad manicas strictas gonarum aliquos fenogestos neque monstras vel aliter de aliquo brocato cremexi.
MAS 41 a.1463 franzias seu fenogetos. GR 49 licitum
sit facere… arcellas, cinctos, franxias seu fenogetos de
septa tantum.
RNB 88 sg. neogr. finougkûti “falda, aletta, bordura di
giuppone”, dal genov.
L fenogletum. D fenogieto.
fenogius / -a n.p., cognome .
LJ.1 735 a.1224 fenogius. PMS.2 64 a.1278 fenogius
macellator. BSA 139 a.1373 (Alb.) fenogia uxor condam
petri de valis. SRB 249 a.1394 (Sav.) bartholomeus fenogius. GDN 658 a.1500 (Noli) antonius fenogius.
L fenugius.
fenogletum top.
RCA 285 a.1059 in fenogleto.
L fenogetus. feniculus.
fenoial top.
SMV 85 a.1211 ubi dicitur fenoial.
L fenugius.
fenugius / -a n.p., cognome
LMS 55 a.1222 johanna fenugia. FAF 178 a.1252 fenugium. LJ.1 1308 a.1259 johannes fenugius. PSN 96n.
a.1259 (Baiardo) fenugius. SRC 166 a.1263 (Sav.) medietatem unius campi cum fenugio. SRC 192 a.1265
(Sav.) fenugius de dodis. SRC 552 a.1389 (Noli) iohannes fenugius.
L feniculus. fenogius. fenoial.
fenum sn. “fieno”
GR.2 22 cesas omnes que sunt in lateribus viarum per
quas ducitur et defertur fenum.
L fena. fenare. fenarolius. fenerium. fienum. valfenaria.
fenum sn. “fieno greco: pianta i cui semi venicano
usati come disinfettanti delle vie respiratorie perché contenenti oli e un alcaloide”
GLI Gloss.
feodum sn. “tributo, servizio, affittanza”
LJ.1 20 a.1110 et de omnibus feodis ac libellariis. CDG
1.127 a.1140 de illa medietate marchionum debet iohannes barcha tenere medietatem per feodum ex parte eorum
marchionum. RCP 141 a.1188 (Luni) feodum imper(atoris) sive regis coci dare non debent. CA 616 a.1292 item
andrea balabano pro eius feodo…
L feudum.
fera sf. “fiera, mercato”
DNB 113 a.1188 confitemur accepisse a te… tot januinos unde tibi… in fera madii de provino proxima libras
iiii. … FNU 101 a.1197 in fera laniaci proxima…
DRG.2 57 a.1200 in fera madii de provino proxima. GG
130 a.1201 usque ad proximam feram de firiao. DRG.3
629 a.1262 in proxima futura fera Barri.
L feria.
fera sf. “pecora”
BIR 574 a.1413 non possit accipere aliquod exenium…
preter quam… feras, oves, zuncatas.
fera / ferra sf. “ferro, attrezzo”
NL.1 62 a.1203 damus tibi… ferra una molendinorum.
BGS 82 a.1248 et verrubios quatuor et scopellos quatuor
et ferram unam duplicem et ferras duas cum axia. CDC
21 a.1386 fere cantaria xx.
L ferrum.
ferra sn.pl. “ferri “ceppi, catene per i detenuti”
LPV 6 a.1517 (Alb.) par unum manetarum, seporum et
ferrorum pro ferrando delinquentes.
ferrabo cognome
GC 76 a.1191 ambroxius ferrabo.
L ferralasinus.
fera
ferracanus cognome
LJ.1 1054 a.1251 iohannis ferracani notarii.
L ferralasinus.
ferrage / ferragia / ferraginem sf. “terra coltivata,
orto”
MBL 3 s.xi. (Lérins) dedit illi (ecclesie) ferragia in quo
est. MBL 157 a.1048-90 (Lérins) in campis et vineis, in
ferraginibus et ortis. MBL 323 sg. s.xi. (Lérins) una ferrage iuxta castrum de villapisca… –– et una ferrage al
cascatellaret cum prato ad tascam.
MBL xli “une étendue de terre fertile, limitée par une clôture quelconque… dans laquelle on ne cultive que les plantes et les fruits verts: c’est une sorte de verger de grandes
dimensions” [termine in uso nella Provenza occidentale].
L ferraia. ferealia. D feraia.
feragnus sm. “filare di viti”
ASA 424 a.1350 (Alb.) de sepibus autem clauxis, palafficatis et topiis sive feragnis…
L filaneus.
ferraia sf. “terra coltivata, orto”
MBL 3 s.xi. (Lérins) in la ferraia de subrel prat.
L ferrage. D feraia.
ferralasinus / ferralaxinus cognome
PMS 58 a.1192 willelmo bursella ferralasino. MIA 98
a.1223 (Sav.) ramundum ferralasinum. PLP 77 a.1250
(Sav.) gandulfus ferralaxinus. PCC 25 a.1276 (Sav.) gandulfus ferralasinus.
L ferrabo. ferracanus. feramusca. ferrum. D ferrare.
ferramentum sn. “oggetto o strumento di ferro,
macchinario”
LMS 83 a.1222 precium de predictis acutis et ferramentis. BSR 377 a.1225 unum tercerium… unius molendini
cum tercia parte ferramentorum eiusdem molendini et
aliis massariciis. BSR 378 a.1226 ferramenta dicti molendini. LEM 259 a.1259 item quadam ferramenta. CGG
29 a.1259 (PortoV.) et preparare lignamen omne et ferramenta dicto operi ligni et barche necessaria. CGG 36
a.1259 (PortoV.) et dare ferramenta omnia, videlicet verinas, claves sive acutos, et alia clavamenta. CGG 66
a.1259 (PortoV.) et clavaturas et ferramenta, scilicet verinas et alia ferramenta dicto ligno et barche necessaria.
DAA 57 a.1274 et ultra dare tibi omnia ferramenta, sicut
magister asie habere debet. GR 2.11 a.1277 molam unam
pro amolare ferramenta. DDG 317 a.1376 pro feramentorum ballis v. DDG 815 a.1377 pro feramenti barilibus
xxi. CVQ 347 a.1407 (Sav.) salvo de dicto carbone fieri
possit pro ferrariis stantibus in quiliano et ad usum ferramentorum que fuerint in foxinis ferrariorum quiliani. SIP
178 a.1420 (Massa) libre 20 feramentorum veterorum.
L ferrum. D ferramento.
feramusca cognome OSM 7 a.1190 tibi wuilielmo
feramusca… –– ferramusca.
L ferralasinus.
ferrandus agg. “di colore del pelame equino”
NL.1 207 a.1203 pretio pro asino uno ferrando quem tibi
vendo. GVG 79 a.1248 de precio unius asini ferrandi.
BNA 223 a.1260 (Vent.) pro expensis duorum dextrariorum quorum unus erat baius et alter ferrandus. Cf.
DUC.3 442 ferrandus: color in equis sic appellatus… at
cuiusmodi fuerit istiusmodi color haud omnino constat,
tametsi probabile sit eum esse quem varium nostri vocabant, vulgo pommelé.
L deferandus.
ferrandus cognome LJ.2 1229 a.1395 johannes ferrandus.
D ferrando.
ferrania / ferranica top. “Ferrania”
CAC 72 a.1179 (Sav.) vineam meam que iacet ad leçinum… iusta vineam canonicorum ferranice. PMS 29
a.1180 (Sav.) in loco qui dicitur ferranica. SRB 97
377
fera
a.1180 (Sav.) ecclesia ferranice. CNM 174 ca.1205 (Sav.)
wilielmini, heredis henrici de ferrania. PLP 112 a.1250
(Sav.) et ipsa dixit mihi ymo vos orrida meretrix sacerdotissa de sacerdotibus ferranice, quorum fuisti meretrix
antequam essem nata.
L ferranicensis. ferraniga. ferrum. D ferrania.
ferranicensis agg. “di Ferrania”
FAG 137 a.1300 capitulo et ecclesie ferran(ic)ensi… canonici ferranicensis (genitivo).
L ferranica.
ferraniga top. “Ferrania”
CAC 251 a.1178 (Sav.) sancto petro de ferraniga iudico
totum hoc quod habeo in mamolassi.
L ferranica.
ferrar cognome CAC 19 a.1178 (Sav.) ante astragum
guasci ferrar. CAC 43 a.1178 (Sav.) willelmus ferrar.
PD 134: *ferrarus.
L ferrarius.
ferrare vb. “ferrare le navi, fissare sul fasciame
esterno lastre metalliche indicanti il limite massimo di
immersione”
FNG 55 sg. a.1330 ordo ferrandi ligna (nel liber gazarie
le relative norme tecniche e giuridiche). ASA 454
a.1350 (Alb.) item teneantur patroni… sua navigia facere
ferrari et signari usque ad que signa possint navigia honerare et non ultra, ita quod extra aquam appareant dicta
signa.
L ferratorem. ferreum. placia. D ferrare.
ferrare vb. “incatenare, mettere ai ferri”
LPV 6 a.1517 (Alb.) par unum manetarum, seporum et
ferrorum pro ferrando delinquentes.
ferraria sf. “industria del ferro”
MSG 266 a.1272 ars ferrarie.cf. PD 134 ferraira.
L ferreria. D ferrara.
ferraria n.p., f.SLS.2 70 a.1137 (Sav.) ferraria filia
quondam welfi marchionis. IVI: < Ferraria, Ferrara,
città dell’Emilia.
feraria top.
PAC 2 a.1108 de feraria.
D ferraia.
ferrarius sm. “fabbro ferraio”
BSR 384 a.1226 in carubio ferariorum. SRC 234 a.1272
(Sav.) in contracta porte villani ferrarii. SA 235 a.1404
(Sav.) ars ferrariorum. MNS.1 14 a.1404 (Sav.) de sacramento ferrariorum. CVQ 347 a.1407 (Sav.) salvo de dicto carbone fieri possit pro ferrariis stantibus in quiliano et
ad usum ferramentorum que fuerint in foxinis ferrariorum quiliani. VCC 27 a.1480 (Sav.) magistri artis et ministerii ferrariorum.
L ferrenghi. ferrum. D caferrarena. ferrà. ferrar. ferraro.
ferrarius cognome
CGS.1 336 a.1160 oto ferrarius. OSM 6 a.1190 wuilielmo ferario. BG 120 s.xii.(Sav.) turris w.mi ferrarii. CAC
25 a.1178 guasco ferrario. CNM 286 a.1204 (Sav.) delovolsus ferrarius.
ferrarius elem. topon.
SRC 154 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
loco ubi dicitur in monte ferrario. SRC 349 a.1297
(Sav.) campum unum loco ubi dicitur in monte ferario.
L felearia. ferealia
ferratorem sm. “ufficiale preposto alla applicazione
dei “ferri” al bordo delle navi”
OSM 7 a.1190 rubaldus ferator. BLC 21 a.1296 georginus et theodorus ferratores. JAN.1 265 a. 1339 (Gen.).
L ferrare. ferreum.
feratus agg. “ferrato, rinforzato con ferri”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam sytullam feratam
ab aqua cum una captia rami.
L inferriare. D ferrare.
ferc
fercium sn. “ferro”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam catenam fercii.
CPB 259.
L ferrum.
ferdarche top. (Roquebrune, Fr.)
LJ.2 643 a.1357 ubi dicitur ferdarche.
ferrea sf. “ferro, catena, anello di catena”
LG 938 a.1404 quilibet ferrarius… qui sclavo vel sclave,
sine domini vel domine voluntate, extraxerit ferreas, monum sive anulum a gambis sive a collo… –– apponere
ferreas ad tibias.
L ferrum.
ferealia top.
SRC 146 a.1263 (Sav.) alium campum loco ubi dicitur in
ferealiis.
L felearia. ferragia. ferrarius.
ferealis elem. top.
SRC 156 a.1297 (Sav.) campum unum terre laboratorie
in monte fereali.
L ferealia.
fereatorem sm. (err. per ferratorem, se non connesso
con ferreum): “ufficiale preposto alla applicazione dei
“ferri” al bordo delle navi”
LG 785 a.1404 quod omnes et singuli patroni sive conductores navium… volentes exire seu navigare de dicto portu…
teneantur dicere et manifestare cercatoribus vel fereatoribus
dicti officii iustam et veram portatam ipsorum navigiorum..
(de) feregariis top.
CAT 121 a.1323 (Alb.) terra de feregariis. FVA 142
a.1326 (Alb.) pro terra de feregariis.
L ferexa.
ferrendus agg.
RVN 71 s.xiv. (Noli) non possint dicti ministrales ullo
quovis modo, palam vel secrete, statiare carnes ferrendas
que venduntur in naulo ad macellum nisi in denariis duodecim pro qualibet libra, quamvis sit bona.
ferrenghi cognome
PVQ 62 n. s.xiii (Quil.) mansus ferrengorum de cervario.
L ferrarius.
fereria sf. “parte di armatura?”
LEM 260 a.1259 item fererias iiii. corii.
ferreria sf. “ferriera”
CCS 85 a.1414 (Celle) molendina, fullam, rexiam et ferreriam ab aqua.
L feraria. ferrum. D ferriera.
ferreria top. (Albisola)
SRC 510 a.1381 (Sav.) in dicta villa… albizolle, in contracta grane, loco ubi dicitur ferreria.
fereçosus elem. topon.
SRC 173 a.1263 (Sav.) in insula fereçosa.
L feleçosa. fenegosa. ferexa. D freccioso.
ferretum sn. “ossido di ferro?”
LMS xxx. (= LEM 257) a.1259 (invent. di speziale) item
rubos iii. ferreti.
L ferrum.
ferretus sm.
PVP 281 a.1488 item frexetum unum cum duobus ferretis argenti.
ferreum sn. “lastra di ferro posta sul fasciame esterno della nave a segnare il limite massimo di immersione”
VFD 137 a.1330 non audeat… extrahere de portu ianue… aliquam cocham lignum vel galeam vel aliquod
vas navigabile copertum nisi prius in eis apposita fuerint
et apponantur ferrea in eis affixa et marchata, scilicet a
quolibet latere unum. VFD 139 a.1330 de non navigando
cum ligno cuius ferrea non sint nitida ab aqua.
L ferratorem. ferreatorem. ferrare. ferrum.
ferreus agg. “di ferro”
LG 624 a.1403 nec possint audeant vel presumant (barrilarii) ponere vel affigere in aliqua parte dictorum vaso-
378
feri
rum, seu circulorum eorum, agutos vel clavos ferreos sive ferrum. DSP 265 a.1556 sed qui voluerit firmitati et
securitati sue domus consulere id facere debet per claves
ferreas… non autem per dicta pontella…
L ferrum.
ferexa sf. (bot.) “felce”; elem. topon.
SSA.2 136 a.1345 (Sav.) et comburere seu bruxare ferexas, bruscas et ramas alias.
L feeletus. felcata. felecto. felectosus. felectule. felectum. felegare. felegaria. felegarius. felegarolia. felegata.
felegerius. felegetum. fellegius. felegosus. feleguetum.
(de) feleito. feleitum. feleçosa. feleteria. feleto. feletore.
feletum. feligarolio. fenegosa. feregariis. fereçosus. filigarolium. fresia. D frexa.
feria sf. “giorno festivo; giorno feriale”
DUC.3 436 sg. Cf. CRL 77 a.639 (Ravenna) octava die,
secunda firia.
feria sf. “fiera, mercato”
LJ.1 167 a.1153 promittemus illis reducere ex illis feriis
in nostram civitatem pannos albos et blavos et apersatos.
CGS.2 116 a.1163 stabo ad servicium tuum et ad apotecam et ad ferias et mercaciones ad quas me volueris destinare. GC 111 a.1191 in proxima feria de bar. DRG.2
72 a.1201 ad ferias de trex de sancto iohanne. DRG.2
605 a.1259 in quibuslibet dictarum nundinarum, antea
per tres dies quam feria pannorum in dictis nundinis incipiatur.
L feira. fera. D fera.
feria sf. “imposta sulle fiere”
CDG.2 275 a.1181 si vero aliqua ut in talibus fieri solet
ibi constituerimus, ut est feria, mercatum, pedagium, iustitie fornaticum vel talia, medietatem totius introitus vobis concedimus.
ferria sf. “ferro, ceppo per i prigionieri”
LEM 246 a.1240 compedes sive ferrias duas.
L ferrum.
feriare vb. “medicare (cavalli)”
CA 633 a.1292 item cuidam marescallo pro equo j. clerici feriando. IVI 685 Gloss.: cf. ingl. farrier “veterinario
dei cavalli”.
feriatus agg. “festivo”
RCP 629 a.1241 (Sarz.) cum esset dies feriatus. CCS 25
a.1414 (Celle) de curias non tenenda in diebus feriatis…
–– omni die non feriata. PLL 459 a.1441 si qua dies inciderent in diem feriatam.
D feria. feirar.
ferriolius elem. topon.
SRC 149 a.1263 (Sav.) in plano ferriolio.
feriolus agg. “di mattone sottoposto a più forte cottura”
BVP 17 a.1314 arizorari de lateribus feriolis stratam. LG
438 a.1383 lateres feriolos et rubeos et albos, et clapetas
feriolas. LG 969 a.1403 (= DSP 14 a.1459) et eos carrubeos faciant reparari de bonis lateribus ferriolis. VSC
147 a.1468 includendo in dicto laborerio oculum (finestra circolare) circumquaque laboratum de ferriolis.
PVP 321 a.1504 pro matonis quinque millibus ferriolis…
pro matonis 3500 ferriolis… et 1600 iuvenibus.
D ferraiolo.
ferrionum sn. “manufatto di ferro”
CGS.2 174 a.1164 et xxxviii (carricas) ferrionorum [registrato nel Gloss. come ferronius].
L ferrum.
feripedare vb. “impastoiare”
LG 645 a.1403 animalia feripedanda.
L inferriare.
ferita sf. “ferita, ferimento”
RL 200 a.1277 et si fecerit feritam cum ferro vel macia
vel lapide… ASA 310 a.1350 (Alb.) nisi primo fecerit
assurtum speciale vel itum sive feritam.
L feruta.
feri
ferium sn. “ferro”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam massam ferij.
L ferrum.
ferizatus agg. “depositato, ufficiale, autorizzato”
ASA 363 a.1350 (Alb.) nec possit aliqua persona vendere… nixi ad mensuram ferizatam albingane.
fermagium sn. “fermaglio, spilla”
DKR 233 a.1416 item quod fuit securus de bonis gagiis
iocalium hoc modo videlicet de uno fermagio traddito
per dictum thesaurarium dicto janoto. BVP 397 a.1449
monile… sive fermagium. PVP 228 a.1451 item quodam
fermagium cum suo ballassio et perlis sex. item aliud fermagium cum suo ballassio et perlis sex. BOV 548 sg.
a.1452 (Sav.) coacias vel gherghetos de perlis et unum
fermagium. –– fermagium anulos perlas cristallos calcedonias cathenas et petras pretiosas. A.ROCCATAGLIATA,
AMSSSP n.s. 11 (1977) 59 a.1454 (Sav.) iocalia infrascripta, videlicet fermagium unum cum perlis sex et suo
balasio. CP 994 a.1473 peviale… cum suo caputeo et
uno fermagio de argento.
L fermalietus. fermalius. fermalhus. fermatium. D fermagio.
fermalietus sm. “piccolo fermaglio”
PVP 247 a.1456 item fermalieti duo auri parvi et pauci
valoris.
L fermalius.
fermalius sm. “fermaglio, spilla”
NIS 353 a.1425 fermalios… de auro cum zafiris perlis et
barassiis. PVP 303 a.1492 pro quatuor perlis in uno pomo… et uno fermalio auri cum tribus perlis et pendino
pauci valoris.
L fermagium. fermalietus.
fermalhus sm. “fermaglio metallico della copertina
di libro”
GR.2 84 (Grasse) decretum in pergameno copertum de
corio rubro cum imposicione quatuor fermalhorum.
L fermagium.
fermantia sf. “fedeltà”
GR 49 (Nizza) curia ad requisitionem domini iuvet
ipsum ad compellendos subditos super facienda fermantia in manibus domini sui.
D fermar. fermessa.
fermatium sn. “fermaglio”
NIS 353 a.1425 fermatium unum de auro cum perlis et
uno barassio.
L fermagium.
ferrocinctus cognome
OSM 42 a.1190 testes… obertus ferrocinctus.
L ferrum.
ferogarius / ferrogiarius / ferrogiarotus sm. “paletto, chiavistello”
ASA 157 (= IEA 72) a.1216 (Alb.) due parve archete…
mastre due clavature septem cum totidem ferrogiariis.
ASA 158 a.1216 (Alb.) et clavaturas septem cum totidem
ferrogiariis et clavibus. SRC 478 a.1379 (Sav.) ac ponendo vetes seu ferogarios et per hostia et claves domorum
ipsarum eissdem et cuilibet ipsorum corporalem possessionelm seu quasi tradendo et dando, aperiendo et claudy faciendo dicta hostia… PVP 322 a.1505 ad faciendum telarios balconorum et mappas… cancanis et uno ferrogiaroto.
L ferrogiarium. ferrogiarotus. forregiarium. vetem.
D ferugià.
fersa sf. “veste, accessorio di veste”
LG 652 a.1403 pro fersis raubis vel vestibus incidendis
aptandis adornandis vel suendis. LG 705 a.1406 de vestibus raubis vel fersis quas fecerint sive inciserint.
D ferso.
fersetus sm. “farsetto di corazza”
LEM 251 a.1259 item fersetum unum (elencato fra armi).
D ferso.
379
feru
fersum sn. “telo di vela”
CGS.2 292 a.1226 buccium tuum de remis viii. cum vela
i. et tenda et fersis. BSL 22 a.1246 velum… et pro quolibet cubitorum fersum unum. BSL 22 n. a.1268 vello uno
de fersis octo.
JAN 2.609. VPM 102 n.: dal m.gr. fßrsoj “vela”
(s.xii.) passa al gen.; di qui al ven., ai dialetti ital. meridionali, all’it., al fr. e prov.
L guerffus. D ferso.
fertor top. “denominazione lig. antica del f. Bisagno”
APT 20 “doveva essere pronunciato bertor”.
feruginem sf. “fuliggine”
GSS 139 a.1330 (Sarz.) non audeat… ferugines vel carbones proicere… in terra sarçane.
ferrum sn. “ferro”
LG 315 a.1363 nec arma, ferrum factum vel infectum
(lavorato o grezzo), lignamina, sclavos seu megolos deferant… ad terras prohibitas. DDG 402 a.1376 pro feri et
talia in valore de £ mccc. DDG 455 a.1376 pro ferri…
verge iiii. CDC 3 a.1386 folie ferri, fili ferri balle iiii.
CDC 11 a.1386 folie ferri stagnate balle iii. CPB 242
a.1388 (Bobbio) item unum forchatum de fero… item
unum gavardum de ferro.
L fera. ferra. ferralasinus. ferramentum. ferranica. ferrarius. fercium. ferrea. ferreira. ferretum. ferreum. ferreus.
ferria. ferium. ferrocinctus. ferronius. ferrura. ferrus vetus. inferriare. tocafero. D fèru.
ferrum/ -s sn/m. “strumento di ferro”
LG 506 a.1403 ferros claponos clavos martelletos… LG
624 a.1403 agutos vel clavos ferreos sive ferrum. PVP
242 a.1456 item ferra duo pro camino. PVP 269 a.1462
item ferrum unum pro pertuserando barrilia. PVP 271
a.1477 ferrum unum pro mutandis catenis (IVI 110 “uncino per accorciare le catene”) –– ferra duo pro camino
et pro rostis… ferrum pro trahendo foco.
ferrum sn. “lastra di ferro posta sul fasciame esterno
della nave a segnare il limite massimo di immersione”
FNG 56 a.1330 ferra in ea (nave) affixa et marchata, scilicet a quolibet latere. SIG 351 a.1330 interrogare… si
spacia ordinata per officium gazarie fuerint nitida et si
gallea illa navigavit nitida a ferris.
JAN 1.260 sgg.
L ferreum. placia.
ferrum sn. “arma di punta o da taglio”
SSA 2.8 a.1345 (Sav.) si premeditate percusserit… aliquam personam cum curtello vel ferro seu gladio.
ferrum acutum n.p.
RCA 35 a.1143 inter ferrum acutum et iohannem fratrem
eius…
ferrum assalium sn. “acciaio”
GR.2 11 (Vent.) ementes… ferrum assalium laboratum.
L assalium.
ferrum calidum sn. “strumento della prova ordeale
nel judicium ferri ardentis”
RCV 75 a.1233 (Vent.) si ille qui furtum petit juret per
sacramentum suum cum uno socio legale de suo loco per
credentiam quod iste fecit sibi furtum illum… latro non
habeat defensionem nisi ad ferrum. GR 49 a.1297
(Apric.) si voluerit levare ferrum calidum et ferre novem
pedes, possit dictum ferrum levare; et si vero coquerit cadat in bannum medietatis dampni; si non coquerit se absolvatur. RLC 48 a.1297 (Cosio) aliqua persona… non
possit produci ad ferrum calidum levare. GR 49 (Rivernario) si vieta che un uomo di buona fama venga costretto ad aliquem discrimen levandi ferrum ardens, vel tormentorum seu pugne.
ferrura sf. “ferratura”
CA 593 a.1292 ferrura equorum.
L ferrum. D ferrata. ferraxon.
feru
ferrus vetus sm. “ferrivecchio, rottamaio”
LG 666 a.1406 ars ferrorum veterum. LG 704 a.1406
aliquis ferrus vetus, sive de consulatu ferrorum veterum,
non audeat… vendere…
L ferrum.
feruta sf. “ferita”
RCO 124 a.1242 (Ort.) et si cum gladio feruta fuerit facta… CGG 72 a.1259 (PortoV.) occasione ferute quam tu
ipse fecisti in me. SSA.2 8 a.1345 (Sav.) si… premeditate percusserit… auferam ei de qualibet feruta libras vigintiquinque. CST 303 a.1381 (Taggia) pro homicidio
vero vel gravi feruta…
L ferita. D ferir.
festachus sm. “pistacchio, color pistacchio”
BLC 169 a.1299 de quadam pecia panni viridis festachi.
L festechus. D festeccu.
festaterius / festatorem sm.
TL.3 666 a.1449 (Caffa) non possit… facere avariam seu
partimentum intra stipendiarios seu habitatores cimbali…
neque liceat dicto consuli eligere… marchixium seu festaterijs (sic) in dicto loco… sub pena solvendi duplum
partimenti seu avarie… et etiam solvendi duplum sumptus qui fieret per dictum marchixium vel festatores.
festechius cognome
DNB 26 a.1180 idonis festechii.
L festachius. D festeccu.
festinantia sf. “fretta”
AI 46 ad a.1229 et ibi cum festinantia de trabibus et lignamine habitaculum sive receptaculum construxerunt.
festivus agg. “festivo”
RSR 58 a.1454 (abiti) et de diebus operariis quam festivis.
festuca sf. “bastone”
PLP 133 a.1250 (Sav.) cepit eum minari et pascalis erexit
festucam.
L fistucus.
festuca sf. “stelo, fusto, bastone, simbolo di tradizione feudale”
C.DESIMONI, Glig 2 (1875) a.1065, documento di donazione alla Chiesa di quattro corti, pubblicato in estratto:
“la consueta investitura salica cum festuca, vantone et
vasone…”
Cf. DUC.3 453 sg. s.v. festuca.
festum sn. “festa”
CGS.1 156 a.1157 usque proximum festum omnium
sanctorum.
D festa.
feta sf. “fetta, porzione, quota”
RCA 176 a.1020 in fontanedo petimus castanetis et campis quarta porcione. in summa ripa medietate de una feta.
RCA 56 a.1143 de molendino de nuce fetam i. RCA 138
a.1153 emi a filiis guaitafolie fetam unam in molendino
subterrato et aliam fetam in molendino de britisca. RCA
101 a.1172 pro mea parte quam habebam in molendino
de bretesca que erat media feta. –– prenominatam mediam fetam molendini de bretesca… et quartam partem
fete molendini soterati. LMS 10 a.1222 novenam unius
fete dicti molendini.
Cf. SLE 143 fetta “striscia”: a.1401 (Bologna) vestitum a
fettis.
L feca. fita. fitula. D fetta.
feta sf. “pecora
BNA 222 a.1260 (Vent.) de precio pastorum septem fetarum et caprarum SSA 248 a.1345 (Sav.) carnes de feta,
areto, yrco, motono et pecude.
REW 3269. ALE 168. Cf. BIO 66 valtell. feda m.s.
L fea.
feta cognome
FAF 31 a.1239 (Gen.) albertinus feta.
380
feud
fetentem cognome
CGG 85 a.1259 oberti fetentis.
D fetô.
fetossa sf. “melone?”
DMC 487 s.xv. mellones sive poponi et fetosse.
fetrum sn.
LEM 244 a.1240 fogularium unum fetri.
feudalem sm. “affittuario”
BSR 382 a.1226 terra quam tenet forcianus feudalis et in
feudum a curia nostra.
Cf. DUC.3 478 feudalis: vassallus.
L feudum.
feudalis agg. “feudale, forma di affittanza”
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) in aquatibus, pascuis, venationibus… gabellis, daciis, molendinis, furnis, cureis et
aliis quibuscumque tam feudalibus quam alodialibus.
L feudum.
feudatarius sm. “affittuario, in regime di feudo”
LJ.2 947 a.1384 esse de cetero fidelis vassallus et feudatarius communis ianue. LG 500 a.1403 feudatarii, seu
tenentes in feudum a comuni aliquas terras castra vel
aliud.
feudum sn. feudo, rapporto feudale”
CDG 233 a.1148 debet dare… castrum palodi et turrem
cum medietate tocius curie palodi… salvis tamen feudis
vassallorum, qui sunt infeudati ante captionem marchionis. SRB 102 a.1207 carta de facto feudi stelle. RCP
377 a.1271 (Sarz.) vassallos seu fideles tam iurisdictionis
quam specialium feudorum. LG 500 a.1403 feudatarii
seu tenentes in feudum a comuni aliquas terras castra vel
aliud.
Cf. DUC.3 468 feudum castrense: feudi species, qua quis
certa pecuniae quantitate vel tenemento aliquo donatur,
ut castrum tueatur.
L featerius. feodum. feudalis. feudatarius. feum. infeudare. infeudacionem. infeudationem. infeudatus. retrofeudum. D faudo. fé. feo.
feudum antiquum illud est quod ab antiquo cuidam
familie ita concessum est, ut a masculis tantum possideatur (DUC.3 466).
OSM 103 a.1190 ego albertus marchio malaspina investio te otonem nolascum de toto feudo antico quod oto
nolascus avus tuus visus fuit habere et tenere per antecesores meos ianue in portu, ripa, macello vel alibi. LJ.2
521 a.1339 in feudum gentile antiquum avitum et paternum.
feudum gentile quod ab ingenuis tantum teneri potest (DUC.3 470).
LJ.1 567 a.1214 et vos de predictis omnibus per crozulam comunis ianue investimus ad habendum tenendum et
possidendum per vos vestrosque heredes… nomine recti
et gentili feudi. LJ.2 222 a.1289 investiverunt… de predictis omnibus et singulis tamquam de gentili feudo de
rebus concessis in feudum gentile. LJ.2 521 a.1339 in
feudum gentile antiquum avitum et paternum.
feudum nobile: quod possessorem suum nobilitat, vel
eum qui prius erat nobilem ostendit (DUC.3 473).
LJ.2 586 a.1350 concessa fuisse in nobile feudo dicta loca…
feudum honorabile / honorificum nulli servitio obnoxium (DUC.3 470 sg.).
CHAR 66 a.883 (Bobbio) diploma di Carlo il grosso, copia s.xii.: “ confirmamus ipsi iam dicto abbati et comiti… in perpetuum iure honorabilis feudi et investiture comitatum bobiensis. (IVI, n. “evidente interpolazione più
tarda, perché feudum non compare in documenti autentici prima del Mille (L.Cibrario)”. Cf. CHAR 368 a.1008
feum). VCB 169 a.1239 (Bonif.) nos… episcopus… damus cedimus et tradimus investimus et investituram nomine recti et honorabilis feudi facimus tibi… de minis
feud
frumenti sex… annuatim tibi solvendis pro dictu episcopatu. quod feudum promittimus tibi… non impedire.
SRC 120 a.1261 (Sav.) investivit cum quodam baculo
quem in manu tenebat dictum nicholam in nobilem et honorificum feudum.
feudum perpetuum sn. “feudo perpetuo”
LJ.1 379 a.1191 hanc investituram perpetui feudi imperii
nomine comunis ianue per ramos olivarum suscipientes,
per podium illum monachi et portum deambulaverunt circumquaque superius et inferius cum predictis imperii
nunciis et specialibus legatis qui iusserunt fieri inde presentem publicam scripturam.
feudum rectum dicitur, quod ad heredes transitorium
sit in infinitum (DUC.3 474).
OSM 101 a.1190 do tibi… in rectum feudum totum tenimentum… in casali et pertinentiis et inde te per te et fratres tuos baculo quem manu teneo investio. pro isto feudo feceritis guerram et operam castelli sicut tangit istum
tenimentum.
LJ.1 567 a.1214 et vos investivimus… nomine recti et
gentilis feudi. LJ.2 942 a.1384 et nos de predictis omnibus vos investimus ad habendum tenendum et possidendum per vos et successores vestros… nomine recti nobilis et gentillis feudi.
feudum sn. “feudo, oggetto dell’investitura feudale
CDG 279 a.1152 investiverunt per feudum (Reg.: concedono in feudo, e ricevono una somma per tale investitura). CDG 397 a.1162 concedimus et donamus in feudum… LJ.1 265 a.1171 et ita vos investimus nomine
feudi in publico parlamento per hastam unam cum vexillo cendati rubei. GR.2 36 a.1192 (Sav.) marchio oto investivit nomine iusti feudi, sub fidelitatem quam mihi fecisti, gastaldiam vadi. LJ.1 1282 a.1258 et sic castellani
predicti manu dextra eum investiverunt dicto feudo et
ipse recepit. LJ.2 59 a.1284 potestas et capitaneus… dictos fratres per baculum de dicto feudo investiverunt.
feudum sn. “rapporto di conduzione di fondi rustici”
CDG 188 a.1145 quod nostras res proprias vel libellarias
vel feuda comune ianue deinde nobis non tollat. BSR
110 a.1182 et erat feudum quod tenebam a domino archiepiscopo. BSR 171 a.1194 terram… in feudum dederat. BSR 173 a.1195 et quam terram… tenebat in feudum a predicto archiepiscopo. RCP 518 a.1218 (Sarz.)
pro feudo scafarii. BSR 382 a.1226 terra quam tenet forcianus feudalis et in feudum a curia nostra. CP 149
a.1237 (Sarz.) ita videlicet ut id quod est alodium habeant iure alodii, id quod est feudum habeant iure feudi,
id quod est ad pensionem vel aliter, habeant iure eodem.
CGG 319 a.1262 (PortoV.) quam terram… quondam frater meus habuit in feudo a domino gualterio, olim episcopo lunensi.
Cf. DUC 468: feudum censuale: tenura terrarum sub annuo censu infeodata.
feudum sn. “affittanza”
CDG 1.164 a.1143 et non dabimus clavario pro feudo
clavarie nisi quantum unus ex nobis habuerit pro feudo
suo. RSC 250 a.1143 feudum de bancis et scariis qui
sunt inter bucam (bovis). BSR 177 a.1193 excipens se
esse vassallum curie domini archiepiscopi seque habere
in feudum quod ex illis navibus ipse participe nullam debet curie supradicte conditionem prestare, quoniam ipsa
curia illud ei concessit in feudum.
feudum sn. “imposta, tributo”
RCO 124 a.1242 (Ort.) quod predicti domini debeant habere feudum per focum (famiglia).
feudum sn. “canone, stipendio, mercede”
OSM 221 a.1190 et omni anno dabo tibi s. lii. nomine
feudi et viandam. NB 52 a.1198 petebat… lb. … pro
feudo duorum annorum… –– … pro feudo per annum, et
ipse stetit cum eo per annos duos… ad suum servicium et
381
fian
apothece sue. RCP 132 a.1212 (Sarz.) nullus eorum cogatur… ad castaldiam neque iscariam… excepto quod
omni anno debet unus eorum esse iscarius… et debet
suum feudum habere. LEM 192 a.1248 et dare ei omni
anno pro feudo suo sol. duos. CGG 12 a.1259 (PortoV.)
et dare tibi annuatim pro feudo tuo soldos quatuor ianuinorum. SSA.2 242 a.1345 (Sav.) amitat feudum quod
habere debebat ab illa persona. CST 306 a.1381 (Taggia)
famulum vel famulam qui vel que secum stet ad feudum.
Cf. DUC.3 466 feudum annuum: stipendium pro officio
dignitate vel quolibet ministerio. LEM 107 “feudum è il
compenso nei rapporti di servizio; nei contratti di lavoro
è mercedem.”
feum sn. “feudo”
CHAR 368 a.1008 (Losanna?) dedit freoldus de suum
feo. (IVI, n.: “se è feudo, è uno dei primi esempi dell’uso
del termine”).Cf. CHAR 66 n.
L feudum.
feus cognome
SRC 605 a.1405 (Sav.) iohannes feus.
D feo.
feutrum sn. “feltro”
LEM 259 a.1259 item aliquantum feutri. BNA 322
a.1260 (Vent.) balistam de turno… cum vestibus de corio
et de feutro.
L feltrum. D feutro.
feviasca top.
RCA 55 a.1143 terra feviasca.
fezoria sf.
MBL 205 a.1067 (Lérins) relinquo potestatem inique dominacionis quam actenus apud brangium exercui, scilicet albergariam et ne solvam per fezoriam neque gratis
petam, nec vi auferam aliquid extra voluntatem abbatis.
Cf. DUC.3 481 (charta a.1064 in tabular. S. Victoris
Massil(iensis): goiranus senior misit guidonem monacum
in fezoria. ubi ad marginem manu recentiori annotatur:
forte ignem: mallem ego in carcerem, ab It. fezzo “sordidum, putridum”. Sed haec divinando.
ff. abbrev. di florenus “fiorino, moneta”
CA 630 a.1292 summa summarum istius rotuli ciiij ff. ij
t. xix. gra.
fiacola sf. “fiaccola”
RCP 660 a.1274 (Sarz.) dant singulis diebus unam fiacolam.
L facula. D facula.
fiagus sm. “fegato, interiora di animali”
LG 414 a.1383 non debeant (carnifices) cum carnibus
vendendis dimittere interiora, sive fiagos…
L fegatum.
fiala sf. “vaso, bottiglia”
BCG 26 a.987 sex fialas totidemque candelas in festivitate natalis domini. GR.2 33 (Alb.) debeant aportare vinum in bocellis parvis seu fialis.
PAC 16.
L fiola. phiola.
fiancus sm. “fianco”
LG 476 a.1403 de latitudine coiratiarum ad fianchos.
SOV 279 a.1428 (On.) non debeant (macellatores) vendere ritiolam ad pensam nec fiancum nec intramina.
D xancho.
fiandara top. “fiandra”
DAF 23 a.1300 canne tres… de blavo de fiandara.
L fiandrada. frandara.
(de) fiandrada cognome
DRG.3 805 a.1287 paganelli de fiandrada.
L fiandara.
fiandria top. “fiandra”
DKR.7 a.1402 poche unius lanarum de fiandria.
L fiandara. flandrina. flandria. frandala. frandria. D fiandra.
fian
(mala)fiança top. (Sav.)
SRC 176 a.1263 in malafiança.
L malafiança.
fiarena / fiarete top. (Legino, Sav.)
PCC 34 a.1297 (Sav.) item medietatem alterius pecie terre
iacentis in fiaretis. NTS 27 a.1381 (Sav.) contracta fiarene superius ecclesie sancte marie annunciate ad leginum.
L ficus. figareta. figaretum.
fiascus sm. “fiasco”
AAD 286 a.1561 item fiaschi (d’argento) quatuor ponderis librarum triginta. GR.2 33 fiascos ferri stagnati.
L flascus.
fibia sf. “fibbia”
BF 86 s.xiv. (Sav.) item mapa et fibia una parva argenti
pro corigia. TL.2 336 a.1465 jhavexone da coiracie ut
infra: videlicet… fibie da morinelo dasneise grose viiii.
L fibieta. fibularius. fimbria. fubia.
fibieta sf. “fibbietta, oggetto di ornamento”
GSS 115 a.1330 (Sarz.) vel ad… guarnimentum tenere
vel portare ultra sex paria fibietarum seu manbretarum.
L fibia.
fibularius sm. “fabbricante di fibbie”; cognome
OSM 12, 67 a.1190 iohannes fibularius.
L fibia.
(de) fiburgo top. cognome
DRG.3 687 a.1264 tibi gulielmo de fiburgo.
L friburgum
fica sf. “fico, albero e frutto”
LJ.1 6 a.962 de vinea vero vel ficas seu olivas que nos in
ipsa terra plantaverimus. BCG 36 a.993 rendere per
unumquemque anno vino vel ficas et castaneas medietatem. PAC 13 a.1026 vinea et ficas. BCG 167 a.1060
cum vinea et ficas et oliva et aliis arboribus fructiferis.
RCA 164 a.1069 olivas et ficas. PAC 13 a.1079 vinea et
ficas. CSS 219 a.1435 (Sanr.) si… eradicaverit aut rumperit vites, ficas ad calciam in terra alicuius.
L carafica. figablanca. ficus. D figa.
fica “fiche, gesto osceno”
PLP 140 a.1250 (Sav.) si iudex esset hic facerem ei ficas
in ore. ACM 78 a.1396 (Carr.) si… ei dixerit verba iniuriosa, vel fecerit ficcham.
L ficus. filiachus. filictus. fuca. D ficche. figa. fige.
ficerium sn. “malleveria?”
GR 49 a.1297 (Cosio) solvat uxor de suo sive de dotibus
suis… si maritus non habuerit unde solvere, preter de intercessionibus sive ficeriis factis pro eum.
ficetum sn. “piantagione di fichi”
BCG 116 a.1020 oc sunt vineis saletis ficetis canetis.
RCA 220 a.1059 et in molacio cum casis et vineis et castagnetis et ficetis et roboretis. CGS.2 216 a.1164 pro
pecia terre oliveti et ficeti in calegnano.
L ficus. D fighetto.
ficcobibis cognome
LJ.1 47 a.1134 de vendea iohannis ficcobibis.
L siccobiber.
fico moreno top.
RCA 177 a.994 usque in fico moreno et in lucedo.
L ficus moratus.
ficta sf. “canone di affitto”
RCP 398 a.1076 (Sarz.) et exinde persolvamus vobis…
fictam pens. den. vi.
L fictum.
fictalis agg. “affittuale, di affitto”
FNU 19 (= MSS 87) a.1107 peciam unam de terra mea
fictalem. MSS 88 a.1109 pro pecia una de terra aratoria
fictale.
L fictum.
fictia sf. (bot.) “specie di gelso”
VDE 124 a.1394 arbores tres selsarum, arbor una selsse
que dicitur fictia.
382
ficu
ficticius agg. “fittizio, contraffatto”
LG 673 a.1406 aliquam rem… ficticiam malitiosam seu
machinatam.
fictus/ -m sm/n. “affitto, canone di affitto”
CHAR 42 a.845 (Novalesa) nullum theloneum aut ullam
redibitionem vel exactionem nec pontaticum de hoc quod
fictus eorum recipere aut sperare poterint. BSR 66
a.1180 locavit… ad fictum reddendum in unoquoque anno. IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus…
fictis et redditibus. CNM 37 a.1204 (Sav.) annuale fictum reddebat. SRB 146 a.1211 (Sav.) drictum, fictum,
roxias et alium redditum, fodrum atqe collectam. IEA 51
a.1225 (Alb.) se dare debere annuatim nomine ficti denarios xii. BSR 232 a.1231 (Sarz.) factiones villanaticas et
singulares remisit, perdonavit et condonavit, excepto ficto prenominato et homagio et resedio in se retento. GR.2
45 a.1233 (Cairo) absolvit eum ab omni fodro, ficto seu
malatolta, quam et que consuetus est accipere. LJ.1 1373
a.1261 pro fictu annuatim denarios viii. RCP 258 a.1265
(Sarz.) dedit et locavit in perpetuum predictam terram in
fytheosin seu nomine ficti. RCP 44 a.1285 (Sarz.) det et
solvat… minam unam frumenti ficti retenti, quod fictum
debet lun(ensi) curie de una petia terre. 98 s.xiv. (Noli)
si… locaverit ad pensionem, drictum seu fictum aliquam
terram… ACM 68 a.1396 (Carr.) de fictis, redditibus et
pensionibus domorum. SOV 142 a.1428 (On.) si… tenuerit terram livellariam seu ad fictum vel conductionem.
SCS 297 a.1530 (Sav.) in duobus livelis sive fictis.
Cf. CDL 207 a.832 (Milano) persolvant census… desuper omnia afictuo usque ad annos decem. MB 93
a.lomb. de omnibus fictis.
L affictare. ficta. fictalis. fictus. fittum. D fito.
(de) ficu cognome
MIA 73 a.1278 (Sav.) iacobi ricardi de ficu. PCC 108
a.1319 (Sav.) instrumenti facti manu ricaldini de ficu notarii.
L ficus.
(squarça)ficum cognome
CAC 139 a.1179 (Sav.) per obertum squarçaficum.
ficus sm/f. fico, albero e frutto”
LJ.1 20 a.1110 de cetrinis pomis et ficubus eu aulivis.
GR.2 43 a.1350 (Alb.) ortalia, fructus, persica, poma, ficus, damasinas, citrulos, cedros, limonos et alios fructus.
CDC 32 a.1386 ficuum sporte c. GR 68 (Onzo) moturale
ficuum aridarum.
L fiarena. fiarete. fica. ficetum. fico moreno. (de) ficu. ficusmatareus. figar. figaretum. figarolum. squarzaficus.
D figu.
ficus sm. (ittiol.) “specie di pesce”
LG 421 a.1383 pisces qui ad pondus soliti sunt vendi, ut
lechie, ficus, serviole. CCS 32 a.1414 (Celle) pro singula (libra) lecchie, ficus et dentexi.
L figus. D figaölu.
ficus “fiche, gesto osceno”
GR.2 75 (Sarz.) si fecerit ficum, vel dixerit untam vel vituperium dei vel alicuius sancti.
L fica.
ficus elem. topon. (Spotorno)
SRC 532 (= PMS 46) a.1189 usque in costam ficus.
ficusmatareus / ficusmatarius cognome
CDG.2 326 a.1188 guilielmus ficusmatarius. BSR 239
a.1201 guilielmus ficusmatareus. IA 37 ad a.1283 dimisit autem apud portum venerem g(uillielmum) ficum matarium cum galeis quatuor.
L ficus.
ficus moratus sm. “mora di gelso”
DSP 207 a.1532 ficus… morati seu ut vulgo dicitur celsas.
L fico moreno.
fida
fidancia / fidantia sf. “affidamento, garanzia”
CNM 152 ca.1205 (Sav.) sepissime contingit quod negotiatores… impetrant fidantiam. PMS.1 179 a.1240 (Sav.)
plenam securitatem et fidanciam. LJ.1 1116 a.1251 et eis
stratam vel fidanciam (passaggio o sicurtà nel loro territorio) non dabunt. AI.2 106 a.1267 dominus rex karolus
dictum podium bonici habuit et cepit ad eius voluntatem
et mandatum… quam fidanciam eidem prestitit. ZAC
134 a.1287 (Alb.) respondit quod non ibit nisi primo habuerit instrumentum fidancie. VFD 37 a.1306 de non
dando fidanciam alicui inimico.
L fidanza. D fianza. fiar.
fidanza n.p., m.
SLS.2 174 a.1171 (Vezzano Lig.) fidanza filius quondam
enrici de vezano.
L fidancia. D fianza.
fidei sm.pl. “spaghetti, pasta alimentare”
CDC 206 a.1392 fideorum cantaria ii.
L fidelarius. D fidé.
fidejussionem sf. “fidejussione, cauzione”
DNB 112 a.1200 occasione fidejussionis librarum xl
quam fecisti pro me penes simonem bocacium. PLL 488
a.1441 prestare debeat fidejussionem et idoneam cautionem de libris 1000. TL.2 498 a.1467 ipsum transferri fecimus in carcerem malpage intra listregos sub fidejussione ducatorum duorum milium.
L fidejossorem. fidejussorius.
fidejussorem sm. “fidejussore, garante”
CDG 3.88 a.1192 si plegium aut fidejussorem prestare
voluerit… in hoc unde calumpniatus fuerit. VFD 135
a.1341 prestetur… per patronum ipsius galee… ydonea
seu fidejussoria caucio… in quam fidejussoriam dentur
quinque fidejussores… LG 656 a.1404 quod omnes et
singuli bancherii de tapeto teneantur… officio mercantie
singulis annis dare et prestare fidejussores idoneos usque
in libris viginti quinque milia ianuinorum ad minus.
L fidejussionem.
fidejussorius agg. “fidejussorio”
VFD 135 a.1341 prestetur… per patronum ipsius galee…
ydonea seu fidejussoria caucio… in quam fidejussoriam
dentur quinque fidejussores…
L fidejussionem.
fidelarius sm. “pastaio, produttore di spaghetti”
MNS.2 69 a.1714 (Sav.) capitula artis fidelariorum et formagiariorum.
L fidei. D fidelaro. fideà.
fidelis agg. “fedele, legato da rapporto di
sudditanza”
RCA 26 a.1143 ego ab hac die in antea ero verus et fidelis domino ugoni electo in archiepiscopum in sede januensis ecclesie sicut bonus vassallus debet esse suo bono domino. RCA 115 a.1143 convenimus… curie vestre
tamquam vassalli fideles esse. CGS.1 306 a.1159 ugo fidelis ipsius archiepiscopi et almaricus gastaldus eius de
molaçana. RCA 269 a.1168 quod deinceps ero sibi vere
fidelis sicut verax et bonus vassallus domino suo. PAA
207 a.1227 (Sav.) facere vivam guerram ad sanguinem et
ignem per se et totam suam forciam et terram et suos homines et fideles. RCP 377 a.1271 (Sarz.) vassallos seu
fideles tam iurisdictionis quam specialium feudorum.
LJ.2 947 a.1384 esse de cetero fidelis vassallus et feudatarius communis ianue.
L fidelitatem. D fidé.
fidelitatem sf. “giuramento di fedeltà; rapporto feudale di vassallaggio”
RCA 26 a.1143 hec est fidelitas quam vassalli faciunt.
ego ab hac die in antea ero verus et fidelis domino ugoni
electo in archiepiscopum in sede januensis ecclesie sicut
bonus vassallus debet esse suo bono domino. RCA 155
a.1143 fecit confessionem ante totam curiam quod ipse
383
fidu
fidelitatem fecerat a tempore dompni airaldi episcopi
omnibus episcopis qui post eum fuerunt, idcirco quia famulus prefate curie est. RCA 309 a.1153 si… pensionem hanc non solverint sive infidelitatem suprascriptam
malignati fuerint… RCA 269 a.1168 fidelitas quam marchio malaspina fecit domino archiepiscopo… quod deinceps ero tibi vere fidelis sicut verax et bonus vassallus
domino suo. GR.2 36 a.1192 (Sav.) marchio oto investivit nomine iusti feudi, sub fidelitatem quam mihi fecisti,
gastaldiam vadi. BSR 208 a.1192 probatum est homines
de molazana, pro terris quas tenebant in campo donnico… fecisse guaitam ad castellum molazane et fidelitatem curie archiepiscopi. LG 18 s.xiii nec in castro nocte
permaneant nisi fuerint cives ianue et qui non sint de
guerreriis, vel non iuraverint castri fidelitatem. IVC 377
s.xiii. misit ianuam suos ambaxatores cum litteris, petens
sacramentum fidelitatis et homagium. AI 87 a.1238 quod
dominus imperator petebat iuramentum fidelitatis et hominii. RCP 67 a.1245 (Sarz.) nec alicui universitati vel
loco nec alteri persone vel loco pro eis… nec etiam predictis nec alicui predictorum, nec alteri persone occasione vassallatici seu fidelitatis intendant, nec obedient nisi
comune predicto. –– in perpetuum non erunt vassalli nec
se facient vassallos per confessionem vel alio modo vel
ingenio nec fidelitatem facient domino conrado marchioni. malaspine. LJ.1 1144 a.1252 et quod per homines
iamdictorum locorum fidelitates facietis fieri et renovari
comuni ianue. LJ.2 537 a.1342 fidelitatem homagium et
vasalaticum perpetuum. SSA.2 81 a.1345 (Sav.) de non
prestando iuramento fidelitatis alicui persone. ASA 256
a.1350 (Alb.) ire ad inquirendum pro comuni fortalicia et
requirendo fidelitates hominum qui debeant facere fidelitatem comuni albingane. JOD 405 a.1394 (Sav.) non intelligatur… derogari juribus, honoribus sive preheminentiis, fidelitatibus, homagiis et superioritatibus suis. LJ.2
1212 a.1394 recepto iuramento fidelitatis a dictis hominibus in quo sacramento… exceptata fuit fidelitas comunis
et clare et aperte dictum fuit … quod ipsi homines primo
tenentur ad fidelitatem comunis ianue… et quod fidelitas
comunis ianue est pocior fidelitate dicti domini iohannis.
L fidelis. D fidelita. fidelitae.
fidelitatem sf. “prestazione feudale”
LJ.1 490 a.1202 de omnibus fidelitatibus et fodris et bannis et drictis et tortis et omnibus usantiis quas habebant et
capiebant. LJ.1 1155 a.1252 omnia iura rationes et actiones… tam in forteciis et regalibus et iurisdictionibus
quam in hominibus et fidelitatibus et aliis serviciis. ZAC
247 a.1299 (Alb.) in hominibus fidelitatibus et homagiis,
drictis proventibus et redditibus. FAG 140 a.1300 (Ferrania) novena, acunçamenta, successiones aliosque proventus, fidelitates et homagia.
G.C.LASAGNA, RII 16 (1961) 53 “le fidelitates erano prestazioni dovute al castrum quale persona giuridica, ed
erano un complesso di obblighi cui corrispondevano diritti di reggimento autonomo”.
fidelitatem sf. “veridicità”
CNM 286 a.1204 (Sav.) gisulfus serrengus dixit sub sacramento fidelitatis quod isti pataverunt blavam… nicola
de cervario iuratus dixit quod ipsemet batavit blavam.
fidelitatem sf. “patto, accordo, convenzione”
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) aliquam ligam, conventionem, fidelitatem vel pactum.
fidutia sf. “salvacondotto”
CAF 12 ad a.1101 et mille ex mercatoribus divitibus,
qui… contra patriarcham clamare ceperunt: domine, domine, da nobis fidutiam, ne moriamur… –– patriarcha
quidem licentiam dandi fidutiam ianuensibus petivit, ianuenses autem licentiam patriarche dederunt.
D fiu.
fien
fienum sn. “fieno”
GR 86 a.1519 (Alb.) paleas fienum stogiam vel ruscum.
L fenum.
figablanca cognome
CGG 185 a.1260 (PortoV.) heredum quondam acursi figablanca.
L fica.
(de) figayroliis cognome
DKR 276 a.1419 dominicus de figayroliis, habitator in
sarzano.
L figarolum.
figale top.
PPE 123 a.1216 (Gen.) terra de figalis. CGG 215 a.1260
(PortoV.) loco ubi dicitur figale.
L figar. D figale.
figallum top. (Giovo)
CNM 28 a.1203 (Sav.) medietatem terre de figallo, scilicet a valle figalli usque ad vallem de riva rubea, et exinde
in sursum usque in zuvum.
L figar. D figallo.
figalus sm. “albero di fico”
GSB 102 a.1577 (Baiardo) figali de lecta (testo corrotto),
oliveti corila et alie arbores domestice. FST 55 a.1592
(Triora). in dictis arboribus, vitibus, figalis et brochis ficuum. FST 59 a.1592 a.1592 (Triora) solvat pro quolibet
caput figali solidos vi.
L figar.
figar top.
GC 230 a.1191 totam terram quam ipsa emit… in figar et
in subtus figar.
L ficus. figale. figallum. figalus. figarium. D figallo.
(de) figar cognome
BSR 146 a.1190 otto de figar. GC 261 a.1191 ansaldus
de figar.
figarella / figareta top.
CAC 205 a.1180 (Sav.) peciam unam vinee que iacet ad figaretam. CGG 185 a.1260 (PortoV.) loco ubi dicitur figarella.
NSS 226, 258.
L fiarete. figaretum.
figaretum sn. “piantagione di fichi”
CNM 33 a.1204 (Sav.) terram… cum castaneto et rovoreto et figareto super se habente. IEA 75 a.1212 (Alb.)
omnes terras cultas et incultas, pratas, vineas, figareta
quas tenemus. RPV 241 a.1215 (Albisola) medietatem
unius figareti. CVQ 341 a.1407 (Sav.) in alienis canetis
seu alienis figaretis. CCS 54 a.1414 (Celle) in… castagneto, figareto, caneto, prato.
L fegatum. ficus. D figareto.
figaretum top.
CAC 522 a.1182 (Sav.) de pecia una terre que iacet ad figaretum. LJ.2 192 a.1289 (Sav.) peciam unam terre arborate ficuum et fructuum ubi dicitur figaretum.
L fiarena. figareta. fiareu. D figareo.
figarium sn. “piantagione di fichi”
RCA 135 a.1153 rustica predicta vendidit mihi quod habebat iuxta figarium girardi castaldi. –– maritata de cerro
vendidit mihi quod habebat in predicto loco iuxta figarium.
L figar. D fialli.
figarius/ - m top.
BSR 296 a.1207 locum unum… positum in sancto quirico, ubi dicitur figarius. NL.2 285 a.1225 loco ubi dicitur
figarium.
figarolum top.
BSR 197 a.1184 medietatem illam castagneti quam habere visus sum… in figarolo.
L ficus.
figatum sn. “fegato”
GR 49 (PortoM.) macellatores non debeant dimittere figatum in aliquo quarterio.
L fegatum.
384
fila
(ad) figlinas top.
APT 24 tabula Peutingeriana “figulina”.
L feglinum.
figlinus agg. “fittile”
GR 49 (Taggia) in icona autem illius altaris sculpte erant
opere figlino statue sancti martiris laurentii… sancti
stephani… sancti sebastiani.
figlozus/ -a sm/f. “figlioccio/ -a”
RLC 86 a.1297 (Cosio) tenere… figlozum sive figlozanm ad baptizandum.
L filioçus.
figonus sm. “contadino, colono, servitore”
PVP 323 a.1505 pro jani figono pro iornatis 9 £ 2. GR
2.33 a.1520 racio grani siculi cum armis missis per magnificum officium pro subveniendis familiis figonorum
nuper missis.
Cf. PVP 209 sg., 362.
L fious. D figone.
figonus cognome
DDG 666 1377 andriolus figonus. SRC 45 a.1394 (Sav.)
johanni figono.
figulum sm. “fegato”
GR 49 a.1327 (Ovada) non ponderando de capite, anca,
pede, auricola, gambono, figulo, pulmone vel mongutia.
L fegatum.
figura sf. “figura, motivo, disegno”
AS 67 a.1432 nemo audeat… uti operibus seu figuris pannorum sirici alienis, videlicet si aliquis de dicta arte fecerit
fieri sive disegnari aliquam operam seu figuram non possit
aliuus quisque talem figuram seu operam facere laborari.
AND.2 63 a.1490 promisit et se obligavit facere et depingere anchonam sive tabulam seu maiestatem altaris dicte
capelle… que tabula anchona seu maiestas esse debeat latitudinis palmorum novem et cum figuris sanctorum. VBL
50 a.1503 (Sav.) promisit depingere et illuminare maiestatem unam sive retaulum unum a maiestate ligni cum suis
scabellis et parabandis… et eam maiestatem scabellum et
parabandas illuminari istis figuris et imaginibus.
L turpis figure. D afigurar.
figura sf. “forma, evidenza”
SIG 385 a.1340 procedere summarie et de plano, et sine
strepitu et figura iudicii ad exactionem dictarum penarum.
figura sf. “similitudine letteraria”
MCG 331 s.xiv.
figuratus agg. “ornato di figure”
NCS 60 a.1505 (Sarz.) planeta una damaschini figurati
deaurati cum roxis, violis, malibus etc.
figus sm. (ittiol.) “pesce (Blennius phicis L., o Gadus albidus L.)”
PPV 87 a.1370 (PortoV.) de cauda thoni… figi…
Cf. CIV 89 sg. ven. figo < gr. f›khj prob. “labrus”.
L ficus.
figutum sn. “fegato”
ACM 53 a.1396 (Carr.) et quod predicti beccarii non possint vendere ad pesum aliquam minzolam, figutum, collum, budellum aliquarum carnium.
L fegatum.
(mal) fiiastrum cognome
GIB 395 a.1175 pro conrado mal fiiastro.
L malum filiastrum.
filaneus sm. “filare di viti”
GR 49 (Novi) item possit quis colligere de pedaliis aliene
vinee, seu filaneorum.
Cf. HB 159 a.lomb. a.1371 filaneum m.s.
L affiragnatus. feragnus. firagnus. D fiagnu. firagnu.
filaorem sm. “filatore”
CAC 24 a.1178 (Sav.) rolandus filaor. CAC 362 a.1181
baldezonus filaor.
L filatorem.
fila
filare / philare vb. “filare (lana)”
LEM 187 a.1237 in batendo, philando et pectinando lanam. ASA 453 a.1350 (Alb.) aliqua venditrix… non filet
neque petinet. CPB 245 a.1388 (Piac.) item unum penssem canipe a filando.
L fillarius. filatorem. filatus. infilare. deffilatus. filum.
D fillare. firà.
fillaria sf. “filatura”
BCL 248 a.1290 ego nicolaus fillator confiteor tibi… tecum stare et laborare de arte fillarie.
L filum. filare.
filatorem sm. “filatore”; cognome
CAC 19 a.1178 (Sav.) rolandum filatorem. CGD 564
a.1183 (Sav.) contrata filatorum (VTS 43 “a Savona, da
Monticello alla Quarda”). CNM 40 a.1204 (Sav.) iohannes filator. CGS.2 285 a.1214 petrus filator. LMS 114
a.1222 tibi nicoloso filatori. CGG 327 a.1262 (PortoV.)
obertus burunus filator. FAF 271 a.1266 omnes filatores
cannabi. BLC 16 a.1296 tibi iohanni fillatori. PLC 13
a.1301 iohannes fillator. MNS.1 17 a.1376, 1404 (Sav.)
ars filatorum canapis. LG 666 a.1406 ars filatorum.
LEM 105 “filator è il filatore di reti, sartie e cordami di
canapa per le navi: arte più importante di quella del filatore di lana, che è molto umile e qualificata con la dizione “facere spolas et canonos”.
L filaorem. filare. fileria. filiaorem. firatorem.
D fillatore.
filatore top.
SRC 153 a.1263 (Sav.) in boleo in filatore.
filatus agg. “filato”
DAA 25 a.1274 daremos implicatos… in cendaliis et cotono filato. CPB 245 a.1388 (Piac.) item unam libram
auri filati… item una libram de lana nigra filata. LG 687
a.1404 quod aliquis lanarius de ianua… non laboret stamen filatum vel deffilatum. MAS 262 a.1519 sicut evenit in auro fillato et frexetis, que erant magna membra
dicte artis.
L filare.
filatus sm. “filo, fibra filata; filato”
LEM 191 a.1248 et de contra fillatis grossis solidos octo
et de contra fillatis subtillibus solidos novem. CGG 362
a.1275 (PortoV.) oregeria duo, filatum, capsia una de nuce. DDG 234 a.1376 pro filati faxiis lxx. per £ cccliii.
CDC 3 a.1386 fillati faxia x. DKR 172 a.1414 requisivit
rationem de fillati fasciis quattuordecim.
L filum. D fiau.
file / filem sn/m. “filo, ciascuno dei fili che entrano
nella composizione del tessuto e ne determinano la qualità, a seconda del numero”
CGG 148 a.1260 (PortoV.) toalias duas ad unum file pro
mensa. CGG 174 a.1260 (PortoV.) toalias ii. ad unum filem pro mensa.
L filum.
fileria sf. “filatrice”
RLC 83 a.1297 (Cosio) si aliqua fileria … filaverit melius desuper lumexellum quam de subter, et aliqua fraus
in illo inventa fuerit, bannum solvat… GR 49 (Pieve di
Teco) quelibet filleria que acceperit lanam ad fillandum…
L filare. filatorem. D firera.
filheta sf. “ragazza”
MBA 398 a.1438 (Digne) filhetas.
DUC.3 495 filheta: puella, meretrix.
D figeta.
filettes sm.pl. “schienale di maiale”
CA 639 a.1292 filettes de pork.
D filetti. fietti.
filia sf. “femmina, ragazza”
PVP 262 a.1461 bialdum unum pro filia.
L bellafilia. filius. D figia.
385
filo
filiachus sm. “fiche, gesto osceno”
PPV 74 a.1370 (PortoV.) non audeat… blasfemare… nec
facere filiachos versus celum.
L fica.
filiaorem sm. “filatore”
GG 169 a.1201 wilielmus filiaor de castello.
L filatorem.
filiastra sf. “figliastra”
NL.1 86 a.1203 ad opus ricafine filiastre mee, filie dicte
quondam autoisie uxoris mee.
D figiastra.
filiastrum sm. “figliastro”
CLS 118 a.1250 wilielmus rubeus peliparius, filiaster
quondam iohannes de salario.
D figiastru.
(mal/malum)filiastrum cognome
SC 294 a.1157 bonus johannes malus filiaster. CAC 415
a.1181 (Sav.) gandulfus filius quondam oberti malfiliastri. OSM 4a.1190 wuilielmus malus filiaster.
L (mal)fiiastrum.
filicem sf. (bot.) “felce”
SNS 20 a.1404 (Sav.) succedendo et cremando filices,
bruschas, rubros et ramos arborum selvaticarum.
V.BERTOLDI, SMA 487 lat. filix.
L ferexa.
filictus sn. “fiche, gesto osceno”
GR 49 sg. (Sarz.) persona quelibet… que deum blasfemaverit vel sanctam mariam… vel vituperium dixerit…
vel filictum fecerit contra celum vel ecclesiam.
L fica.
filigarolium top. “Frugarolo (Bosco Marengo)”
SPL 733 sg. a.945 in urba, bosco et filigarolio.
L feligarolio. ferexa. D frugarolo.
filiginem sf. “(= siliginem) segale”
CAC 460 a.1181 (Sav.) volo quod detur sorori mee quartinum unum filiginis, que est marca mea, pro sol. iii quos
debeo sibi dare.
filiocius sm. “figlioccio”
LMS 440 a.1226 filiociis meis… filiocio meo. VCB 138
a.1239 (Bonif.) item omnibus filiociis meis quos habeo
in bonifacio sol. 20.
L filiozius.
filiorus sm. “figlio, figliuolo”
GG.2 271 a.1206 volo quod sibilia mea uxor det sol. xxv
in drapos de quo det cuique meis filioris camisiam unam.
L bonus filiolus. D fijor.
filiozius / filioçus / filiozus sm. “figlioccio”
CAC 264 a.1179 (Sav.) excepto oliveto… quod dimitto
filioço meo arnaldino. SMV 47 a.1185 iohannes lercarius, meus filioçus. FAF 12 a.1210 (Quil.) et filio jordani
de collecta, meo filiozio. NL.2 184 a.1225 de aliis bonis
meis cuique filiozo meo den. xii. lego. CGS.2 295
a.1226 s. ii. filio rubaldi richi filioço me.
L figlozus. figloxus. filiocius. D figiossu.
filitrus agg. “di feltro”
NL.2 217 a.1225 calzarios duos filitros.
L feltrum. freltatus.
filium sn. “fila, serie”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item unum filium de pomellis de
repo.
L fira.
filius sm. “ragazzo,apprendista”
U.Martini, RII 3 (1948) 43 a.1456 item promixit et convenit dictus m(agister) luchinus… acipere et acordare filium unum tabiensem cum quo stare debeat secum ad discendum dictam artem.
L filia. puerum. D fiio.
filloroto sm. “drappo, tovagliolo”
ASD 81 a.1381 (Caffa) item filloroto sive toaiollam
unam sete cum auro ad modum florentinum.
L filum.
filo
filoxela sf. “filosella”
MAS 217 a.1466 (Sav.) filoxela. filum. nec similiter
possint dicti textores… texere aliquos pannos septe… de
firixela, nec etiam de filo aliquo lini vel cotoni.
L firixela. D filosella.
filça cognome
MIA 93 a.1315 (Sav.) ansaldus filça.
L filza.
filza sf. “filza”
GR 48 a.1618 (Garlenda) de aliis actis judicialibus teneatur facere filzam vel foliaceum.
L felisa. filça. infirsare. D filza.
filtrum sn. “feltro”
NL.2 97 a.1216 den. …implicitos in centenario uno capellorum filtri. CGS.2 204 a.1164 filtra x.
L feltrum. D filtrà.
filum sn. “filo”
CNM 46 a.1204 (Sav.) item petit… libras x. fili. CGG 174
a.1260 (PortoV.) filum pro filo ad licium (“filo per il
liccio”). RVN 124 s.xiv. (Noli) si quis ponderabit filum de
canapo solvat denarios quatuor pro fascio. SSL 245
a.1336 novem fila perlarum pulchrarum… unciam i. perlarum infilatarum DDG 359 a.1376 filum de fero. DDG
788 a.1377 pro fili ballis iiii. CDC 3 a.1386 fili ferri balle
iiii. CPB 242 a.1388 (Bobbio) libras quinque filli a canipa.
CPB 245 sg. a.1388 (Piac.) tres pensses de fillo a piscatoribus. –– duas libras fili a balistris. duas libras filj pro apontando. CDC 147 a.1392 fili fardelus i. TL.3 605 a.1449
item (scriba massarie) habere debeat de pecunia massarie
asperos quingentos quolibet anno pro papiro atramento pureta filo cera et similibus pro scribania massarie. PVP 222
a.1451 item libras xx in circa filli in pondere. PVP 282
a.1488 item filum tortum in pondere libre unius.
JAN.2 85, 168 filum pro velo.
L filare. fillaria. filatum. file. filem. filloroto. infilare. D fir.
filum sn. “trama del tessuto”
MAS 112 a.1540 eligere… unum ex arte tinctorum tellarum (ordito) et fili. Cf. MAS 112 n. a.1540 arte de’ tintori di tela e filo.
filum sn. “unità di misura”
RCP 649 a.1277 (Sarz.) dequolibet fillo casei messinensis denarius j. de fillo casei sardeschi denarius j. RVN
124 s.xiv. (Noli) pro quolibet filo casei, etiamsi non esset
cantarium.
filum sn. “vicolo”
GR.2 33 (Sarz.) nec ullus per stratam vel per filum burgi
proijciat aquam de domibus habentibus solaria.
fimbria sf. “falda del vestito”
PCC 215 a.1398 (Sav.) et ante ecclesiam debebat idem
pauper genufletere et querere elemosinam et sic petendo…
debebat faldas seufimbrias eiusdem domini anthonioti venientis ad ecclesiam cum predictis candelis tangere.
DUC.3 500 fimbriæ: pallæ quibus sanctorum sepulcra
tegebantur.
fimbria sf. “fibbia
LEM 262 a.1259 cingulum unum de corio qui habet fimbriam et mapam et quinque membretos argenti.
L fibia.
fimerri top. “Fumeri”
ST.11 57 a.1160 fimerri.
L fledemerius. simerri. D fumeri.
fimus sm. “letame”
PTA 611 (piem., it. sett.). REW 3311.
L finus. fixcium.
(de) finairio cognome
NBI 37 a.1390 dominici iohannis de finairio notarii.
L finarium.
finale top. “Finale”
LPF 20 a.1174 de armedano usque ad finale.
L finarium.
386
fiol
finalis agg. “terminale, di confine”
G.PETRACCO SICARDI, Blig 17 (1965) 8 sgg. “finalis è di
uso comune nei gromatici, a partire da Siculo Flacco (s.
ii. E.V.) in unione con terminus, arbor, fossa, area. PCT
11 rivus finalis.
L finarium.
finamorem cognome
SLS.2 136 a.1206 willelmus finamor. LJ.1 1095 a.1251
bonusvassallus finamor. RPV 271 a.1355 benedictus finamor.
L amorem. finis amoris.
finar top. “Finale”
CDG 127 a.1127 ab armedano usque ad finar. LPF 20
a.1140 ab armedano usque ad finar. LPF 20 a.1170 ab
aqua unelie usque ad finar. ASA App. 1 a.1170 et de
unelia usque ad finar. PCT 29 plebs de finar.
L finarium.
finarium top. “Finale”
LTS 28 s.xii-xiii. aqua finarii “il torr. Pora”; plebs de finario “di sicura primitività”. CNM 58 a.1205 ut emeret
sibi inde granum et sibi mitteret ad finarium. LJ.2 235
a.1290 iacobus de finario. DDG 197 a.1376 de anthonio
de finario. LJ.2 1001 a.1385 de districtu seu territorio finarii. –– sindicus compagne monticelli de finario. LJ.2
1514 a.1392 castri burgi villarum territorii… finarii.
L finairium. finale. finalis. finar. D finaro.
fine sn. “confine, limite”
RCA 236 a.966 fines vero de predictis rebus. fine fossado croso descendente in besano prope rivo turbido. RCA
272 a.966 de superiori capite fine costa aqua versante descendente pro cornale dulciano usque in fosato croso.
BCG 24 a.979 de uno latere fine terra sancti ambrosi…
ab alio latere fine rio levasco. de superiori capite fine iuvo cerexole. BSR 269 a.994 de alio latere fine fossadus
de monte sancti ambrosii. RCA 201 a.1007 fine maceria
que pergit a prato domnico et qui descendit in fossato
croso. RCA 254 a.1010 pro fine de maceria antica usque
in fontana sagrada. RCA 218 a.1019 et fine lavaglo pagnano. RCA 220 a.1059 et fine lavaglo pagano. RCA
146 a.1064 et fine libellaria de iohanne flacca pane.
PAC 13.
L finem. D fin.
finem sm “fine, termine; confine””
GC 304 a.1191 et quod in fine termini dabit martellum
unum. (Cf. GC.2 166 a.1192 promittit… in capite termini dare ei scapellos ii.). RCA 225 a.1065 fines vero… de
tercia parte flumexello.
L fine.
fines sm.pl. “territorio, distretto”
BCG 23 a.979 res iuris ecclesie vestre sancti marcellini
que posite sunt in finibus lavaniensis locus ubi dicitur
macinola. BCG 180 a.1077 in fines fosato de porçano et
alpe de bossomal…
finis amoris n.p.
SLS.2 136 a.1161 testes finis amoris, oddo barleta.
L amorem. finamorem.
finiza sf. “territorio”
RCA 291 a.1031 iterum petimus res iuris ipsius ecclesie
que posite sunt in finiza sigestrina.
finus sm. “letame”
GR 50 a.1618 (Garlenda) colligens finum a terris aggregatis et pratis alienis solvat sol. iv.
L fimus.
fiola / phiola sf. “vaso, bottiglia”
LJ.1 34 a.1128 (= CDG 1.143, a.1142?) homines de prementore et de basali per unumquemque debent dare phiolam unam olei. CA 614 a.1292 item in fiolis et ollis. LG
262 a.1363 quatuor fiolas vini.
PAC 16: “-o- per -a- : come in francese”.
L fiala. fiolarius. fiolem. D fiöra.
fiol
fiolarius “venditore di bottiglie”; cognome
OSM 231 a.1190 lantelmus fiolarius.
L fiola.
fiolem sf. “vaso, bottiglia”
CA 616 a.1292 item in fioles. CA 638 a.1292 item in
fioles de veyr.
L fiola.
fionus n.p.
MIA 82 a.1263 fionum de quiliano.
L figonus.
fioretus sm. “tessuto prodotto con seta scadente; nastro”
BBL 12 a.1473 pro uno fioreto et una berretina. PVP
276 a.1488 fioreto uno nigro. PVP 306 a.1491 pro uno
fioreto paonacio pro me.
DUC.3 527 floretus: panni species ex filo serico crassiori contexta, Gall. fleuret. PVP 362 Gloss.
D fioretto.
fira sf. “fila, serie”
DCG 337 a.1383 et cum firis quatuor serrarum amorsatarum pro qualibet banda.
L filium. D filato.
firagnus sm. “filare di viti”
GR 49 a.1519 (Alb.) de topiis et firagnis exportando
arundines.
L filaneus.
firatorem sm. “filatore”
FAG 88 a.1286 enricus gallus firator.
L filatorem.
firiburgum top. “Friburgo”
DRG.3 878 a.1299 filius… petri de firiburgo.
L friburgum.
firixela sf. “filosella”
MAS 217 a.1466 (Sav.) (Rubr.: filoxela, filum.) nec similiter possint dicti textores… texere vel laborari facere
aliquos panno septe… de firixela, nec etiam de filo aliquo lini vel cotoni.
L filoxela.
firmare vb. “confermare, corroborare con la propria
sottoscrizione > sottoscrivere, firmare”
MBL 265 a.840 (Lérins) signum leibulfi et … Odde, qui
hoc testamentum fieri voluerunt, et firmare rogaverunt…
signum † seniofredi gramatici que, ob privacionem visionis oculorum, manu propria hoc translatum corroborari
nequivi. MBL 4 s. xi. (Lérins) nos quidem donatores…
qui hanc cartam scribere fecerunt, propriis manibus firmamus: ugo rainoardus firmavit, guillelmus frater eius firmavit… CDG.1 8 sg. a.1056 rectores sancti ambrosii mittebant libellos et firmabant et stabat iuxta vestram consuetudinem. –– breve de consuetudine quam fecit domnus albertus marchio… et firmavit per sacramentum per tres bonos homines. RCA 189 a.1061 libellum scriptum et manus vestra firmatum. SRC 675 a.1079 (Sav.) quod ut melius credatur et firmius observetur ipse dominus amicus
episcopus manu propria firmando subscripsit. SMV 59
a.1200 faciemus prepositum firmare predicta. RCP 132
a.1212 (Sarz.) fecit et firmavit… talem pactum et talem
constitutionem. SRB 180 a.1221 (Sav.) nec gabellam novam aut merchatum novum vel nundinas in ipsius ecclesie
vel civitatis posse aut iurisdictione ponere vel firmare. AI
57 ad a.1231 missi fuerunt missatici duo… ad soldanum
alexandrie de egypto causa firmandi pacem. RL 207
a.1267 (Apric.) de eo quod iusticia non debeat gravare pignoribus personam que firmaverit. BTS 167 a.1290 albertus spinula messaticus delegatus ex parte dominorum capitaneorum comunis et populi janue… firmaverunt ut scriptum est infra… LJ.2 286 a.1292 conventio quedam et pacta sollemnibus stipulationibus firmata et vallata inita et celebrata est. LJ.2 315 a.1294 omnia et singula statuta firmata concessa et promissa per eos… ratificabunt.
L firmationem. firmatorem. D refirmare.
387
fisi
firmationem sf. “conferma”
G.COSTAMAGNA, RSL 50 (1984) 196: “è parte dell’atto
altomedievale (charta), posta immediatamente prima o
dopo la data. Non ha nulla a che fare con la nostra
“sottoscrizione”, ma consiste nel riconoscere la veridicità della testimonianza espressa nella charta, e nell’assumerne la responsabilità (“firmare”).
L firmare. D firma.
firmatorem sm. “colui che assevera un atto con la
propria sottoscrizione”
MBL 265 a.840 (Lérins) signum leibulfi et… odde qui hoc
testamentum fieri voluerunt et firmare rogaverunt. Ceteri
firmatores… signum † bomparus presbiter… et sacriste
stephanus signum. SC 281 n. a.952 quod ut verius a nobis
factum credatur, hanc firmator manu propria roboravimus.
L firmare.
firmitatem sf. “infermità”
PAC 11 a.1027 firmitatem. BCG 142 a.1029 signum m.
manus… johanni diaconus qui … et per nimiam firmitatem manus sua scribere non voluit. MSS 47 a.1039 signum m.m. manibus suprascriptorum lamberti et olga jugalibus… et ipse lambertus conius sua consensi ut supra
et pro nimia firmitate minime scribere valeat.
L enfermerae. infirmitè.
firmus agg. “fermo”
LG 828 a.1404 quando eliminaverint prodixia sive agumenas… a terra firma…
firozella / firoxella sf. “filosella”
MAS 227 a.1466 nec possint dicti textores texere de firoxella nec de filo lini vel cotoni. PVP 306 a.1491 pro
parmis 10 firozelle nigre pro manicis pro me. PVP 306
a.1492 pro palmis duobus dimiti viridis firozelle. PVP
300 a.1492 pro… uno bialdo firozelle celestis.
GFC 254. PVP 51, 362.
(de) firpo cognome
SRC 32 a.1518 (Sav.) ioannis de firpo de vetio.
L felippus. D firpo.
firtellus sm. “misura granaria”
LJ.2 463 a.1315 item pro quolibet centenario firtellorum
frumenti siliginis ordei avene pisorum fabarum veciarum
vel alterius anone.
Cf. DUC.3 510 firtala: mensura annonaria in morinensi
seu bononiensi et flandrensi tractu.
fisac top. città produttrice di tessuti
CDG.2 377 (= LJ.1 361) a.1190 torrselli pannorum de fisac et de cordono et de limoginis habeant pecias duodecim.
Cf. LJ.1 513 a.1204 torsellus… pannorum de fuac et de
cordono et limoginis habet pecias xii.
L fuac.
fiscicus sm. “medico”
MCD 37 a.1448 (Finale) domino magistro andrea de
comparatis de albingana fiscico.
L fisicus.
fisconem sm. “coperta imbottita, manetasso”
LEM 230 a.1238 camisiam i., fisconem i., sachum i.
DUC.3 510 fisco: culcitra staminea.
fisculum sn. “serpente?”
LMS 413 a.1224 et de omnia mala fiscula qui venenum
et tosicum in buca portant.
ADT 12 sg.
fiscus am. “amministrazione finanziaria”
RCP 22 a.900 (Luni) sed cumque quecumque ad ius nostri fisci exigi potuerit, omnia luminaribus ipsius ecclesie
deferendas sancimus.
fisicus /phisicus sm. “medico”
DRG.3 705 a.1268 magister fredericus phisicus de vintimilio. RCP 129 a.1279 (Sarz.) vendidit… magistro jacopino fisico. PLS 253 a.1301 magistro thome, fisico.
TSL 142 a.1311 magister ivanus phsicus. LG 666 a.1406
ars medicorum phisicorum. VSC 152 a.1468 uxor quondam domini magistri marci biblie, phisici.
L fiscicus. fixicus. D fixicho.
fist
fistucus sm. “bastone, simbolo di investitura”
BCG 40 a.995 insuper per cultellum fistucum notatum
guantonem guasonem terre seu ramum arboris…exinde
legitimam facio traditionem et vestituram.
La medesima formula in: BCG 47 a.999; BCG 214 Agg.
a.1017; BCG 169 sg. a.1064; MSS 62 a.1064-65; CCI 18
a.1065 etc.
CDL 1885 (Gloss.) ”fistucus: bastone o ramo nodoso
che si tagliava pel mezzo, onde presane da ciascuno dei
contraenti una parte, servisse questa di prova per la verità del contratto”.
Cf. CDL 761 a.911 per… vestuco notato. SLS.1 315 “fistuca, fistucum”.
DUC.3 453 sg. s.v. festuca “stipula (> vb. stipulare)” oppure “ligni frustum, longitudine semipedale et crassitudine unciale aut circiter…”
L festuca. notatus.
fistula sf.
CGS.1 273 a.1158 lb. xxv. implicatas in açurio, pipere,
caxia, fistula et nucibus muscatis.
fisura sf. “discordia, divisione” [cf. it. scisma < gr.
scázw]
CSF 71 a.1357 (Finale) discordie, lites et fisure.
D fixura. fisciüa.”
fita sf. “fetta, quota, porzione”
SC 344 a.1198 vendit fitam unam in molendino… ––
vendit quartam unius fite in molendino.
L feta. fitula.
fytheosin sf. “enfiteusi”
RCP 258 a.1265 (Sarz.) dedit et locavit in perpetuum
predictam terram in fytheosin seu nomine ficti.
L emphiteosin.
fitula sf. “fetta, porzione, quota”
LMS 495 a.1226 tres fitulas unius molendini.
L feta.
fittum sn. “affitto, rendita di locazione”
PRV 19 a.1245 (Sarz.) omnes possessiones, fitta, redditus, pensiones et condictiones.
L fictum.
fixcium sn. “letame”
MBL xxxviii a.1235 (Fréjus) si… opera rustica fecerit,
scilicet arando, fodiendo, ligna cum asino seu fixcium
(adducendo)…
L fimus.
fixicus / phixicus agg. e sm. “medico, clinico (come
distinto dal cirurgicus)”
ACL 37 a.1344 magistri iacobi de papincco phixici.
SSA.1 237 a.1345 (Sav.) de sacramento medicorum artis
fisice. LG 379 a.1363 medicorum fixicorum et cirrugie.
VSC 105 a.1458 a quondam m(agistro) thoma bibi, fixico.
L phisicus. D fixicho.
fixus sm. “spilla o fermaglio per abiti; bottone”
PCC 50 a.1311 (Sav.) vestes virgulatas seu de cathabriato
de medietate vel listatas, vel fixis aut maspilis argenteis
vel de metallo aliquo.
flacca pane cognome
RCA 147 a.1046 de uno latere terra de iohanne flacca pane usque in ilice. RCA 146 a.1064 et fine libellaria de
iohanne flacca pane.
PGM 8.
L (de) xaca.
flaconus sm. “(vaso, bottiglia, cf. copeta): sorta di
imposta”
LG 234 a.1340 introytus flaconi.
D flacùn.
flamingus agg. “fiammingo”
DRG.2 203 a.1224 (Gen.) wilielmo flamingo.
D fiamengo.
flamitum sn. “sciamito”
FCD.2 208 a.1278 supertotum unum flamiti pro domina,
foratum cendato ialno.
L xamitum.
388
flex
flancus agg. “franco, affrancato”
DAF 50 a.1300 esse debeas flanca et libera.
L franchus.
flandalengus cognome
PLP 185 a.1250 (Sav.) bisacia flandalengus civis sagone.
L frandala.
flandera top. “tessuto di Fiandra
PVP 260 a.1461 toalie tres quarum una de flandera.
L flandria.
flandrensis agg. “fiammingo”
DRG.2 55 a.1200 (Gen.) flandrenses (Reg.: flamands).
L frandala.
flandria top. “Fiandra; tessuto di Fiandra”
DKR 271 a.1418 in bruges de flandria. PVP 260 a.1461
bancherie due de flandria. BCM 62 a.1482 recessit… de
saona cum eius nave pro flandria.
L fiandra. flandera. flandrina.
flandrina sf., n.p.
SRB 29 a.1198 (Sav.) conradus flandrine.
L flandria.
flaonus cognome
BSR 296 a.1207 tibi iohanni flaono.
PAC 17 “risponderà all’it. fiadone, Körting 3175 [=
REW 3344].
L reflatus.
flasca sf. “frasca, ramaglia”
ASA 425 a.1350 (Alb.) et idem inteligatur de quibuscumque flaschis seu arboribus positis iuxta aquas pro
deffensionibus terrarum positarum iuxta aquam.
L frasca.
flascarium top. (Alessandria)
SPL 731 a.1246 boscum flascarium.
L frascarium.
flaschettus sm. “fiaschetta”
SSL 219 a.1136 item xii. flaschetti de aqua rosacea.
L flascus.
flasconus sm. “grosso fiasco”
CA 633 a.1292 flasconum pro prandio. SSL 171 a.1336
item duo flasconi rotundi et duo flasconi longi deaurati in
svambis. qui duo longi habent esmaltos et cum corrigiis
sericis et sprangati de argento albo.
L flascus.
flascus sm. “fiasco, brocca”
VCB 41 a.1238 (Bonif.) flascum unum de vino. NIS 355
a.1425 flascos duos magnos de argento.
L fiascus. flaschettus. flasconus. D fiasco.
flatus agg.
RLC 83 a.1297 (Cosio) item ordinaverunt quod scofferii,
quando solaverint suculares, quod tenentur semper eos
suere tantum quod sole sint flate.
flaxius sm. (err. per faxius) “fascio”
VCB 109 a.1239 (Bonif.) flaxios quinque de cervinis qui
sunt centum triginta tria.
L faxius.
flazata sf. “coperta da letto”
GR.2 33 (St.Pons) item unam flazatam listatam.
L frasata.
flebotomatorem sm. “flebotomo”
CGS.1 424 a.1160 wuilielmus wuilielmi flebotomator.
L flobotomatorem.
fledemer / fledemerius cognome
ST.11 57 a.1160 ribaldus fledemer. –– enricus fledemerius.
L fredemerius. D fumeri.
fleta sf. “capo di vestiario”
SSL 213 a.1336 una fleta lata de serico et azuro. –– item
due alie flete, quarum una est rubra virgata, et alia nigra.
flexatus agg. “fregiato, ornato”
VSC 113 a.1460 item mitra una auri flexata, pulchra,
cum perlis et lapidibus vitreis diversorum colorum.
L frixiatus.
flex
(de) flexia cognome
SC 370 a.1188 raymundus de flexia. GC.2 31 a.1191 super terram ingonis de flexia. CDG 138 a.1198 vivianus
de flexia.
L fresia.
(de) flisco “Fiesco” cognome
AI 169 ad a.1247 ugo de flisco. CGG 114 a.1260 (PortoV.) de iurisdictione domini nicolai de flisco. DDG 224
a.1376 anthonius de flisco. DDG 705 a.1377 barnabo de
flisco. PNF 394 a.1443 magnificus miles d(ominus)
iohannesantonius de flisco.
(de) flisia cognome
LJ.1 1380 a.1261 obertus de flisia.
L fresia.
flivolus agg. “vano, privo di fondamento”
AI.2 17 a.1254 quam sententiam pisani propter eorum
infortunium quod eis subsequenter contigit, observare noluerunt, immo flivolas appellationes ad senatorem rome
interiecerunt, de quibus ad presens dicere non curamus.
flobotomare vb. “salassare”
SSA 169 a.1345 (Sav.) faciam iurare omnes barberios de
saona quod aliquis ipsorum non operabitur officium barberie in diebus dominicis… excepto flobotomare et extrahere dentes et radere caput pro necessitate.
L flobotomatorem.
flobotomatorem sm. “flebotomo”
SMV 40 a.1181 oricus flobotomator.
L flebotomatorem. flobotomare.
(de) flocana cognome
SLS.2 305 a.1259 (PortoV.) florita filia quondam bertholoti de flocana.
flocatus sm. “capo di vestiario con fiocchi?”
CAC 279 a.1180 (Sav.) flocatum meum dimitto guilelme.
D fioccu.
floda sf. (mar.) “ruota (di prua, di poppa)”
JAN.2 418, 420: gen. s. xiii.
L rota.
flomentarium top. (Alassio)
TAL 17 a.1326 terra de flomentario.
L flumentum. frumentum.
flona sf. “federa”
LEM 243 a.1243 flonam unam oregerii racamatam.
REW 3392.
L scionia.
floncus sm. (mar.) “fune con cui si issano pennoni e
antenne”
PLC 22 a.1301 navim… furnitam… de flonchis duobus
ultra illos de alboribus.
D sciuncu.
flor. /fflor abbrev. di florenus “fiorino, moneta”
CA 630 a.1292 summa vij. fflor. iij t. vij gra. –– ccclj
flor. vj gra.
(bella)flora n. p., f.
CAC 310 a.1173 (Sav.) carta bellaflore uxoris petro de
bulgaro.
L florem.
florana / floranum top.
BSR 29 a.1177 medietatem terre… quam habemus in lavania, loco ubi dicitur florana. PTR 47 s.xii. fossatum
floranum < florius, gent. rom.
floratura sf. “fodera”
FCD.2 208 a.1278 mantellum scarleti albi pro domina sine floratura.
L foderatura.
floratus agg. “foderato”
FCD.2 208 a.1278 caputium unum blavi floratum de variis.
L foderatus.
florenus sm. “imposta (misurata a fiorini)”
TL.1 756 a.1457 florenum unum pro loco… –– pro pa-
389
flov
gis florenorum diversorum annorum hactenus deliberatorum. –– asserebatur commune damnificari ex excusatione floreni quam habent.
florentianus elem. topon.
PTR 47 s.xii. (Rivarolo, Gen.) campus florentianus: florius, floreiius > *florentius gent. rom.
(ad) florentinam loc. “alla fiorentina: tipo di assicurazione a copertura totale del rischio (s. xiv.)”
D.GIOFFRÉ, ASLSP n.s.9 (1959) 33 sg. “tipo di assicurazione di portata molto vasta, che prevede ogni sorta di
rischi… Si chiama così anche l’assicurazione stipulata
direttamente (per apodisiam) fra assicuratore e mercante, senza l’intervento del notaio”. IVI p.34 le relative formule, da documenti a.1459.
L florentinus.
florentinus sm. “panno fiorentino”
CGG 272 a.1261 (PortoV.) tunicam meam florentini.
L (ad) florentinam.
florenus sm. “fiorino, moneta”
DRG.3 931 a.1305 florenos auri trecentos. DDG 263
a.1376 et pro auri florenis ccc. per £ ccclxxv. portatis in
sua barcha. DKR 242 a.1416 centom florenos auri de rege parvorum. DSP 19 a.1459 sub pena a floreno uno
usque in quatuor auri. SNS 53 a.1526 (Sav.) sub pena
unius floreni.
L affloratus. fflorinus D furim.
floretus agg. “fiorito” elem. topon.
SRC 532 a.1189 (Spotorno) usque ad pratum floretum.
L florem. D fioretto.
floria sf. (err. per flona) “federa”
LEM 232 a.1238 florias duas de oregeriis. floriam unam
virgatam.
L scionia.
floria de valscura top.
PMS.2 43 a.1271 (Sav.) in nemore comunis saone, loco
ubi dicitur in floria de valscura.
fflorinus sm. “fiorino, moneta”
CA 630 a.1292 summa totalis monete terinorum et granorum commissorum in fflorinis ccclj flor. vj gra.
L florenus.
florita n.p., f.
SLS.2 305 a.1259 (PortoV.) florita filia quondam bertholoti de flocana.
L floritus.
floritus agg. “fiorito, dipinto a fiori”
SIP 178 a.1420 (Massa) unus tinellus pro tenendo candelum floritum (cero pasquale) intus.
SIP 308.
L florita.
floritus cognome
CAC 68 a.1179 (Sav.) iohannes floritus.
flormontem n.p., f.
CAC 310 a.1174 (Sav.) carta dotum flormontis.
florem sf. “fiore” nome di nave genovese
IA 67 ad a.1285 unam navem magnam de tribus copertis
que nominabatur flos.
BN 83.
L afloratus. bellaflora. floretus. floria. flosderosa. sciorella. xoretus. D fior. sciua.
flosderosa n.p., f.
CAC 310 a.1173 (Sav.) testamentum flosderose filie boniiohannis foldraci. CAC 277 a.1179 (Sav.) sibilia flosderose filia.
L florem.
florem diviciam n.p., f.
PLP 116 a.1250 (Sav.) presentes erant matelda, bersageria, flos divicia et predicte.
flova sf. (err. per flona) “federa”
FCD.2 208 a.1278 flovas quatuor rechamatas pro oregeriis.
L scionia.
flov
flovios sm. “corso d’acqua, torrente”
PTP 13 SM (117 a.C.): “più grande del rivos”
L flumen.
flumaria sf. “fiume”
CDG 35 a.1116 (Sicilia) ex parte que oram maritimam
respicit ad flumariam descendentem ex fonte sancti lionis. CAC 492 a.1182 (Sav.) ad flumariam de burdonali.
L flumen. sumaria. D fiumaira. sciümèa.
flumen sn. “fiume, torrente”
CAC 126 a.1179 (Sav.) vendo tibi peciam unam vinee
que iacet ad racanisi, ultra flumen.
L flovios. flumaria.flumexello. frumen. sumaria. D fiume.
sciüme.
flumen sn. “il fiume di Savona (od. Letimbro)”
CNM 414 a.1205 (Sav.) totum id quod ipsi habebant in
commune… et ad flumen versus pillas et in plano de golta.
flumentum sn. “frumento”
GG.2 43a.1205 quartinos viii inter flumentum et castaneas et siliginem.
L flomentarium. frumentum.
flumexello sm. “corso d’acqua”
RCA 225 a.1065 fines vero… de tercia parte flumexello.
PAC 10.
L flumen.
flustus agg. “frusto, logoro”
PGF 25 a.1364 (Alb.) confaronum parvum iam aliquantulum flustum.
D frustar. früstu.
fo sm. “faggio
CNM 413 a. 1205 (Sav.) et tole quatuor ad fatiendum bancas que sunt de fo. GR 50 (Levanto) circuli non sint de fo.
L fadie. fadum frigidum. faea. fageta. fagia. fagidum frigidum. fago formioso. fago pulcro. faia. faiga. faige. fau
frigido. faum. faxedum. faxetum. foaeto. fodus. fol. foo.
foum. D fo.
fo top. (Riviera di Levante)
LJ.1 1446 a.1276 item iurisdictionem de fo.
(de) fo cognome
LG 126 a.1326 conradus de fo. BGO 25 a.1360 baxilius
de fo. TL.1 31 a.1453 petrus de fo.
foacia cognome
SRB 33 a.1212 (Alba) ogerius foacia. CAT 123 a.1323
(Alb.) facius foacia. FVA 142 a.1326 belotus foacia.
Cf. CHI.1 14 s.xiii. (Torino) foacia “focaccia”. SAP 227
a. lomb. fuacina “focaccia”
L foazaria. fugacia.
foacia blanca top.
MSS 211 a.1208 in territorio calocii, ad foaciam blancam.
foazaria top. (Alassio)
CAT 123 a.1323 (Alb.) terra de foazaria.
L foacia. fugaciaria. fugacia.
foaeto top.
LJ.1 1315 a.1259 item campum ad foaeto. coheret…
L fo.
foca sf. “foca”
LJ.2 462 a.1315 pro qualibet lagena sive tonna sagiminis
foce, vulgariter dicti zelsmont, quatuor denarios.
focacia sf. “focaccia”
SMV 127 a.1229 turtas… et azimas seu focacias. FST 78
s.xiv. astroceas, seu ut vulgo loquimur tortas et focacias.
RGS § 1037 “originariam. agg.: torta focacea”
L focatia. fugacia.
focagium sn. “focatico, imposta di famiglia”
BBG 534 a.1479 pro scriba focagiorum, computato subscriba.
SFG.2 143 “imposta diretta”. BBG 29 avaria capitum,
focagium. GLI, Gloss. “imposta soppressa a Genova
nel 1490”.
L fogagium.
390
fode
focatia sf. “focaccia”
GLig. 23 (1898) 368 n. a.1604 caveant confratres ne…
placentas et focatias aut panes vel vinum distribuant.
L focacia. fugacia.
focaticum sn. ‘focatico”
BIR 485, 578. PTR 48 “termine giuridico-amministrativo”. Cf. RGS § 1131.
L fogagium.
focorale / focularium sn. “focolare”
LEM 232 a.1238 focularium de ferro. PPE 308 a.1311
facere fieri coquinam cum focorali et lavello.
ALE 174: tardo lat. (Vitae patrum) focularis. Rieti
a.757; Farfa s. xi “famiglia”
D fogolarium. fogorale.
foculum / focus sn. “focolare, fuoco, famiglia: base
di imposizione del focatico”
RCA 38 a.1165 de molaciana presterii duo membra porcorum in nativitate domini… et capita foci in nativitate
domini ii. MBL xxxvii a.1235 (Fréjus) pro quolibet focco possit exigere et habere sex solidos regalium, non ultra. RCO 124 a.1242 (Ort.) quod predicti domini debeant habere feudum per focum, in hunc modum, scilicet
a maiore soldos novem, a mediocre soldos sex, a minore
soldos tres semel in annum. ZAC 203 ca.1290 (Alb.) tenebatet possidebat… terciam partem ville de naticino, et
focos quatuordecim in villa de bacerega…–– possedit per
plures annos predicta castra et villas et focos. LJ.1 1326
a.1261 homines dicti loci pro quolibet foculo dare debent
omni ano starium unum avene. GR 55 (Alb.) facere locum et focum cum familia.
BIR 578. SCT 59.
L afocare. focusgrecus. fogagium. foghenus. fogolarium.
fogonus. ignem. metifocus. fumus. D fögu.
focusgrecus soprannome
LJ.2 202 a.1289 (Roquebrune) symoni dicto focogreco
castellano dicti loci.
L focus.
fodatus agg./sm. “di qualità o provenienza di
tessuto”
BCL 225 a.1290 libras… implicatas in peciis quatuor de
fodatis vermiliis. BCL 265 a.1290 pecias pannorum quadraginta quinque, inter pannos fodatos, pannos popullengos, pannos de ypra et jalonos.
foderatura sf. “fodera”
LJ.2 800 a.1373 (nel Regesto e nell’indice, erroneam.
a.1321) teneatur dare pro dictis vestibus foderaturas sufficientes et decentes de sindone sive penna. IEL 94
a.1398 item copertorium unum album sine foderatura.
L floratura. foratura. frodatura. furrura.
foderatus agg. “foderato”
DAF 23 a.1300 mantus de blavo foderatus penna varia…
tunica una de scarleto foderata penna vulpis… –– supertotum de blavo de saia francigena fo(de)ratum penna.
PVP 223 a.1451 gonelleta una panni vermilii foderata
penna alba pro dicta argentina. PVP 225 a.1451 gona
una panni rozee pro homine foderata ventrorum. PVP
255 a.1459 gona una panni rosee pro homine cum manicis largis foderatis taffeta cremexili. DGF 402 n. a.1500
bardachinum sive ut vulgo dicitur palium factum de borcato foderatum camocato.
L desfodratus. floratus. fodrare. fodratus. foratus. frodatus. furatus. infodratus. inforatus. D foderato.
foderatus cognome
SCS 300 a.1530 (Sav.) raphaelem foderatum.
L fodratus. foldrati. foldratus. foudratus. D foderato.
foderellum / foderum sn. “specie di tributo; relativo
diritto di imposizione”
LJ.1 3 a.958 (= CDG 7 a.1056) non debent dare aliquod
foderum nec foderellum nec albergariam. LJ.1 10 a.1038
(Sanr.) placitum et amnem foderum seu pregaria vel sci-
fodi
taticum vel alplatticum… CDG 7 (= RCA 312) a.1056
massarii vestri… non debent dare aliquod foderum nec
foderellum nec albergariam. SMV 9 a.1131 et hoc quod
habemus in langasco cum fodero. CDG 264 a.1150 quod
enricus marchio dehinc habeat in noli… fodera et pensiones. RCA 89 a.1151 laudaverunt et affirmaverunt quod
dompnus syrusianuensis archiepiscopus… habeat et
quiete possideat totam illam terram… et habeat inde fodera et pensiones et albergarias.
L fodro. fodrum.
fodina sf. “miniera”
BG 171 a.1192 (Sav.) aquis ripis venacionibus piscationibus aucupationibus aurifodinis argenti fodinis.
L aurifodina.
fodra sf. “fodera”
NBI 40 a.1390 item fodra unius manteleti dorsorum.
D fodra.
fodrare vb. “assoggettare al tributo di fodrum
CDG 3.6 a.1191 item statuimus ut a nulla persona fodrari
debeant vel hospitari.
fodratura sf. “fodera”
SRC 754 a.1414 (Sav.) iornea una sindoni nigri cum fodratura et cum frappaturis.
L fodrum.
fodratus agg. foderato”
SSL 198 a.1336 una stola fodrata sindone viridi. BOV
544 a.1430 (Sav.) portari permittere manichas togarum
vel aliarum vestium apertas fodratas aliquibus pellibus.
L foderatus.
fodratus cognome
VCC 28 a.1480 (Sav.) augustinus fodratus.
fodretum sn. “tessuto per fodere, o federa?”
OGM 105 a.1370 unum pecium fodretum vermilii (elencato fra strapontas, coppertoria, sachones).
fodro sn. “tributo, imposta”
RCP 506 a.1039 (Luni) nec fodro de ipso castello exire
non debet.
L foderum. fodrum.
fodrum sn. “imposta feudale, ordinariam. corrisposta in derrate: consiste nell’obbligo di fornire vitto alla
famiglia del signore e foraggio alle cavalcature (ted.
Futter).
MB 94: a.796. (Lombardia). SRB 7 a.1014 (Sav.) aliqua
super inposita… de fodro. CNM 41 sg. a.1204 (Sav.)
nos… sindici… petimus ab eis ut dent nobis contingentem partem fodri… quam partem eis taliavimus bona fide
secundum eorum posse. IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum
omnibus ussibus, fodris, dacitis… GDN 589 a.1196
(Noli) in medietate pedagii in toto fodro quod ipsi marchiones consueverunt pro se accipere a naulensibus. LJ.1
490 a.1202 de omnibus fidelitatibus et fodris et bannis et
drictis et tortis et omnibus usantiis quas habebant et capiebant. LJ.1 512 (= LA 215) a.1204 sed quia comune
ianue consulatum in ea terra habet, fodrum exigit, exercitum habet… SRB 146 a.1211 (Sav.) drictum, fictum,
roxias et alium redditum, fodrum atque collectam. PAA
156 a.1216 (Sav.) et hominibus et in comitatu et dominio
et fidelitatibus et fodris et bannis. GR.2 45 a.1233 (Cairo) absolvit eum (populum) ab omni fodro, ficto seu malatolta quam et que consuetus est accipere. PAA 249
a.1253 (Sav.) quod comune saone capiebat in albizola
pro fodro libras decem ianue. LJ.1 1252 sg. (= CSR
123) a.1257 (Sanr.) petit… ut solvat ei drictum et fodrum. RCP 499 a.1278 (Sarz.) castrum de trebiano cum
fodro et pertinenciis suis. PCC 55 a.1311 (Sav.) taleas
fodra onera et collectas imposta hactenus. LJ.2 472
a.1317 et cum aquariciis pascaticis… vadis fodro et omnibus aliis redditibus. SSA 109 a.1345 (Sav.) fodrum
quod homines de celis… debent dare omni anno comuni
saone. FSL 29 a.1345 (Sav.) de fodro et albergaria ab
391
foia
hominibus quiliani accipiendis. PGT 12 a.1479 (Bard.)
solvere fodrum decimam et alia debita. GR.2 33 (Cortemilia) fecit finem… de omni fodro, exactione et toto
quodquam fodrum appellari potest.
L foderellum. foderum. fodrare. fodro. foldrum. foratorem. foudrum. frodum. froudum. fudium.
fodus sm. “faggio”
CGG 61 a.1259 (PortoV.) exemptis lignaminibus omnibus infrascriptis, videlicet serris de fodo, tabulis…
L fo.
fogagium sn. “fuoco, falò”
BBG 492 a.1413 pro illis qui faciunt fogagia in panagio.
Cf. BBG 521 a.1448/9 per lo falodio in Panaggi.
fogagium sn. “fuoco, nucleo familiare”
BSO 192 a.1581 (Onzo) moturale… quod dari solet annuatim a quolibet fogagio.
L focagium. focaticum. foculum. focus. D fogaggio.
fogagium sn. “focatico, tributo feudale, imposta di
famiglia”
RLB 35 a.1283 (Castellaro) omnibus questis, taleis, contis, ademptis, angariis et perangariis, fogagiis. G.PETRACCO SICARDI, RII 10 (1955) 92 a.1390 (Pigna) honera fogagiorum. GR.2 33 a.1406 (Vent.) franqui et liberi a solucione fogagiorum.
fogasarium sn. “teglia per focacce”
PVP 108 a.1487 fogasarium ferri, cum una glapeta.
L fugacia. fugaciaria.
foghenus agg. “dove si fa fuoco”
FST 49 a.1592 (Triora) tenere in domibus foghenis ultra
fascem unum feni vel palee. GR 46 domus foghena “essiccatoio delle castagne”.
L focus.
fogia top. “Focea”
DRG.3 982 a.1307 cantaria centum… aluminis de fogia.
D folia.
fogium sn. “misura di vino”
GR 50 (Vezzano) habeant pro qualibet mensura vini fienda per eos denarium unum; pro uno fogio reviso noviter
facto denarios tres.
Cf. DUC.3 539 folium vini: semimodious, Gallice feuillette.
fogolarium sn “focolare, fornello”
CGS.1 24 a.1156 fogolarium.
PAC 20.
L focularium. fogorale. fogoranum. fogorarium. fogularium. focus. D fuguà.
fogonus sn. “cucinotto di bordo”
SIG 359 a.1330 a mento subtano porte fogoni pupe
ipsius galee. SIG 342 (= VFS 111) a.1335 deversus bandam drictam prope portam fogoni amutata dicte gallee.
PLL 482 a.1441 item res necessarie pro compagna et fogono.
VPM 51, 405 a.1365 (Ven.) fogon “mancano testimonianze gen. antiche”.
L focus. D fogon.
fogorale / fogoranum “focolare”
PPE 284 a.1311 facere fieri coquinam cum fogorali et lavelio. FCR 435 a.1325 (Rapallo) in coquina… aquirolium
et fogoranum in quo possit facere coquinam et focum.
L focorale. fogolarium.
fogorarium / fogularium sn. “focolare; stufa”
LEM 244 a.1240 fogularium unum ferri. PPV 96 a.1370
(PortoV.) quicumque… habens fogorarium suum prope
parietem de lignamine… GR 50 (PortoV.) de fogorariis
aptandis.
L fogolarium.
foiacium sn. “fogliame, disegno a foglie”
SSL 199 a.1336 una stola et duo manipuli de seta cum
compassibus et foiaciis laborati in cipro.
L folia. D fogiesso. fugiacu.
foia
foihano cognome ebreo a Chio
VDE 128 a.1390 (Chio) josep filius auracha foihano.
foyna sf. “faina, pelle di faina”
NIS 355 a.1425 paria duo manicharum strictarum a domina unum de foynis et aliud de marturis.
L fuina.
foiratus agg. “forato”
PLP 82 a.1250 (Sav.) symona pota foirata.
L foraçuca.
fol sm. “faggio”
GG 81 a.1201 pondera L. de lignamina de guercu… et
xxiii serras de fol et serras vi. de guercu.
L fo.
fola sf. “bandita”
RCP 315 a.1178 (Luni) dixit quod ep(iscopus) philippus
misit in uno anno porcos pontremulenses per illam de vallecla in valmaiore et per se folam misit et per se fecit manere
et in domo sua iacebant… RCP 180 sg. a.1201 (Luni) non
liceat… intrare in folam et in enseatos et campos seminatos
pro damno faciendo. –– si facere voluerint folam predicti
bosci propter caciam faciendam… non liceat… in predictam folam intrare quovis dicta fola duraverit. RCP 657
a.1276 (Sarz.) illi de vezali occupaverunt dictum forestum
tali condicione quod fecerunt folam, ita quod per unum
diem, quando erant ibi glandes, dictus benesia et sui consortes colligebant glandes ante quilibet homo de vezeali.
SCT 38, 40: Editto di Rotari: fabula inter vicinos “convenzione fra vicini”: è termine della Lunigiana. Cf.
DUC.3 387 fabula: pactum, conventio.
L folare. diffolare. D fola.
fola /folla sf. “gualchiera”
FIL 308 a.1376 (Sav.) non audeat… folare vel folari facere nec etiam ad folam portare… panum aliquem folandum qui non sit signatus signo proprio publico et consueto. FIL 320 a.1404 (Sav.) exceptatis nichilominus pannis
qui portantur de la folla.
L follus. fulla. fullum. D fola.
folare vb. “riservare, sottoporre a regime di bandita”
RCP 314 a.1178 (Luni) me invenit et dixit: nos folavimus
nemus deinceps ne venias. RCP 67 a.1245 (Sarz.) et bona
eorum mobilia et immobilia possint folare et diffolare.
L fola. diffolare.
folare vb. (arte della lana) “follare”
FIL 308 a.1376 (Sav.) non audeat… folare vel folari facere nec etiam ad folam portare… panum aliquem folandum qui non sit signatus signo proprio publico et consueto. LEM 190 a.1245 promitto et convenio… folare tibi
ad fullum meum quem teneo… omnes pannos tuos.
L follatorem. fullare.
follatorem sm. “follatore, addetto alla gualchiera”
LMS 36 a.1222 Reg. (Raimondo) folator. LJ.1 1315
a.1267 item ad carchera follatoris (top.) vel colla braza.
LEM 104.
L folare.
follatorium sn. “gualchiera”
LJ.1 1315 a.1267 item comunaria in follatorio. coheret…
folcastrum sn. “specie di coltello”
CSS 183 a.1435 (Sanr.) si portaverit … spatam vel folcastrum seu manarexium sive costolerium.
L falcastrum.
folcitus agg. “guarnito”
NCS 56 a.1408 (Sarz.) paramentum unum folcitum.
L fulcitus.
foldra cognome
CAC 262 a.1179 (Sav.) ansaldus foldra. CAC 544
a.1182 (Sav.) bonusiohannes foldra.
L foldratus. D foderato. foldrato.
foldracus cognome
CAC 15 a.1178 (Sav.) bonusiohannes foldracus.
L foldratus.
392
foli
foldratus cognome “famiglia di Savona da cui prende nome un quartiere di Savona, nella zona del Brandale”
CAC 569 a.1184 (Sav.) gisulfo foldrato. CAC 572
a.1188 (Sav.) boniiohanni foldrati. CNM 219 a.1204
(Sav.) gisulfus foldratus. MIA 112 a.1337 (Sav.) anthonius foldratus. SSA.2 168 a.1345 (Sav.) iohannes foldratus.
PMS.2 187 a.1304 (Sav.) in civitate saone, in quarterio
foldratorum. SRC 371 a.1307 (Sav.) in civitate saone, in
quarterio foldratorum, desubter brandalle comunis saone.
SSA.2 125 a.1345 (Sav.) quarterium foldratorum.
L foderatus. foldra. foldracus. foudratus. D foldrato.
foldrum sn. “imposta, tributo”
GDN 599 a.1218 (Noli) et in foldris in placitis et bannis
et clibanis.
L fodrum.
folega cognome
SRB 251 a.1394 (Celle) nicola folega. CCS 117 a.1414
(Celle) presentibus… petro follega.
D fola. fulega.
folia sf. “foglia”
BSO 215 a.1581 (Onzo) folias siccas de fico.
L foliata. foliacana. foiacium. D fogia.
folia sf. “foglio, lastra”
FAF 119 a.1235 (Gen.) ita quod dictus magister habere
debeat de qualibet pista stagni batuti boni et pulchi que
sit de quatuordecim et de quatuordecim infra foliis secundum consuetudinem denarios decem et octo. CDC 3
a.1386 folie latoni. CDC 11 a.1386 folie ferri stagnate
balle iii. CDC 121 a.1392 folia auri. CDC 129 a.1392
folie stagni.
folia top. “Focea”
DRG.3 868 a.1298 cantaria sexcenta… de alumine de folia.
L fogia. folia nova. folie.
foliacana sf. “foglia di canna”
GR 50 (PortoM.) non debeat accipere herbam foliamcanam et quecumque aliorum fructua.
folia nova top. “Focea Nuova”
DKR 160 a.1413 in syo et folia nova.
L folia. folie.
foliaceum / foliacium sn. “filza, fascio di documenti
non legati a libro”
LJ.1 1138 a.1251 ego notarius… transcripsi et exemplificavi hoc exemplum de quodam papiro seu foliacio scripti
manu guillielmi de varagine scribi comunis. LG 241
a.1327 redegi de quodam protocolo, sive foliacio instrumentorum. LJ.2 1080 a.1386 extractum est… de foliacio
instumentorum compositorum manu mei petri de bargalio notarii. DMC 472 post a.1461 cartullaria sive folliacia et protocola. DSP 45 a.1562 et que sententia est infilata in foliacio magnifici officii dominorum patrum communis anni de 1562. GR 48 a.1618 (Garlenda) de aliis
actis iudicialibus teneatur facere filzam vel foliaceum.
L foliatium. D fogliazzo.
foliata sf. “fogliame secco”
BSO 215 a.1581 (Onzo) fenum, paleam vel folias siccas
de ficu, foliata de quercu.
L folia. D föglià. fugià.
foliatium sn. “filza, fascio di documenti non legati a
libro”
ZAC 106 a.1262 (Alb.) hanc cartam extraxi de quodam
foliatio sive papiro iacobi trencherii. VSF 420 a.1449
promissio et litere sunt in foliatio.
L foliacium. D fogliazzo.
folie top. “Focea”
DKR 13 a.1405 cantaria tria milia aluminum minutorum
de foliis.
L folia. folia nova.
fole
folem sm. “specie di vaso”
IEL 95 a.1398 item unus folis.
DUC.3 540 follis: vasis genus.
follium sn. “spezia, cannella”
GLI Gloss.
D föggiu.
folum top. “Follo”
CGG 114 a.1260 (PortoV.) si aliquis scolaris de veçano
seu de folo seu de vallerano seu de aliqua quacumque
parte ultra gulfum aspeçie venerit…
follus sm. “gualchiera”
GG 242 a.1203 molendinus et follus.
L folla. fulla. fullum.
fonda sf. “fondo, territorio”
LJ.1 5 a.962 (Vent.) in comitatu vigintimiliense, in locas
et fondas matucianas tramonte a turre.
L funda.
fondache top. (Roquebrune)
LJ.2 642 a.1357 alia pecia terre posite loco ubi dicitur
fondache.
L fundega. D fundega.
fondacum sn. “fondaco
MGT 224 a.1505 elligatis vobis stanciam idoneam in
fondaco januensi.
L fundicum.
fondaghiero all’ingrosso sm. “grossista”
RGL 5 a.1576 artem eam, qua quis merces omnium rerum in magna quantitate et non minutatim vendendas in
officina aliqua retinet, qui lingua materna fondaghieri all’ingrosso nuncupantur.
L fondegarius. fundigarius. D fondaghiero.
fondagum sn. “fondaco, quartiere commerciale genovese all’estero”
LG 355 a.1363 introytus furni quod est in fondago ianuensi (ad Alessandria)
L fundicum.
fondegarius “commerciante all’ingrosso” cognome
BGS 111 a.1253 iohannes fondegarius. PLS 265 a.1301
ego guido fondegarius, pisanus. LG 666 a.1406 ars fondegariorum sive bachariorum.
L fundigarius.
fondegum sn. “fondaco, quartiere commerciale genovese all’estero”
LG 356 a.1363 in fondico dato et assignato comuni ianue… non possit nec debeat in eo, videlicet in correoribus eiusdem fondegi, vinum vendi.
L fundicum.
fonderagia sf. “specie di imposta”
CDP 266 a.1303 introitus scribanie et fonderagie tunesis.
fondicium / fondicus/ -n sm/n. “fondaco, quartiere
commerciale genovese all’estero”
CDG.2 102 a.1169 dono et concedo atque confirmo omnibus ianuensibus… in antiochia ruga una… in laoditia fondicium et ruga una. AI 74 ad a.1234 et cucurrerunt sarraceni
ad fondicos et posuerunt ignem in ipsis fundicis. LJ.1 1485
a.1279 fondicum habere debent ianuenses in omnibus terris
dicti regis (il re di Granata) pro mercantia facienda. BTS
171 a.1290 caseum et alia victualia possint ponere et portari
facere ad fondicum sine solvere aliquem drictum. DAF 107
a.1300 (Famagosta) actum ante fondicum ianuensium. LG
356 a.1363 de fondico mercatoribus assignato.
L fundicum. funditium.
fondum sn. “fondo, base”
PVP 267 a.1462 fonda pro barrilotis cxvi. fonda pro barrilibus vini vii. LG 443 a.1383 de quartino in quo non
ponantur circuli, dogue, fondum…
L fundus.
fontana top. (Gen.)
CHAR 350 a.1002 in la fontana. –– ei in campo zuconi
in sorte de fontana. BCG 155 a.1040 in la fontana. CGS
393
font
1.190 a.1158 in pasteno supra fontanam de claparolio.
MSS 201 a.1206 terra que iacet ad fontanam.
PAC 5.
L fontanacia. fontanegium. fontanella. fontanigum. fontanile. fontariolum. funtana. D fontana.
fontana ariana top. (Sav.)
SRC 161 a.1263 (Sav.) quartam partem alterius campi iacentis ad fontanam arianam. SRC 177 a.1263 (Sav.)
campum unum terre laboratorie iacentis in contrata que
vocature fontana ariana.
L (ad) fontem alianam. (ad) fontem arianam.
fontana bona top.
BSR 92 a.1175 decimam de verzili et fontana bona.
fontanacia top. (Sav.)
SRB 362 sg. a.1424 (Sav.) a fontanacia versus arbizolam.
–– infra sanctam sciciliam… et a ponte lavagnole et fontanacia xorete citra.
L fontana. D fontanassa. funtanassa.
fontana coverclata top.
RCA 187 a.1061 usque in fontana coverclata. BSR 309
a.1208 cui coheret inferius fontana coverclata et via.
L fontem coverclarius.
fontana marosa top. (Fontane marose, Gen.)
GC.2 257 a.1192 petrus filius michelis de fontana marosa. GG 65 a.1201 rolandus de fontana marosa. LMS
167 a.1222 bartolomeus de fontana marosa.
L fontem amorosum. (de) fonte moroso. fontem morosam. fontemarosa. D fontanamorosa.
fontana paupera top. (Caranza)
FNU 1 a.946 res iuris ecclesie nostre sancti iohanni de
plebe carancia qui posite sunt in loco cui nominatur fontana paupera.
fontana sagrada top.
RCA 254 a.1010 pro fine de maceria antica usque in fontana sagrada.
L sagradus.
fontane top.
RCA 164 a.1069 in pixola supra via da la fontane.
fontanegium / fontanegli / fontaneglo top. (od. Funtanegi)
RCA 164 a.1069 castanedo pecias tres in raneto fontaneglo a mansione de lo clapacio subtus via. LJ.1 33 a.1128
homines de bavali et de fontanegli. CGS.1 48 a.1156 damianus de fontanegio. MIA 91 a.1277 (Sav.) benedicti
de fontanegio notarii.
PAC 7.
L fontana
fontanella top. (Spotorno)
SRC 532 (= PMS 46) a.1189 (Sav.) in valle fontanella.
L fontana. fontanele. funtanella. funtenele. D fontanelle.
fontanele top.
PAC 5 a.1007.
L fontanella. funtenele. D fontanelle.
fontanigum top. (Sav.)
CNM 33 sg. a.1204 exitum unum qui est ad funtanigum
iuxta terram tutadone balbe.
L funtanicum. funtanigum.
fontanile top. (Sav.)
LMS 456 a.1226 prope civitatem saone ubi dicitur fontanile. SSA 82 a.1345 (Sav.) ad pontem fontanilis.
L fontana. D fontanile.
fontariolum top. (Sav.)
SRC 135 a.1263 (Sav.) campum unum loco ubi dicitur in
fontariolo.
(ad) fontem alianam top. (Sav.)
SRC 170 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
loco ubi dicitur ad fontem alianam.
L (ad) fontem arianam.
font
fontem amorosum top. (Gen.) “Fontane marose”
BBG 510 a.1443 pro annua custodia porte fontis amorosi.
L fontana marosa. fontem de laure. fontemarosa. fontem
engordum. fontem coverclarium. fontem morosam. fontem morosum. D funte.
(ad) fontem arianam top. (Sav.)
SRC 166 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
loco ubi dicitur ad fontem arianam.
L (ad) fontem alianam.
(de) fontemarosa top. cognome
DRG.3 749 a.1277 enricus de fontemarosa pelliparius.
L fontana marosa. fontem amorosum.
fontem coverclarium top. (Gen.)
BSR 309 a.1208 infra quemdam locum qui vocatur podium salis et fontem coverclarium.
L fontana coverclata. fontem amorosum.
fontem de laure top. (Sav.)
SRC 149 a.1263 ad fontem de laure.
L fontem amorosum.
fontem engordum top. “Fontanigorda”
GVG 6 a.1179 arnaldus de fonte engordo.
L fontem amorosum. D fontanigorda.
fontem ingenoscam sf. “sorgente del fiume Bormida,
ai piedi del monte Ingo (od. monte Lingo)
BCB 100, 113 n. s.viii-ix. (o x-xi?) usque in flumen qui
fons ingenosca vocatur.
L ingenosca.ingo.
fontem morosam top. (Gen.) “Fontane marose”
LJ.2 571 BGG 534 a.1479 pro custodia porte fontis morose.
L fontana marosa. fontem amorosum.
(de) fonte moroso cognome
LJ.2 571 a.1347 francischum de fonte moroso.
L fontana marosa. fons amorosus.
fontonus sm. “virgulto, fittone”
FST 79 a.1592 (Triora). debeant custodire tam larzeos
quam fontonos existentes in nemore gerbontis… intellecto
quod dicti fontoni intelligantur esse unius palmi in calcia.
D fontùn.
(de) foo cognome
LG 379 a.1363 conradus de foo. DKR 46 a.1410 antonius de foo. BBL 30 a.1459 iohannes antonius de foo.
BBL 186 a.1474 pro ieronimo de foo.
L fo.
fora avv. “fuori”
CNM 290 ca. 1203 (Sav.) venit ad stellam clamando: fora, fora.
L foras. foris. D fora.
foramen sn. “foro, apertura”
GR 15 (Sarz.) ita non audeat aliquis in muro comunis
sarzane foramen aliquod facere vel habere.
FPR 4.
L foramentatus. forarium. foraçuca. transforare. D fuamme.
foramentatus agg. “forato, perforato”
RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) colonetam unam lapidis
picati quam sit expediens et oficialiter foramentatam, ubi
aquam inter vadat pro cadendo in tina cum bochetis quatuor.
L foramen.
forarium sn. “foro, apertura”
CRA 142 a.1395 (Alb.) quod… claudantur hostia, ianue,
foraria et exetre que sunt in muris dicte civitatis.
L foramen.
foras avv. “fuori”
PLP 119 a.1250 (Sav.) et dixi cuidam iuveni qui cum ea
erat frater exi foras.
foraçuca cognome
CGG 325 a.1262 (PortoV.) guillelmus foraçuca.
L foiratus. foramen. D forapagge.
394
forc
foratorem sm. “esattore del fodrum”
GDN 638 a.1254 (Noli) gastaldio seu foratore.
Cf. DUC.3.535 forrarii, foratores.
L fodrum.
foratura sf. “fodera”
LEM 243 a.1240 supracotum scarleti de homine sine foratura. LEM 257 a.1259 item foraturam clamidis cendati
vermilii. PVP 253 a.1458 tafeta viridis videlicet pro foratura duarum manicarum.
L foderatura.
foratus agg. “foderato”
LEM 245 a.1240 supracotum vermilium foratum de penna varia. PLP 130 a.1250 (Sav.) supracotus… de sarmesleo foratus cendato jalno cum frexiis. FCD.2 208
a.1278 supercotum unum flamiti pro domina foratum
cendato ialno. DAF 98 a.1300 supertotum de blavo de
saia francigena foratum penna.
L foderatus. inforatus.
forbannire vb. “bandire, esiliare”
PLP 115 a.1250 (Sav.) nesciebam tamen quod esset forbannitus. LJ.1 1116 a.1251 forbanibunt et expellent.
L bannire.
forbice sf.pl. “forbici”
FIL 306 a.1404 (Sav.) et omnes stercus sive contratullas
que in dicta lana reperientur abscindi debeant mediantibus forbicis sive tezoriis aptis.
C.SALVIONI, MILSL 21 (1899-1907) 274 “dissimilazione
f-f > f -b”
L forfices.
forbitorem sm. “pulitore, molatore”, cognome
COS 45 a.1186 alegrus forbitor.
L furbitura. D forbì. forbiaoi.
forca sf. “solco, scavo [cf. ted. Furche m.s.]
SOV 340 a.1428 (Turria, On.) quod aliquis de turria fecerit forcam seu zottam in castro turrie in carrubeis communis det bannum.
L furca.
forcata / forchatum sf/n. “forca, palo biforcuto di
sostegno”
LMS 126 a.1222 ligna necessaria et tortas et forcatas.
CPB 242 a.1398 (Bobbio) item unum forchatum de fero.
L furca. furcatem.
forcella sf. “palo biforcuto di sostegno”
SSA 145 a.1345 (Sav.) pro faciendis pallis, stellonis, forcellis. SRB 311 a.1407 (Quiliano) quod nulla persona…
audeat accumulare sive cumulum et amassum aliquod
forcellarum facere magnarum vel parvarum… salvo si talis accumulans et forcellas faciens probaverit…
L furca. furcella. D fursela. forcello.
forcella sf. “forchetta”
NIS 354 a.1425 coltelleriam unam fulcitam gladiis quatuor cum manicis de argento et cum una forcella de argento. NIS 356 a.1425 una forcella de argento.
L forceleta. forcetta. furcella. D forzella.
forceleta sf. “forcina”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item quatuor forceletas a sartoribus.
IVI 260 err. “forbicette”
L forcella.
forcerius sm. “forziere”
PVP 316 a.1508 item… pro duobus forceriis pictis.
L forcia. forserius. D forzero.
forcetta sf. “forchetta”
CA 640 a.1292 item in emendacione ij. forcettarum domini.
L forcella. furca. fulcheta. D forcheta.
forcherius cognome
DDG 385 a.1376 in cocha iuliani forcherii. SRC 693 sg.
a.1407 (Sav.) iacobus forcherius.
L furcherius. D forcherio.
forc
forcheta sf. “palo biforcuto di sostegno”
PVP 323 a.1504 pro forchetis de parmis 15.
L furcheta.
forcia sf. “imposizione forzosa, indebita”
BCG 83 a.1012 si… aliqua forcia vel superimposita fecerit… BSR 39 a.1174 si forciam vel superimpositam eis
fecerint (cf. BSR 57 a.1176 si aliam iniuriam vel superimpositam fecerint).
DUC.3 548 registra soltanto questa accezione del vocabolo.
L forcianus. forcerius. forcilium. forcium. forza. fortecia.
fortia. fortiare. fortilicia. fortis. fortium. D forsa.
forcia sf. “violenza”
CDG.1 64 a.1130 et non facias forciam neque facere consentias. CDG.2 100 a.1169 si… vis, violencia aut forcia
ab habitatoribus predicti districtus fieret ianuensibus…
PCP 745 s.xii. si mercator per forciam et contra voluntatem participum… posuerit super cohopertam et iactus inde factus fuerit… LJ.1 756 a.1225 si autem forcia vel forfacta ab aliquo… facta fuerit… BSR 347 a.1227 si autem
forcia facta fuerit ab aliquo vel forfaita. ZAC 181 ca.1290
(Alb.) que castra, terras, villas et loca… dominus manuel
marchio cravexane per forciam abstulit. ACL 67 a.1344 a
forcia et violencia. VFD 210 a.1403 per forciam.
forcia sf. “fortezza, fortificazione”
LJ.1 528 a.1206 salvo eo, ut de ipso castro et castellania
et forciis et hominibus pro tempore ibi existentibus comune albingane possit facere pacem treugam et guerram
contra omnes homines… et quod ipse bonifacius…
ipsum montem seu castrum vel forcias comuni albingane
vetabit guarnitum neque disguarnitum. LJ.1 1005 a.1242
castrum savignoni et omnes fortias quas habent. SRC
120 a.1261 (Sav.) cum toto castro seu hedificio et forcia
que… fieri fecerat. ASA 327 a.1350 (Alb.) castrum vel
castra, forciam vel forcias, podium vel podia, villam vel
villas. LG 507 a.1403 castrum forciam iurisdictionem
hominum. LJ.2 1469 a.1416 et quod non hedificarent castrum vel forciam ullam in toto monte corvi. GR 50
a.1519 (Alb.) domum, turrim seu forciam consignabo.
forcia sf. “forza, apparato militare”
LJ.1 470 a.1201 promiserunt… facere vivam guerram et
ad focum et ad sanguinem cum hominibus suis et cum tota sua forcia marchionibus… et hanc guerram promiserunt facere… de domo sua et de forcia sua cum toto suo
posse. OP 128 a.1213 conradus malaspina cum forcia
sua. PAA 207 n. a.1227 (Sav.) facere vivam guerram ad
sanguinem et ignem per se et totam suam forciam et terram et suos homines et fideles. LJ.1 1005 a.1242 et attendent de personis et rebus et forciis ipsorum.
forcia sf. “potere”
LJ.2 151 a.1288 villas terras loca et castra que et quas…
comune ianue non habuerit in sua forcia et virtute. LJ.2
153 a.1288 obsides veniant ad civitatem ianue in forciam
et bayliam comunis ianue. IA 99 ad a.1289 castrum… in
forciam dicti vicarii… tradiderunt. IA 102 ad a.1289
ipse vero ugo numquam se voluit ponere in forciam dicti
vicarii de partibus illis. ASA 197 a.1305 (Alb.) ipsum
castrum ponendo in forciam dicti comunis. ASA 473
a.1350 (Alb.) si… in forciam comunis pervenerit… LG
921 a.1404 si… illi qui dictum malum commisissent non
capientur et redducentur in forciam potestatis…
forcia sf. “giurisdizione territoriale”
CAC 49 a.1178 (Sav.) per totam nostram forciam et districtum. BNA 538 a.1263 (Vent.) campum unum positum in forcia vintimilii… ubi dicitur in poidaigo.
forcia sf. “sostegno, aiuto”
LJ.2 198 a.1289 (Corsica) et dare forciam auxilium et favorem dicto comuni. LG 30 ante 1305 dare auxilium
consilium forciam vel favorem. ASA 327 a.1350 (Alb.)
debeant dare omnem forciam et omnem auxilium.
395
fore
forcianus n.p., m.
BSR 382 a.1226 terra quam tenet forcianus feudalis et in
feudum a curia nostra.
L forcia. forsanus. forzanus.
forcilium sn. “fortilizio, fortificazione”
LG 21 s.xiii. non permittam circa dictum castrum gavii
forcilia per militare hedificari.
L forcia. fortilicia.
forcina sf. “forchetta”
AAD 287 a.561 item coclearia… et forcine pond(ere) librar. trium.
L furca. D fursina.
forcipes sf.pl. “tenaglie”
CGG 173 a.1260 (PortoV.) chioram unam, forcipes, verrubium.
L farfices.
forcium sn. violenza, pressione”
BTS 170 a.1290 et non sit factum eis forcium ullo modo.
LJ.2 245 a.1290 et non sit factum ei forcium ullo modo
eas vendendi, et si forsitan nolueriunt vendere dictas
merces…
L fortium. exforcium.
forchoynum top. (Sav.)
SRC 559 a.1354 (Sav.) in posse saone in contrata forchoyni.
L fulcoinus.
forefactum sn. “delitto, reato”
RCP 652 a.1273 (Sarz.) et omnia banna, furta, forefacta
et homicidia et alia crimina punire debet.
L forfactum.
forregiarium “chiavistello”
IEA 74 a.1216 (Alb.) et clavaturas vii. cum totidem forregiariis et clavibus.?
L ferrogiarium.
forenderius sm. “forestiero”
GR.2 55 a.1267 (Apric.) de non perdonare alicui forenderio aliquod dapnum. RL 209 a.1270 (Apric.) de forenderiis qui incidunt arbores sparatas.
L foritanus.
forensis agg. “forestiero”
SEV 61 a.1303 (Vent.) et forenses emptores dicti erbatici. BCD 251 a.1351 super aliquo ligno vel navigio forensi. GR.2 34 (Sav.) persona forensis et extranea.
L foritanus.
forestacionem sf. “esilio”
VFD 152 sg. a.1316 non possent bannire et forestare…
–– de quibus forestacionibus et banno… exire non possint. PRV 209 a.1334 (Gen.) in dicta forestacione et
banno.
L forestare.
forestare vb. “bandire, proscrivere”
LJ.1 1024 a.1247 exceptis mascaratis forestatis occasione
mascarationis. RVN 109 s.xiv. (Noli) forestetur delinquens… –– forestetur perpetuo. PCP 717 a.1316 de forestatis pro debito. VFD 152 sg.a.1316 non possent bannire et forestare… PPV 77 a.1370 (PortoV.) bannitum vel
forestatum. CST 160 a.1381 (Taggia) dummodo procedere non possem nec etiam forestare de delictis, excessibus vel malis pro quibus pena sanguinis seu corporis afflictura imponenda veniret. LG 926 a.1404 teneatur magistratus… ipsum ultimo punire supplitio … quem si habere non poterit ipsum forestare et bannire de ianua et districtu perpetuo teneatur.
L forestacionem. forestus. D forestare.
foresteria sf. “foresteria”
MSB 230 a.1458 in quadam camereta dicti monasterii
vocata foresteria.
L. foresterius.
fore
foresterius sm. “forestiero”
SOV 275 a.1428 (On.) foresterii ementes et vendentes
aliquid in territorio dominorum teneantur solvere idem
pedagium.
L forestus.
foresterius sm. “guardia forestale, guardaboschi”
GDN 627 a.1254 (Noli) foresterios seu custodes… GDN
635 a.1254 (Noli) de faciendo iurare foresterios qui bene
custodiant yllicetam. SEV 60 a.1303 (Vent.) possit emptor dicti erbatici ponere in ipso erbatico… foresterios sex
ultra illos sex communis.
L forestum. frosterius.
foresterius cognome
RCA 38 a.1143 de molaciana foresterii duo membra porcorum.
forestum sn. “bosco protetto, sottratto all’uso comune”
COS 102 a.1186 mons cum foresto de muta a senterio de
funtanellis usque in fosatum de vacarilio. RCP 656 sg.
a.1276 (Sarz.) super foresto de vezali. –– occupaverunt
dictum forestum tali condicione quod fecerunt folam.
FST 81 a.1592 (Triora) in dicto nemore foresti ac nemore
bandito contiquo dicto foresto. preterea (rasperii) custodire habeant ut supra nemus foresti et accusare personas
et bestias damnum dantes in eo. GR.50 (Triora) praetor
modernus triorie … se abstinere debeat ab incidendis arboribus seu lignis in nemore foresti quavis de causa.
GR 2.34: foresta, riserva feudale di caccia. DUC.3 549
sgg. CH.HUGOUNET, in “Agricoltura e mondo rurale in
Occidente nell’alto Medioevo”, Settimane di studio del
Centro Italiano Studi Alto Medioevo, Spoleto 2228/04/1965. Spoleto, 1966, pp.375 sgg.
L foresterius. D foresto.
forestus sm. “forestiero”
ASA 370 a.1350 (Alb.) fiant execuciones si fuerint petite… per civem contra forestum.
L foresterius. foritanus. D furestu.
forestus agg. “isolato, lontano dall’abitato”
ASA 477 a.1350 (Alb.) in aliqua domo foresta seu solitaria, et inteligatur foresta et solitaria [ubi] vero non sunt
ad minus sex domus in quibus habitetur.
foretanus sm. “vagabondo”
RCP 120 a.1192 (Luni) tricatoribus, falsariis et paltonariis et foretanis, latronibus.
L foritanus.
forexius sm. “sorta di panno”
VCB 40 a.1238 (Bonif.) canne tres forexii nigri.
forfacta / forfactum / forfaita sf/n. “delitto, violenza”
RCP 506 a.1039 (Luni) nullum malum usum nec mala
consuetudine vobis facere non debemus, nec fodro de
ipso castello exire non debet, nec per nullum forfactum
quod in alia parte habeo infra isto castellare malum meritum recipere non debent nec de suis personis nec de avere. LJ.1 756 a.1225 si autem forcia vel forfacta ab aliquo… facta fuerit. BSR 347 a.1227 si autem forcia facta
fuerit ab aliquo vel forfaita.
L forefactum. forisfacere. foristectum.
forfexa sf. “forbice, cesoia”
DDG 825 a.1377 pro… forfexe per £ viii. PLL 468
a.1441 forfexa una.
L forficem.
forfexa sf. (mar.) “parapetto del castello di prua”
JAN.2 173 “tenaille de bastion”.
D forfesa.
forficem sf. “forbice, cesoia”
LEM 185 a.1222 bancam unam ad tondendos pannos,
forficem unam et sopressam. LMS 275 a.1222 due forfices. LEM 120 a.1268 forfices, rasorium, ferrum unum
signandi et toaiolam. PLC 54 a.1301 par unum meum
forficum per tondere.
REW 3425. Cf. PVP 151.
L farfices. forbices. forfexa. forcipes. forsices. forveces.
D forfexe.
396
form
foricus agg. “forestiero”
LJ.1 158 a.1151 et quod non portet nec adducat pecuniam alicuius hominis forici.
L foritanus.
forinsecus agg. “straordinario”
CA 592 a.1292 expense forinsece.
Cf. CA 546.
L foritanus.
foris avv., cong. “fuori”
CDG.1 84 a.1134 totum quantum est foris de maceriis et
de claudendis totum laudaverunt esse de communi.
CDG.1 252 a.1149 de homine de foris qui comparaverit
ab alio homine. et si comparaverit de homine qui non sit
de istis confinis… CSL 52 s.xiv. canevarius vero… comedere possit de foris ante refectorium et non in caneva
neque in pristino.
L de foris. fora. foras.
forisfacere vb. “trasgredire, nuocere, offendere”
SRB 23 a.1128 (Sav.) si vestris civibus forisfecerint.
SRB 26 a.1128 (Sav.) si accideret quod aliquis de terra
comitis saonensibus aliquid forisfaciat…–– neque hominibus illorum in personis nec in pecuniis nullomodo forisfacerent scienter.
DUC.3 558
L forfacta.
forisfactum sn. “reato, trasgressione”
SRB 22 a.1128 (Sav.) et rogaverunt… ut forisfactum
quod fecerant homines galee… cum eorum galea, pro
quo capti et diu ab eodem duce r(ogerio) tenti fuerant…
condonaret.
L forfacta.
foristectum (err.per forisfactum?) “delitto, trasgressione”
RCP 247 a.1096 (Luni) quod nullum malum usum nec
malam consuetudinem eis imponam nec per ullum foristectum quod in alia parte fecerint malum recipere debeant neque de suis personis neque de suo habere neque
de sua commendatione… super fines et coherencias de
cernetorio.
L forisfactum.
foritana sf. “(lana) di importazione”
LG 479 a.1403 de non lavando lanam, pectenucios vel
foritanam.
foritanus sm. “forestiero, straniero”
CNM 78 a.1205 (Sav.) et dixit quod nullus foritanus habet in ea (navi) partem. FCT 20 a.1280 (Triora). sicut
aliis foritanis. RLC 82 a.1297 (Cosio) homines castellanie cuxii non debent dare alicui foritano lignamen abietis
de suis nemoribus. SSA.2 197 a.1345 (Sav.) de foritano
a cive derobato… si foritanus fuerit arrobatus… CST
209 a.1381 (Taggia) de re alicuius foritani interdicta qualiter procedi debeat. si rem… alicuius extranei ad postulationem alicuius fecero interdicere…
ALE 176. Cf. CIV 115.
L forenderius. forensis. forestus. foretanus. foricus. forinsecus. D foran.
forma sf. “forma”
CA 600 a.1292 in duabus longis formis iiij asp. GR.2 33
(Châteauneuf) teneantur coquere panem suum ad formam. F.CICILIOT, Navis 1 (1998) 77 a.1500 sub illamet
forma, garibo, latitudine, longitudine et altitudine prout
et sicut iohannes dedit eidem jeronimo et sociis garibum
magistris pro faciendo lignamina in boscho. I VI , 82
a.1551 de cathedris 200 ligni fagus… sub illa forma et
garibo per ipsum genesium tradito bartholomeo florito de
stella. IVI, 84 a. 1561 de petiis sex scarmorum ligni qurercus, secundum formam garibi, pretio exclarando per
dictum magistrum bernardum francerium magistrum vasum navigabilium.
L furma. D furma.
form
forma sf. “tenore, disposizione di una norma”
ASA 459 a.1350 (Alb.) secundum formam capitulorum albingane. BCM 73 a.1483 elapso dicto termine solidabitur
dicta racio secundum formam regularum officii garazie.
formagarius / formagiarius sm. “formaggiaio”, cognome
CNM 83 a.1205 (Sav.) gandulfus formagarius. PLP 68
a.1250 (Sav.) rubaldus formagiarius. PLP 115 a.1250
(Sav.) niger formagiarius. DSP 143 a.1494 salsamentariis qui formagiarii vulgo appellantur. DSP 373 a.1540
ars formagiariorum.
L formagiarius. formagius. formagoso. formaiarius.
D formagaro. formagiaro.
formagius sm. “formaggio”
MSB 164 a.1404 trium quintalium formagii. MSC 261
a.1407 (Corvara) de his qui vendunt formagium et salume ad minutum.
L formagiarius. formatico. D formagio.
formagius cognome
CGS.1 249 a.1158 iohannes formagius. BSL 46 a.1248
iacobum formagium.
formagoso top. (Quiliano)
LJ.2 191 a.1289 (Sav.) loco ubi dicitur buzellus et fangus formagoso.
L fangus. formagarius.
formaiarius sm. “formaggiaio”, cognome
LMS 78 a.1222 ingoni formaiario. FNV 7 a.1231 petrus
de strupa formaiarius. SMV 153 a.1247 mussus formaiarius. PPE 321 a.1256 edificium domus oberti formaiarii.
BSR 425 a.1273 johannes sardescus formaiarius. LG
434 a.1383 formaiarii et quicumque facientes candellas
de cepo. LG 666 a.1406 ars formaiariorum.
L formagiarius. D formaio.
formare vb. “mettere in forma, predisporre”
SAV 12 a.1495 (Altare) quod incipiendo a festo sancti iohannis baptiste usque ad festum sancti martini debeant omnes
dictam artem (vitream) exercentes formasse et apostasse suas
padellas… cum quibus intendent laborare dicto anno [trad.
coeva: haver formato et apostato le sue padelle].
formatico sm. “formaggio”
BCG 24 a.979 ita tamen ut inferamus vobis… per unumquemque annum pensione pullo uno formatico libram
unam.
RSS 25 “la forma caseus è limitata all’Italia centrale,
meridionale e Sardegna. Nel Settentrione si introduce
dalla Francia la nuova tecnica del caseus formaticus
(pressato in forme), fr. fromage”.
L casseus. formagius.
formentum sn. “frumento”
DAF 4 a.1299 formenti modia mille quingenta.
L frumentum. furmentum. D formento.
formica/ formiga cognome
CDG.2 76n. a.1168 gandulfus formiga. SRB 29 a.1198
gandulfus formica. GDN 598 a.1216 (Noli) balduinus
formica.
D furmigua.
formidantus agg. “formidabile, terribile”
MS 176 ad a.1221 erexit ibi duos manganelos et duos
trabucos in ipso exercitu fabricatos, qui ingenti mole lapidum ac suis formidantis ictibus civitatem illam adeo
conquassarunt…
formige top.
VTS 82n. a.1531 (Sav.) in contrata untorie in carubeo ubi
dicitur formige.
fornacha / fornacem sf. “fornace”
SSA.2 131 a.1345 (Sav.) quod aliqua fornacha pignatariorum deinceps fieri vel construi non valeat intus muros
civitatis saone. SSA 172 a.1345 (Sav.) calcinariam vel
fornacem. ASA 332 a.1350 (Alb.) quecumque persona
exercens artem seu opus fornacis. SNS 21 a.1404 (Sav.)
397
forn
et non permittam quod in dicto nemore… fiat aliqua vejrera nec fornax pro faciendo maçacoto vel alio opere de
vitreo.
L fornaxaria. fornaxia. furnus. D furnacca.
fornaces / fornacie top. (Sav.)
SSA.2 96 a.1345 (Sav.) a marberto et fornacibus citra.
PCC 153 a.1360 (Sav.) in contracta fornaciarum.
A.M.DE MONTE, Diva virgo savonensis, Roma 1726, p.12
sg. paulo ulterius quasi aliud aperitur oppidum a figulis
habitatum. hinc ab exercitio & opere locus nomen (Fornaces) accepit, ad maris littus assurgens.
NTS 7.
L fornaxia.
fornagium sn. “imposta sui forni”
GR 2.33 (Châteauneuf).
L fornaticum.
fornar / fornarius sm. “fornaio, fornaciaio”, n.p.,
cognome
PAC 2 a.1109 oto fornarius. CGS.1 41 a.1156 baldiçon
fornarius. CGS.1 335 a.1160 ego fornarius. CGS.2 278
a.1180 alegrus fornar. SA 235 a.1340 (Sav.) ars fornariorum et maoneriorum. PLP.77 a.1250 (Sav.) boninus filius iohannis fornarii. IEA 35 a.1284 (Alb.) fornarios
vero teneant bene et decenter coquere panem. MNS.1 15
a.1345 (Sav.) fornariis facientibus panem. DDG 45
a.1376 de johanne fornario. LG 666 a.1406 ars fornariorum. LG 700 a.1406 ne fornarii panem vendant nisi solverint ut pancogoli.
Cf. AES 15.
L furnarius. furnus. D fornaro.
fornaticum sn. “imposta sui forni”
CDG.2 275 a.1181 si vero aliqua ut in talibus fieri solet,
ibi constituerimus, ut est feria, mercatum, pedagium, iustitie, fornaticum vel talia…
L fornagium. furnus.
fornaticum “prezzo della cottura al forno”
IEA 35 a.1284 (Sav.) solvendo pro fornatico sive cotura
panis sicut consuetum est.
fornatis top.
SRC 357 a.1297 (Sav.) in plano fornatis.
L fornellus.
fornaxaria sf. “esercizio di fornaci”
SSA 137 a.1345 (Sav.) fornaxarii et pignatarii… qui in
saona exercent officium pignatarie et fornaxarie.
L fornacem. fornaxarius.
fornaxarius sm. “fornaciaio”, cognome
ZAC 241 a.1296 (Alb.) philipus fornaxarius. CAT 138
a.1326 (Alb.) guillelmus fornaxarius. SSA 133 a.1345
item teneantur fornaxarii et quelibet persona que fornacem
decoqui faciat… de madonis, cupis et calcina. ASA 332
a.1350 (Alb.) quia nolevit nonnullos fornaxarios et opera
fornacis defficere.… MNS.1 16 a.1376 (Sav.) de sacramento maoneriorum et fornaxariorum. SNS 21 a.1404
(Sav.) de juramento fornaxariorum et matoneriorum.
L fornaxarius. D fornaciaro.
fornaxata sf. “infornata”
SSA 133 a.1345 (Sav.) teneantur dicti fornaxarii… de
madonis, cupis et calcina dare et solvere colmuni saone
pro qualibet fornaxata quam facient, et quociens dictam
fornacem vacuabunt solidos septuaginta ian.
fornaxia sf. “fornace”
LG 439 a.1383 non possit esse particeps in aliqua fornaxia in qua coquantur calcina, latteres vel clapelle.
L fornacem. D furnaxe.
fornaxia sf. “debbio, “sistema di agricoltura fondato
sull’abbruciamento del mantello vegetale (erboso, arbustivo o arboreo) del terreno”
PLV 104 a.1260 (Alb.) hostem et guaitam et vias et fornaxiam faciebant.
L fornatis. fornelare. fornellata. fornellus.
forn
fornelare vb. “addebbiare, concimare il terreno con
fornelli”
SNS 20 a.1404 (Sav.) quibus impune liceat fornellare in
terris eis locatis… succedendo et cremando filices, bruschas, rubros et ramos. GR.50 (Porn.) item statuimus
quod si aliquis voluerit signare vel facere aliquem laborerium zerbatum, vel runchum, vel alquem campum fornelare, runcare… FST 106 a.1592 (Taggia) ligna facta pro
fornelando.
SSD 27 sg.
L fornatia. fornellus. furnelare.
fornellata top. (Sav.)
SRC 144 a.1263 (Sav.) terciam parte unius campi terre
laboratorie iacentis inloco qui dicitur in fornellata bacalaris.
L fornellus.
fornelli top.
SRC 305 a.1256 (Sav.) in silvis et nemoribus cruceferree
et fornellis, millesimi, carchararum, boçili et allaris. FAF
207 a.1256 (Sav.) ecclesie et domui de fornellis… –– ipsi
de fornellis… illis de fornellis. CSF 95 a.1302 (Balestrino) usque ad fossatum de fornellis.
L fornellus.
fornellus sf. “fornace”
LJ.1 36 a.1130 calcinam… vendant sine aqua sicut exierit de fornello cum fuerit combusta.
L fornelare. fornellata. fornelli. furnella. furnelare. furnellus. furnelatum. infornelatus. furnus. D fornello.
fornellus sm. “debbio, fornello, forma di concimazione del terreno”
RCP 424 a.1224 (Sarz.) faciant guaitam, spaldum et
adiutorium ad fornellum castro de bolano. RCP 661
a.1274 (Sarz.) debent dare operam… ad omne aliud servicium castri amelie quod sit per commune, sive ad servicium fornelli sive fossati sive muri sive sepis.
L fornatis. fornaxia. fornelare.
fornellus top. (Triora)
FCT 45 a.1435 (Triora) usque ad bauzum fornelli. FST
112 a.1592 (Triora) usque ad fornellum.
fornicamentum sn. “fornimento, attrezzatura”
GSS 37 a.1330 (Sarz.) balistum unum sufficiens cum fornicamentis.
L furnimentum.
fornici top. (Sav.)
SSA.2 56 a.1345 (Sav.) extra portam buellariam usque ad
canapam de fornicis.
forniliarius cognome
ZAC 114 a.1263 martinus forniliarius.
L furnilia.
fornimentum sn. “provvista, rifornimento”
CGS.2 163 a.1163 et non debet inde facere expensas nisi
in fornimento pecunie. CGS.2 235 a.1164 expensas super his facere non debet nisi in fornimento rerum.
L furnimentum.
forniendum sn. “provvista, rifornimento”
CGS.2 233 a.1161 et nullas expensas inde facere nisi de
forniendis.
L furnire.
forpices sf. “forbici”
FIL 316 a.1404 (Sav.) et cum forpicibus aptis ad hoc de
veleribus lanarum predictarum rescindi et auferri debeant
omnia stercora et omnes scapule… et similitare lana sanguinolenta et succida seu suggolenta.
L forfices.
forsam avv. (= forsan) “nel in caso di…”
ASA 459 a.1350 (Alb.) quod aliqua persona in civitate
albingane non proiciat seu lanciet… de aliqua domo vel
turri aliquem lapidem seu aliquam rem nocivam… sub
pena librarum decem… nisi forsam in sui defensionem
si insultaretur ad domum.
398
fort
forsaninus n.p.
SRB 249 a.1394 (Albisola) forsaninus forsanus.
L forsanus.
forsanus cognome
SRB 249 a.1394 (Albisola) forsaninus forsanus. SCS
297 a.1530 (Sav.) benedictus forsanus.
L forcianus. forsaninus.
forserius sm. “forziere”
AAD 286 a.1561 forserius clavatus.
L forcerius.
forsices sf.pl. “forbici”
DRG.2 247 a.1236 (Gen.) paria duo forsicum de tondere
pannos, quas forsices…
L forfices.
forsum top. (Fos, Fr.?)
MBL 287 s.xi. (Lérins) quando veniebant ad emendum
salem in forso et in mareis.
L fortium.
fortalicium / fortalitium sn. “fortezza, fortificazione”
RLB 32 a.1283 (Castellaro) fortalitio dicti castri. ASA
256 a.1350 (Alb.) ire ad inquirendum pro comuni fortalicia et requirendo fidelitates. SRC 43 a.1394 (Sav.) cum
castris et fortaliciis.
L forcilium. fortelicium. fortilicia.
fortecia sf. “fortezza”
CDG.3 151 a.1199 nec aliquod castrum vel forteciam.
AI 25 a.1227 et turribus atque forteciis ipsius civitatis.
LJ.1 1155 a.1252 omnia iura et rationes et actiones…
tam in forteciis et regalibus et iurisdictionibus quam in
hominibus et fidelitatibus hominum et aliis serviciis.
L forcia. D fortessa.
fortellicia / fortelicium sf/n. “fortezza”
LJ.2 117 a.1288 item promittet comune pisarum quod
non edificabit aliquam turrim aut palacium pro fortellicia
in ruga pisarum de accon. LJ.2 1067 a.1386 castri sive
fortelicii maremi et podioli.
L fortalicium.
fortem sm. “specie di panno”
GG 143 a.1201 tantum fortem nigrum…
L forcia. D forte.
fortem cognome
MCS 136 a.1482 (Sav.) cives saonenses… paulus fortis.
fortem sf. nome di nave
DRG.2 300 a.1247 in nave que dicitur fortis.
fortia sf. “violenza”
OP 136 a.1215 a.1215 per fortiam illum (castrum) ceperunt. RCP 545 a.1231 (Sarz.) et dominus ep(iscopus) et
nobiles de Fosd(enova) non debent exfortiare vel vim aliquam inferre hominibus dicti castri… et hoc de forcia
(questo punto relativo alla violenza) observare sibi ad invicem promiserunt.
L forcia.
fortia sf. “fortezza, fortificazione”
SRB 119 a.1192 (Sav.) faciant castella sive alias fortias.
SRC 120 a.1261 (Sav.) cum toto castro seu hedificio et
forcia que predictus nichola fieri fecerat. LG 369 a.1363
aquirere… castrum vel fortiam alicuius castri vel loci.
CDG.3 142 a.1198 omnes fortias et machinas omnes et
prederias.
fortia sf. “forza, apparato militare”
CDG.2 166 a.1173 nos tenebimur succurrere ipsis ambobus castris cum omni posse et fortia nostra. LJ.1 375
a.1191 faciet ei ostem cum sua fortia.
fortia sf. “potere”
IA 112 ad a.1289 et si infra dictum annum castrum calari
non traderent in virtute et fortia comunis ianue…
fortia sf. “giurisdizione territoriale”
CAS 109 a.1178 (Alb.) et eos salvabimus atque eorum
res in terra et in aqua per totum nostrum districtum et per
totam nostram fortiam.
fort
fortia sf. “sostegno, aiuto”
CP 293 a.1343 fortiam auxilium consilium et favorem.
CST 299 a.1381 (Taggia) et dare… fortiam et iuvamen
contra omnes personas forenses.
fortiare vb. “procurare con violenza”
LJ.1 1003 a.1242 damnum vel guastum fortiatum in terris eorum.
L exfortiare. forcia. infortiare. reforzatus. D forsar.
fortilicea / fortilicia / fortillitia sf. “fortilizio, fortificazione”
LJ.2 98 a.1287 fortiliciam sive castrum. DT 515 a.1314
turres portas fortilicias et alia quecumque. CP 118
a.1317 hedifficent… dictas fortilicias in dictis terris.
ASA 327 a.1350 (Alb.) illud castrum vel fortilicea, aut
castra aut fortilicie. FPS 51 a.1373 (Sav.) dominium predicte terre nichole, ipsiusque fortillitiarum, territorii, hominum et personarum dicte terre nichole. TL.2 844
a.1472 in loco matrice aut fortilitiis eius.
L forcia. forcilium. fortalicium. fortalitium. fortitia.
fortis agg. “forte (di moneta)”
FAG 1233 a.1292 dare et solvere promitto tibi… libras
ducentas denariorum provenorum forcium campanie in
nundinis trecharum sancti iohannis proxime venturis.
fortitia sf. “fortezza”
AI 48 a.1230 se et suas turres et fortitias dicto comiti
provintie reddiderunt.
L fortilicea.
fortium sn. “fortezza, forificazione”
RCP 239 a.1231 (Sarz.) ipsum locum… ita munitum
cum omnibus suis meniis et hedif(iciis) quam fortiis ad
faciendam guerram. –– ipsum locum, menia et
hedif(icia) et fortia. FGS 354 a.1303 (Sav.) capiat fortia
castrorum saone.
L forcia. forcium. D perforso.
fortuna sf. “buona o cattiva sorte, rischio”
CGS.1 3 a.1154 confiteor me habere de rebus tuis… lb. xii.
denariorum ianuensium… et quatuor centenaria indici…
quas et que debeo portare in lombardiam et implicare ad
tuam fortunam. CNM 90 a.1205 (Sav.) carigum… ducere
in saonam ad resegum et fortunam dicti pontii. DGC 324
a.1236 ad vestrum resegum et fortunam. VCB 162 a.1239
(Bonif.) ad risicum et fortunam tui… in mari et in terra
euntes et reddeuntes et stando ad mercha. AI 139 ad
a.1242 ad risicum et fortunam maris… BSL 156 a.1253
dans tibi licentiam… ianuam mittendi vel differendi per
mare et terram ad fortunam et risicum meum et dictarum
rerum. FAG 26 a.1274 (Gen.) navigare… ad resigum et
fortunam dei, maris et gentium. DAA 29 a.1274 ad risicum et fortunam dei, maris et gentium. BRG 306 a.1274
postquam exiveris de portu vatize ad risicum et fortunam
dei, maris et gentium. DAF 52 a.1300 eunte dicta rogeria
ad risicum et fortunam maris et gentium. GSS 19 a.1330
(Sarz.) sit et stare debeat… dicti potestatis (ad) risicum et
fortunam. MGG 260 a.1383 dicit non debere poni gentem
nostram in fortunam nisi manifesto avantagio precedente.
LJ.2 1057 a.1386 et omni… periculo risico et fortuna.
JAN. VPM 116 sg., 125, 400. VIT 1040.
D fortuna.
fortuna sf. “fortunale, tempesta di mare”
AI 139 ad a.1242 continuo valida fortuna maris, et venti,
et pluvia regnare ceperunt… ita quod de portu ianue exire
nullatenus potuit. quamcito potuit, et maris fortuna cessavit… AI 165 ad a.1245 circa mediam noctem validissima
fortuna maris et temporis fuit in portu ianue, ita quod multe naves iverunt in terram, alie in portu ianue afondate.
forum sn. “piazza, mercato”
OSM 81 a.1190 (Gen.) actum ianue in foro sancti georgii.
GG.2 16 a.1205 quartam partem fundici qui est in foro
sancti georgii. CRA 123 a.1408 (Alb.) quoddam forum
quod vulgo appellatur lo mercao de le ove et polaglio.
SLS.1 122
399
fosa
forum sn. “merce”
RLA 87 a.1297 (Cosio) quicumque ducerit vel portaverit
forum sive aliquam mercantiam… aliquis non possit eum
impedire pro aliqua presalia.
Cf. GR 2.34.
(bonum) forum sn. “buon mercato, buon prezzo”
ASA 451 a.1350 (Alb.) nulla persona possit emere pisces
causa revendendi eos in albingana nisi ex ipsis tot daret
pro nummo et obolo et ita bonum forum faceret quem ad
modum prior venditor faciebat.
forum iulii top. “Fréjus”
BSR 453 a.1228 cum vadit ad nondinas fori iulii et sancti
raphaelis.
forveces sf.pl. “forbici”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item quatuor paria de forvicibus.
L forfices.
forza sf. “violenza”
MBL 224 a.1103 (Lérins) nec iniuriam vel forzam faciemus.
L forcia.
forzanus n.p.
BSL 107 a.1181 cum filio quondam forzani.
L forcianus.
fossa sf. “fossa, fossato”
MSS 147 a.1173 fosse, quas dicebat… fecisse. RCP 39
a.1199 usque ad foveam antiquam… et per ipsam antiquam fossam… GSS 64 a.1330 (Sarz.) faciebat… fossam aliquam prope aliquem murum. TL.2 467 cisternam
fabricari in eo loco ubi sunt alique fosse.
L affossare. fossalvaria. fossatum. fosaunti. fousa. fovea.
D fossa.
fossado/ -us/ -m sm/n. “fossato
BCG 23 a.979 et petimus petia de terra que nominatur
costa de prado subtus via usque in fossado. BSR 269
a.994 de alio latere fine fossadus de monte sancti ambrosii… de superiore capite fossadus qui nominatur miliarese. PAC 10 a.1005 fosado. RCA 220 a.1059 et alio roboreto in fossado de canave.
L fossatum.
fossadum crosum top.
RCA 144 a.966 in fossado crosso. RCA 236 a.966 fines
vero de predictis rebus. fine fossado croso descendente in
vesano prope rivo torbido.
PAC 15. HSL 19.220.
L crosus. fossatum crozium. fossatus crosus. D fussau
crösu.
fossaellum top. (Alassio)
TAL 71 n.340 a 1326 terra de fossaello.
L fossatellum.
(li) fossai top. (Sav.)
CAC 467 a.1181 totum illud quod habeo a li fossai.
L fossatum. D fossai.
fossalavaria / fossalovaria top. “Fossavaria (Sav.)”
FAF 129 a.1237 (Sav.) in saona in contracta ubi dicitur
fossalovaria. PLP 87 a.1250 (Sav.) que terra iacet in fossalavaria iuxta murum domus.
L fossalvaria. fossatum lovarie.
fosa luparia top. (Gen.)
LMS 42 a.1222 in fosa luparia ubi dicitur lignano.
L fossalvaria. luparia.
fossalvaria top. “Fossavaria (Sav.)”
CAC 39 a.1178 (Sav.) peciam unam terre vacue, que iacet
in saona in fossalvaria. CAC 77 a.1179 (Sav.) pecia una
terre çerbe, que iacet in territorio teaçani in loco ubi dicitur fossalvaria. CAC 100 a.1179 (Sav.) terra… que iacet
in plano saone in capite fossalvarie. CAC 215 a.1180
(Sav.) domum… que iacet ad scariam superiorem, a via
usque intra fossalvariam. CAC 395 a.1181 (Sav.) peciam
unam terre que iacet in fossalvaria inter quintanas. SRB
171 a.1193 (Sav.) actum in saona, in domo fornice, in fos-
fosa
salvaria… –– in fosalvaria. CNM 198 a.1203 (Sav.) totam terram que est in praellis infra has coherentias, sicut
incidit fossatum fossalvarie. CNM 48 a.1204 (Sav.) medietatem unius pecie terre cum topiale i. que iacet in fosalvaria, cui coheret et fosalvaria ab i. parte, ab alia parte
domus. CNM 233 a.1204 medietatem domus… que est
superius sanctum iohannem in fossalvaria. CNM 414
a.1205 (Sav.) hospitalis sancti iohannis de fossalvaria.
PLP 206 a.1250 (Sav.) in saona in fossalvaria.
A.BRUNO, Gli antichi archivi di Savona, Savona 1890,
p.29 n. NSS 221, 258 “nome diventato poi proprio, ma
nel s. xii. nome comune, che troviamo nel 1179 a Quiliano
e nel 1215 a Vado; indica la presenza di quintane, fosse di
scarico [pare quindi corretta l’interpretazione di fossa lavaria].
VTS 20 “quartiere di Savona, ancora a vigneti nel s. xii.
ma poi sfruttato come zona residenziale a partire dal s.
xiii. Incluso in un piccolo ampliamento delle mura cittadine nella seconda metà del s. xii”.
L fossa. fossalavaria. fossatum lovarie. fossatum lovarium. fossavaria. D fosa vera.
fossatellum top. (Gen.)
DKR 216 a.1415 actum ianue in fossatello.
L fossaellum. fossatellus. fossatum. D fossaello.
fossatellus sm. “piccolo fossato”
BSR 411 a.1254 videlicet sicut termini sunt positi in fossatello qui est iuxta roboretum spolitum usque ad viam
subtanam.
L fossatellum.
fosato sm. “fossato”
PAC 8 a.1000 est fosato. a.1049 fosato de ponpliana.
BCG 180 a.1077 in fines fosato de porçano et alpe de
bossomal et fosato qui pergit a ponpiana usque ad litus
maris.
L fosssatum.
(de) fossato cognome
MGG 257 a.1383 gandulfus de fossato.
D (de) fossati.
fossatum sn. “fossato, canale di irrigazione”
CAF 73 ad a.1099 a fossato buccebovis usque ad fossatum æcclesie sancti sepulcri. BG 131 a.1225 (Sav.) a
fossato gaiardorum… G.PUERARI, RII 39 n.3-4 (1984)
32n., 33n. a.1294 (Alb.) fossata civitatis “serbatoi di
rifornimento idrico delle concerie”. DT 530 a.1316
quod ipsum locum possit dictum comune… facere affossari circumquaque fossato largo parmis viginti de canna.
L fossa. fossado. fossadum. fossai. fossatellum. fosato.
fossatus. fussatum. D fossao. fossato.
fossatum crozium crosum top.
RCA 272 a.966 de superiori capite fine costa aqua versante descendente pro cornale dulciano usque in fosato
croso. RCA 201 a.1007 fine maceria que pergit a prato
domnico et qui descendit in fossato croso. BSO 194
a.1581 (Onzo) omnes terre que remanent seu existunt inferius viam planam, fossatum crozium, domum montælæ
et viam roche manoellis…
PAC 15.
L crosus. fossadum crosum. fossatus crosus. D fussau
crösu.
fossatum lovarie top. (Cosseria)
CAC 130 a.1179 (Sav.) et exinde usque ad straellam, sicut vadit fossatum lovarie, usque ad montem braccum.
L fossa lovaria. fossalvaria. fossatum lovarium. lovaria.
fossatum lovarium top. (Celle)
CCS 55 a.1414 (Celle) super costa fossati lovarii.
L fossalvaria. fossatum lovarie. lovarius.
fossatus sm. “fossato”
BCG 112 a.1019 prope fosatu qui dicitur aqualunga.
RGS § 1128 “agg. sostantivato: locus fossatus”.
L fossatum.
400
fove
fossatus crosus top.
PQV 64 a.1206 (Quil.) fossatus crosus “top. oggi scomparso”. LJ.2 191 a.1289 (Sav.) peciam terre castanearum loco ubi dicitur fossatus crosus.
L crosus. fossatum crosum. fossatus grossus D fussau
crösu.
fossatus grossus idr. (Loano)
TCL a.1283 (Loano) fossatus grossus.
L fossatus crosus.
fosaunti top. (Vado)
PCC 5 a.1152 (Sav.) coheret… terra ruforum cum suis
consortibus, ab alia fosaunti.
L fossa.
fossavaria top. “Fossavaria (Sav.)”
PCC 141 a.1353 (Sav.) in fossavaria. VTS 95 sg. a.1511
(Sav.) in contrata fossavarie, in carrubeo molendini iardini.
L fossalvaria.
fozia sf. “foggia, modo”
PCC 85 a.1311 (Sav.) quod nullus cathedralis ecclesie
canonicus seu prelatus capucium ad foziam sicut vulgariter dicitur “supra caput” portare presumat… sed circa
collum vel post collum portent capucium.
D fogia.
fosina sf. “fucina”
LG 669 a.1404 quandocumque in ipsos pervenerint de
bonis, fosina, marco…
L fuxina.
fotendarnus n.p.
A.PRATI, ID 10 (1934) 200 a.1193 (Pavia, documento riguardante Voghera)
L futuere. D enderno.
fotenripa cognome
CGG 104 a.1260 oberti fotenripa.
L futuere.
fotimonaca cognome
SMV 19 a.1155 obertus fotimonaca.
L futi monacha. futuere.
foti paucu cognome
RCA 57 a.1117 ribaldus foti paucu.
L futuere.
fotuitorem cognome
LJ.1 597 a.1217 ardicio fotuitor.
L futuere.
foudratus cognome
SRC 448 post 1344 (Gen.) loysium foudratum.
L foderatus. foldratus.
foudrum sn. “diritto di imposizione”
IEA 75 a.1212 (Alb.) facimus cartam vendicionis… de
tercia parte de castro de petra et cum omni districtu et comitatu et iurisdicione… cum hominibus… placitis et
bannis, in foudro et in tocta et pedagio…
L fodrum.
foum top. (Triora)
FCT 18 a.1280 (Triora) usque ad collam foi.
L fo.
fousa sf. “fossa, fossato”
ASA 328 a.1350 (Alb.) fodere vel fousam facere.
L fossa.
fovea sf. “fossa, fossato, tricea, cantina”
RCP 39 a.1199 (Luni) usque ad foveam antiquam… et per
ipsam antiquam fossam… RCP 552 sg. a.1270 (Sarz.) dixit
quod serviebant ei in exercitibus et cavalcatis et in foveis et
aliis serviciis et cum armis et sine armis. –– et servierunt ei
etiam apud trebianum… et apud avenciam ad faciendas foveas quum ipse ep(iscopus) orradinus fecit fieri foveam de
avencia… dixit quod vidit et interfuit et saltavit foveam de
avencia… quando fiebat. GSS 64 a.1330 (Sarz.) de foveis
non faciendis. ASD 81 a.1381 (Caffa) domum unam cum
duobus apotecis, una fovea et duobus magasenis.
L fossa.
foxa
foxa top. “Foce”
BSR 179 a.1199 ad foxam.
L fuxem.
foxina sf. “fucina”
GG.2 404 a.1206 in foxina et extra foxinam. GR.2 34
a.1288 (Alb.) calderarii et ferrarii non possint maleare,
seu picare, seu travaglare, nec foxinas facere. CVQ 347
a.1407 (Sav.) salvo de dicto carbone fieri possit pro ferrariis stantibus in quiliano et ad usum ferramentorum que
fuerint in foxinis ferrariorum quiliani.
L fuxina.
foxina top. (Noli)
GDN 559 sg. a.1150 (Noli) a litore maris usque ad sumitatem foxine.
foxinasca top. (Sav.)
SRC 144a.1263 (Sav.) alium campum iacentem in foxinascha… alium campum iacentem in lançaora foxinasche.
L fuxinasca.
frabicare vb. “fabbricare, costruire case”
VNB 5 a.1247 (Bonif.) … quod si contigerit te levare sive frabicare seu frabicari facere in dicto (muro), scilicet a
somitate ipsius superius…
D frabicare.
fraconus sm. “terreno aquitrinoso”
LMS 75 a.1222 illas terras vel possessiones que quondam fuerunt fratris mei… in pertinenciis de fracono domestico vel salvatico…
DUC.3 515 flaco: locus coenosus, vel aquis stagnantibus
oppletus.
D flachono.
fracta sf. “siepe, barriera fatta di legni e spine”
OP 105 ad a.1207 galeas octo bene guarnitas et omni
fractarum munitione defensas… –– propter fractas super
eas (galeas) ire minime potuerunt.
L fratalia.
fractura sf. “rottura, rottame”
LEM 256 a.1259 sachum cum fractura braçili lb. lxviii.
LG 684 a.1406 si qua questio fuerit orta inter aliquem
draperium… et lanerium… occasione alicuius fracture
vel tacche…
L fragiorium.
fradesca / fradisca / fraesca sf. “comunione patrimoniale a base familiare; quota di eredità paterna tra
fratelli”
CGS.1 181 a.1158 voco me quietum et solutum de tota
mea parte fradesche a te… fratre meo. CAC 216 a.1180
(Sav.) promitto tibi amico pro filia mea talem fradescam
qualem dabo alicui de filiis meis, cui plus dedero. OSM
198 a.1190 et de toto lucro quod erit in mobilia mea a die
mei obitus usque dum fuerint maritate, sint in fradesca
cum masculis. OSM 202 a.1190 omnium suarum rerum
mobilium et immobilium quas insimul comunes habebant per fraescam. GC 77 a.1191 nullam requisitionem
faciet… pro fradesca vel occasione fradesce de bonis paternis. NL.1 27 a.1203 occasione partis et fradesce que
mihi provenit… de bonis patris mei. CNM 344 ca 1205
(Sav.) ad petendum… fraescham que perveniebat ipsi boniiohanni ex parte matris. CGG 300 a.1262 (PortoV.) super quam dotem facio tibi… recipienti pro dicta filia tua
donationem propter nuptias sive nomine antefacti tantum
in bonis dicti filii mei, que ipsum contingunt pro fradescha bonorum meorum. GR 50 a.1288 (Alb.) ego vindictam faciam in fradiscam bonorum patris. GR 50 a.1297
(Cosio) non debet de ea dare bannum salvo pro fraescha… possit solvere in dicta venditione pro parte sibi
contingente pro fraescha. ASA 428 a.1352 ego vindictam… faciam in fradesca sive legitima bonorum patris
qui eum contigerit.
REW 3485. SCT 62. E.M.MEIJERS, Le droit ligurien de
401
fran
succession en Europe occidentale, Haarlem 1928-32-36.
E.BESTA, Il diritto ligure dalla caduta dell’Impero romano al sec. decimo, in Storia di Genova, Milano 1940,
II.314. SLS 1.294.
fragellum sn. “frusta dei flagellanti”
AI 2.39 ad a. 1260 in civitate perusii ceperunt homines
ire per civitatem nudi verberando se cum fragellis.
D fragello.
fragiorium sn. “frantoio”
CSR 99 (= 144n.) s. xii. (Sanr.) usque ad fragiorium heredum guliermi sarici.
L fractura. frangiorium. frantoius. D franze.
frampalia sn.pp. “sterpaglia”; fogliame da servire
per strame”
FST 81 a.1592 (Triora) qui… deportaverit ex aliis arboribus quam de quercu et costis et frampalia, solvat…
GR 51.
L fratalia.
franchare vb. “affrancare (schiavi); esentare merci
da dazio”
PPV 92 a.1370 (PortoV.) volentes ipsas merces franchare
per viam franchitatis vel unitatis (err. per immunitatis)
concesse per comune ianue comuni portus veneris. TSL
154 a.1392 dictum raimundum ipsam christianam franchasse liberasse et manumisisse… LG 882 a.1404 servm
et servam suam manumittere, liberare vel franchare.
L franchire. francationem. franchisia.
francationem sf. “affrancamento”
RCP 181 a.1255 (Sarz.) pro qua venditione fuit confessus venutus… recepisse et habuisse libr. viii. imp. qui dicitur fuerunt de francatione rusticorum de carraria.
L franchare.
francescus agg; “francese”
SSA 112 a.1345 de pecia panni franceschi. SSA 122
a.1345 (Sav.) non vendent aliquem pannum lombardum
vel ianuensem pro francesco panno.
L franciscus.
franchicia / franchigia sf. “franchigia, immunità”
MGB 793 a.1267 item dedit et concessit dictis nunciis et
sindicis recipientibus nomine et vice comunis ianue… liberalitatem franchiciam ( v.l. franchixiam) et immunitatem de cetero in perpetuum in mari et terra et in portibus
et insulis nostris quos et quas nunc habet et de cetero dei
misericordia acquisiverit ita tamen quod omnes ianuenses et de districtu ianue… sint franchi liberi et immunes
in toto predicto imperio nostro de omni comergio dacita
et exactione intrando imperium nostrum et exeundo stando et eundo in terra per mare et per terram cum mercibus
vel sine mercibus illuc delactis vel illic emptis et alio
defferendis personaliter vel realiter. CP 110 a.1308 litteras libertatis et franchigie.
Cf. RGS § 1070 it. franchigia.
L franchisia.
franchire vb. “affrancare, esentare”
MSB 185 a.1429 dicente quod damianus imperialis emptor et collector soldorum duorum grani francorum anni
presentis non vult dictos fratres franchire pro dictis minis
viginti quinque grani… et dicente quod dicti fratres non
debent esse immunes a dicta cabella.
Cf. CHI.1 204 s.xiii (Savoia) franchire “esentare da un
tributo”.
L franchare. D francho.
franchisia / franchizia sf. “immunità, libertà da servitù; diritto di asilo”
RCP 300 a.125 (Sarz.) libertatem seu franchisiam. LJ.2
443 a.1304 (Galata) franchisiam et immunitatem. CP 107
a.1304 item si quis ianuensis… solverit aliquid vel damnificatus foret… contra dictam franchisiam et libertatem
ipsorum ianuensium… CP 113 a.1308 habentibus litteras
immunitatum vel franchiziarum in imperio romanie. DT
fran
517 a.1314 si aliquis… auffugeret in ecclesia beate marie
cristofole sita in castro trapesonde, que dicitur franchisia.
LG 378 a.1363 omnes et singule immunitates, franchisie,
convenciones, privilegia et concessiones. MSB 174
a.1424 immunitatem et franchisiam pro victu. FSL 229
a.1464 (Sav.) franchisiarum et immunitatum.
L franchare. franchicia. franchitatem. franchixia.
D francheza. franchisia. franchitae. franchitate.
franchitatem sf. “franchigia, esenzione”
PPV 92 a.1370 (PortoV.) volentes ipsas merces franchare
per viam franchitatis vel unitatis (err. per immunitatis)
concesse per comune ianue comuni portus veneris.
L franchisia.
franchixia sf. “immunità, franchigia, privilegio”
PAA 256 a.1343 (Sav.) honores immunitates franchixias
(cf. AG 138.240 de grande honor e franchitate). SRC 55
a.1394 (Sav.) privilegiis, immunitatibus et franchixiis.
TL.3 586 a.1449 (Caffa) immunitatem seu franchixiam.
BDSPII 2 (1936) 417, doc. a.1483 (Alb.) super dictis
franchixiis et immunitatibus.
L franchisia. D franchixia.
francia top. “Francia”
BSL 127 a.1253 paria duo litterarum regis francie.
L francigena. franciscus. frantia.
francigena / francigenus agg. “francese; di produzione francese”
DAF 98 a.1300 supertotum de blavo de saia francigena
foratum penna. VFD 85 a.1309 pannis francigenis vel
lombardischis. DRG.3.1150 a.1319 tibi ianoto, francigene de tornes.
L francia. franciscus.
franciscus agg. “francese”
DRG.2 314 a.1250 (Gen.) tot pannos franciscos. NBI 38
a. 390 banchere iij francische.
L francescus.
franciscus sm. “specie di pianta”
CCS 100 a.1414 (Celle) salices, franciscos et pogias.
D francisco.
franciscus n.p. “Francesco”
GSS 49 a.1330 (Sarz.) de porta sive quarterio sancti francischi.
franchus agg. “franco, libero immune da servitù”
BTS 170 a.1290 possint extrahere (mercantias) franchas
sine solvere aliquem drictum. RVN 120 s.xiv. (Noli) si
vendiderit eos (pisces) ubicumque alicui persone franche,
teneatur ipse extraneus solvere pro francho, ut suptra dictum est de hominibus nauli… –– et similiter sint franchi
de omnibus aliis gabellis. MGG 258 a.1383 mitatur crida quod omnes sclavi sint franchi. SRC 43 a.1394 (Sav.)
francha, libera et absoluta. MSB 185 a.1429 dictos fratres fore et esse franchos et immunes a cabella. DSP 106
a.1447 alicuius persone exempte seu franche a prestatione dicti introitus.
L flancus. D franco.
franchus sm. “franco, moneta”
DDG 411 a.1376 pro auri franchi c. auri, dobre xxxxii per
£ ccvi. delatis de yspania. DKR 26 a.1408 se ab eo recepisse franchos quadraginta auri, boni et iusti ponderis, occasione mutui. DKR 130 a.1412 locavit et concessit dictam suam navem… johanni garloffo de sclusis ad defferendumgranum in dicta nave de sclusis usque ad portum
pisanum pro naulo franchorum noningentorum nitidum.
D francu.
frandala top. “Fiandra”
DRG.2.257 a.1239 (Gen.) usque frandalam. DRG.3744
a.1277 quod ire debemus in quadam sua gallea in frandalam. DRG.3 1133 a.1315 nicholini de solario de recho…
galeoti fugitivi galee dicti thomayni de viagio frandale.
L fiandria. flandalengus. flandrensis. frandalensis. frandara. frandrensis.
402
fras
frandalensis agg. “della Fiandra, fiammingo”
ACC 24 a.1099 dux gotofredus cum frandalensi comite.
L frandala.
frandara / frandria top. “Fiandra”
DRG.3 997 a.1310 cum prima galea vel galeis ituris de
ianua ad partes frandare. DKR 24 a.1407 in janua… saone, neapolis, parixius, frandriam. DKR 215 a.1415 ire
frandriam sive ad partes aurifroti (Harfleur).
L fiandara. fiandra. frandala.
frandus cognome
TCL s.v. frandée: a.1262 guilielmus frandus.
D ferandu. frandée.
frangia sf. “frangia”
VQP 157 a.1496 pro manifactura dicti baldachini et insignibus ac gordinis et frangis ac pictura hastarum.
L franzia. franxia. D frangia.
frangiorium sn. “frantoio”
GR 50 (Sanr.) comprehensis domibus de contracta pontis, usque ad frangiorium heredum gulielmi sarici.
L fragiorium.
franguellinus n.p.
BSR 264 a.1201 coheret… ex altera terra franguellini et
suorum consortum.
L franguellus.
franguellus n.p., cognome
CAC 183 a.1180 (Sav.) alda uxor opiçonis franguelli.
LJ.1 732 a.1224 manfredus franguellus. PLP 159 a.1250
(Sav.) inquisicio… super furto facto a franguello barberio.
L franguellinus. frenguellus.
franguellus top.
LJ.1 706 a.1223? usque in rivum franguelli. LJ.1 1396
a.1261 usque in rivum franguelli.
frantia top. “Francia”
SRC 667 a.1405 (Sav.) per illustrem et magnificum dominum dominum johannem lemengre, marescallum frantie, locumtenentem regium.
L francia.
franzia sf. “frangia”
MAS 41 a.1463 franzias seu fenogetos.
L frangia.
frantoius sm. “fantoio”
GSS 70 a.1330 (Sarz.) frantoius olivarum, fabarum et cicerum.
L fragiorium. frangiorium. D franzou.
franxia sf. “frangia”
GR 49 arcellas, cinctos, franxias seu fenogetos de septa
tantum.
L frangia.
fra odino top. (Sav.)
FBS 69 a.1534 (Sav.) prout tenet senterium seu via
uniendo suriam ad bricum campi nominati fra odino.
frappa / frappatura sf. “ornamento di abito, frangia, nastro”
SRC 754 a.1414 (Gen.) iornea una sindoni nigri cum foderatura et cum frappaturis. BOV 544 a.1452 (Sav.) nec
possit aliquis civis saone uxorem suam portari permittere
aliquas jorneas nisi solum de fustanio ad quas tamen
frappas portare non valeat.
Cf. DUC.3 593.
L. frepatus. D frappa.
frareria sf. “confraternita”
GR 24 et quod dominus tyri non possit dare hoc quod sibi remaneat de barragisia communitatibus neque frareriis pro hospitando.
L confraria.
frassada sf. “coperta da letto”
CAC 459 a.1181 (Sav.) lectum unum cum culcitra lanea
et cum duobus linzolis grossis et cum frassada una et
cuxino corii.
L frasata.
fraç
fraçaicia agg. “dedita agli aborti”, termine ingiurioso
PLP 104 a.1250 (Sav.) dixit mihi meretricem orridam
fraçaiciam… et si dicis mihi fraçaiciam melius possum
tibi dicere.
L fraçonus.
frazalium sn. “cintura”
SSL 146 a.1303 (Sarz.) legamus et iudicamus ipsi uxori
nostre omnes corrigias sive stazalea de argento nostras et
nostra… hoc modo videlicet quod ipsa uxor nostra ipsas
corrigias sive frazalia habeat… et eius uti possit toto
tempore vite sue. –– ipsas corrigias sive frazalia et annulos… corrigias sive stazalia.
L stazaleum. stazalium.
frasata sf. “coperta da letto di tessuto di lana”
NL.1 177 a.1203 iudico… perselde frasatam i. minorem
et bialdum unum. LMS 418 a.1226 item alde pedisece
mee lego indumenta… et unum tellarium bene garnitum
et frasatam unam lanfranchino. VCB 9 a.1238 (Bonif.)
frassatam unam. PLP 99 a.1250 (Sav.) invenit… frassatam unam et linteamina duo in quodam saco. DRG.2
451 a.1253 pecias duas pannorum stanfortorum alborum
aracie et frasatas quinque. CGG 148 a.1260 (PortoV.)
frassatas duas. CGG 173 a.1260 (PortoV.) frassatam
unam fractam et linteamina iiii. BNA 176 a.1260 (Vent.)
frassatas duas. DRG.3 760 a.1277 frassatas decem.
PVC 68.
L flazata. frassada. frascata. frassatus. frasseterius.
frassatus sm. “tessuto crespo”
VCB 34 a.1238 de frassatis decem quos ei vendidi.
L frasata. frassetus.
frasca sf. “frasca, fronda”
LG 22 s.xiii. si ipse dominus aut manens… dixerit se vidisse aliquam personam incidentem arborem vel frascas.
SIG 409 a.1330 et aliam terram clauserunt vel de muris
vel de lignamine vel de fraschis. CST 287 a.1381 (Taggia) et si ramum arboris inciderit… vel fraschas. LG 607
a.1403 incisionis arborum nemorum vel frascarum. SOV
320 a.1428 (On.) camolas et alias frascas. GR.2 34 (Pornassio) si inciderit aliquem ramum vel ut dicitur ramam
sive frascham…
L flasca. frascarium. frascata. frascheta. D frasca.
frascareum / frascarium sn. “pergolato, copertura
di frasche”
SRB 49 a.1121-22 (Sav.) vineis et oliveti et castagneti et
boscos et frascareis et molendinis. VDE 144 a.1394 actum in syo, sub frascario plathee syi.
L frasca. flascarium.
(da lo) frascario cognome
NL.2 41 a.1216 laurentius dalofrascario monelie.
frascarium sn. “imposta sulla raccolta di frasche”
LG 230 ca.1330 introytus frascarii.
frascarium top. (Sestri)
OC 231 a.1170 castrum frascarii. BSR 205 a.1186 in
mazasscho et in frascario et in monelia. LJ.1 525 a.1206
pro castro frascarii.
L flascarium.
frascarius cognome
DAA 34 a.1274 tibi rubeo frascario de vulturo.
frascata sf. “copertura di frasche; capanna di frasche”
SRC 304 a.1256 (Sav.) in ipsis silvis et nemoribus… habitaciones et frascatas sibi et ad oves et ad animaila eorum facere possint. SSA.2 54 a.1345 (Sav.) aliquas frascatas vel aliquam aliam cohoperturam lignaminis super
aliqua via civitatis saone cum aliquibus pontellis.
L frasca. D frascà.
frascata sf. (err. per frassata) “coperta da letto”
VCB 350 a.1298 (Bonif.) vegetes tres, parolinum unum,
copertonam unam, frascatam unam.
L frassata.
403
frat
frascenetum sn. “frassineto”
MBL 57 s.xi. (Lérins) nemus frascenetum et pratum.
L fraxinetum. fraxinus.
frascetus sm. (mar.) “fischietto di comando”
JAN.2 130.
D fiscà.
frascheria top. (Tortona)
LJ.1 953 a.1235 robariam factam in frascheria.
L frasca. D frascheri.
frascheta sf. “frasca, ramaglia”
GR 2.35 (Levanto) fraschetas nemini liceat facere in ipsis
terris.
L frasca.
frascheta top. (Rivalta Scrivia)
SPL 725 a.1227 frascheta.
frasseterius sm. “fabbricante di coperte di lana”
GIB 537 a.1204 iohanni de carro frasseterio.
L frassata.
frassetus sm. “tessuto crespo”
DRG.3 760 a.1277 lib. viginti… inplicatas in duodenis
duabus frassetorum.
L frassatus. frasseterius.
fraçonus sm. “aborto”
PLP 97 sg. a.1250 (Sav.) dixit mihi meretricem et quod filia mea fecerat fraçonos… –– dixit ei meretricem et quod
fecerat fraçonos in nemore. –– dicentem ei quod cacaverat
in nemore filiam unam et corvi comederant eam. PLP 99
a.1250 (Sav.) dicentem meretricem que amisisti fraçonum
in nemore. PLP 104 a.1250 (Sav.) dixit mihi… quod
proieceram filium ex quo fueram pregnans in trexenda…
dicentem meretrices que proiciunt fraçonos in trexendis.
L fraçaicia. fraçus. frazus. D frazà.
frasticarium sn.
OGM 168 n. a.1249 linteamina sexdecim, frasticaria viginti, copertoria duo.
fraçus / frazus sm. “rottura, usura”
CGS.1 303 absque fraço ipsius societatis. DMC 142
a.1379 item pro frazo galee, videlicet remorum.
Cf. DUC.3 602 frazia: impensa, sumptus.
L fraçonus. D frazu.
frasatus agg. “difettoso, sciupato”
GR 50 (Taggia) qui vendiderit pannum stranerum sive de
colore, frustaneum frasatos…
Cf. SAP 2.209 a.lomb. (Ruzzante) desfrassò “malandato”.
D frazà. frazòu.
fratalia sn.pl. “fogliame da servire per strame”
GR 51 (Laigueglia) et possit quelibet persona, quando
pluit, ponere in dictis carrubeis sive viis paleas sive aliqua alia fratalia.
L fracta. frampalia. D frattaglia.
fratem sm. “fratello”
BNA 576 a.1264 (Vent.) pro te et carlaxario frate tuo.
L fratrem.
fraternita sf.”compagnia, associazione”
CAR 16 a.1424 inter ipsos socios et fraternitas quibus laborant super pontem pedagii videlicet de cumpania laboratorum caravane.
L fratrem.
fratrem sm. “fratello”
RCA 35 a.1143 inter ferrum acutum et iohannem fratrem
eius… CGS.1 181 a.1158 voco me quietum et solutum
de tota mea parte fradesche a te… fratre meo.
OSM 101 a.1190 do tibi… in rectum feudum totum tenimentum… et inde te per te et fratres tuos baculo quem
manu teneo investio.
fratrem sm. “fratello, forma appellativa confidenziale”
PLP 92 a.1250 (Sav.) ipse porrigebat mihi digitos ad oculos
et ego cepi ei brachium manu dicens ei frater ne me tangas.
PLP 114 a.1250 (Sav.) dixit badirude frater non tibi solvam
prettium nisi pellegia restituerit pisces… PLP 119 a.1250
(Sav.) et dixi cuidam iuveni qui cum ea erat frater exi foras.
L fratem. D frai.
frat
fratrem sm. “frate”
LBZ 245 a.1282 ego frater rollandus de placentia, frater
et conversus sive freire hospitalis sancti iohannis de capite arene. RL 212 a.1288 (Alb.) ut rocii de ambaxatis factis occasione fratrum nihil percipiant vel habeant. PCC
192 a.1398 (Sav.) frater benedictus de bozolo de janua
ordinis fratrum minorum bachalarius ianuensis. VCS 26
a.1442 frater benedictus baxadone, prior ecclesie et conventus sancte tecle de janua, ordinis heremitarum sancti
augustini, necnon infrascripti fratres, videlicet baccalarii
et lectores, ceterique fratres dicte ecclesie et conventus.
L freire. D frate.
fravega top.
LJ.1 505 a.1203 dedit in feudum ugoni sicco comiti lavanie terram de fravega que est desubtus cucurnum.
fraxem top. (Celle)
CCS 55 a.1414 (Celle) ad fontem fraxem.
L fraxinus. D frasce.
fraxerus sm. “frassino”
GR 20 (Garlenda) qui inciderit seu cimaverit fraxeros,
carpenos, armorinos, brugos…
L fraxinus.
fraxinetum top. (Villefranche, Fr.)
GR 50 sg.
L frascenetum. fraxinus.
fraxinus sm. “frassino”
ALE 11, 132.
L frascenetum. fraxem. fraxerus. fraxinetum. D fraxu.
frealium sn. “strumento o maniera di pesca”
GR 2.34 (Ormea) si quis piscaverit in aquis ulmete ad
frealia vel qui posuerit morbum.
frecia sf. “freccia”
SIG 372 a.1330 frecias seu sagitas.
L fregia. freihia. fricia. D freccia.
fredemerius n.p.
ST.11 57 a.1198 rubaldi fredemerii de fredemerio.
L fledemerius. D fumeri.
fredentionem n.p.
SLS.2 305 a.1155 (Gen.) fredentio gontardus consul.
IVI: “formazione in -entio sulla base dei n.germ. Fredo,
Frido”.
fredum sn. “multa, ammenda”
CHAR 21 a.773 (Novalesa) ad causas audientem aut freda undique exactandum. RCP 22 a.900 (Luni) aut paratas mansionaticas aut parauredos excutiendos aut sticum,
freda, vel ullas redibitiones seu illicitas occasiones requirere presumat.
Cf. CDL 660 a.901 (Bergamo) freda exigere.
DUC.3 603 freda: impensa, sumptus. fredare: mulctam
exigere”. PSP 89 n.225.
D freu.
fregabrennu cognome
CGS.1 379 a.1160 lanfrancus fregabrennu.
PGM 5.
L brennus. fregaculum. fregare. fricadente.
fregaculum top. (Sarz.)
PRV 50 a.1295 (Sav.) revertendo usque ad petram fregaculi.
L culus. fregabrennu. fregare.
fregayrorie top. (Alb.)
CAT 120 a.1323 (Alb.) pro terra de fregayroriis.
L fregare.
fregare vb. “fregare, sfregare”
SSA 127 a.1345 (Sav.) et non balneabunt dictum filatum,
nec etiam fregabunt cum aliqua re balneata. LG 720
a.1406 fricare seu fregare… filum super cavaletis (operazione dei filatori).
L fregabrennu. fregaculum. fregayrorie. fregazonum.
freigum. fricare. D fregà.
404
fren
fregazonum sn.
FCD.1 xi. a.1312 “maestro Giovannino vetraio abitante
in Altare riceve da Dato Macia da Firenze tanto vetro
bianco et fregazonum, dandogli in compenso 2500 gotos
cardinales e ampolle da chiesa”
fregia sf. “freccia”
TL.1 949 a.1459 fregie sagitte… multe.
L frecia. freihia.
fregia sf. “feccia, o corteccia usata per ripulire”
LG 474 a.1403 de murta, fregia, rasuris et buellis non
comburendis.
D fregia. frexa.
fregulia cognome
BCL 375 a.1290 jacobus fregulia erminius.
D fregüggia.
freigum sn. “ripulitura delle monete nuove, prima di
metterle in circolazione”
SFG 2.75 s.xiii-xiv. ad bancum communis et astum et
freigum ceche.
L fregare.
freihia sf. “freccia”
ASD 65 a.1381 (Caffa) item cabarihium unum cum
freihiis vigintiduabus.
L frecia. fregia.
freire sm. “frate converso”
LBZ 245 a.1282 ego frater rollandus de placentia frater
et conversus sive freire hospitalis sancti iohannis de capite arene.
L fratrem. D frayres. frai.
freizus sm. “fregio”
CP 995 a.1473 item freizi de ramo deaurati qui ponuntur
ante altare.
L frixius.
freyxus sf. “pizzo, ricamo”
DDG 712 a.1377 pro trene et freyxi per £ lxx missis
yspaniam.
freltatus agg. “feltrato, guarnito di feltro”
ACM 46 a.1396 (Carr.) quod habeantur due pixides freltate. ACV 137: “urne con l’imboccatura munita di una
guarnizione di feltro al fine di consentire la riservatezza
del voto.”
L feltrum. filitrus.
frenerius “fabbricante di freni o morsi per cavalli”;
cognome
LMS 52 a.1222 (Reg.) Bregundio frenerius. MSS 311
a.1224 petrus frenerius, bertrandus frenerius, marchisius
çocolarius. FAF 121 a.1235 bonusamicus frenerius.
LEM 262 a.1261 hedifficium petri frenerii.
DUC.3 605 frenerius: qui facit frena.
L frenum.
frenguel / frenguellus top. (Vallecrosia)
CDG.1 143 a.1142 (LJ.1 33 a.1128 casa de frenguello.
TMV 66 a.1257 (Vent.) frenguel.
L frenguellus.
frenguellus / frenguilinus cognome
CGS.1 17 a.1155 lanfrancus frenguellus. PAC 9 a.1164
ogerio frenguello. a.1165 lanfranco frenguello. CDG.2
218 a.1175 façaben frenguellus. COS 78 a.1186 symon
frenguellus. BSR 239 a.1201 familia frenguilini.
L franguellinus. franguellus. frenguel. frenguilinus.
D frenguelu.
frenum sn. “freno; morso per cavalli”
MBL 209 s.xi. (Lérins) equum cum sella et freno. LEM
224 a.1230 butem unam pro aqua, frenum unum, butella
tria. FAF 121 a.1235 pro limatura cuiuslibet freni… pro
quolibet freno picato et adolcito… LEM 227 a.1238 runcinum unum et sellas septem, frena duo. VCB 346
a.1297 farddellum de scutis et alium fardellum de frenis.
L frenerius. D fren.
frep
frepatus agg. “listato”
AI 114 a.1241 vestes induentes frapatas.
Cf. BVP 195.
L frappa. D frapato.
fresetinus sm. “farsetto”
DAF 98 a.1300 item fresetinos duos novos.
L fressetus. frissetinus.
fresetus sm. “farsetto, oggetto di vestiario”
CNM 163 a.1204 (Sav.) imprestavit… in uno freseto solidos xxvi. PLP 105 a.1250 (Sav.) tunicam blavi et fresetum unum et juserniam, camixiam, brachas et capellum.
DAA 24 a.1274 item lego… peregrino servitori meo fressetum unum, tunicam unam lombardischi. DAA 75
a.1279 cossinum unum fressetus unus, carpitas duas. PLS
443 a.1301 bonaiunta sartor fressetorum. PLS 499 a.1301
fresetos duos, unum de clemesi et alterum bocarani albi.
L fresetinus. frissetinus.
fressetus sm. farsetto, parte dell’armatura”
LEM 232 a.1238 bracerias duas, fressetum unum, spaleria.
BGS 78 a.1248 alii omnes cum fressetis et lanceis. BGS
103 a.1252 et omnes… sint cum fressetis, supraosbergis,
scutis, lanceis… armandi. DAF 98 a.1300 item fressetum
unum pro armando. PLS 218 a.1301 de coraciis quinquaginta, cervelleriis centum, fressetis octuaginta, scutis centum. SSA 111 a.1345 (Sav.) spatam, scutum, cerbellerium, lanceam et fressetum. SOV 99 a.1428 (On.) non
possint cogere ad faciendam solutionem creditori in rauba
lecti nec armis, scilicet in freseto, spata, speto, scuto.
(de) fresia cognome
CDG.2 175 a.1173 ingo de fresia. CDG.3 137 a.1198
raimundus de fresia. CGG 100 a.1260 (PortoV.) nicola
de fresia
L ferexa. flexia. flisia. frexa. frexanus. frexia.
fretatus cognome
DDG 680 a.1377 in gavicello anthonii fretati.
D frettà.
frexa / (de) frexa cognome
CGG 311 a.1262 (PortoV.) bonaiuncta de frexa. CAT
129 1326 (Alb.) hererdes guillelmi racii frexe. NB 80
a.1198 in domo raimundi de frexa.
Cf. G.SERRA, RSL 17 (1951) 237.
L (de) fresia.
frexanus cognome
CCS 23 a.1414 (Celle) iohannes frexanus.
L (de) fresia.
frexatura sf. “fregio, ornamento”
GSS 116 a.1330 (Sarz.) ad pannos aliquos portare catenellas de argento pro frexaturis.
L frixius. D frexaura.
frexatus agg. “munito di fregi”
VCB 57 a.1239 (Bonif.) amitram unam frexatam.
L frexatura. frexetus.
frexetus sm. “nastro di seta, gallone, ornamento di
abiti femminili”
PVP 252 a.1458 frexetus unus antiquus dauratus. PVP
281 a.1488 item frexetum unum cum duobus ferretis argenti. MAS 262 a.1519 et facere quod veluta dictorum
collorum in ianua fabricata de cetero ubique respuantur,
sicut evenit in auro follato (corr: et fillato?) frexetis,
que erant magna membra dicte artis. GR 51 (Vent.) similiter qui vendiderit fustana, bambaxina, saja, tela cuiusvis
et frexetos, cavigliere.
L frexius. D frixetu.
frexia sf. “specie di stoffa”
BBL 138 a.1474 pro pr (parmis) iii panni de londone et
pr viii frexie.
frexia n.p., f.
PLP 208 a.1250 (Sav.) willelminum pelatum filium
frexie. CGG 107 sg. a.1260 (PortoV.) donna frexia. ––
promisit dicte frexie.
L fresia.
405
fris
(de) frexia cognome
OS 7 ad a. 1175 ingo de frexia. GG 170 a.1201 in domo
raimundi de frexia. CGG 51 a.1259 (PortoV.) nicola de
frexia.
Cf. G.SERRA, RSL 17 (1951) 237.
L fresia.
frexinga top. “Frisinga (Baviera)”
DKR 112 a.1411 de loco frixinga qui est ultra clusam.
frexius sm. “fregio, ricamo”
VCB 7 a.1238 (Bonif.) frexios et cordellas tot que valebant soldos viginti. PLP 130 a.1250 (Sav.) supracotus…
de sarmesleo foratus cendato jalno cum frexiis. CP 272
a.1426 pumarium unum camocati albi cum suis frexiis
aureis.
L friseus. frixius. frexetus.
frexon n.p.
PAC 4, 5 a.1150 frexon de langasco.
D frixùn.
fribor / friborgum / friburgum top. “Friburgo”
DRG.2 470 a.1253 (Gen.) ballam unam telarum de fribor. DRG.3 700 a.1267 guilielmo de friborgo… guillielmus de morach de friburgo.
L fiburgum. firiburgum.
fricadente cognome
LMS 477 a.1226 (Reg.: Giovanni) fricadente.
L fregabrennu. fricans dentes.
fricania sf. “cascame di lana?”
LG 687 a.1404 de non laborando lanam, pectenucios vel
frictaniam… –– quod aliquis lanarius de ianua non laboret… stamen filatum vel deffilatum, pectenucios vel fricaniam que fuerit laborata extra ianuam.
L frictania.
fricans dentes n.p.
RCA 152 s.xii hec sunt nomina famulorum de medolica:
… fricans dentes pro uxore.
L fricadente.
fricare vb. “sfregare”
LG 720 a.1406 fricare seu fregare… filum super cavaletis (operazione dei filatori). GR 2.76 solum chori ligneum fricetur sandaracha, quam vernicem dicunt.
L fregare. D frigare.
fricia sf. “freccia”
SIG 373 (= VFD 151) a.1316 pro quolibet ferro facto vel
infecto, armis, friciis, equo vel equis, lignamine.
L frecia.
frictania sf. “cascame di lana?”
LG 687 a.1404 de non laborando lanam, pectenucios vel
frictaniam…
L fricania.
frigere vb. “friggere”
CPB 244 a.1388 (Bobbio) item unam padelam rami a frigendo.
D frigere. frizze.
fringem sm. “specie di pesce?”
GR 51 (Sarz.) non audeat nec presumat capere pisces vel
fringes ad vendendum.
friolenta top.
PPE 318 a.1255 superius murus civitatis in quo est turris
que dicitur friolenta.
frisa sf. “tessuto di Frisia”
ASF 735 a.1532 say de frisa gialda.
L frixia.
friscus agg. “fresco”
DDG 405 a.1376 pro gingibris frischis brinie v. … delatis de alexandria.
D frescu.
frissetinus sm. “farsetto”
DAF 23 a.1300 frissetinus unus de naco… –– frissetinus
albus.
L fresetinus. fresetus.
fris
friseus sm. “fregio, ricamo”
DAF 23 a.1300 tunica una blavi cum friseis.
L frexius. frisius. frixius.
frisius sm.336 “fregio, bordo”
SSL 194 sg. a.1336 duo tunicelle de camucato rubeo cum
frisiis de anglia. –– unum pluviale de samito cum frisio
et perlis de diversis maneribus ad imagines. SSL 270 sg.
a.1336 alia diversa et minuta iocalia… corrigie, frisium,
scutelle… LG 560 a.1403 frisios vergetas trenetas… auri filati.
L frixius.
frivollus agg. “vano, privo di valore”
SRB 290 a.1425 (Gen.) de frivollis verbis… hodie depositis per dictum iohannem stella. AI 2.156 ad a.1273 licet… excusationes lucensium frivolas reputarent.
L flivolus. D frillu.
frixia sf. “panno di Frisia”
PPG 330 a.1564 (palmi sei) frixie pro scurando fanale.
a.1573 (palmi sette) frixie albe.
L frisa.
frixiatus agg. “fregiato”
ASD 64 a.1381 subum unum pro domina… frixiatum cum
maspilis torexinis argenteis deauratis viginti quatuor.
L flexatus. frixius. D frixato.
frixinaria top.
SMV 4 a.1109-10 in carubio quod dicitur frixinaria.
frixius sm. “fregio, ornamento”
LMS 484 a.1226 frixium unum de perlis. FCD.2 208
a.1278 frixium unum perlarum de filis undecim perlarum. IVC 162 s.xiii. effeminati sunt illi, qui ad modum
feminarum ornant se aureis frixiis et pretiosis ac mollibus
vestimentis. LG 384 a.1363 perlas, lapides preciosos,
frixios, nec vestes auratas nec argentatas. CP 272 a.1426
camixos tres telle cum suis frixiis aureis. PVP 232
a.1456 item camera una telle subtilis cum suo frixio auri… item vellata una pro balneo cum suis frixiis auri.
AND.2 373 a.1500 in quo frixio aurei fieri et depingi debeant duodecim imagines seu medagie. NCS 59 a.1505
(Sarz.) frixium unum magnum ab altari de argento cum
roxis 15. AND.5 63 a.1535 portallem unum petre promontorii quadrum pulcrum et honorabilem cum una arma
spinula in medio frixii. AND.9 93 a.1554 et que omnia
laboreria facere et construere bene diligenter pulchre et
accomodate cum suis intaliis, frixis, designis, recamis et
aliis. GR 82 frixium medii relevi (della cassa per la processione del Corpus Domini).
ALN 156: < ar. ifriz “cornice architettonica”. Cf. MB
114 (Bonvesin) frix m.s.
L aurifrigium. freizus. frexius. friseus. frisius. frixus.
frexatura. frixiatus. D frixo.
frixus sm. “fregio, ornamento”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum barilotum de mischio
cum uno frixo auri a domina… item unum barilotum de
medietate cum uno frixo parvo.
L frixius.
frobanditus sm. “bandito, esule”
PCP 700 a.1316 si quis forestatus vel frobanditus comunis ianue…
L bannire.
frodatura sf. “fodera”
GR.2 46 (Sav.) non possit portare ad manicas aliquas frodaturas de pellibus martirorum.
L foderatura.
frodatus agg. “foderato”
NIS 354 a.1425 par unum cirothecarum de camussio frodatorum marturis… nucham unam de zeteni de cremexi
fodratam dossiis.
L foderatus.
frodum sn. “imposta, tributo; diritto di imposizione”
BSR 194 a.1153 dominus sirus, dei gratia ianuensis archiepiscopus, dedit et investivit in perpetuum ecclesie
406
frug
sancti romuli et habitatoribus eius omnia que tenet et possidet… et xii. fodra super homines eiusdem ecclesie. LJ.2
14 a.1164 quidquid… adquirerent, id pro feudo liberum et
immune a fatione frodi vel alterius conditionis habent.
L fodrum.
frola sf. “arnese per i frantoi”
GR 50 (Dolc.) manicum unum frole cum una frola facta
absque manico.
fronda / frondem sf. “fionda”
BNA 378 a.1261 (Vent.) item turnum unum, cacias duas
de bricola, que vocantur fronde. SSA 224 a.1345 quod
pueri frondis non utantur… –– proicere aliquos lapides
cum frondibus.
L funda. D fronza.
frontale sn. “diadema”
NL.1 380 a.1210 frontale unum perlarum.
L frontem. D frontale.
frontem sf. “fronte”
CGS.1 194 a.1158 de domo que fuit filiorum quondam
ingoni clerici et est ante per frontem pes unus et pollices
undecim, retro totidem.
L afrontacionem. afrontare. frontale. fronteria. D fronte.
fronteria sf. “frontiera”
GR 2.34 (Vent.) castrum de castilhono… situatum in
fronteria.
L frontem. D fruntea.
fronti top. (Gen.)
BCG 190 a.1086 a loco ubi dicitur oliva… ale galege…
et ala ecclesia et o fronti. et alacosta… in iam dicto loco
fronti.
frontzarius sm. “tereno frondoso”
CDL 240 a.840 (Milano) cum curtes, ortis, areis, clausuris… castanedis, cerredis, roboretis, hamenecolariis,
frontzariis, pascuis…
L fruntzarius.
frorentia top. “Firenze”
SLS.2 200 a.1198 (Gen.) Paxius de frorentia.
frosterius agg. “guardaboschi”
RCV 78 a.1239 (Vent.) si camparius (vel) frosterius limoni invenerit in pratis dictis seu in seminatis seu in raveriis hominum limoni ere hominum tende, possint eos
tocare in xx. s. janue, et si campariis vel frosteriis homine tende tocare vetaverint duplicetur pena.
L foresterius. D frustiero.
froudum sn. “imposta feudale”
LJ.1 710 a.1223? et tunc scilicet eo tempore quo tenent
dictos equos pro curia non debent dare froudum dicte curie.
L fodrum.
(la) fructa sf. “compagnia genovese di commecializzazione e esportazione della frutta”
DKR 41 a.1410 per socios de la fructa. DKR 517 a.1431
super rebus et mercibus oneratis… in malica per socios
fructe.
L fructus. D früta. fruto.
fructus sm. “frutto, frutta”
CA 598 a.1292 item in fructu iij asp. RLC 49 a.1297
(Cosio) de ortaleis et fructibus sive frugiis, poris et clausolis. GR 2.43 a.1350 (Alb.) ortalia, fructus, persica, poma, ficus, dalmasinas, citrulos cedros, limonos et alios
fructus. GRR 77 a.1519 (Alb.) fructus seu fruges.
L (la) fructa. fruges. frugius. D fruto.
fructus sm. “frutto, rendita”
SRC 43 a.1394 (Sav.) cum omnibus redictibus, introyctibus, fructibus, gabellis… ac pedagiis.
fruges sf.pl. “frutta”
ASA 453 a.1350 (Alb.) fruges, ova, pissizorias, brucium,
perdices, polagium.
L fructus.
frug
frugius sm. “frutto, frutta”
RLC 49 a.1297 (Cosio) de ortaleis et fructibus sive frugiis…
L fructus.
frugonus n.p., cognome
LMS 23 sg. a.1222 coherent… terra frugoni… ––
iohannes frugonus… –– medietatem illius pecie castagneti quam comunem habemus cum frugono. DKR 638
a.1440 chrisoforo frugono de clavaro.
D frügùn.
frumen sn. “fiume”
LMS 43 a.1222 inferius frumen lavanie, ab alio latere
frumen iserone.
L flumen.
frumentum sn. “frumento”
LJ.1 1169 a.1252 maxio rubaldorum dat annuatim starium de frumento, starium de ordeo. BNA 133 a.1259
(Vent.) de salmis viginti tribus et tomolis decem frumenti.
L flomentarium. formentum.
frumentum n.p.
GC.2 85 a.1191 testes frumentum de carlmago.
fruntzarius agg. “frondoso, coperto di arbusti”
CDL 158 a.807 (Brescia) roboretis, castanetis, cerredis
atque fruntzariis alpibus.
IVI, n. “alpi dove allignano alberi fronzuti, o piuttosto
quelle che venivano tagliate ogni due anni per far fascine”.
L rebrondatus. frontzarius. D frunza.
frustabo cognome
CNM 241 a.1203 (Sav.) wilielmo frustabo.
L bo. frustare.
frustaycius agg. “degno della frusta”
LPL 165 a.1250 (Sav.) orrida frustaycia rufiana.
L frustare. frustratus.
frustanum sn. “fustagno”
SSL 209 a.1336 item unum matracium de frustano plenum lana.
L fustaneum. früstanniu.
frustare vb. “frustare per punizione”
SSA.2 9 a.1345 (Sav.) faciam ipsum frustari per civitatem Saone. CP 161 a.1391 pro pingendo coronam cuiusdam frustati.
L frustabo. frustaycius. frustrare. fustigare
frustatim avv. “al minuto”
L.T. BELGRANO, Glig. 12 (1885) a.1424 cum facile possit
contingere produci ianuam de partibus ac locis alemanie
telas, canabacios et fustaneos non causa transmittendi ad
alia loca, vel potius vendendi frustatim sive ad retalium.
frustera avv. (= frustra) “gratuitamente”
GR 51 (Lavinia) deganus… teneatur ire pro curia et comuni pro tota terra contili frustera.
frustrare vb. “frustare”
CP 163 a.1391 pro quodam malefactore frustrato et pro
mitra.
L frustare.
frustratus sm. “chi è stato pubblicamente frustato”,
termine ingiurioso.
RLC 54 a.1297 (Cosio) si quis dixerit aliqui mulieri
adultricem, somam, traditricem aut frustratam, vel verba
similia.
L frustare. frustaycius
frustrum sn. “lastra marmorea ”
CDG.3 69 a.1192 (Costant.) pavimentum vero… circumseptum versus septentrionem muris quatuor et frustris decem et poste uno versus occasum. CDG.3 71 sg. a.1192
(Costant.) pavimentum de frustris rubris et incisione defective. –– pavimentum de frustris marmoreis albis.
fuac top. città produttrice di tessuti
LJ.1 513 a.1204 torsellus… pannorum de fuac et de cordono et de limoginis habet pecias xii.
L fisac.
407
fula
fubia sf. “fibbia”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item sex fubias de octono a bragerio… item duas grossas de fubiis feri inter parvas et
magnas… — item centum fubias de ligno a cortina. item
duodecim fubias feri a cortina.
L fibia. D fubia. fübia.
fubiellus sm. “subbio, subbiello: ciascuno dei due cilindri di legno del telaio, destinati l’uno a portare l’ordito, l’altro il tessuto”
CGG 173 a.1260 (PortoV.) fubiellos viiii. cum templis
xvviiii.
CGG Gloss.
fuca sf. “fiche, gesto osceno”
NB 10 a.1198 promittit… laborare ad eius utilitatem et
facere servicia infra domum… et non infraudare… et
non facere ei fucam.
L fica.
fuchello top. (Sav.)
SRC 350 a.1297 (Sav.) campum unum in nemore communis saone, loco ubi dicitur fuchello.
fucem sf. “foce”, top.
PAC 3 a.1153 ad fucem. RCA 97 a.1164 molendini de
fuce. BSR 37 a.1173 de loco de fuce… in sancto petro
de arena ad fucem. CNM 332 a.1203 (Sav.) illi de fuce.
MSB 9 a.1224 ad sanctum petrum de arena prope fucem.
NL.2 281 a.1225 terram… que est ad fucem ante portam
mercati. SRC 212 a.1272 (Sav.) peciam unam terre sitam
in saona, ad fucem. DAA 58 a.1274 in fuce damiate.
PCA 48 a.1324 (Alb.) peciam unam terre… posite in plano albingane, loco ubi dicitur fux.
L faucem. foxa. fucem. fuxem. D fuxe.
fudium sn. “diritto feudale di imposizione”
ASA 165 a.1225 (Alb.) in quibus commune albingane fudium et dacitam habebat.
L fodrum.
fugacia sf. “focaccia”
RCA 382 a.1158? fugacias vi. CAC 24 a.1178 et in uno
anno mediam spallam et in alio mediam fugaciam. BVP
155 a.1312 clapas pro fieri faciendo fugacias ex pisces
confectos. BVP 170 a.1392 pala una magna pro fugaciis,
signum unum pro signandis fugaciis. GBV a.1514 s.v.
collyrida “la fugacia” que alibi dicitur torta panis.
L foacia. foazaria. focacia. focatia. fogasarium. fugaciaria. fugatia. D fugacia.
fugaciaria top.
BCG 120 a.1022 locus ubi dicitur valle fugaciaria.
PAC 9.
L foasaria. fogasarium fugacia.
fugarolus sm. “canale di scarico”
GR 51 (Novi) non possit aliqua persona facere aliquam
clusam vel tenere fugarolum apertum.
fugatia sf. “focaccia”
CSL 56 (1/xiii) fugatie sponsarum dividantur equaliter
inter fratres presentes. LG 403 a.1383 de altroceis et
placentis seu turtis et fugatiis.
L bucca fugatia. caput fugatie. fugacia.
fugitivus agg. “fuggitivo, fuggiasco”
DRG.3 1133 a.1315 nicholini de solario de recho… galeoti fugitivi galee dicti thomayni de viagio frandale.
ACL 79 a.1344 in capitulo de galeatoribus fugitivis.
fuina sf. “faina”
CGS.2 204 a.1164 ii. pelles fuine. LEM 247 a.1240 pennam unam fuinarum.
L foyna. D fuìn.
(bucca) fuira cognome
GIB 391 a.1175 pro willelmo bucca fuira.
L bucca fuira.
fulla sf. “gualchiera”
CCS 85 a.1414 (Celle) molendina, fullam, rexiam et ferreriam… ab aqua.
L folla. follus. fullum.
fula
fullare vb. “follare, operazione nella lavorazione
della lana”
RLA 205 a.1284 (Toirano) fullare et fullari facere totum
pannum quod faciant in fullo predicto.
L folare. fullum. refullare.
fulcha sf. “forcone”
RCO 128 a.1286 (Ort.) fulcham feri. CST 287 a.1381
(Taggia) palos, fulchas vel fulchettas. CST 296 a.1381
(Taggia) salvo quod districtualis thabie possit facere duas
agoglatas et unam fulcham.
L fulcheta. furca.
fulca sf. “forca, patibolo”
ZAC 193 ca.1290 (Alb.) et alios duos suspendit ad fulcas.
L furca.
fulcardus n.p.
BCG 43 a.999 ego lituardus filius quondam fulcardi.
fulcherius cognome
DRG.3 626 a.1262 johannes fulcherius de saona.
L furcherius.
fulcheta sf. “palo biforcuto, usato per sostegno”
CST 287 a.1381 (Taggia) palos, fulchas vel fulchettas.
CCS 45 a.1414 (Celle) de non portando palles vel fulchetas de alienis vineis.
L forcetta. fulcha. fulchetta. furca furcheta. D forchetta.
fulcheta sf. “forchetta”
BF 86 fine s. xiv. item coclearia quinque cum fulchetis
duabus.
fulciletus sm.
LMS xxix (= LEM 256) a.1259 (invent. di speziale)
tuthiam cum fulcileto uno que est libras vi.
fulcimentum sn. “provvista, accessorio, rinforzo”
NIS 356 a.1425 fulcimentum unum de roxea ab equo fulcitum argento. PLL 467 a.1441 fulcimentum compagne.
BBL 272 a.1473 pro… xii coris pro fulcimentis de uno
libereto. PVP 278 a.1488 clavacorium unum cum omnibus suis fulcimentis. PVP 331 a.1508 serris quatuor magnis ad serrandas squeras cum suis fulcimentis.
PVP 105, 363 s.v.
L fulcitus.
fulcitus agg. “guarnito, ornato”
NIS 356 a.1425 dagham unam fulcitam argento. CPB
242 a.1388 (Bobbio) item unum iugum fulcitum. NIS
354 a.1425 corrigiam unam de argento deaurato fulcitam a capite usque ad finem. –– cortelleriam unam fulcitam gladiis quatuor cum manicis de argento et cum
una forcella de argento. NIS 356 a.1425 fulcimentum
unum de roxea ab equo fulcitum argento. PVP 261
a.1461 meizara una fulcita (PVP 363: “fornita di tutti
gli accessori”). GR 89 (Arquata) bursam vel scarsellam
aut corrigiam fulcitam argenti. AND.6 33 a.1516 item
bancum scanni cum suo pogiolo fulcito et fasciato cum
suis canteris.
L disfulcitus. folcitus. fulcimentum. fulgitus.
fulcoinus n.p.
BCG 15 a.965 fulcoinus notarius.
PGM 22: “nome germ., forse di tradizione franca: <
fulka (cf. Folperto) + *wini (cf. Ardoino)”.
L forchoynum. (de)fulchuino. fulconem
fulconem n.p., cognome
LJ.1 31 a.1128 et corvulus et fulco. BSR 140 a.1186
iohanni marçoco et fulconi, fulconi de rodulfo. CAT 120
a.1323 (Alb.) heredes johannis garili fulchonis.
L fulcoinus. (de) fulconis. fulchus. furconem. D furco.
(de) fulconis top. (Sav.)
BG 117 s. xii. (Sav.) via de fulconis.
NTS 37. NSS 258 “ai Folconi, sulla destra del torr. Letimbro, sotto la Madonna degli Angeli”
L fulconem. D furcuìn.
408
fuma
(de) fulchuyno cognome
SRC 147 a.1263 (Sav.) rufinus, nepos arnaldi de fulchuyno. SRB 206 a.1302 (Sav.) laurentio de fulchuino de
lavagnola.
L fulcoinus. fulchuinum.
fulchuinum top. (Sav.)
CAC 63 a.1178 (Sav.) ad fulchuinum. CNM 85 a.1205
(Sav.) que iacet ad fulchuinum. SSA 221 a.1346 (Sav.)
murus… fluminis deversus fulchuinum… deversus ipsam
partem fulcuyni.
L (de) fulconis. D folconi.
fulchus cognome
MIA 83 a.1263 (Sav.) dalfinum fulchum. SRC 132
a.1263 (Sav.) andreas fulchus.
L fulconem. D furco.
fulgitus agg. “fornito, ornato, guarnito”
CPB 246 a.1388 (Piac.) duodecim currigias fulgitas a
ronzino.
L fulcitus.
fulnus sm. “funerale”
GG.2 403 a.1206 in exequis mei fulneris.
D funerale.
fulnus sm. “forno”
ASA 447 a.1350 (Alb.) tirandi granum, furniliam ad fulnos.
L furnus.
fultum sn. “fossato”
RCP 278 a.1259 (Sarz.) fossatum sive fultum quod fiet
inter unam et aliam (domum).
fullum sn. “gualchiera”
LJ.1 947 sg. a.1234 duo molendina… et fullum unum…
cum aquareciis et cisternis ipsorum molendinorum et fulli. LEM 190 a.1245 promito et convenio… folare tibi ad
fullum meum quem teneo… omnes pannos tuos. IEA 28
a.1279 in molendina et fulla castrorum ipsorum. RLA
205 (= GR 2.34) a.1284 (Toirano) molendina et fulla…
fullare et fullari facere totum pannum quod faciant ad
fulla predicta. PCC 41 a.1306 (Sav.) possit in ipso molandino seu apud ipsum fulla et batenderia facere.
L follu. solla. fulla. fullare.
fullum sn. “imposta sulle gualchiere”
FAG 140 a.1300 (Ferrania) molandina. batenderia. fulla.
banna. penas. pascheria.
fumacius agg.
GR 51 (VArr.) debeat bene et optime coquere panem, nisi
remanserit vitio panis et debeat esse fumacius.
L fumus.
fumantem sm. “titolare di un fuoco, capo famiglia”
RCP 175 a.1233 (Sarz.) facere unam operam a quolibet
fumante de ponzanello. GR.51 (Vezzano) saltarii habeant pro illorum mercede solidum unum pro singulo fumante.
L fumus.
fumariolus / fumarolius sm. “fumaiolo”
LG 599 a.1402 per furnum qui emittit fumum per fumariolos seu foramina furnorum… –– compellat habentes
furnos sive furnarios, quod faciant fumarolios. SSA.2 79
a.1350 (Sav.) fumarolios, ortos et alia hedificia ruinam
minancia. LG 598 a.1403 fumarolium vel caminum.
DSP 316 a.1575 caminum vel fumarolium.
L fumarolus. fumus.
fumarolus / fumarorius sm. “fumaiolo”
GSS 140 a.1330 (Sarz.) fumarolum sive caminum de lapidibus vel lateribus. PPV 85 a.1370 (PortoV.) furnum…
sine fumarorio.
L fumariolus. D fümaiö’.
fumata sf. “segnale di fumo fatto dalle torri di guardia”
GR 2.32.
L fumus. D fümmadda.
fuma
fumaticus sm.
GR 105 a.1498 non possit… dare auxilium vel favorem
alicui corsali vel ligno… nec in mari vel in terra ei receptaculum prestare vel fumaticum vinum vel aliquod refreschamentum aliquo modo concedere.
fumella sf. “qualità di canapa”
LG 720 a.1406 quod aliquis filator non possit nec debeat
emere suanum neque gramoratum mixtum cum canabo
fumella.
fumus sm. “fumo”
LG 599 a.1402 furnum qui emittit fumum per fumarolios
seu foramina furnorum.
L afumatus. fumacius. fumantem. fumata. fumariolus.
D fümme.
fumus sm. “focolare, famiglia, base di imposizione
del focatico”
RCP 517 a.1218 (Sarz.) pro quolibet fumo… GSS 51
a.1330 (Sarz.) collecta imponatus per fumum, si fuerit
imponenda. –– nisi… unus pro quolibet fumo in dictum
exercitum equitaret. GSS 54 a.1330 (Sarz.) fumus intelligatur et esse debeat illa persona que per se habitat.
ACM 96 a.1396 (Carr.) dentur… den. xii. pro quolibet
fumo carrarie. ACV 96 a.1508 (Carr.) statuerunt quod
annuatim (dentur) in manibus operariorum ecclesie
sancti andree den. xii. pro quolibet fumo carrarie…
funale sn. “torcia per funerali”
BVP 396 a.1449 plura funalia sive brandona. DSP 143
a.1498 statuerunt fas esse candellariis ipsis sacris diebus
funalia et cereos tantummodo illis vendere quibus funebris casus contigisset pro agendis exequiis defunti.
functionem sf. “prestazione”
RCP 25 a.963 (Luni) et nullus dux, marchio… res prefacte
ecclesie invadere aut potestative ingredi vel mansionaticum
facere, teloneum aut ullam publicam factionem functionemque exigere ex rebus et familiis eiusdem ecclesie presumat.
funda sf. “fondo rustico”
LJ.1 5 a.962 in loco et fundas tabia seu luvignana. BCG
15 a.969 in locas et fundas rivariole. CHAR 350 a.1002
in locas et fundas casino. BCG 76 a.1010 in locas et fundas plonhe… eodem loco et fundo plonhe.
PAC 13 a.1019 in locas et funda. BCG 186 a.1085 casa… in locas et fundas […].
L fonda. fundum.
funda sf. “fionda”
GR 51 a 1435 (Sanr.) et in dictis armis intelligantur esse
funde et alia instrumenta de quibus nullum sit laborerium
et de quibus fieri possit grave vulnus.
L fronza.
fundacum sn. “fondaco, quartiere commerciale genovese all’estero”
PRV 75 a.1249 (Sarz.) et comune pisarum dare debeat
comuni sarçane… domum unam decentem… in qua possint homines de sarçana hospitari et fundacum tenere.
MGT 177 a.1466 (Tunisi) et pro maiori commodo in fundaco mercatorum habitare… –– cum in fundacum mercatorum perveneritis…
L fundicum.
fundagherius sm. “negoziante, vinaio”
FST 100 a.1592 (Triora) fundagherii, qui vendiderint vinum ad minutum, teneantur vendere etiam oleum, sal.
L fundigarius.
fundamentum
GSS 49 a.1330 (Sarz.) sega prati extimetur quantum terra
est aratoria in illis partibus extimata, et fundamentum extimetur pro sega solidis iiii. GSS 134 a.1330 (Sarz.) et
habeat… dictum comune pro saltaria de qualibet seca
prati fundamenti… salmam dimidiam feni.
fundare vb. “affondare”
SPV 20 a.1508 (Sav.) in dicto portu fundarunt quandam
navem.
L afondare. D fondar.
409
fung
fundare vb. “fondere”
LG 712 a.1406 ymo faciat et construat dictum ramairolium de ramo novo, fundato et cavato de rutella.
L fundere.
fundega top. (Multedo)
LMS 56 a.1222 in multedo ubi dicitur fundega.
L fondache. D fundega.
fundere vb. “fondere”
SSA.2 79 a.1345 (Sav.) quod solda aliqua fundi non possat in dicto loco… –– illi qui fundere debuerint ipsam
soldam.
fundicum sn. “fondaco, quartiere commerciale genovese all’estero (particolarm. in Oriente). Aveva una
propria chiesa, loggia, pazza, bagno, forno, giardini. Era
protetto dall’autorità locale con garanzie e privilegi”
PPE 41 (= CDG.1 12) a.1098 in civitate antiochia… ecclesiam cum fundico et puteo. CDG.1 74 a.1132 tantam
terram (a Narbona) in qua ianuenses possint edificare
fundicum unum bonum et acceptabile ad habitandum.
CAF 31 a.1143 et insuper fundicum bruni de tolosia eis
tradidit et omnia vectigalia eis dimisit totius terre sue.
CAF 42 a.1155 comune (habere debet) etiam ruam et
fundicum et ecclesiam in constantinopoli.
Cf. MGB 793 a.1267 item dedit et concessit… logiam
palacium ecclesiam balneum furnum et iardinum et domos sufficientes ad stallum mercatorum.
GR 2.33. MUI 112 n.4 P.MEYER, ROM 18 (1881) 311.
MGT 68 n.134 storia del fondaco genovese a Tunisi.
M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95 sgg.: a.1157 (doc. ven.
a Costantinopoli) locum qui dicitur fontega. G.FOLENA,
BALM 10-12 (1968-70) 344 n., 360 (doc. ven. a Aleppo)
fontigo. ALN 425 sgg.: < ar. funduq “alloggiamento di
mercanti” < gr. pandoceéon “albergo”.
L alfondega. fondagum. fondegum. fondicium. fondicus.
fundacum. funditium. D fondegu.
fundicum sn. “fondaco, sede di commercio all’ingrosso”
CDG.2 293 a.1186 ab angulo fundici pedicularum.
CGS.2 289 a.1226 actum ianue in mercato iuxta fundicum pedicularum. AI 74 ad a.1234 et cucurrerunt sarrraceni ad fondicos et posuerunt ignem in ipsis fundicis et
domibus.
fundigarius sm. “commerciante all’ingrosso” cognome
GC 163 a.1191 a wilielmo fundigario. GC 349 a.1191
wilielmus fundigarius.
L fondegarius. fundagherius. D fondaghiero. fondeghé.
funditium sn. “fondaco, quartiere commerciale genovese all’estero”
CDG.1 57 a.1127 in antiochia rugam unam… et funditium.
L fondicium. fundicum.
fundus/ -m sm/n. “fondo rustico”
MSS 24 a.1010 pro… omnibus rebus illis iuris nostris iugalibus que habere visi sumus in locas et fundos plonhe.
BCG 96 a.1016 in loco et fundo macinola. PAC 13
a.1019 locas et funda.
SCT 25 sgg. in vico et fundo “unità territoriale alto-medievale”. G.PETRACCO SICARDI, Archeologia Medievale, 7
(1980) 363: TV 6.30 ca.110 E.V. fundum aminianum. IVI:
(alto Medioevo): “circoscrizione catastale”; (s. ix-x.): “il
termine si confonde con vicus “circoscrizione anagrafica”.
L fondum. funda. D fondo.
funem sf. “fune, corda da pozzo”
SIP 178 a.1420 (Massa) una funis lunga.
Cf. SIP 310.
fungus sm. “fungo”
GR 51 (Vezzano) intrare in castaneos alienos pro querendis funghis.
D funzu.
funt
funtana top.
BCG 155 a.1040 in sorte de funtana.
PAC 5. PFM 127. R.CAPRINI, SG 9 (1972) 13: “il passaggio -o- > -u- sarebbe molto antico e graduale; la grafia -o- per -u- potrebbe essere stata introdotta nel s. xiii.,
forse per influsso provenzale”.
L fontana. D funtana.
funtanella sf. “fontanella”
CGS.1 253 a.1158 actum prope funtanellam ante doum
habitacionis predictorum venditorum.
L fontanella. D funtanelle.
funtanelle top. (Segno, Sav.)
CAC 547 a.1172 (Sav.) in funtanelle, in loco signi.
NSS 258.
L fontanella. D fontanelle.
funtanicum / funtanigum top. (Sav.)
NTS 10 s.xii (Sav.) aqua funtanici. CAC 33 a.1178
(Sav.) ad funtanigum.
NSS 223, 258 “attuale Via Luigi Corsi a Savona”.
L fontanigum.
funtenele top.
PAC 5 a.1007 funtenele. PFM 127
L fontanella. D fontanelle.
furatus agg. “foderato”
NL.2 295 a.1225 mantellum cameloti furati de cendato
violeto.
L foderatus.
furbita / furbitura / furburationem sf. “molatura”
CA 604 a.1292 in furbitura… ensium. –– in furburatione
ensis nicolai. CA 623 a.1292 in furbita ensis.
furca sf. “palo biforcuto usato per sostegno”
CSS 236 a.1435 (Sanr.) possit de dictis colleribus incidere et deportare furcas due pro area. PVP 271 a.1477 furche due pro stabula.
L forchatum. forcella. forcetta. forcina. fulcha. fulcheta.
furcates. furcella. furcherius. furcheta. furconem. furcum.
D furca.
furca top. (Lavagnola, Sav.)
CAC 444 a.1181 (Sav.) in lavagnola, a furca in sursum
usque ad iugum.
NSS 223, 258.
L forca.
furca sf. “forca, patibolo”
OP 75 ad a.1198 latrones et proditores… fecit in furcis
suspendi. GSS 108 a.1330 (Sarz.) fur… furcis suspendatur. GR 2.14 (Falcinello) si qua persona proditionem fecerit de terra falcinelli, trahatur per terram falcinelli ad
caudam asini usque ad locum iustitie et postea furcis suspendatur. TL.3 292 a.1474 furchas et berlinas. SEN
105.7 (fine s. xv.) eminentes furcas statim erexit et locum
super quo homines decapitari possent.
furca / furcatem sf. (mar.) “trave dell’ossatura della carena”
DNB 21 a.1182 dabo vobis… staminarias et furcas et
furcones. GC.2 167 a.1192 medietatem de maderiis navi
et furcorum et furcatium.
L forchatum. furca. D forcate.
furcella sf. “palo biforcuto di sostegno”
CSS 218 a.1435 (Sanr.) de pallis, furcellis, perticis aut
aliis defendentibus terras seu ortos.
L forcella. D fursela.
furcella sf. “forchetta”
SSL 171 a.1336 tres furcellas argenteas. PVP 271
a.1477 furcella una pro rostis.
L forcella. furca. D forzella.
furcherius sm. costruttore di “forche”; cognome
LJ.1 1053 a.1251 vivaldus furcherius.
L furca. furcherius.
furcheta sf. “palo biforcuto di sostegno”
SOC 234 a.1428 (On.) de furchetis vinee.
L forcheta. fulcheta. furca.
410
furn
furconem sm . (mar.) “trave dello scheletro della carena”
DNB 21 a.1182 dabo vobis… staminarias… et furcas et
furcones.
L furca.
furcum sn. (mar.) “traliccio, cavalletto, parte della
struttura della nave”
GC.2 167 a.1192 medietatem de maderiis necessariis navi et furcorum et furcatium.
L furca. D furcu.
furfur sn. “crusca”
SSA 1.260 a.1330 (Sav.) cruscam sive brennum sive furfur sive remola, que omnia idem sunt. GR 51 (Novi)
quod textores et textrices telarum… non possint nec valeant uti furfure vel axungia. GR 2.16 (Mon.) item pro
qualibet salmata furfuris sive breni patacos tres. PVP 296
a.1494 in furfuribus venditis.
D furfura.
furge vb. “fottere”
LJ.2 35 a.1250 co in vos nullo consilio non est nisi de ire
toti ad nos facere furge. quia in nos nulla redentio non est.
L futuere.
furma sf. “forma”
DDG 247 a.1376 pro cassei furme cc.
L forma. D furma.
furmentum sn. “frumento”
IEA 1 a.1256 (Alb.) decimam et drictum furmenti, ordei,
siliginis et fabarum. SRC 104 a.1258 (Sav.) in nave que
furmentum aduxerit… DAF 19 a.1300 salmas centum
furmenti onustas in navi branche de castro. PCC 36
a.1304 (Sav.) minas tres boni et pulcri furmenti. CAR 126
sg. a.1600 ceterorum officialium, precipue ponderatorum
sub dugana, mensuratorum pannorum ac furmentorum.
L formentum.
furnaria sf. “nome di nave”
PVP 287 a.1492 cotona conducta de chio cum navibus
furnaria et camilla.
L furnus.
furnarius sm. “fornaio, panettiere”
LG 599 a.1402 habentes furnos sive furnarios. DSP 143
a.1494 pistores sive furnarii.
L fornarius.
furnella sf. “fornello, debbio, tecnica di concimazione del terreno”
SSA.2 136 a.1345 (Sav.) homines laborantes in laboreriis
nemoris, quibus licitum sit facere furnellas et comburere
seu bruxare ferexas, bruscas et ramas alias.
L fornellus. furnelare.
furnelare “concimare con il debbio”
GR 106 (Pornassio) si aliqua persona de pornasio voluerit signare vel facere aliquod laborerium, zerbatam vel
runcum… et aliquem campum furnellare, runcare… GR
50 a.1704 (Zucc.) nisi forte ipsam terram leasset vel furnelasset vel stercorizasset.
Cf. SSD 27 sg.
L fornelare. fornellus. furnella.
furnelatum sn. “fornello, debbio”
GR 50 a.1704 (Zucc.) si quis acceperit ligna de furnelatis seu laboribus factis causa seminandi…
L fornellus. D fornellato.
furnellum top.
CAC 130 a.1179 (Sav.) in loco qui dicitur furnellum in
territorio crucisferree.
L fornellus.
furnellus / furnetus sm. “piccolo forno, fornello”
LG 599 a.1402 habentes… furnos et furnellos et balnea
in civitate… –– faciant fumarolios taliter quod excedant
super tectum domus in qua est… furnus vel furnetus.
DSP 318 a.1575 furnus vel furnetus.
L fornellus. furnus. D fornetti.
furn
furnilia sf. “legna per il forno”
ASA 447 a.1350 (Alb.) tirandi granum, furniliam ad fulnos. CCS 75 a.1414 (Celle) aliqua ligna, palles, fulchetas, perticas, ruscas, verdiglionas, cepas, furnilias vel
quelibet allia ligna.
L furnus. D fornilia.
furnimentum sn. “provvista; corredo, accessorio”
CGG 148 a.1260 (PortoV.) teralium unum cum suis furnimentis et usiviliis pro teralio (cf. CGG 173 a.1260
(PortoV.) tellarium unum furnitum de usualiis suis).
BCA 201 a.1370 quedam sella morischa cum suis furnimentis et speronis argenteis. DMC 151 a.1381 victualia
et furnimenta pro dicta civitate et insula necessaria. VFD
189 a.1403 quod aliqua persona ianuensis… non audeat
extrahere de portu ianue aliquam navem… in qua… non
sint furnimenta, res, sarcia et alia infrascripta. GR 48
a.1507 (invent. castri Roquete) item una falsa reyne pro
furnimento mule.
L fornicamentum. fornimentum. furnire. D fornimento.
furnire vb. “fornire, provvedere”
AI 73 ad a.1234 venditi fuerunt… causa furniendi expensas predictarum navium et galearum. LG 475 a.1403 de
crochis ex tella nova fiendis et maschaicio furniendis.
LDM 28 “attrezzare la nave per il viaggio”
L forniendum. furnimentum. furnitorem. furnitus.
D fornir.
furnitorem sm. “servitore”
BSL 16 a.1246 L. marinarios pro qualibet navi, sine furnitoribus [il corrispondente testo francese ha: sans les
serviteurs (furniteurs)].
L furnire.
furnitus sgg. “fornito, provvisto”
CAC 433 a.1181 (Sav.) fecimus rationem navis nostre in
qua dominus marchio habet quarterium, et muntat per
quarterium, furnita et guarnita de omni sartia, lb. cv.
VCB 232 a.1245 (Bonif.) sagiteam unam… furnitam de
panatica et armamento. BSL 3 a.1246 naves… furnitas,
asarciatas, completas et amarinatas. CGG173 a.1260
(PortoV.) tellarium unum furnitum de usualiis suis. DAF
38 a.1300 navim… furnitam ut infra, videlicet de marinariis et famulis quinquaginta quinque et sarcia et ancolis et
velis. PLS 218 a.1301 quam vero galeam promitto et
convenio vobis habere paratam et furnitam ut infra…
SSL 211 a.1336 due cinture furnite de argento. GR 2.35
a.1618 (Garlenda) tenebit dictam suam tabernam furnitam pane et vino.
L furnire. D fornio.
furnus m sm/n. “forno”
GDN 562 a.1171 (Noli) de molendinis seu furnis. GC 72
a.1191 domum… et curiam sicut determinat uterque maceria et furnum olivarium. BSR 291 a.1197 astricum
meum cum domo et furno. MSB 25 a.1260 possessionem furni quem pro nobis sive pro filiis quondam nicolai
tenetis. CPB 240 a.1289 (Bobbio) item in furno dictorum canonicorum unam calderiam. LG 355 a.1363 introytus furni quod est in fondago ianuensi. LG 599
a.1402 furnum, qui emittit fumum per fumarolios seu foramina furnorum… –– habentes furnos sive furnarios.
L fulnus. fornacha. fornarius. fornaticum. fornatem. fornaxarius. fornaxata. fornaxia. fornellus. furnaria. furnetus. furnilia. D furnu.
furtum sn. “furto”
ASA 409 a.1350 (Alb.) si quis habuerit de cursu, de robarya, de usura, de furto aut de aliqua mala torta… CST
315 a.1381 (Taggia) pro homicidio, robaria, furto.
D fruto.
furrura sf. “foderatura di pelliccia”
CA 593 a.1292 item in una furrura de ventre leporum
pro una pilice, x. s. j. d.
L foderatura. D furur.
411
fust
fusale sn. “rocchetto di filo”
CAC 338 a.1180 (Sav.) et pectines ii. de ferro et fusalia
xx. lini.
DUC.3 638 fusale: stamen fuso involutum. ca. 1130 (Milano) quatuor fusalia lini.
L fusus.
fusareta / fusaretum top. (Quil.)
LJ.2 191 a.1289 (Sav.) peciam terre castanearum loco ubi
dicitur fossatus crosus, que vocatur fusareta. –– peciam
terre castagneti que vocatur fusaretum.
fussatum sn. “fossato”
DSP 20 a.1459 prope vel longe… dicto fussato vel crose.
L fossatum.
fusina sf. “fucina”
NL.2 62 a.1216 usque ad annum unum dabo tibi fusinam
in domo mea, quam ibi habeo ad laborandum.
L fuxina.
fusco
LEM 255 a.1259 (invent. di speziale) item pignatam
unam in qua est inguentum fusco.
D fuscu.
fuschus agg. “scuro, fosco”
PRV 50 a.1295 (Sarz.) usque ad groppum fuschum.
fusta sf. “specie di nave”
LJ.2 1423 a.1413 omnia et singula navigia et fuste que
portarent mercancias. TL.3 633 a.1449 galeam… fustam
vel galeotam. LPD.5 351 a.1451 oportet nos triremes et
fustas parare.
fustaiare vb. “tagliare alberi”
GR 51 a.1516 (Ment.) nulla persona… audeat in territorio mentoni… fustaiare, legnayare, erboscare, herbas colligere seu alias explechias facere.
L fustus.
fustanetum sn. “abito di fustagno”
FAG 163 a.1310 fustanetum meum factum ad lumbardam.
L fustaneum.
fustaneum / fustanium / fustanum sn. “fustagno;
abito di fustagno”
CGS.1 367 a.1160 pecias fustaneorum de placentia. GG
117 a.1201 lib. xiii. implicatas in fustaneis et in cendatis.
CGG 272 a.1261 (PortoV.) iudico amobono… dupletum
meum fustanei. SA 236 a.1340 (Sav.) ars curantium tela
et fustania. SSA.2 142 a.1345 (Sav.) aliquam carzaturam
fustaneorum. DDG 238 a.1376 pro fustaneorum balla i.
CDC 180 a.1393 fustaneorum balle ii. MNS.1 18 a.1404
(Sav.) de sacramento curantium tellas et fustania. LG
716 a.1406 ad faciendum velutum fustaneorum, purpuretarum, vergatorum et tridanarum. SRC 755 a.1414
(Gen.) iupponum unum novum fustanei albi. BOV 544
a.1430 (Sav.) nec possit uxorem suam portari permittere
aliquas jorneas nisi solum de fustanio. PVP 220 a.1451
iorneam unam fustanei pro domina. PVP 278 a.1488 iornia una fustani nigri ha homo. GR 51 (Vent.) qui vendiderit fustana, bambaxina, saja, tela cuiusvis et frexetos.
CGS Gloss. “tessuto prodotto a Forstat, presso Cairo
d’Egitto”.
L frustanum. fustianum. D fustagno.
fustaneum / fustanium sn. “abito di fustagno”
CAC 460 a.1181 (Sav.) pelles meas de bruneta et pelliciam unam et fustanium unum meum. GG 140 a.1201 fustanium i. et camissiam i. CGG 148 a.1260 (PortoV.) fustaneum unum a femina. CGG 287 a.1262 (PortoV.) item
stefanelle fustaneum meum et camisiam aptam ad eius
dorsum… CGG 328 a.1262 (PortoV.) item fustaneum
unum. DAF 98 a.1300 item fustanea dua de dorso.
fusterius sm. “fustaio”; cognome
GC 268 a.1191 peirus fusterius.
DUC.3 40 fusterius: faber lignarius.
L fustum.
fust
fustianum sn. “fustagno”
GC 73 a.1191 ballas iii. de fustianis tinctis. GC.2 293
a.1192 ballam i. albam fustiani.
L fustaneum.
fustigare vb. “frustare”
GR 2.35 (Ceva) si solvere non poterint, fustigentur et in
fronte decoqueantur cum ferro calido.
L frustare.
fustona sf.
RCP 660 a.1274 (Sarz.) et debent habere unum panem et dimidium… et unam menestram et unam fustonam et offertam.
fustum sn. “bastone?”
CSS 182 a.1435 (Sanr.) de armis non portandis… et in
dictis armis etiam intelligatur esse fusta et alia instrumenta de quibus nullum fit laborerium, et de quibus fieri
possit grave vulnus.
L fustus.
fustum sn. “rotolo di stoffa”
LG 559 a.1403 panni de malingas canne x. parmi vii. et
pro preisis parmi vii. quarte ii. faciunt ad fustum canne
xi. parmi i. quarte iii.
fustum sn. “fusto, banda centrale”
M.REMONDINI, Glig. 13 (1886) 268 a.1400 planeta una
veluti rubri, cum fusto uno ad historiam beate marie cum
liliis et galis auresi fodrata cendato trezenello rubro.
fustus sn. “asse della balestra
VCB 293 a.1288 (Bonif.) balistre de duobus fustis imberzate. ASD 51 a.1381 item fecit onerari in dicta navi fustos pro balistis tres milia quadringentos vel circa.
L fustaiare. fusterius. fustum.
fustus sm. “chiodo di garofano”
GLI Gloss.
fusus sm. “fuso”
CDC 213 a.1393 fusorum pecie iii. milia.
L afuzelatus. fusale. fuxa. D füzu.
futellares sm.pl. (= sotulares) “sandali, calzature”
VCB 36 a.1238 (Bonif.) parum unum de futellaribus et
duos çocolos.
L subtellares.
futicha cognome
LEM 190 a.1244 rubeus futicha.
L futuere.
412
fuxi
futi monacha cognome
RCA 392 a.1104 oberti futi monacha
L foti monaca. futuere.
futuere vb. “fottere”
PLP 135 a.1250 (Sav.) et cepit me distravare et dicere
mihi verba iniuriosa scilicet meretricem rufianam et quod
faciebam me futuere pro denario j.
L fotenripa. fotuitor. fotipaucu. forge. futicha. fusti monacha. D fute.
(in) futuro loc. avv. “in futuro”
LG 14 a.1157 nulli de familia mea permittam orlum deferre ultra predicta quantitate, his exceptis qui nunc facti
sunt, vel qui ab aliquo in legatione proficiscente in futuro
fient.
fuxa sf. “fuso”
CP 995 a.1473 item fuxe quatuor auri filati cum septa
misculati.
L fusus. D fusa.
fuxem sf. “foce”
BSR 179 a.1199 ad fuxem pulcifere. PCA 48 a.1324 peciam unam terre… posite in plano albingane, loco ubi
dicitur fux.
L fucem.
fuxena / fuxina sf. “fiocina”
VCB 9 a.1238 (Bonif.) spatam unam, frassatam unam,
lenciam unam et fuxenam unam.
D fuscina.
(de) fuxena cognome
MSI 323 a.1500 baptista nicolai de fuxena.
fuxina sf. “fucina”
GG.2 381 a.1206 confitetur çenoardus ferrarius se recepisse den. … causa operandi in fuxina de sua arte bona
fide. GG.2 401 a.1206 fuxinam cum omnibus utensilibus
fuxine preter molarinum inglese.
L fosina. foxina. fusina. fuxinasca. D foxina.
fuxinasca top. (Quiliano)
SRC 141 sg. a.1363 campum unum terre laboratorie in
Fuxinascha. campum unum terre laboratorie ad voltas
Fuxinasche. –– campum unum terre laboratorie in porta
de Fuxinascha.
L foxinasca. fuxina. D fuxinasca.
gaag
413
gach
G
gahagium sn. “bandita, bosco o terreno riservato”
GRG 2.65, 140.REW 3636. P.AEBISCHER, Les dérivés
italiens du langobard gahagi et leurs repartition d’après
les chartes médievales, in ZRPh 58 (1938) 51-62. F.SABATINI, Riflessi linguistici della dominazione longobarda
in Italia mediana e meridionale, Firenze 1964, 185-187.
G.PETRACCO SICARDI, BLig 17 (1965) 12. PTA 651 sg.
PCT 89, 91, 99 “elem. topon.”
L cafagium. gadagium. gadium. gagium. gaio. gazegium.
gasium. gaçium. gazium. gazius. gazo. gazolum. gaçum.
gazum. gaçus. guadium. quaagio. D gazzo.
gabba sf. (bot.) “pioppo”
GR 51 (Novi) de penis incidentium gabbas alienas… si
quis inciderit gabbam alienam… Cf. NIG 58 sgg. piem.
gaba “albero scapitozzato” <caput (cf. tosc. testucchio
“acero campestre”; alvern. capaso “tétard de chêne”.
HB 166 sg. lomb. a.1399 gaba “pianta scapitozzata per
sostenere le viti”.
D gabba.
gabalus top. (Javols, Lozère, Fr.)
SLS.1 79 sg. a.626 civitas gabalum. –– ex civitate gabalus.
gabanus sm. “gabbano, mantello”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum gabanum a talijs de
blavo ab homine.
L cabanus. D gabano.
gabare se vb. “vantarsi”
CNM 350 ca.1205 (Sav.) postquam dictum distravamentum factum fuit, gabavit se et confessavit ipsa bonanata
quod ipsa bonanata perculserat ipsam Bertam de lapide
et quod fregerit ipsi berte iemmam.
gabea sf. “gabbia”
CA 622 a.1292 in gabea (ms. galea) pro lipardo… –– in
mundacione gabee lipardi.
L gabia.
gabella sf. “gabella, imposta”
CNM 156 ca.1205 (Sav.) gabella ripe. SRC 97 a.1248
(Sav.) gabellis, exactionibus, prestationibus, impositionibus et malatoltis. SRC 463 a.1378 (Sav.) de quadam gabella introitus vini que vulgariter in solucione nuncupatur
gabella de la testa. FOS 90 n. a.1397 (Sav.) gabelotum
gabelle salis saone. SOV 274 a.1428 (On.) sine aliqua
gabella, pedagio vel aliqua qualibet impositione. GR
2.35 a.1430 (Apricale e Isolabona) illi qui non possunt
incantare in gabellis comunis. FSL 245 a.1466 (Milano)
pro rippa censaria et ceteris gabellis. RGL 5 a.1576 publica vectigalia quas gabellas passim nuncupamus.
G.DE GREGORIO-CHR.F.SEYBOLD, “Studi Glottologici Italiani” 3 (1903), citati da “M.R.”, ROM 32 (1903) 465: <
ar. qabila, cf. sic. cabella. V.CRESCINI, Romanica Fragmenta, Torino 1932, 177-192 “gabella”. M.CORTELAZZO,
LN 18 (1957) 95-97: ven. kabellas a. 1346, cabellas
a.1384. PIA 40 sg. n.42, ALN 105, 426 sg. ar. qabâla
“tributo” a.1129 (Sicilia); a.1286 (Pisa).
L cabella. gabellatorem. gabellerius. D gabellazza. gabelotu.
gabellatorem sm. “gabelliere; assuntore delle gabelle comunali”
CAC 188 a.1180 (Sav.) et qui contra hoc faceret et gabellatores fecerint querimoniam…
L gabella.
gabellerius sm. “gabelliere”
LG 43 a.1327 alicuius officialis vel gabellerii.
L gabella.
gabellotus sm. “gabelliere”
FSL 17 a.1327 (Sav.) promiserunt recipere et tenere gabelotum gabelle salis saone pro comuni ianue. SFG
1.241 a.1371 olim gabelloto gabelle salis. FOS 90 n.
a.1397 (Sav.) promiserunt habere recipere et tenere gabelotum gabelle salis pro comuni ianue. GR 2.12 (Sav.) capiat gabellottus condemnationes et omina banna. FST 32
a.1592 (Taggia) per gabellotos panis.
L cabelotus. D gabelotu.
gaberia / gaberionum sf/n. “granaio”
RLB 34 a.1283 (Castellaro) item si quis furto subtraxerit
bladum alienum, seu messem de gaberiis alienis que
erunt in gaberionis vel gaberia, de die vel de nocte…
L gaberionum. garba. garbeira.
gabia sf. “gabbia, stia”
LEM 246 a.1240 gabias duas pro tenendis pullis. PVP
274 a.1488 gabia una magna de oxeli.
L cabia. gabea. gabium. gagia. D gabia. gaggia.
gabia sf. (mar.) “gabbia dell’albero della nave”
CGS.1 314 a.1159 calcabimus vobis navim quam emistis… et barcam et caravellum coopertum et gabias eius
si oportuerit et quidquid in his erit ad calcandum. AI
2.55 a.1264 erunt autem naves tres… et taride magne
cum gabiis. DAA 51 a.1274 medietas unius galionis cum
una gabia, quam mihi hodie vendidisti. LG 738 a.1404
facere avarias sentine, gubernacolorum sive timonorum,
gabiarum fasciandarum… BSL 241 a.1268 sacheto de
gabia cum sua sagora. PLL 466 sg. a.1441 item pavexii
cum aliis de gabbia. –– gabbia furnita cum suo todo.
CAR 60 a.1468 olea forensia que conducuntur super navibus et navigiis de gabiis. CDO 220 sg. a.1605 (Sav.) licentiam arriondandi, neque dandi ad bandam cuivis vasi
a gabia cuiusvis capacitatis… ––– prohibitio facta de vasibus a gabbia… bruscandi, dandi ad bandam & arriondandi in darsena presentis civitatis.
BSL 20. VPM 416. F.C ICILIOT , Archaeonautica 14
(1998) 191.
gabilla sf. “cartello, accordo sui prezzi”
SFG 1.78 a.1369 (Statuta artis candeleriorum) cupientes
tollere gabillas, uniones et ligas quas faciunt.
L cabilla.
gabium sn. “gabbia”
CA 620 a.1292 item in gabio pro lipardo.
L gabia.
gabosius / gabosus / gaboxius sm. “specie di
panno”
GG.2 387 a.1206 tot drapos qui dicuntur gabosi. VCB
40 a.1238 (Bonif.) canne quinque gabosii –– pecie due
gaboxii integre.
gacherius sm. “esattore”
GR 52 s.xv. (Nizza) lambertus rossi gacherius seu exactor iurium.
Cf. DUC.4 6 gachum: recensio facultatum monasterii
sancti augustini cantuariensis.
gachia sf. “coprifuoco”
GR 2.35 (Nizza) quodam sero longe post gachiam.
Cf. DUC.4 5 gachare, gachiare: excubias agere.
gada
gadagium sn. “diritto di bandita”
LJ.2 482 a.1320 homines terras villas vasalagia homagia
feuda gadagia et iurisdictiones et iura que comune ianue
habet… in territorio… varaginis.
L gahagium.
gadatem sf. “meretrice”
GR 2.35, 58 quicumque dixerit mulieri virum habenti putoniam vel gadatem.
gadiatorem sm. “esecutore testamentario”
GR.2 35 constituo gadiatores meos ad omnia legata et
debita solvenda.
L gadium.
gadium sn. “legato testamentario”
GR 2.35 (Nizza) pars illius relicti vel gadii detur in adiutorio moduli.
DUC.4 6 gadium: testamentum.
L gadiatorem.
gadium sn. “bosco bandito” top.
MBL 47 s.xi. (Lérins) et de suos holmines… de mugef in
gadio. MBL 193 s.xi. (Lérins) terra in gadio missam.
MBL 326 a.1089 (Lérins) timentes ne gadia que in illorum manibus posita erant nobis auferrent coactos…
C.DESIMONI, ASLSP 3 (….) 668 n.:”gaium, gadium “bosco”. GRD 116.
L gagium.
gaeta sf. “garitta, alloggiamento per la sentinella ,
sulla galea”
DCG 337 a.1383 et facere… suas gaetas prout moris est
compagne galearum.
D garitta.
gafara sf. “staffa?”
CBP 245 a.1388 (Piac.) item sex gafaras de argento luchexo.
Cf. CPB 261: cf. gaffa “puntale”.
D gaffa.
gaffonus cognome
MIA 84 a.1264 (Sav.) iacobus gaffonus.
gaforium sn. “àncora”
SRB 26 a.1128 (Sav.) neque hominibus illorum in personis nec in pecuniis nullo modo forisfacerent scienter excepto gaforio atque sartaneis in galeis suis moderate et
cum ratione susceptis sicut consuetudo est facere galeis
pacis.
Cf. FSL 5. GR 2.35.
D gafforio.
gagia sf. “gabbia”
NBI 38 a.1390 item gagia una de papagalio.
L gabia. cagerius. gaioa. D gaggia.
gagia sf. “gabbia di nave”
DAA 50 a.1274 vendo cedo et trado tibi… medietatem
unius galionis qui vocatur sanctus iulianus cum gagia una
et cum planchis trescentis oneratis in dicto galiono. BSL
20 a.1274 navis de una coperta et de duabuis gagiis.
gagiolus sm. “parapetto, sbarramento”
DSP 313 a.1574 fabricari facere parapectum seu gagiolum vel aliud munimentum in loco Portusfini, ad prohibendum ne terenum et rudera que proveniunt ex quodam
fossato ibidem existente excurrant in portum dicti loci.
D gabbiolo. gagiolo.
gagium sn. “bosco bandito” top.
Editto di Rotari, a.643 cap. 319 excepto in gagio regio.
BCG 76 a.1010 una parte fossatus ruberscus qui in costa
de gagio, de alia parte costa mauri.
PAC 10.
L gahagium. gadium. gazio. gaçium. gazius. gazo. gaçolum. gazum..
gagium sn. “spesa”
RLA 35 a.1283 (Castellaro) hoc possit facere ad gagia
sua.
414
gala
gagium sn. “soldo, compenso, mercede”
LG 316 sg. a.1363 aliquis civis seu districtualis ianue qui
officium ad vitam… vel provisionem annuam, gagia, salarium vel mercedem seu gratiam aliquam ab aliquo rege,
principe vel barone haberent…
D ingaggià.
gagium sn. “pegno”
DKR 233 a.1416 item quod fuit securus de bonis gagiis
iocalium hoc modo videlicet de uno fermagio traddito
per dictum thesaurarium dicto janoto.
Cf. CHI 1.181 gagiare “dare in pegno”.
D gaggiare.
gaianum top. (Mòrego, V.Polcevera)
RCA 298 a.1164 de terra que est in gaiano ubi dicitur
mons lanerius… –– peciam unam terre iuris ecclesie
sancti syri in villa gaiani sitam ubi dicitur mons lanerius.
PTR 47: Gallius, gent. rom.
L gallianum.
gaiardus elem. topon. (n.p. o n.fam.)
SMV 26 a.1168 in campo gaiardo. SRB 205 (= PMS
174) a.1225 (Sav.) a fossato gaiardorum versus caput vadi.
L campus gaiardus. D gagiardo.
gaibellare vb. “trasportare”
LJ.2 246 a.1290 quod si aliqui ianuenses ement aliquas
merces et voluerint ipsas gaibellare possint licenter gaibellare ad fondicum tantum cum testibus dugane.
L. garbellare
gaia sf. “tipo di appezzamento di terreno”; elem. topon.
SCT 30: REW 3637.
gayna cognome
SRB 210 a.1189 (Noli) nolascum gaynam. SMV 231
a.1358 raffaelem gaynam.
L guaina.
gaio top.
RCA 218 a.1019 in suprascripto loco in camolacio ubi
nominatur gaio. RCA 220 a.1059 in vico molacio ubi
nominatur gaio.
C.DESIMONI, ASLSP 3 (1875) 668 n.: “gaium, gadium
“bosco”.
L gahagium.
gaioa soprannome
FNV 309 a.1257 anselmus de riparolio gaioa.
L gagia. D gagiöra.
gaytagium sn. “imposta relativa al servizio di guaita”
BIR 568.
L agaytarolia. guaita.
gaitanus n.p. “Gaetano”
GC.1 186 a.1191 andreas piscator gaitanus. G.1.307
a.1191 iuxta domum gaitani. GG.2 134 a.1205 gregorius
gaitanus. LJ.1 1343 a.1261 frater petrus gaitanus.
SLS 2.66 “piuttosto geografico (Gaeta) che
matronimico”.
D gaitàn.
gaiulatum sn.
FCT 12 a.1250 (Triora) si aliquis fecisset assaltum vel
gaiulatum…
gala sf. “gala, nastro, ricamo”
GR 2.35: GLig. 13 (1886) 268 a.1400 planeta una veluti
rubri cum fusto uno ad historiam beate marie cum liliis et
galis aureis fodrata cendato trezenello rubro.
galla sf. “noce di galla, sostanza nera usata in tintoria”
LJ.1 72 a.1140 de centenario galle. CDG 122 n. s.xii. de
centenario galle denarium unum et medium. CDG 242
a.1149 neque in penso sepi et lane et galle. CGS 1.305
a.1159 accepi… tantam gallam… que constat lb. ddecem. GIB 513 a.1290 pro galla vino et cotono… ICG
gala
6.342 s.xiv. de sauma… olei lini gallarum syrupi. DDG
235 a.1376 pro galle sachis xxviii. CDC 7 a.1386 galla
pondera vi. DKR 17 a.1405 cantaria quingenta cotonorum et galle. BBL 82 a.1472 pro guliermo de novis tintore de gala. BBL 50 a.1473 pro rubi iii. galarum.
L calla. D galla.
galandria sf. “specie di nave
JAN.1 426.
L celandria.
galanga sf. “radice orientale, usata come droga ed
eccitante”
CGS.1 226 a.1158 saccos piperis tres, galange mennas
iiii. OS 49 a.1194 sportulam unam cum pauco canelle et
radice una galange. LMS xxv. a.1227 (invent. di speziale) item libras ii. et uncias viii. de galanga.
CGS Gloss. “chiodi di garofano?”. PIA 42, ALN 120,
PVO 418 “halangan: termine di origine cinese, ma di mediazione arabo-persiana. Cf. a.fr. galingal “radice di
una pianta aromatica orientale; gr. sec. vi. gßlagga
“Alpinia officinarum”; prov. galenga a. 1342, ven. s. xiii.
Cf. DUC.4 12. REW 1856.
L garanga.
galasinus n.p.
LMS 431 a.1226 nomine galasini, nepotis tui.
L garaxinus.
(de) galaventa cognome
FNV 131 a.1248 iacobus de galaventa districtus torrigie.
galavria n.p., f. “Calabria”
SLS.2 66 a.1190 (Tortona) galavria iurata testis.
IVI: “l’esito fonetico di Galavria, Calavria, Caloria, che
deve essere locale e antico, disgiunge nettamente tali nomi da a.fr. Calabre (“Calabria”) (nelle chansons de geste, Calabre, madre di Corbarant d’Oloferne, fattucchiera) ed esclude una dipendenza da quel nome. Sarebbe
quindi da riferire al n. della regione, Calabria, senza
connessione col senso derivato di “fattucchiera”.
L calavria.
galbanum sn. “gomma, resina proveniente dalla Turchia, dalla pianta “bubon galvanum”
DAA 58 a.1274 obligamur tibi pignori specialiter capsias
octuaginta quinque xurbanorum in dicta nave honeratorum. IVI, n.: “xurbanum (cf. xondola = gondola) = galbanum (ghalbano et ghalbino dans Pegolotti et Urzano)”.
TLL s.v. galbanum, gr. calbßnh “Mutterharz”, resina
sive sucus herbae cuiusdam. Plin. n.h. 12.126.
L xurbanum.
galbara sf. “imboccatura della tramoggia del
mulino”
GR 2.55 (VArr.) nec debent permittere in galbara dictorum molendinorum aliquod pertusium per quod exire
possit farina.
L garbola.
galdaria sf. “capo di vestiario”
NL.2 65 a.1216 galdariam meam et mantellum meum.
galea sf. “specie di pesce di piccole dimensioni”
TL.3 667 a.1449 nihil habere possit de piscibus acceptis
cum tremagiis in portu vel extra portum, scilicet de smaridiis, scorpenis, galeis, sgombris et aliis piscibus minutis.
galea sf. “orcio, brocca”
SOV 12 a.1428 (On.) exceptis fructibus… et vino in galea vel amolis.
L galeta.
galea sf. “galera”
EW 431 a.1084 (Ven.) galea longa. CIV 94 a.1097
(Ven.) galea.
H. & R. KAHANE, EW 431: Charta conventionis inter januenses et Romanos fideles domini papae (MGH 18 [Hannover 1863] 356: a.1121 (Gen.) “prima attestazione di galea a Genova”: gale de cognone iuravimus per mensem
dare per unumquemque hominem solidos 20, ed ad ga-
415
gale
leam libras 20, postquam de fuce romana exierint. RCA
118 a.1145 de decima galearum que veniunt de cursu….
de decima galee sue quam debebat. CDP 11 a.1149 galea… galeota… sagina… golabius. CGS.1 45 a.1156 postquam pervenerimus ad curiam imperatoris constantinopolitani vel ubi ibi tenebitur curia eius aut ubi dabuntur
eius soldate galeis… FNG 36 a.1157 ego non faciam galeam neque sagitteam neque carracam… nis pro comuni
utilitate. BSR 269 a.1194 quantitatem… grani, ex illo videlicet quod venit de provintia in galea arenzani. PCP 723
s.xii. navem, galeam vel lignum. OP 106 sg. ad a.1207
dum naves septem cum galeis et salandro aliisque lignis
subtilibus de ultra mare redirent. AI 127 ad a.1242 et continuo fuerunt imposite galee nove xl. et in paucis diebus
supplete… statim varate fuerunt dicte galee de novo facte
et cum ipsis parate fuerunt in portu ianue cxxxiii. et taride
xiii. et naves iii. magne.. CGG 19 a.1259 quandam eorum
galeam ducendo de plombino apud sardineam. LJ.2 128
a.1288 navibus taridis galeis et galeonis. PLS 218 a.1301
naulizo et titulo naulizacionis concedo vobis… galeam
meam vocatam sanctus iohannes… quam vero galeam
promitto et convenio vobis habere paratam et furnitam ut
infra… PCP 723 a.1316 si quis galeatorum vel marinariorum seu aliorum qui soldum receperit vel se concordaverit
ad eundum in aliquam navem, galeam vel lignum… SIG
313 a.1333 galee que nunc fiunt… pro navigando armate
ad partes romanie, syrie et ultra sciciliam et de dictis locis
versus occidentem et que dicuntur gallee subtiles. LJ.2
1084 a.1386 galeas seu galiotas aut alia ligna de remis.
SRC 46 a.1394 (Sav.) si vero ipse dominus dux guerram
haberet per mare et galleas armaret… TL.3.633 a.1449
galam… fustam vel galeotam.
JAN. MUI 161. PAC 11. DNB 17. VPM 420: gr. s. ixx. galûa “nave” da galûa ”donnola”, poi “squalo”.
IVI: storia della parola. REW 3642. L.-R. MÉNAGER,
Amiratus. ¶mhr≠j, Paris 1961, pp.83,124. VPE 1O8121; 127 sg., 349 sg. G.FOLENA, BALM 10-12 (196870) 342. CIV 94 sg. LNE 50 sg. BR 547 sgg. ABD 22.
L galeacia. galera. galeatorem. galeotus. galionus. galiota. D galea.
galea cognome
CAC 229 a.1180 (Sav.) anselmus filius oberti galea.
LMS 218 a.1222 adalasia gallea. MCD 34 a.1433 (Finale) domino laurentio galee.
galeacia / galeatia sf. “galeazza, grossa galera”
SGS 249 a.1505 (Sav.) dicunt saonenses contravenisse in
salvando galeacias florentinorum in portu saone. SGS
259 a.1505 (Sav.) et cum directa fuisset galeatia prefati
martini uxilie ex orano tenetum…
JAN 1.384, 455; 2.239
L galea. D galeasa.
galeatorem sm. “galeotto, vogatore di galera”
CDG.2 86 a.1168 et galeatores… iurare faciemus. VFD
38 a.1306 si quis galeatorum vel marinariorum… PCP
723 a.1316 si quis galeatorum vel marinariorum seu aliorum qui soldum receperit vel se concordaverit ad eundum
in aliquam navem, galeam vel lignum…
L galea. galeotorem.
galege top. (Gen.)
BCG 190 a.1086 simul cum medietate… una de mansione… et atque a loco ubi dicitur oliva… ale galege et ala
ecclesia et ofronti et alacosta.
L calege. caliga.
galeonus sm. “galeone, grossa galea”
LJ.2 128 a.1288 navibus taridis galeis et galeonis. PVP
295 a.1493 galeonum unum emptum ab ant(onio) ozeira.
PVP 295 a.1494 galeonum unum redemptum ab ambrosio de cunio. PVP 296 expense faciende pro galeono pro
viagio aiacij cum calcina et matonis.
D galionus.
gale
galeotorem sm. “galeotto, vogatore coatto”
ACL 79 a.1344 in capitulo de galeotoribus fugitivis.
L galeatorem.
galeotus sm. “galeotto, vogatore di galea”
PLM 589 fine s.xiii. naucleriis, supersalientibus, marinariis
et galeotis. PLC 158 a.1301 a bonrieta cavear, filio guillelmi galeoti de naulo. VFD 36 a.1306 marinarios sive galeotos. DRG.3 1133 a.1315 nicolini de solario de recho… galeoti fugitivi galee dicti thomaiyni de viagio frandale. PCP
725 a.1316 in naucleriis supersalientibus marinariis et galeotis qui accipiunt soldum a comuni ianue. SSA.2 148
a.1345 comitos, subcomitos, scribas, nauclerios, marinarios, galeotos. GR 52 a.1352 (Antonio Bonaparte di Vernazza) cui obvenit ad sortes ire tamquam galeottus.
L galea. galiotus. D garioto.
galeota / galeotus sf. “galeotta, galeotto, specie di
nave”
CDP 11 a.1149 galea… galeota… sagina magna… golabius de minis m(ille). CGS.1 173 a.1158 sano eunte
messanam galeoto quo vado. GC 67 a.1191 locat suum
galeotum. PCC 201 a.1398 (Sav.) misit eundem dominum cum una galeota ad capiendum spoturnum. TL.3
633 a.1449 galeam… fustam vel galeotam.
JAN. DNB 17 sg.
L caliotus. galea. galiota. galiotus.
galera sf. “galera”
GIB 358 a.1169 galeras sive naves.
G.PARIS, ROM 9 (1880) 486. H.&R.KAHANE, EW 435 sgg.
L galea. D galera.
galera cognome
SOA 30 a.1255 iohannes galera.
D galera.
galeria sf. “sorta di copricapo”
MSC 259 a.1407 (Corvara) de his qui ellevant caputeum,
galeriam vel cucullam de capite.
galeta sf. “orcio, brocca; misura per olio e vino”
CGS.2 204 a.1164 situla, i. caciam, galletas duo, pariola
duo. GG.2 182 a.1205 vendo… tres galletas vini quas
habebam annuatim in toto posse predicti facabene nomine condictionis. GG.2 381 a.1206 iudico domino ottoni
archiepiscopo galletam meam argenteam. LEM 246
a.1240 galletam unam. LEM 260 a.1259 item galletam
unam. CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam galetam.
GR 98 a.1428 (On.). et vino in galetis vel amolis.
L galea. D gallea. galleda.
galeta cognome
SC 295 a.1157 lanfrancus galeta.
galetus agg. (= gialetus) “giallo”
CPB 2345 a.1388 (Piac.) item brazias duodecim de tela
viridi, galeti et blavi coloris.
L ialnus.
galetus cognome
TL.2 300 a.1464 georgium galetum.
L gallus. D galettu.
galex / galexe top. (Sav.)
MIA 82 a.1263 (Sav.) manfredum de galexe. truchum de
galexe. MIA 84 a.1263 bonumiohannem botinum de galex.
L galexetum. galexium. galixi.
galexetum top. (Sarz.)
GSS 45 a.1330 (Sarz.) galexetum et cordula.
L galex.
galexium top. (od. Garzi, Quil.)
LJ.2 195 a.1289 villarum roveasche, galexii. SRC 668
a.1405 (Sav.) item de villario gallexii (v.l. garexii). GR 52
a.1288 (Sav.) villas et terras galexii, solarolii et dolarii.
L galex. garrexium.
gallianum top. (Mòrego, V.Polcevera)
RCA 48 a.1143 johannes filius lede de galliano.
PTR 47: < Gallius gent.rom.
L gaianum.
416
gali
galianus agg. “di tessuto grossolano di lana”
DDG 319 a.1376 pro pannorum galianorum balla i.
DDG. Gloss.
galibum sn. “modello, sagomatura”
NL.1 215 a.1203 scuta pisana xxxvi. picta prout concordabis mecum et ad galibum illud quod mihi dedabis.
BSL 32 a.1248 supplere promittimus… galeam unam ea
longitudine et altitudine et de illo galibo et de omnibus
ipsis ad illam galeam pertinentibus secundum quod petrus saldena et amicus capeletus vobis tenentur per instrumentum factum manu iohannis vegii notarii.
ALN 262.
L garibatus. garibum. D garibo.
gallicellus sm. “(= gavitellus) gavitello”
BSL 242 a.1268 navem quamdam… cum anchoris viginti quinque, gallicellis…
L gavitellus.
galicia n.p., f. “Galizia, top., noto per il santuario di
S.Jacopo de Campostella)”
SLS 2.71 a.1158 (Gen.) wuilielmus et galicia iugales.
galiga sf. “scarpa”
LMS 137 a.1222 item galige due et sotulare.
L caliga. galigarius.
galigarius ”calzolaio”, cognome
CGS.2 111 a.1163 a te gulielmo galigario.
L caliga. galiga.
gallina sf. “gallina”
RCP 64 a.1203 (Luni) duas gallinas et duos pollastros.
CCS 46 a.1414 (Celle) gallina, gallus, pollastrus vel pullus. LG 702 a.1406 galinas, capones, pullos, fazanos, columbos…
L galinar. gallinaria. gallus. D galina.
gallina cognome
DDG 700 a.1377 guillelmo galina (dat.)
gallina grassa top.
MBL 311 s.xii. (Lérins) hec sunt proprietates patrum,
terre site in territorio sancti pauli de gallina grassa.
galinar cognome
PLC 50 sg. a.1301 et nomine georgii galinar.
L gallina. D galinà.
gallinaria top. “Gallinaria, isola di Albenga”
Varr., r.r. III.9.17 (sec. i. a.C.) gallinae rusticae… ab his
gallinis dicitur insula gallinaria appellata, que est in mari
tusco secundum italiam contra montes ligusticos, intimilium, album ingaunum: alii ab his villaticis invectis a
nautis, ibi feris factis, procreatis… GR 52 a.1028 monasteria constructa in insula que vocata est gallinaria. PPE
128 a.1208 abbas monasterii sancti martini de insula gallinaria.
L gallina. D gallinara.
galinarium top.
GSS 44 a.1330 (Sarz.) groppum, galinarium, calixagna.
galiofalus sm. “chiodo di garofano”
DRG.3 742 a.1331 me emisse… tot galiofalos…
L gariofolus.
galionem / galionus sm. “galeone”
OS 55 ad a.1195 cum galeis iii. et tribus galionis … vellificantes de portu ianue exierunt. DDA 50 a.1274 medietatem unius galionis… cum gagia una et cum planchis
trescentis honeratis in dicto galiono. IA 40 ada.1283 galee v. et unus galionus. IA 114 ad a.1290 statim armare
fecit unum galionum. PVP 294 a.1493 pro emendis vegetibus 20 vini in eres portandis cum suo galliono aiacium. PVP 296 a.1494 panes 200 biscotati pro galiono.
Cf. C.MANFRONI, Storia della marina italiana dalle invasioni barbariche al trattato del Ninfeo, Roma 1899
p.458: “nel sec. xiii., legno veloce, più piccolo della galea, usato come esploratore”.
L galea. galeonus. D garion.
gali
galiota / galiotus sf. “galeotta, nave da carico”
NB 35 a.1198 hanc societatem porto in calioto tuo et
meo… ipse galiotus ierit… GG.2 a.1200 ex quo venerit
ianuam cum galioto suo et sociorum. VCB 33 a.1238 in
dispendiis et victualibus factis in marinariis galiote…
prout continetur in cartulario dicte galiote. BSR 432
a.1256 pro qualibet persona veniente in nave, sive bucio,
sive tarida, sive galiota, sive sagitea. CGG 29 a.1259
(PortoV.) lignum unum navigale sive galliotam. LJ.2
1084 a.1386 galeas seu galiotas aut alia ligna de remis.
L galea. galeota. galeotus.
galiotus sm. “galeotto, vogatore di galea”
AI 177 ad a.1247 cum galeis recessit in regnum. set omnes galioti fugierunt, et oportuit illas recedere. VFD 252
a.1345 (Sav.) audire marinarios seu galiotos.
L galeotus.
galipori top. “Gallipoli”
DKR 28 a.1408 in galipori.
D galipoli.
gallitae sm.pl., etnico ligure (Alpi Marittime)
LTA 117: Plin., n.h. 3.19.
galixi top. (Sav.)
CAC 111 a.1179 (Sav.) totum hoc quod habeo in galixi.
CAC 381 a.1181 (Sav.) willelmi filii petri de galixi.
D galexe.
galnapem sf. “specie di veste”
Isidoro, Orig. 19.26.2 galnapes.
ALE 191: ”va letto gaunapes, contaminazione di gaunaca
(gaunßkh) con gausapes (Varr.), accanto a gausape
“panno grosso e peloso”.
L gascapum.
galopare vb. “galoppare”
LG 455 a.1386 equum… currere vel galopare (facere)
non possit infra muros.
L galopinus. D galoppo.
galopinus cognome
BSR 112 a.1182 guilielmus galopinus.
L galopare. D galupìn.
galta rubea “gota rossa”, cognome
DRG.2 33 a.1200 (Gen.) azo galta rubea.
L gauta. golta rubea.
galum sn.
CP 163 a.1391 pro castelano placerio, pro expensis factis
in guantis, galum, canestrelis et aliis minutis.
gallus sm. gallo”
CCS 46 a.1414 (Celle) gallina, gallus, pollastrus vel pullus.
gallus n.p.,
PSN 97 n. a.1261 (Triora) gallus.
L caput galli. galetus. gallina. D gallu.
gamba sf. “gamba; zampa”
FNV 60 a.1237 mulum unum baium qui habet spinellam
unam in gamba sinistra antea… cum omnibus suis viciis
et magagnis, et per talem qualis est. LG 938 a.1404 quilibet ferrarius… qui sclavo vel sclave sine domini voluntate extraxerit ferreas, monum sive anulum a gambis sive
a collo… LG 691 a.1406 et inde extrahere omnia rotamina et zacolas gambas pedes murros et quascumque
alias taras. PLL 485 a.1441 item veretonorum a gamba
(per balestre “a gamba”) capsie n.20
L bellagamba. bonagamba.camba. gambacurta. gambafalsa. gambalixa. gambaruta. gambatorta. gambe de pegora. gambe longue. gambonus. D gamba.
(bella)gamba cognome
SML 217 a.1427 iohannes bellagamba civis ianuensis.
(bona) gamba cognome
CLS 56 a.1234 eunte ligno wilielmi bone gambe.
gambacurta cognome
DDG 662 a.1376 in cocheta colla gambacurta.
gambafalsa n.p.
SMV 25 a.1164 terra gambefalse cum suis consortibus.
L falsus.
417
gamd
gambalixa cognome
RCA 326 a.1158 domus vaçalli gambalixe. BSR 83
a.1171 vassallus gambalixa.
L lixus.
gambaranum top.
SCS 301 a.1530 (Sav.) illorum de gambarano.
D gambarana.
gambarinus n.p.
LJ.1 1254 a.1257 gambarins gambarus.
L gambarus.
gambarupta cognome
MAS 259 a.1518 bonifacius gambarupta.
L gambaruta.
gambarus cognome
LJ.1 1254 a.1257 gambarinus gambarus.
L gambarinus. D gàmbou.
gambaruta cognome
DDG 792 a.1377 iacobus gambaruta.
L gambarupta.
gambatorta n.p.
LJ.1 218 a.1164 de parte gandulfi steche et gambetorte.
gambe de pegora cognome
LMS 82 a.1222 quondam armanno gambe de pegora.
gambe longue cognome
LJ.1 742 a.1224 enricus gambe longue.
D gambelunghe.
gambera sf. “gambiera, parte della corazza”
GC.2 47 a.1191 confitetur… se portare in accomendacione a johanne de crejano gamberas ii. pretii sol. L. causa
vendendi.
L camberia. gamberia. D gambéa.
gambera cognome
CAT 145 a.1326 (Alb.) luchinus gambera de stellanello.
gamberia sf. “gambiera, parte della corazza”
NL.2 179 a.1225 paria xx. de gamberiis ferri. LMS 531
a.1226 panceriam et barbariam et gamberias.
L gambera.
gambeta sf. “pelliccia della zampa dell’animale”
PVP 276 a.1488 gona una nigra foderata gambete.
D gambetta.
gambeta cognome
SRB 251 a.1394 (Celle) thomas gambeta. CCS 23
a.1414 (Celle) nicolaus gambeta.
D gambetta.
gambiatorem sm. “cambiavalute”; cognome
GC 29 a.1191 consulum luce (Lucca) et gambiatorum et
treguanorum luce. GC 82 a.1191 balduinus gambiator.
L cambiatorem. gambium.
gambium sn. “cambio, permuta”
GC.2 228 a.1192 cedunt wilielmo guaraco nomine gambii… BSR 302 a.1208 dat et cedit… nomine permutationis sive gambii petiam unam terre.
L cambium. gambiatorem.
gamboccia n.p.
ASA 161 a.1225 (Alb.) manuello et gambocccia ferrando.
Cf. NIG 61 sg. piem. gambocia, gambozia “gavio della
ruota”: celt. camb (gr. kßmptw) “curvare”, cf. “gamba”.
D gambixe.
gambonem / gambonus / gambutius sm. “zampa di
animale”
GR 2.33 (Ovada) non ponderando de capite, anca, pede,
auricola, gambono, figulo, pulmone vel mongutia. GR
2.35 (Novi) quod nullus becharius possit vendere nisi ad
pensam, exceptis capitibus, interioribus, pedibus et gambonibus. GR 2.72 (Sarz.) possint vendi ad vistam teste,
gambe, pedes et gambutii.
L gamba.
gamducius cognome
DDG 53 a.1376 de anthonio gamducio.
L ganducius.
game
gamella sf. “tipo di nave”
DAA 47 a.1274 quantum pro duabus partibus unius gamelle… vendimus. PLC 102 a.1301 duas tercias partes
cuiusdam gamelle nostre de duobus arboribus.
gamelinus sm. “panno di lana di cammello”
DRG.2 330 a.1250 pecias septem gamelinorum de proyno. DAF 23 a.1300 cocadia una gamelini foderata penna. FIL 44 a.1404 (Sav.) pannos gamellinos. PVP 245
sg. a.1456 item gona una gamelini foderata vulpium. ––
item gona una gamellini foderata dosiorum.
Cf. PVP 50.
L camelinus.
gamelotus agg. “di pelo di cammello”
PVP 238 a.1456 item alia gona panni gameloti scuri.
L clamelotus. D gameloto.
gamelus sm. “cammello”
LJ.2 184 a.1288 quod dent de serico de sauma gamelli
darem(os) xxv. SIG 350 (= VFD 120) a.1441 mitere seu
defferre aliquas saumas vel raubam super aliquibus bestiis exceptis gamellis.
L gamilius. D gameao. gameo.
gamelus cognome
BSR 79 a.1170 wilielmus gamelus. LJ.2 696 a.1361 peregrini gameli de ceriana.
PAC 9.
gamerra sf. “specie di mantello”
DAF 23 a.1300 copertorium unum… gamerra et coprisium. DAF 98 a.1300 gamera una de blavo claro cum
botonis septem de ambray. PLC 60 a.1302 gamerras
duas, unam pro aqua et alia pro portare de die. GR 2.35
gameram pro aqua veterem. GR 52 a.1498 et intelligatur
portare in publico, si arma portaverit vel habuerit de subtus mantellum, vel mantellinam seu gamerram.
PIA 32, ALN 115: ar. himar, plur. humur “specie di velo
muliebre” ( < hamara “coprire”)
L gamorra. gamura. D gamerra.
gameragna top. (Stella)
CSS 55 a.1414 (Celle) ad viam gameragne.
D gameragna.
gamilius sm. “cammello
ACC 29 ca.1150 centum milia turchorum cum… omni
mobile animalium scilicet equorum bovum ircorum arietum et gamiliorum venerunt.
L gamellus.
gamorra sf. “specie di mantello, zimarra”
PVP 297 a.1491 pro tela vermilia foderature gamorre pro
francisco de quarto.
PVP 138.
L gamerra. gamura. D gamerra.
gamura sf. “abito femminile, di solito con le maniche di colore diverso”
SIP 176 a.1420 (Massa) una gamura rubea.
SIP 192. PS 62: it. gamurrino.
L gamerra. gamorra. D gamerra.
ganafanus sm. “chiodo di garofano”
BBL 44 a.1473 pro ro(tulum) unum ganafanorum.
L gariofolus.
gancera sf. [err. per gamera?] “veste, sopravveste”
LG 957 a.1404 si arma portaverit vel habuerit de subtus
mantellam vel mantellinam seu ganceram seu supercotum…
gancera sf. tipo di nave”
DNB 18 a.1184 in gancera mea.
L gançerra.
ganchium sn. “gancio”
PVP 271 a.1477 (fra attrezzi di cucina) ganchium unum
pro rostis (altra copia: gangium).
L gangium. D ganchio.
418
ganz
gandobera idr.
SM a.117 a.C. “antico idronimo ligure”
APT 20: cf. porcobera; contesta l’interpretazione i.e. di bher: “al massimo, adattamento paretimologico”. G.DEVOTO, Scritti minori, Firenze 1967, II. pp.324-335: “leponzio”. PCT 38 “gandovera”, analizzato da V.BERTOLDI
come “portatore (i.e. -bher) di ciottoli (ganda “pietra”,
pre- i.e.) SMB 122: i-e. “che porta ghiaia”.
L gandovera. gandovere.
gandolia cognome
PSM 392 a.1416 lanfranchi gandolie de voxis (Voze).
L ganducius. gandulia. D gandügia.
gandovera / gandovere idr.
PTC 38 gandovera. SMB 122 gandovere.
L gabdobera.
ganducius cognome
DDG 661 a.1377 anthonius ganducius.
L gandolia. gamducius
gandulfus n.p., cognome
BG 119 s. xii. (Sav.) turris arnaldi gandulfi. PSN 97
a.1394 (Triora) gandulfus “germ.”
L guandulfus. D gandolfo.
gandulia cognome
AMSSSP n.s. 15 (1982) a.1753 (Noli) dalmatius gandulia.
L gandolia.
ganea sf. “meretrice, termine ingiurioso”
CNM 177 ca.1204 (Sav.) cepit ipsam richeldam carinam
distravare et vocare ipsam richeldam carinam ganeam.
DUC.4 23 ganea: meretrix.
gangamella / ganganella sf. “imbarcazione, piccola
nave”
CAC 272 a.1180 (Sav.) remansit de bonis eius sol. xxx.
de gangamella una et de agumina 1 1/2. CNM 221
a.1204 (Sav.) gangamella de qua fuit facta robaria. CLS
31 a.1214 gangamella in qua iturus sum vel aliud lignum.
LMS 88 a.1222 ad solvendum dicto iohanni de precio
unius ganganelle. FCD.2 237 a.1278 emit barcam unam
ganganellam de remis octo.
D gangamella.
gangarem sm. “cardine di porta o finestra”
RII 8 (1953) 6 a.1416 (Alb.) ponendo gangares ad hostia
carcerum debitos et necessarios.
L cancanus. garganus. D gangau. ganghero.
gangium sn. “gancio”
PVP 271 a.1477 (fra attrezzi di cucina) gangium unum
pro rostis (altra copia: ganchium).
L ganchium.
(de) gano cognome
PGM 1O a.1061 de carlo de gano. “germ.?: esiste un top.
gano? o prob. “degano “decanus”.
L deganus.
ganoffanus sm. “chiodo di garofano”
DDG 229 a.1376 pro fusti ganoffanorum fangoto i.
DDG 693 a.1377 pro pelius (= pellibus) ganoffanorum
scatora i.
IVI, Gloss. “pelles ganoffanorum “pedicules de girofle”.
L gariofolus. D ganöfanu. ganöfau.
ganon sm. “capovoga sulla galea?”
PSG 352 a.1512 ganon de remo treremis.
gançerra / ganzera sf. “specie di nave da carico”
CAC 34 a.1178 (Sav.) nos habemus duas gançerras. LMS
482 a.1226 viagio quo fecerit dicta gançera in niciam.
DSP 93 a.1436 quelibet barcha, ganzera sive bucia.
Cf. CIV 97 sg. ven. ganzara “barca fluviale (gr. kßnqaroj).
L cancerra. gancera. ganzera.
ganzerra soprannome
LJ.2 933 a.1384 symon de vignolo de clavaro dictus ganzerra.
gara
gara sf. “giara”
BBL 26 a.1473 olio rinii garas IL. ex garis L. PVP 274
a.1488 gare n. ii. mezzane.
L iarra. gareta.
gara cognome
SSA 258 a.1330 (Sav.) per gabrielem garam notarium.
SRC 712 a.1332 (Sav.) symoninus gara, ex dominis arbiçole. RPV 272 a.1357 (Sav.) instrumenti divisionis
scripti manu gabriellis gare q. babilani ex dominis arbisole notarii. SCS 298 a.1530 (Sav.) dominum petronatum illorum de gara… dominum petrum garam, episcopum saonensem.
D gara.
garabellus cognome
VCC 34 a.1489 (Sav.) iohannes garabellus.
L garavellus.
garrada cognome
MIA 71 a.1316 (Sav.) a… salvino garrada.
garafanus n.p.
PSN 93 a.1394 (Pigna). garafanus peyrone.
PSN 99 n. se germ. (wala-fano) è prob. burgundo.
garanga sf. “galanga, droga orientale”
LMS xxx. (= LEM 257) a.1259 (invent. di speziale) item
centenarium unum… garange.
L galanga.
garascus / -a n.p., m/f.
PSN 98 a.1148 (Gen.) garascus; a.1259 (Baiardo) garasca.
IVI: “germ. *waro + lig. -asco?”
L garasque. guarasca.
garasque n.p.
PSN 98 a.1394 (Triora) garasque.
L garascus.
garravanum top. “Garavan (Fr.)”
LTI 51 n.58 “pre-rom. *calava *carava “scoscendimento
sassoso”, REW 1673b.
Cf. Caravantius, n.p. rom., ligure *caravanus.
Cf. lomb. garavé, garavina, piem. garavela “mucchio di
sassi”
garavellus sm. “barco, imbarcazione”
CNM 281 a.1205 (Sav.) de ipso buzio sive garavello.
ALE 76: “lat. region. *carabellus: carabus “mastello”.
L garabellus.
garavulia sf. “rissa, contesa”
GR 52 (Naticino) de garavuliis et percussionibus… ––
garavulia vel rixa.
L gavilia.
garaxenus n.p.
PLP 186 a.1250 (Sav.) garaxenus de spolturno.
L garaxinus.
garaxinus / -a n.p. m/f.
ZAC 111 a.1262 (Alb.) garraxina filia quondam guillelmi
lormane. CAT 131 a.1326 (Toirano) obertinus garaxinus
dic(tus) garexe, de toirano. FVA 143 a.1327 (Alb.) garaxinus de pulio. PCC 150 a.1357 (Sav.) dominicus garaxinus de becolla.
L caraxinus. carexinus. galasinus. garaxenus. goraxinus.
D garassino.
garraxinus agg. toponimico
N.LAMBOGLIA, RII 20 (1965) 4: Cronaca del monastero
di S.Pietro in Varatella, s. xiii-xiv. usque ad locum qui
confrente vocatur, in una plebe que garraxina vocatur.
garba sf. “pagliaio, fienile”
BSR 186 a.1203 peciam unam terre que est in insula ante
garbam. GR.2 33 a.1267 (Apric.) si aliquis fuerit appellatus (accusato) de garba et inferius usque ad manatam,
cadat…
Cf. BSR, Gloss.
L gaberia. garbeira. D garba.
garbacia top.
BSR 429 a.1274 terra ubi dicitur ad garbaciam
419
garb
garbarinus cognome
PCC 120 a.1351 (Sav.) anthonius garbarinus de saona.
garbeira sf. “pagliaio, fienile”
GR 51 (Nizza) si garbeiram sclataverit, dabit per iustitiam solidos xi.
L garba.
garbellare vb. “setacciare”
GC 376 a.1191 cent. viii. mastici… et debet dare garbellatum. DMC 171 a.1391 centenaria nonaginta masticorum purorum… garbellata et cofinata et in cofinis cum
canabaciis.
L garbellus. garbellatura.
garbelare vb. “trasportare”
BTS 172 n. a.1302 merces possint licenter garbellare ad
fondicum. M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) a.1346 (Alessandria) garbelare ipsas mercationes usque ad recessum
galearum. IVI: < ar. garabario: “da staccare da garbellare “setacciare”.
L gaibellare. garbelarius.
garbelarius sm. “trasportatore”
M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95-97 a.1346 (Alessandria) garbelarij barcherij et bastasij.
L garbelare.
garbellatorem sm. “setacciatore”
LG 550 a.1403 statuimus quod… fiat tabula de solutione
et mercede danda garbellatoribus tarezatoribus platarolis
et camalis. BBL 97 a.1473 item in garbelatoribus piperorum.
L garbellus. garberatorem.
garbellatura sf. “setacciatura”
LG 562 sg. a.1403 nuces muscate que facta garbellatura
remanent in garbello. –– nec possint etiam reputari nuces muscate que, facta garbellatura, remanent in garbello.
PVP 313 a.1506 garbellatura plumarum duarum culcerum. BBL 98 a.1473 pro prosesu garbelature piperis.
L garbellare. garbellus.
garbelatura sf. “residuo della setacciatura di spezie”
DDG 230 a.1376 pro… garbellature gingibris pondo i.
–– pro… garbelature piperis pondis ii. DDG 236 a.1376
pro… garbelature centenario i. DDG 747 a.1377 pro…
garbelatura canelle pondo i. DMC 239 a.1402 non mittent… aliquam quantitatem masticorum magnam vel parvam, nec etiam garbellaturam. LG 485 a.1403 quod nuces muscate fracte vel integre non habeantur pro garbellatura.
garbellerius agg. “residuato dalla setacciatura”
TL.3 649 a.1449 (Caffa) pro quolibet curru… cinis garbellerie asperos quatuor.
Cf. GLI Gloss. soda garbellea m.s.
garbellus sm. “vaglio, crivello, setaccio”
LMS xxiv a.1227 (invent. di speziale) item mortarios rami et garbellos. LMS xxix (= LEM 257) a.1259 (invent.
di speziale) garbellum unum pro specebus… garbellos
duos pro pipere. LG 563 a.1403 nec possint etiam reputari nuces muscate que, facta garbellatura, remanent in
garbello.
ALN 113, 164 ar. garbal “crivello”. cf. lucch. garba “setaccio”.
L garbellare. garbellatorem. garbellatura. garbelleria.
garberatorem sm. “setacciatore”
BBL 92 a.1473 pro garberatoribus piperorum… x. vii.
L garbellatorem.
garberius cognome
CGA 57 a.1322 (Alb.) anselmus garberius.
D garbé.
garbola / garbora / garbula sf. “imboccatura della
tramoggia del mulino”
RLC 67 a.1297 (Cosio) aliquis molinarius non debeat levare aut tollere garbolam a mola, nisi quando voluerit
martelare. SSA 259 a.1330 (Sav.) et spazatis trimozula,
garb
garbula et argio sive mastra ac evacuatis… CST 177
a.1381 (Taggia) si molendinarii tenent garboras et muturarios legales sicut debent… CST 179 a.1381 (Taggia)
tenere garboram cusitam et largam a mola per duos digitos et non ultra. SOV 287 sg. a.1428 (On.) item quod
molinarii teneantur habere copellum cum quo capiant
molturam habentem garbulas altitudinis infrascripte mensure… –– quod potestas debeat visitare molendina unelie… et facere aptari garbulas ut sint large circa molas ad
modum infrascripti signi… GR 101 (Pigna). debeant
semper tenere molinarii garboram cusitam et longe a mola circiter duos digitos. GR.2 35 (Carpasio) teneantur inquirere multorales et garboras.
Cf. CST 56 n.
D garbagna. garbelu. garbola. garbula.
garbus sm. “(< carbasus) mussolina, tela sottile
usata per fabbricare carta”
DUC.2 192 a.1250-67 notarii… habeant bonas cartas
pecorinas et non de garbo.
garbum sn. “occidente?”
LJ.1 1487 a.1279 permittet eos… ire et redire… in totum
garbum et in omnes terras de garbo et in tota ispania et in
omnibus terris de ispania. PVP 292 a.1492 item… in
processu de pec. 7 pannorum suorum de garbo per dictum paulum venditorum in chio.
DUC.5 19 “lana de garbo”: sembra che ogni sorta di lana o di panni fatti venire da paesi occidentali si chiamasse di garbo, da ar. garb “occidente”, cf. vento garbino.
D garbino
garbusius / garbuxius sm. “cavolo cappucio”
CSS 220 a.1435 (Sanr.) cucumerem, cucurbitam, merocelam, merenzanam, caules garbusios sive blanchos.
TL.3 625 a.1449 pro singulo curru garbuxiorum.
D garbuxo.
garcionem sm. “garzone, servitore”
CA 593 a.1292 item in sotularibus pro uno garcione iii.s.
L garçonus. garsonem.
gardatorem sm. “guardia comunale”
LMS 551 a.1226 gardator comunis ianue. LG 349
a.1363 quod… in ianua esse debeant viginti quatuor gardatores et executores… qui faciant precepta eis iniuncta… per magistratus civitatis ianue.
L gardia. regardatorem.
gardatorem sm. “sorta di soprabito”
SSL 204 a.1336 novem gardatores de samito azuro fodrati.
L guardatorium.
gardexium top. (V.Bormida)
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) poderia locorum… gardexii.
gardia sf. “guardia comunale, camparo”
RL 208 a.1267 (Apric.) de gardiis vel campariis facientibus furtum.
L gardatorem. gardianus. gardona. regardia. regardatorem.
gardia sf. “guardia, difesa”
GR 2.35 galea non veniebat pro legatione et pro gardia.
gardianus sm. “guardiano, custode”
PLA 431 s.xiv. fratri filippo de saona gardiano.
L gardia.
gardiglionus sm. “gola, gorgozzule”
GR 52 a.1682 (Bobbio) non vendat ad pensam cum dictis
carnibus budellos, grugnos seu maxillas, pedes, ungues,
iecur, milzam nec gardiglionum.
D gardigiùn.
gardinus sm. “giardino”
CDG 292 a.1153 vel vineam plantaverit aut gardinum
construxerit.
L iardinus. (de)monte iardino.
gardinus cognome
CSF 79 a.1393 (Sav.) leonardus gardinus.
420
gari
gardona sf. “custodia, involto”
PLP 109 a.1250 (Sav.) et inveni pecuniam in quadam
gardona involutam in quodam clamide cendati crocei.
L gardia.
garresium top.
LJ.2 558 a.1345 in districtu et posse garrexii extra portam burgi dicti loci garresii.
L garrexium.
garresius cognome
AMSSSP n.s. 15 (1981) 42 a.1344 (Millesimo) ego enricus garresius marencus de millesimo. –– henrico garessio
marencho.
L garrexium. D garessio.
gareta sf. “piccola giara”
PVP 274 a.1488 garete a n. iiii. parve.
L clareta. gara. iarra.
garretum top. (Legino, Sav.)
NSS 226, 260 s.xii. ad pratum garretum.
L garretus.
garretus cognome
FAG 10 a.1271 (Gen.) johannes garretus.
L garretum. sgaratare. D garetta.
garexe soprannome
CAT 131 a.1326 (Alb.) obertinus garaxinus dic(tus) garexe, de toirano.
D garese. garexium.
(de) garexe cognome
SRC 192 a.1265 (Sav.) manfredus de garexe.
garexium / garexum top.
LJ.1 823 a.1228 rubaldi de garexio. LJ.1 1153 a.1252
guillielmum de garrexio. LJ.1 1423 a.1274 guillelmus de
garrexio ex dominis de garrexio. ZAC 198 ca.1290
(Sav.) homines de garrexio. LJ.2 558 a.1345 in districtu
et posse garrexii extra portam burgi dicti loci garresii.
LJ.2 975 a.1385 bonifacius de garrexio. SRC 668 a.1405
(Sav.) de villario garexii (v.l. gallexii). SRB 334 a.1407
(Quil.) contracta… garexi. GR.2 29 (Garessio) aliqua
persona non possit… extrahere doetas de finibus garexii.
L gallexium. garresium. garresius. garexe. garexius.
D garexio. garzi.
garexius cognome
AMSSSP n.s. 15 (1981) a.1344 (Millesimo) henrico garexio marenco.
L garresius.
gargallus n.p.
CGS.1.80 a.1156 gargallus de steneia.
HSL 18.107 sg. Cf. CIL 6.19510 a. 73 E.V. (Roma) gargallus. s.xi., xiii. (Novara, Modena) gargallus. IVI: il
suffisso -llus è ligure pre-gallico.
garganus sm. “cardine di porta o finestra”
GR 64 a.1288 (Alb.) item teneantur ferrarii dare et vendere mapas et garganos, tripodes, astas, brandainos.
L cancanus. gangarem.
gariardus cognome
RCA 403 a.1152? baldoinus gariardus.
D gagliardo.
gariba n.p., f.
PIA 74 n.43 a.1160 “possibile origine araba”
L garibaldus.
(de) garibaldo cognome
RCA 17 a.1143 garganum de garibaldo. BSR 349 a.1204
bonacursus de garibaldo. LMS 29 a.1222 bordela uxor
quondam martini de garibaldo. LJ.2 559 a.1347 dominicus de garibaldo. PCC 149 a.1357 (Sav.) felixis de garibaldo notarii. DDG 829 a.1377 pro raffaele de garibaldo.
L garibaldus.
garibaldus n.p.
RAN 11 a.673 (“lapide trovata nel 1250 nel castello della Busseta: “io non la vidi, ma se ne afferma l’autenticità”): garibaldo grimoaldi regis filio. RCA 417 a.971
gari
(V.Grav.) et de alias duas partes terra garibaldi et garibaldi germanis. RSL 201 a.1277 ante domum raymundi garibaldi. MSI 327 a.1500 iohannes baptista garibaldus.
Cf. DEI.3 1872 s.v. grimaldello: a.1252 (Bologna) guaribaldellus. NAG 14.361.
L (de) garibaldo. D garibaldi. garibaldo.
garibatus agg. “sagomato”
CGG 36 a.1259 (PortoV.) promittunt… dare omne corvamen sive lignamen unius ligni… videlicet materas garibatas in plano de parmis novem.
L garibum. D agaibòu.
garibus / -m sn. “modello, sagomatura”
MSG 266 a.1272 homines diversarum arcium ut infra,
scilicet ferarie, caligarie… marinarie, gariborum et lignorum…
F.CICILIOT, Navis 1 (1998) 77 sg. a.1500 (Gen.) sub illamet forma, garibo, latitudine, longitudine et altitudine
prout et sicut dictus iohannes dedit eidem jeronimo et sociis garibum magistris pro faciendo lignamina in boscho.
–– a.1520 (Sav.) de peciis quinquuaginta lignaminum
quercus tortorum ab usu navis ad illud garibum et mostram
et mensuram prout est illa mostra et garibus quam ipse batista habuit a magistro bernardo bocchiardo. –– a.1563
(Sav.) de mayeriis sexdecim secundum formam sive garibum eisdem venditoribus traddendum per dictos emptores.
IVI, p.82 a.1551 (Sav.) de cathedris 200 ligni fagus…
sub illa forma et garibo per ipsum genesium tradito
bartholomeo florito de stella. IVI, p.84 a.1561 (Sav.) de
petiis sex scarmorum ligni quercus… secundum formam
garibi pretio exclarando per dictum magistrum bernardum francerium magistrum vasum navigabilium.
cf. BSL 21 n. “garbo”.
L galibum. D garibo.
garibus n.p., m.
PLV 105 a.1260 (Alb.) garibus de podiolo.
garrica sf. “terra incolta”
MBL 137 a.1032 (Lérins) in… pratis, in silvis et in garricis.
DUC.4 37 garricæ: terræ incultae.
L garricia. gariga. garilium. D garricia.
garrica top.
MBL 190 s.xi. (Lérins) decimum totum in integrum in
lavastria… in bosc gros totum decimum, garrica totum
decimum.
garricia sf. “terra incolta”
GR 2.36 (Nizza) medietatem territorii… cum omnibus
pascuis, silvis et garriciis
L garrica. .
garidda sf. (mar.) “sorta di strumento”
PLL 468 a.1441 item garidde pro ingaridando navem.
L ingaridare. D garidda.
gariga sf. “terra incolta”
MBL 119 s.xii. (Lérins) dominium cultum et incultum,
nemora et fructeta, aquas et garigas hac pascualia et omnia… peetinentia.
L garrica.
garigius / gariglius cognome
SRB 148 a.1208-9 (Sav.) oliverium garigium. CAT 120
a.1323 (Alb.) heredes guillelmi gariglii facii.
L garilius.
garilium sn. “terra incolta”
RCA 37 a.1143 excepta illa tercia pars que remanet super
garilium de his duabus partibus de isto manso… excepto
quod pars tercia moritur in garilio.
Cf. RCA 782. BIR 575 sg., n.
DUC.4 33 garillæ, 4.37 garricæ: terræ incultæ.
L garriciia. garilius.
garilius / -a cognome
RCA 117 a.1145 rusticum garilium. SRB 150 a.1208-9
ego debene garillia. ZAC 111 a.1262 (Alb.) arnaldi garilii. CAT 120 a.1323 (Alb.) heredes iohannis garilii ful-
421
garn
chonis. SRB 349 a.1407 (Sav.) guillelmus garilius.
L garigius. garillia. garilium.
garino / garinus n.p., cognome
PCC 189 a.1391 (Sav.) jacobus garino de valle uzonis.
PSN 97 a.1394 (Triora) garini: < germ. Waro.
gariofanus cognome
LJ.1 826 a.1228 obertus gariofanus.
L gariofilus.
gariofilus / gariofolus sm. “chiodo di garofano”
CDG 40 a.1120 uxori petri leonis niellum unum et gariofolos at alia servicia. CGS.1 226 a.1158 et çurram canelle et mennam de gariofolis. GG.1 49 sg. a.1200 comparavit tot gariofolos… illa compara gariofolorum.
GG.2 347 a.1206 lb… implicatas in libris xxxvi de gariofolis. NL.2 260 a.1225 tantam zinzibratam et tot gariofilos… DRG.2 348 a.1251 (Gen.) libras trecentas gariofolorum.
L galiofalus. ganafanus. ganoffanus. gariofanus. gariofus.
garofalus. garofanus. garofarus. gariofilus. garofolus.
gariofolus cognome
CGS.2 35 a.1161 obertum gariofolum.
gariofus sm. “chiodo di garofano”
NL.1 260 a.1203 tot gariofi et nuces de septa.
L gariofolus.
garlanda sf.
VCB 148 a.1239 (Bonif.) garlandam unam de pellis.
garlanda top. “
BAV 192 a.1393 (Moncalvo) castrum et villa garlande.
L garlenda.
garlenda top. “Garlenda”
ZAC 114 a.1263 (Alb.) castrum sive villa quod sive que
dicitur garlenda. GGA 44 a.1323 (Alb.) manu… pauli de
garlenda.
G.SERRA, RSL 17 (1951) 239 < gairilinda, n.p. f. longob.,
cf. GRG 2.92.
L carlenga. garlanda. D garlenda.
garnagia sf. “guarnacca”
LMS 80 a.1222 lego… garnagiam unam scarlati. LMS
183 a.1222 garnagiam unam de cindato inforatam.
LMS 418 a.1226 mantellum meum blaveti et garnagiam
blaveti.
L guarnacca.
garnerius n.p.
LEM 189 a.1239 garnerius.
garnimentum sn. “indumento”
CDG 164(= RSC 250) a.1143 prohibemus ut nullus homo noster vel alienus adducat merces in nostro destricto
que sint contraria nostris mercibus… exceptis operibus
silvaticis et garnimentis. LMS 149 a.1222 omnia sua
garnimenta, quibus utitur de dorso.
L garnire. guarnimentum.
garnire vb. “guarnire, rinforzare” munire,
LMS 555 a.1226 pro qualibet garnitura septem clavorum
de quolibet scuto quod garnibis…
L garnimentum. garnitura. garnixon. D garnì.
garnitura sf. “guarnitura, lavorazione”
AND.1 387 a.1222 promittimus… tibi dare tot imblagaturas de corio grosso bene preparata ad scutos… dando
et solvendo nobis den. octo ianue pro qualibet garnitura
et septem denarios de quolibet scuto quem garnibis ex
ipsis. LMS 555 a.1226 pro qualibet garnitura septem
clavorum de quolibet scuto quod garnibis.
L garnire. inguarnitura.
garnitus agg. “guarnito, munito”
LJ.1 91 a.1144 et dabo predictum castrum comuni ianue
pro facienda guerra garnitum et scaritum. LMS 149
a.1222 lectum meum garnitum videlicet strapunctas duas
et unum coopertorium… et unum cosinum et linteamina
dua. LMS 418 a.1226 unum tellarium bene garnitum.
L garnire. guarnitus. malgarnitus.
garn
garnixon sf. “guarnitura, armatura”
LMS 556 (= AND.1 387) a.1222 item garnixon de scuetis
de coriis montoninis… aliam duodenam de garnixon (plur.).
–– item garnixones de scuetis de coriiis montoninis.
L garnire. guarnixonem.
garobolum sn. “serratura, lucchetto?”
GR 52 (Novi) si aliquis exportaverit de clausuris vinearum hortorum garobola aut stales de vinea aliena…
Cf. DUC.4 38 garrolium. NIG 62 piem. garobolum vel
clausuram “etimologia oscura”.
garofalus sm. “chiodo di garofano”
LEM 254 a.1259 bursam unam et cordonum unum…
cum garofalo.
L gariofolus. garofarus. D garofalo.
garofalus / garofanus n.p., cognome
CGS.1 130 a.1157 ego garofalus de mari. LJ.2 24 a.1191
coram oberto garofano.
L gariofolus.
garofarus / garofolus sm. “chiodo di garofano”
GVG 241 a.1278 (Gen.) item garofolorum in pondere libre dii. quos dicti fratres habebant in domo. PVP 317
a.1508 pro… garofaris et pipere.
L gariofolus.
garofolus top.
CDG.1 85 a.1134 pedes decem a signo canti garofoli, in
quo canto debet se retrahere.
garomacha sf.
GR 16 (Ceriana) post dimidium mensem aprilis debent
(bandioti) ducere in garomacham et ultra colles et ibi
morari usque ad festum sancti barbane; elapsoque dicto
festo, debeant eos (greges) deducere in arpes.
garronum sm. “garretto di animale”
LG 415 a.1383 et sic de aliis partibus cuiuslibet bestie, ut
pectus, garonum… CDD 301 a.1435 (Sanr.) macellatores semper dimittant virgam castroni in garrono, ut ipse
carnes cognoscantur.
[GR 52 err. “immondezzaio”]
D garùn.
garronus cognome
MIA 83 a.1263 (Sav.) enricum filium quondam guillelmi
garroni. SRC 218 a.1272 (Sav.) enricus garronus de quiliano. DDG 176 a.1376 johannes garronus.
garoça cognome
SRB 65 a.1179 (Sav.) willelmus garoça.
L carrussa. carroza.
garosenata sf.
SSL 209 a.1336 item due pecie de sanguineo, iii. pecie
de tene, ii. pecie de blada, una pecia de albo, una garosenata de suriano, non extimate quia sunt tignate.
garoulea sf. (bot.) “veccia
PLL 514 a.1441 (= VFD 187 a.1403) mercibus subtilibus
et grossis, sale, lignamine, alumine, grano, vino, ceve,
garoulea, corceis et lana.
IVI, n.: “garoussea, espèce de vesce qu’on nomme jarousse”.
garsanedo top.
PAC 10 a.1005 garsanedo.
garsia n.p.
SRC 82 a.1251 (Var.) garsia. SRC 89 a.1257 (Gen.) garsiam.
garzolius cognome
AMSSSP n.s. 15 (1981) 182 a.1753 (Noli) andrea garzolius… johannes baptista garzolius.
D carzö’.
garçonus / garsonus sm. “garzone, servitore”
PCC 145 ca 1356 (Sav.) pro panno garçonorum (ms.:
garconcium) nostrorum. AND 6.350 a.1560 cum… in
suo discessu reliquerit in apotheca franciscum gropum
eius garsonum…
422
gazi
Cf. JAN “mozzo”.
L garcionem. garsonem. D garson.
garucius cognome
LJ.2 234 a.1290 (Celle) gandulfus garucius.
(de) gazali cognome
LJ.2 641 a.1357 iohannes de gazali.
gaçanus cognome
MIA 84 a.1263 (Sav.) mussum filium gaçani. SRC 188
a.1265 (Sav.) vivaldus gaçanus, sindicus comunis ac universitatis quiliani.
D gazàn. gazzana. gazzano.
gasape / gasapium / gasapum sn. “tovaglia”
LMS 59 a.1222 unam carnagiam clameloti et unum parutelum et unum gasape et unam situlam. LMS 183 a.1222
mantellum unum… et tria gasapia et strapunctam unam.
LMS 409 a.1224 non debet aliquid de gasapiis duabus.
DAF 23 a.1300 item gasapa sex, toalioli duo pro manibus.
L gausape. gausapem. gausapium. gausupem.
gazaria top. “terra dei Cazari (Crimea)”
BCL 331 a.1290 cera de gazaria. BCL 366 a.1290 in
caffa et in gazaria, ac eciam impero romanie. PCI 500
a.1307 imperator tartarorum in dominio gazarie. FNG 9
a.1313 ea que esse seu videantur facienda occaxione tane, caffe, gazarie, maris maioris… DT 529 a.1316 in
caffa et in partibus gazarie. SIG 345 a.1330 ad partes gazarie. SIG 396 a.1330 nec in caffa nec in aliqua parte gazarie. DMC 114 a.1359 in civitate et insula syi, roddo,
famagusta, et in tota insula cypri et syria et egypto ac damascha et in romania et gazaria et demo in quacumque
mondi parte et in quocumque loco. TL.3 581 a.1449 in
imperio gazarie. TL.3 645 a.1449 quo non possit aliquis
ianuensis appaltare… salinas sitas seu positas in toto imperio gazarie.
D gazaria.
gazarus sm. “cataro, eretico”
SOV 12 a.1428 (On.). omnes gazari et alii heretici.
D gazaria.
gascapum sn. “capo di vestiario per la pioggia”
LMS 409 a.1224 nihil solvit pro eo in tunica nec gascapo. LEM 259 a.1259 item gascapum unum blavi. BSL
335 (= BVP 227) a.1271 gascapum meum foratum… gascapum meum ab aqua.
L galnapem. gastapum. D cazüppa.
gazegium top. (Riviera di ponente)
LJ.1 473 a.1202 castri… gazegi.
L gahagium.
gaçella sf. “gazzella”, n. di nave genovese da carico
OP 92 a.1204 naufragium passe fuerunt plures naves, inter quas gaçella.
BNN 72.
Cf. DEI 3.1777 it. gazzella < ar. gazal.
gaçella n.p., f.
SLS.2 33 a.1156 (Gen.) gaçellam ancillam suam. IVI,
a.1203 vendo tibi… gaçellam saracenam que est ancilla
tesalve mei generi.
gazio top.
BCG 113(= PAC 10) a.1019 gazio. plunki. paverio.
L gagium.
(de) gazio cognome
RCA 136 a.1143 filio ansaldi de gazio.
L gagium.
gaçium top. (Sestri Pon.)
LMS 295 a.1223 ubi dicitur gaçium.
L gagium.
gazius sm. “bosco bandito”, top.
RCA 47 a.1143 de castagneto de plano de gazio… de domnicato de plano de gazio. BSR 410 a.1254 territorii boschi qui
dicitur gazius aurigi. TCL s.v. gazi, a.1309 (Loano) homines
de gazio. CSF 104 a.1467 in territorio lodani in loco gazii.
BIR 575 n.
L gagium.
gazo
gazo top. (Loano)
TCL s.v. gazi a.1455 (Loano) loco dicto lo gazo.
L gagium.
gaçolum / gazolum top.
BSR 132 a.1188 locum de gazolo. BSR 246 a.1193 placuit… locare iordano de valla et suis heredibus masculinis gazolum cum guasto, castello… et scanello. FNV 144
a.1249 aliam peciam ubi dicitur in gaçolo.
L gagium.
gastaldaigum / gastaldaticum sn. “gastaldatico, tributo spettante al gastaldo”
NL.1 319 a.1210 occasione gastaldatici mihi ab eo facti
de terris suis. LJ.1 1369 a.1261 enricus de spissa et eius
nepotes reddunt curie barrilia v. musti, et opizo gastaldus
dicit quod debet ipsa habere pro suo gastaldaigo cum
gualco. –– item gualco de gualchis et obertus gastaldus
tenent pro eorum gastaldaigo peciam unam terre prative
iacentis in fossato tramontino.
BIR 516, 578.
L gastaldus.
gastaldaticus agg. “pertinente al gastaldo”
BSR 17 a.1175 dominus vero ugo archiepiscopus investivit eundem ferrarium de nasci… nomine gastaldaticu,
nominative de medietate tocius prenominate decime.
L gastaldus.
gastaldatus sm. “gastaldatico”
RCA 49 a.1143 gastaldi spallas ii. una pro gastaldatu altera pro molendini conditione de glarolo… gastaldus de
bagali dat spallas i. pro decima.
L gastaldus.
gastaldia sf. “territorio assegnato al gastaldo; ufficio, giurisdizione del gastaldo”
PMS 55 a.1192 (Sav.) totum quod habeo in vado, scilicet
gastaldiam vadi. GR.2 36 a.1192 marchio oto investivit
nomine iusti feudi, sub fidelitatem quam mihi fecisti, gastaldiam vadi cum banno, fodro et iure. LJ.1 1362
a.1261 bonaia reddit denarios vi. et medium starium de
spelta gastaldo quam accipit pro gastaldia.
L gastaldus. gastarda.
gastaldionem sm. “gastaldo, esattore dei tributi di
gastaldia”
RCP 25 a.963 (Luni) dux, marchio, comes vicecomes,
sculdascio, gastaldio. BSR 205 a.1186 gastaldiones vero, qui eam decimam et predicta collegerint… rationem
reddere teneantur. LJ.1 1207 a.1254 gastaldiones et nuncii curie domini archiepiscopi ianue.
L gastaldus.
gastaldus sm. “gastaldo; esattore dei tributi di gastaldia”
RCA 49 a.1143 gastaldi spallas ii., una pro gastaldatu altera pro molendini conditione de glarolo. –– gastaldus de
bagali dat spallas i. pro decima. CGS.1 306 a.1159 ugo
fidelis ipsius archiepiscopi et almaricus gastaldus eius de
molaçana. BSR 76 a.1169 item debet gastaldis archiepiscopi in vindemiis pro pasto solidum unum. BSR 93
a.1172 et in vindemiis debet pullos due curie, et pastum
uno gastaldo in vindemiis et pastum uno gastaldo in dividendis castaneis siccis, et in aira similiter pro blava dividenda. LJ.1 1362 a.1261 bonaia reddit denarios vi. et
medium starium de spelta gastaldo quam accipit pro gastaldia. LJ.1 1369 a.1261 enricus de spissa et eius nepotes reddunt curie barrilia v. musti et opizo gastaldus dicit
quod debet ipsa habere pro suo gastaldaigo.
DUC.4 40. MIL 198. ALE 195: s. vii. (tardo lat., longob. kastald “amministratore, custode dei beni di una
proprietà”) REW 4681. BIR 333: s.xii “amministratore dei beni della Chiesa”. GRG.2 141. PSP 90 “ufficiale
comitale preposto alle ville”. FSL 218.
L gastaldaigum. gastaldaticum. gastaldaticus. gastaldia.
gastaldionem. gastarda. gastaudus. D gastaldo.
423
gata
gastaldus sm. “ufficiale comunale”
PAA 255 a.1343 (Gen.) duos vicarios vel gastaldos
(“rappresentanti locali di Albisola, Celle e Varazze presso il governo di Genova”). RQ 167 a.1343 (Varazze) vicarii sive gastaldi… cognoscere possunt de questionibus
civilibus occurrentibus inter homines et personas dictorum locorum, usque ad quantitatem soldorum centum ianue. SRC 406 a.1345 (Sav.) saonus galvanus gastaldus.
SRC 527 a.1388 francisci mallabave, gastaldi ville speoturni. SRB 317 a.1407 (Quil.) per nuntium seu gastaldum curie quiliani. CVQ 370 a.1407 (Quil.) de salario
gastaldorum sive nuntiorum curie quiliani pro citationibus. CCS 44 a.1414 (Celle) camparii seu gastaldi comunis cellarum. MCD 32 a.1431 (Finale) intellecto… quod
gastaldus qui nunc est… in dicta villa rialti debeat exigere dictos redditus et introitus dicte decime… et ipsos tradere et consignare fratribus dicti conventus.
gastapum sn. “mantello”
FCD.2 404 a.1281 matalafos tres, gastapum blavi foratum fustanei…
gastarda sf. “gastaldia, giurisdizione del gastaldo”
RL 198 a.1192 (Diano) ita quod habeant et teneant pro
bandita et castelania et per consulatum et per gastaudum
et per omnia alia negotia secundum usum diani sicut
alentinus et borelus, et per compagnas et gastardas…
L gastaldus.
gastare vb. “danneggiare”
RLC 60 a.1297 (Cosio) si aliqua parita vel vaciata seu
agnelata intraverit seu gastaverit erbam segandi de alpibus castelanie cuxii… GR 15 a.1267 (Maremo) de non
gastando vel algarando alienas bestias.
gastaudum sn. “gastaldia, ufficio del gastaldo”
RL 198 a.1172 (Diano) ita quod habeant et teneant pro
bandita et castelania et per consulatum et per gastaudum
et per omnia alia negotia secundum usum diani.
L gastaldus. D gastaudi.
gastaudus cognome
PMS 64 a.1264 (Sav.) florio gastaudo.
gastum sn. “guasto, danno”
CDG 162 a.1143 de incendiis et gastis et furtis et rapinis.
RL 206 a.1267 (Apric.) de incendiis et gastis. GR 15
a.1267 (Apric.) si aliquid avere fecerit gastum seu algaram in alieno clauso… RL 200 a.1277 (Cipressa) de incendio et gasto… gastum vel incendium. SEV 61
a.1303 (Vent.) de gastis… –– emendare guasta omnia
facta in bandita. GR.43 a.1723 (Levanto) si… gastum
fecerit in domo, vinea…
L gastare. guastum.
gaçum / gaçus / gazum top.
RCA 45 a.1143 de manso de gazo. CGS.1 149 a.1157
duas partes unius pece terre prope gaçum in sexto. RCA
363 a.1169? item duodecima pars castagneti de plano de
gazo. BSR 131 a.1188 locum de gaço… quem tenet pro
curia. BSR 233 (= PAC 10) a.1193 ubi dicitur gaçum.
GG 86 a.1201 in loco qui dicitur gaçus. BSR 280 a.1202
in loco qui dicitur rivaroli, alia pecia est in plano de gazo.
LEM 228 a.1238 ubi dicitur ad gaçum. BSR 411 sg.
a.1254 montem dictum gazum. –– conphynes boschi qui
appellatur gazum aurigi.
L gagium.
gatta sf. “gatta”
GR.2 36 (Bobbio) si quis furatus fuerit canem vel gattam
alicuius, puniatur…
gatta sf. “macchina da guerra”
CAF 34 ad a.1146 gatas et machinas et prederias ibi fecerunt. CAF 35 a.1141 et bella multa cum manganis et
gatis ad civitatem dederunt. CAF 83 ad a.1147 machina… et castella et gattas ordinare preceperunt. –– et factis manganis et castellis et gatis…
L gatus. gatarolia.
gata
gatta cognome
CGS.1 22 a.1156 wuilielmus gatta.
gatta top. (Sav.)
VTS 43 s. xv-xvi. contrata gatte “verso il Monticello;
diventerà poi Contrada delle saponiere”.
gataria top.
SMV 10 a.1131 quod nobis pertinet in gataria et in preda.
gatarolia sf. “macchina da guerra”
BSL 246 a.1268 cum lanciis et gataroliis.
IVI, n. a.1255 (Ven.) lanzonos et gittarolas.
L gatta.
gateluxius cognome
LPD.1 218 a.1409 marieta filia quondam nicolai gateluxii.
L gatilusius.
gatericum top.
PAC 5 a.1003 in gaterico.
gatilusius cognome
BSR 113 a.1182 paschalis gatttilusius. BCL 336 a.1290
luchinus gatilusius.
L gateluxius. gatilusius. gattus luxius.
gatynaira top. “Gattinara”
AES 15 a.1196 oberto de gatynaira.
gatorba top.
LJ.1 427 a.1198 crucis, grignani, gatorbe et montis serravallis. LJ.1 483 a.1202 in cruce et in gatorba.
L gaturba. D gatorbia.
gattum sn. “specie di nave”
CAF 16 ad a.1118 cum galeis octuaginta, cum gatis xxxv
et cum gulabis xxviii. OC 244 a.d a.1171 et galee et gatti
ad terminum illum facti non poterant esse.
CDG.2 219 a.1175 pro gatto quod filio suo iacobo remanserat, quod dominus imperator ei abstulere fecit cum
toto lignamine, videlicet cum remis.
Cf. JAN.1 411, DUC.4 43 gatus.
gaturba top.
LJ.1 491 a.1202 in grugna et gaturba.
L gatorba.
gattus sm. “gatto”
GR.2 5 a.1430 (Apric.) de capientuibus gallinas et aclunos ut vulgo gatti.
gattus “nome di nave da carico genovese”
GG.1 364 a.1203 navis que dicitur gatus.
BNN 71.
gattus cognome
NL.1 82 a.1203 rufinus gattus de alexandria. LMS 90
a.1222 iohannes gatus. LJ.1 733 a.1224 arnaldus gattus.
CLS 74 a.1237 jacobus gatus. PMS.2 77 a.1284 (Sav.)
ogerius gatus. DDG 679 a.1377 iohannes gattus.
gattus elem. topon.
MSQ 119, 121 s.xii. (Quil.) manso de gattis. NL.1 46
a.1203 pro tercia parte alius pecie que est in valle gattorum. LJ.1 579 a.1216 in valle de gato. VTS 30 n. a.1530
(Sav.) in contrata seu carubeo dito lo carogio de lo gato.
D gattu.
gattus luxius cognome
NL.1 229 a.1210 tibi vassallo gatto luxio.
L gattilusius.
gattussus cognome
CGS.1 197 a.1158 paganus gattussus.
D gattüssu.
gauda sf. “sostanza vegetale usata per tingere in azzurro”
GR 2.36 (Nizza) de gaudis et omnibus tincturis pannorum.
DUC 4.44 s.v. gauda.
gaudere vb. “godere, trarre reddito”
LJ.1 823 a.1228 et eas (terras) laborare et gaudere. LG
222 a.1340 ad gaudendum proventum.
L godire.
424
gava
gaudictum / gaudimentum sn. “godimento, rendita”
CGD 570 a.1183 (Sav.) et haberes gaudimentum et introitum futuri anni venientis. CST 184 a.1381 (Taggia)
illud scrivetur in gaudictis et reditibus.
L godia.
gaudita sf. “godimento, uso, reddito”
ASA 407 a.1350 (Alb.) de grano, ficubus, leguminibus et
de qualibet alia gaudita. DSP 106 a.1447 usufructus,
usus seu gaudita. TL.3 323 a.1474 et quod est peius
erexit furchas in dicto loco scuti in maiori significatione
quod sit dominus et habeat propriam dominationem dictorum cazalium, licet habeat gauditam. FST 64 a.1592
(Triora) ac ibi unusquisque impune pascare possit et
ipsius gaudita vendi possit per sindicum.
L godia.
gaudium sn. “reddito, fonte di reddito”
LJ.1 705 sg. a.1223? nemora territorii pereti, que sunt
domnica curie pereti et dicuntur gaudia. –– nemus quoddam quod dicitur mons minalis et quod appellatur gaudium.
L godia.
gaudium n.p. “Gioia, Letizia”
SRB 130 a.1214 (Sav.) excepto quod obertus pelliparius
habuit et tenet pro monta(nario) et gaudio, uxore eius
quondam.
gausape / -m sn/f. “tovaglia”
LEM 259 a.1259 item gausape unum. ASD 65 a.1381
(Caffa) gausape unum tale quale. CPB 240 a.1289 (Bobbio) viginti duas gausapes de altari. SIP 179 a.1420 (Pietrasanta, Massa) unum gausape brachiarum 3.
Cf. SIP 316. SLE 162.
L gasape.
gausapium sn. “tovaglia”
LEM 262 a.1259 item gausapia sex de disco. NIS 356
a.1425 gausapia tredecim.
L gasape.
gaustum top.
BSR 132 a.1188 locant… locum de gazolo… cum gausto
et cum valle alta.
gausupe sn. “tovaglia”
RII 3 (1948) a.1460 (Taggia) textores velutorum, gausupium sive toaliarum et telarum.
L gasape.
gauta sf. “gota”
GR.2 84 a.1376 (Grasse) percussus tam cum una alama
retro in espatulis, quam cum uno lapide in capite, sive in
la gauta.
REW 3706a. TB 18.37.
L galta. golta. D gouta. gôtazze.
gauzosus n.p. “gaudiosus”
MBL 166 a.1092 (Lérins) et uberto et gauzoso.
L godia. golzoso.
gava sf. “cava”, top.
HSL 18.114. LMS 511 a.1226 (reg.) nel luogo detto gava.
D gava.
gavardina sf. “veste da casa”
PVP 277 a.1488 gavardina una butanei alba pro homo.
D gavardina.
gavardus sm. “paletto”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unum gavardum de ferro.
Cf. CPB 261: piac. od. gavard “paletta”.
gavarinus cognome
CAT 145 a.1326 (Alb.) symon ferrarius gavarinus
gavaronus sm. “specie di pesce”
GR 52 a.1516 (Ment.) alii vero pisces minuti ut puta sardine, pelaye, potine, anchioye, gavaroni.
D gavaròn, gavarùn.
(de) gavaço cognome
SMV 138 a.1233 rufinus de gavaço ianuensis, consul de
iusticia civitatis et burgi.
L gavazius.
gava
gavazius soprannome
CAT 141 a.1326 enricus baapicius dic(tus) gavazius. ––
guillelmus gavazius de zuccarello.
D gavassu.
gavella sf. “covone”
FST 61 a.1592 (Triora) accipere blavam… in aliquo borrali, cavalletto, gavellis seu covis aut gramiolis alicuius
persone.
L javella. D gavella.
gavenola top. (Alb.)
ZAC 97 a.1254 (Alb.) in gavenola et in ubagheta.
gavi top.
LJ.1 482 a.1202 in castro gavi. LJ.2 2 a.1140 a palodio
usque gavi.
L gavium. D gavi.
gavicellus sm. “piccola imbarcazione”
DDG 680 a.1377 pro pannorum de malignes peciis xi. …
misis pisas in gavicello anthonii fretati.
DDG., Gloss.
gaviglia sf. “rissa”
FCT 15 a.1271 (Triora) si fecerit insultum vel gavigliam.
L gavilia. cavilla.
gavillare vb. “litigare”
GR 13 (Lavina) si quis dispartiret gavillantes… et dispartiendo vel dividendo ipsos acapilantes fecerit sanguinem…
Cf. RGS § 151 a. sen. gavillare m.s.
L acaviglare. gavilia.
gavilia sf. “rissa”
RLC 55 a.1297 (Cosio) sui aliqua persona fecerit gaviliam. RL 126 a.1357 (Lavina) de gaviliis et rumoribus.
GR 2.36 aliqua persona non debeat facere aliquam gaviliam vel rixam in prosanego in die sabati sancti. GR 45
(Casanova) si aliqua persona in gaviliis deguainaverit ensem…
L cavilla. garavulis. gaviglia. gavillare. D cabilia.
gavinus sm. “gancio, uncino”
PLL 472 a.1441 gavini ferri petios n.2.
L gavium.
gaviretus sm. “sorta di arma?”
GR 2.36 (Nizza) ipsum vulneravit de quodam gavireto
suo usque ad mortem.
gavitellus sm. “gavitello, boa”
JAN.2 402. DEI.3 1776 lat. mediev. di Genova gavitellus, etimologia incerta.
L gallicellum. D gaitellu. gavitello. gotellu.
gavium sn. “gancio, uncino”
PLL 470 a.1441 gavium ferri.
Cf. JAN.2 179, 406.
L gavinus.
gavium top. “Gavi”
SFG 1.34 a.1254 pedagium gavii, quod colligitur apud
vulturum.
gavonetum sn. “baracca, casupola”
PCA 52 a.1335 (Alb.) terra leonis vache cum quodam gavoneto sic mensurato infra dictas coherencias.
D gavùn.
(castrum) gavoni top. “Castelgavone (Finale)”
LJ.2 1115 a.1387 actum in castro gavoni finarii.
gavoti cognome
VTS 90 n. a.1530 (Sav.) in carubeo tintorie illorum de
gavotis.
D gavotto.
gaxia sf. (bot.) “cece”
RCO 135 a.1324 (Ort.) starium unum fabarum et duo
gaxiarum sive ciceorum.
gea sf. (bot.) “bietola”
GSB 101 a.1577 (Baiardo) capiens bettas vel brasica…
ac seu geas vel caules.
L betta. bleta. gessa. D gèa.
425
geng
gebennensis agg. “di Ginevra, ginevrino”
CHAR.1394 a.1248 (Lione) priori de contamina gebennensis diocesis.
L genebra.
gebius sm. “gioco di carte”
GR 2.36 (Nizza) ludere ad taxillos, ad aissuch… ad chartas seu gebios
gellatina sf. “gelatina”
DSP 139 a.1494 in cenis vero gellatina facta ex carnibus
et aliis animalibus predictis.
D zeàia. zeraria.
gelosia sf. “persiana”
AND.6 59 a.1599 gelosiam reponendam supra pagiolum… –– que gelosie et fores debeant esse lignaminis
predicti.
L gilosus. D giroxia.
gelre top. “Gueldre (Fiandra)”
DKR 324 a.1425 van dingestelim de gelre.
gemma sf. “gemma, pietra preziosa”
CAC 268 a.1179 (Sav.) habet pignus gemmam argenti
deauratam. PVP 266 a.1462 item anulum unum auri cum
gemma safirij… item anullum unum auri cum gema jacinti. PVP 325 a.1505 corrigiolam argenti cum uno anuleto auri cum gemma parvula.
L gema. iemma. D zema.
gema n.p., f. “Gemma”
PGM 10 sg.a.1005 johannes filius geme.
L gemma.
geminianum top.
RCA 21 a.1143 decimas vero de capella de geminiano et
de brasile.
L zuminianum.
genarius sm. “gennaio”
BCG 43 a.999 mense genarius. BCG 98 a.1017 enricus
gratia dei imperator augustus. anno imperii eius deo propicio tertio. calendes genarius.
PAC 4, 6, 12.
L genoarius. genuarius. zenarius. D zenà.
genava top. “Genova”
QVS 126 n.42: pseudo Fredegario, Chron. 4.71 genava
maretema (distrutta da Rotari, a. 641-643).
L genua.
genavia top.
TV 6.23 ca.110 E.V. fundum genavia.
PTC 37: cf. genua, genava: “etim. lepontica?” Cf. G.DEVOTO, Scritti minori, Firenze 1967, 2.324-335.
PSL 92.
genebra top. “Ginevra”
DKR 635 a.1440 in genebra.
L gebennensis.
geneyvra n.p., f. “Ginevra”
SML 102 a.1420 geneyvra de carino.
L genevra.
generum sm. “genero”
GVG 303 a.1290 obertinus de vicheria gener quondam
burdigoti.
genestra sf. “fibra di ginestra”
ACM 59 a.1396 (Carr.) linum, genestram et cannepe.
L ginestra.
genevra n.p., f. “Ginevra
SML 162 a.1423 pro parte genevre antonii maruffi… ––
prefata genevra.
L geneyvra.
gengembrem sm. “zenzero”
ICG 6.342 de sauma piperis bracellis encensi indici gengembris…
L gingibrem.
gengia sf. “cengia”
FDT 9.47 a.1592. (Triora) descendendo a podio piorum,
usque ad quandam gengiam que est proxima vie…
L cengia.
geni
genictorem sm. “genitore, padre”
BCG 63 a.1004 ego quidem stefanus fiulis quondam
johanni genictor et donactor seu et benefactor vestris.
L ienitorem.
genoardo / genoardus n.p., cognome
BCG 70 a.1006 signum m.m.m.m. genoardo. BCG 138
a.1028 martinus et genoardus. BSR 139 a.1188 genoardus danesius.
PGM 13.
L zenoardus.
genoarius sm. “gennaio”
BCG 133 a.1027 mense genoarius.
L genarius.
genogetum top. (Sav.)
SRC 149 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
in genogeto.
L çenogetum.
gençana cognome
BNA 126 a.1259 (Vent.) obertum gençanam. BNA 606
a.1264 (Vent.) domus oberti gençane.
D genziana.
gençurum top. (Spotorno)
SRC 532 a.1189 (Sav.) usque ad costam gençuri.
genta cognome
CAT 119 a.1323 (Alb.) iacoba genta.
gentaculum sn. “servitù, insieme dei servitori”
CA 626 a.1292 item in vino et aliis victualibus pro gentaculo domini. CA 633 a.1292 in pane, vino et coquina
pro gentaculo domini et totius familie.
L gentem. D gentaggia.
gentem sf. “gente”
BSR 331 a.1218 quod magna gens erat ibi. BSL 4
a.1246 et quod patroni navium et omnes marinarii teneantur iurare ad sancta evangelia quod ipsi bona fide
salvabunt et custodient dominum regem, gentem suam et
omnes res suas. PLP 113 a.1250 (Sav.) et gentes fuerunt
in medio (in una rissa).
L gentaculum. D gente.
gentilis agg. “tenero, leggero”
NL.1 204 a.1203 minam unam castanearum viridarum
gentilium. PVP 297 a.1491 pro dicta batestina pro una
goarnacia agninarum gentile.
D gentì.
genua top. “Genova”
CDG 30 a.1108? beato laurentio de genua. GIB 352
a.1169 habitatores totius civitatis genue… –– archiepiscopus civitatis genue. IVC 56 s.xiii. omnibus fere libris
antiquis civitas nostra non ianua sed genua nominabatur.
SAG 6 s.xv. vetulis autem scriptoribus, dum nostra nominabatur civitas, genua et non ianua scribebatur. DSP 150
a.1500 magnificum consilium dominorum antianorum
comunis genue. (IVI, xlix Gloss. “è questa la prima attestazione [ufficiale] di genua; in precedenza la forma in
uso era stata ianua”. FST 43 a.1592 (Triora) denarios
quatuor genue.
QVS 121 n.: Strab. 4.6.1 kat™ gûnuan ùmp’rion
lig›wn. Plin. n.h. 3.5.48 oppidum genua. Pomponio
Mela, 2.4.72 genua. Itinerarium maritimum: genua portus.
N.LAMBOGLIA, RII 3 (1937): *genuba, cf. rotuba “Roja”.
C.BATTISTI, RSL 9 (1943) 92 n.: “ -ua formante lig./
med. pre-i.e., oppure i.e. (genu “bocca” (W.M EYER LÜBKE, Homenaje a Menendez Pidal, 1.83), o genu “ginocchio” (VETTER, PW 13.527). G.ALESSIO, RSL 15
(1949) 232 sg.; ART 446: “antico tema in -ua (genua,
mantua, padua) PSL 74 i.e. < lat. genu. HSL 19.145
“vorgallischer Ursprung”. PTC 37: cf. TV 6.23 (a.110
426
gezo
E.V.) fundum genava: “cf. genève, lat. genu “curvatura”:
etim. leponzia?”
L ianua. genava. genuates. genuensis. genuiticus. çenua.
zena. zenoa. D zena. genoa.
genuarius sm. “gennaio”
FNU 9 a.1017 tercio calende genuarius. BCG 134
a.1027 mense genuarius
L genaris. D genuario.
genuensis agg. “genovese”
BCG 46 a.999 monesterio sancti fructuosi quod est constructum in comitatu genuensi prope litus maris. CDG
30 a. 1108? populo genuensi. CDG 57 a.1127 concedo
vobis genuensibus. (altri codd.: ianuensibus). GIB 351
sg. a.1169 possint vero genuensia navigia secura navigare… –– conventionem faciens in persona genuensium. BTS 169 a.1290 item quod genuenses habeant
scribam unum in dugana. DSP 281 a.1563 illustrissimus dux et magnifici domini gubernatores reipublicæ
genuensis.
L genua. genuiticus.
genuiticus agg. “genovese”
GIB 355 a.1169 navis genuitica a quocumque loco veniuens in Romania…
L genuensis. genua.
gerbare vb. “dissodare”
FST 76 a.1592 (Triora) si quis… gerbare vel laborare voluerit… terram communis…
L agerbol. zerbata. xerbatorem.
gerbidus agg. “gerbido, incolto, non dissodato”
FST 53 a.1592 (Triora) in terris gerbidis, vel que non sint
aggregate.
L gerbus.
gerbinus cognome
NL.1 56 iohannes gerbinus.
L zerbinus.
gerbontem top. (Triora)
FST 79 a.1582 (Triora) in nemore gerbontis.
gerbum sn. “terreno gerbido, incolto”
BCG 14 a.965? terris arabilis, gerbis, campis, silvis…
CDL 1249 a.970 (Milano) de silvis roboreis et stalareis
seu buscaliis et gerbis. MSS 30 a.1030 cum… terris arabelis, gerbis, campis, pratis. MBL 168 a.1092 (Lérins)
terris arabilibus et gerbis. CDG 37 a.1119 (Cagliari)
cum domesticis, gerbis, pratis, silvis, pascuis… LJ.1 38
a.1131 cum pratis campis pascuis gerbis coltis et incoltis.
CDG 133 a.1141 castrum aimelii cum burgo cum sediminibus et vineis… gerbis, pratis.
Cf. CHAR 1.31 a.812 (Asti) locus ubi nominatur ad gerba. P.AEBISCHER, ZRPh 59 (1939) 417-430 a.962 (Lucca)
terris agrestibus, quod sunt castaneareis et buscareis seu
gerboras.
L gerbus.
gerbus agg. “gerbido, incolto”
IEA 93 a.1266 (Alb.) in terris gerbis. GR.2 36 (Ment.)
terram gerbam sitam in territorio de turbia.
Cf. CHAR.1 53 a.872 (Asti) pecia una de campo et terra
gerba seo sterpedo insimul se tenente.
L cerba. cerbus. gerbidus. gerbum. zerbus. D gerbu.
gerfalcus sm. “girifalco (Astor palumbarius), uccello
da caccia”
CA 598 a.1292 in ceda pro capellis gerfalcorum j. asp.
–– item in gallis pro gerfalconibus iiij asp.
L ihefarcus. D zifarcu.
gessa sf. “bietola”
GR 53 (PortoM.) non debent accipere fructus domesticos, vel caules, poros, gesse vel alia spinatia.
L gea.
gezo n.p., m.
CDL 1250 a.970 (Milano) giselbertus qui et gezo iudex
domnorum imperatorum.
L egezo.
geso
gesola sf. (mar.) “chiesuola, abitacolo della bussola”
VPM 454 a.1495 (Gen.) scandalia tres plumbi… gesole
duo…
VPM 28, 125, 150: l’origine del termine è a Genova o
Venezia; di qui il fr. gésole (s.xvi.), it. chiesuola; m.s.
D gexœura.
gesta top. “Lastra”,
GR. 53 qui habitant a gesta usque roboretum.
IVI: torr. presso Cogoleto, segnava il confine occidentale
del distretto genovese, mentre Rovereto, tra Zoagli e
Chiavari, segnava il confine orientale”
gestare vb. “fare le occorrenze sue”
GR 2.37 ullus audeat gestare seu stercora vel alia turpia
facere in strata vel viis publicis.
Cf. NIG 68 a.1450 (Casteln. Scrivia) nullus presumat super strata publica mingere vel gestare (IVI: gestare < egestare < egerere).
gestus sm. “moda”
BOV 547 a.1452 (Sav.) novos gestus mulierum que instigante diabolo noviter videntur portare bordaturas quas
appellant grandines et corruscationes et lepras.
geticum sn. “detrito”
SSA 75 a.1345 (Sav.) item iuro quod faciam iurare ministrales quod si viderint vel cognoverint aliquod geticum
vel levatam factum vel factam esse per vias civitatis vel
ripam portus, denunciabunt mihi.
L iactus.
gexia sf. “specie di pesce”
ASA 295 a.1350 (Alb.) sardene amplote et zerrj et gexie.
gherra sf. “guerra”
BVN 119 s. xiv. (Noli) propter impedimentum temporis,
vel gherre, mortalitatis…
L guerra. D gherra.
gherghetus sm. “filo di perle”
BOV 548 a.1452 (Sav.) coacias vel gherghetos de perlis.
PVP 365 s.v. gregetus: “rassomigliava alle coazze lombarde, cioè a collane o nastri trapunti di perle che si inserivano nelle trecce”.
L gorghetus. gregetum.
ghibelinus agg. ghibellino”
LJ.2 694 a.1361 ad eundum contra guelfos pro parte ghibelina.
L gibellinus.
ghigeta cognome
FGS 366 a.1405 (Sav.) stephanus ghigeta.
ghiglinus cognome
CCS 135 a.1570 (Celle) bernardinus ghiglinus.
L guilinus.
ghionus n.p.
LJ.2 940 a.1384 ghionus decessit superstitibus dictis dominis alberto et iacobo.
giaire top. (Finale)
MCD 39 a.1460 (Finale) cui coherent giaire ab una parte,
michael porrus ab alia parte.
L giairius. giairus. giara. giaretulum. giaria. giarolum.
glarea.
giairius sm. “mucchio di ghiaia”
RLD App., 44 a.1290 (Ment.) omnes homines (qui) habent clausuras factas seu orta vel giairios factos in plano
de carhera… omnes giairios qui sunt ex parte versus cavum de foxa a debeant esse devastati et explanati, et omnes culciles similiter.
L giaire. giairus.
gialnus / giallus agg. “giallo”
CAC 460 a.1181 (Sav.) saone nepti mee dimitto iuppam
meam gialnam et bialdum subtile. –– CFR 63 a.1318
partitu facto inter dictos sapientes ad denarios albos et
giallos…
L ialnus. D gialdo.
427
gila
giara sf. “ghiaieto, greto”
ACM 97 a.1396 (Carr.) in giara fluminis.
L giaire. D giara.
giarra sf. “giara, orcio”
CAR 80 a.1489 exonerare vel portare… de cetero et in
futurum aliqua olea, vegetes vel giarras oleorum.
L iarra.
giardinus sm. “giardino, orto”
CDG.1 20 a.1104 ianuenses vero ruam unam acharuntis
iuxta mare et giardinum unum pro tercia parte civitatis…
habere cum rege balduino pactum fecerunt.
L iardinus.
giaretulum top. (Sarz.)
GSS 47 a.1330 (Sarz.) extimationes terrarum… giaretulum extimentur libra i. et solidis x.
L giaire.
giarie top. (Triora)
FST 65 a.1592 (Triora) per vallonum de giariis descendendo usque ad viam. –– et a dicto calmo descendendo
per vallonum de giariis.
D giaire.
giarolum top. (Sav.)
CAC 112 a.1179 (Sav.) quadragesimam partem molendini de giarolo.
L giaire.
giavarina agg. f. “di una specie di lancia”
ACM 76 a.1396 (Carr.) lancea giavarina, spito ferreo.
L clavarina. D giavarina.
gibeleth / gibeletum top. (Gen.)
LJ.1 18 a.1109 dono partem et concedo ecclesie sancti
laurentii ianuensis totum gibeleth cum omnibus pertinentiis ipsius. LJ.1 173 a.1154 guillelmus embriacus habeat
et quiete possideat gibeletum cum omnibus pertinenciis.
L gibeletum.
gibellinus sm. “ghibellino”
FHG 4. 84 ad a. 1248 per hæc tempora genuæ mascharati
et rampini veteribus nominibus omissis comune ceteræ
italiæ nomen gibellinorum et guelforum acceperunt. AI
2.41 ad a.1260 et eiectis guelfis de florentia… gibellini
in civitate fuerunt restituti. PCI 503 ad a.1317 et cepit
inter omnes ianuenses generalis dissipatio et appellata
vel nominata est a diabolo pars guibellina birra et pars
guelfa birhi et ceperunt intrinseci persequere gibellinos
undique. GGA 51 a.1322 (Alb.) interrogatus si armigerabat tamquam gibellinus an guerfus, dixit tamquam guibellinus.
L ghibelinus. guibelinem. guibellinus. D gibellino.
gibellum top. (Gen.)
LJ.1 133 a.1147 non observaverunt laudem et pactum de
reddenda civitate gibelli.
L gibeletum.
gibellus cognome
BNA 197 a.1260 (Vent.) raimundus gibellus.
giberia sf. “borsa, carniere”
PVP 239 a.1456 item giberia una corei cum armis de nigro (n.p.).
PIA 36 n.21: arabo? PVP 364: < fr. gibecière < gibier.
gibolla cognome
CAT 120 a.1323 (Alb.) obertus gibolla.
L cepolla.
gybus cccc
RCA 62 a.1162 johannes gybus.
L gobus. D gibba.
giellus sm. “specie di tessuto di seta”
DAF 21 a.1300 fardella xvi. serici gielli, ponderata libras
tresmilia sexcentum de ianua… dictam setam…
giginus cognome
OSM 149 a.1190 wuilielmus giginus de castello.
(de) gilantis cognome
SCS 299 a.1530 (Sav.) manuelem… de gilantis.
gili
giliatum sn. moneta
VDE 125 a.1394 (Chio) et hoc pro pretio… perperorum
viginti septem, giliatorum decem et octo, denariorum
quatuor de syo.
D gigliu.
gilosus cognome
SRB 360 a.1424 (Sav.) antonius gilosus de culcifferrea
scindicus et procurator hominum et universitatis culcifferrie.
L çelotipus. gelosia. D giroso.
gimbus cognome
BSR 32 a.1178 locatio guilienzonis gimbi. SRB 191
a.1206 (Sav.) salvus gimbus.
L zembus.
ginata / ginathas n.p. “Gionata?”
CDG.2 76 n. a.1168 (Sav.) ginata de odone. PMS 50
a.1190 (Sav.) auctoritate ardicionis naalendri, fratris ginathe de saona. OP 102 a.1206 rubaldus de ginatha.
NL.2 79 a.1216 a te petro de ginata. NL.2 104 a.1216 ginathas cavaruncus. LJ.1 1036 a.1250 ginata cavarruncus.
Cf. OP 102 n.
ginba top. (Sav.)
SRC 363 a.1297 allium campum loco ubi dicitur ginba.
gindarus sm. “arcolaio”
PVP 238 a.1456 gindari duo cum suis trapis ferri.
L guindalum.
ginesta top.
RCA 18 a.1143 in venali. et in ginesta. et in melsa.
L ginestra.
(de) ginestedo cognome
OSM 61 a.1190 marinus de ginestedo.
L zenestedum.
ginestra sf. “ginestra, pianta tessile”
GR 53 a.1267 (Apric.) de illo qui portaverit ginestram
vel linum in fossato.
L genestra. ginesta. zenestedum. D ginestra.
ginestrum top. (VArr.)
LJ.2 1313 a.1402 villam ginestri.
L zenestedum.
gingaberum / gimgaberum sm. “zenzero”
DAA 71 a.1279 tantum gingaberum quod est in sportis
tribus. DAA 89 a.1279 sportas triginta gimgaberi et piperis.
Cf. CVM mil. gingiuàri “zenzero”.
L gingibrem.
gingebrata sf. “bevanda allo zenzero”
LMS xxvi. a.1259 gingebrata de bardena.
L gingibrata.
gingebrem sm. “zenzero”
PLC 23 a.1301 de gingebre, laca, incensso et indico.
CDC 108 a.1392 gingebris col. pondus i. CDC 267
a.1393 gingebris frischis barile i.
L gingibrem.
gingiberem sm. “zenzero”
LMS xxv. a.1227 item centenarium l gingibrate gingiberis de ianua. LMS xxx (= LEM 257) (invent. di speziale)
item gingiberis libre nonaginta.
L gingibrem.
gingiberem viridem sm. “zenzero fresco, verde”
DSP 138 a.1494 in conviviis (nuptiarum)… preparentur
et dentur tantummodo fercula et alia infrascripta, videlicet in prandiis in principio gingiberi viridis sive succata.
L gingibrem
gingibrata sf. “bevanda allo zenzero”
LMS xxv. a.1227 (invent. di speziale) item centenarium
l gingibrate gingiberis de ianua. LMS xxvi. (= LEM
255) a.1259 (invent. di speziale) item ampulla una in qua
est libras duodecim gingibrate.
L gingebrata.gingibrem. çingibrata. zinzabrata. zinzabratum. zinzibrata.
428
girb
gingibrem sm. “zenzero”
DDG 240 a.1376 pro… gingibris pondo i. DDG 344
a.1376 pro garbelature gingibris pondis iii. DDG 361
a.1376 pro gingibre canello pipere… CDC 35 a.1386
pro gingibris pondus i.
PVP 200, 364. REW 9619.
L gingaberum. gingibrata.gingimberem. çimçaberem.
çinçiberem. zinziberem. zizaberem. D zenzavro.
gingibrem beledi sm. “zenzero del paese”: nome
che gli arabi d’India davano allo zenzero indigeno
DDG 231 a.1376 pro gingibris beledi pondo i.
IVI, Gloss.
gingibrem colombinum sm. “zenzero di Quilon, sulla costa del Malabar”
DDG 344 a.1376 pro… gingibris colombini pondis ii.
IVI, Gloss.
gingibrem freschum/frischum sm. “zenzero fresco,
verde”
DDG 367 a.1376 pro… gingibris freschis jarra i. DDG
270 a.1376 pro… gingibris frischis jarra i.
IVI, Gloss.
gingebre m(enchi) sm. “zenzero della Mecca”
DDG 361 a.1376 pro gingibris m(enchi) pondis iiii.
IVI, Gloss.
gingibrem in aqua sm. “zenzero in conserva”
GGD 818 a.1377 pro gingibris in aqua iarris iii.
IVI, Gloss.
gingimbrem sm. “zenzero”
DRG.2 433 a.1253
ballas duodecim gingimbris.
L gingibrem.
gingiva cognome
OSM 19 a.1190 paxia uxor olim girardi gingive.
L zenzia. D zenzia.
ginus n.p.
GVG 297 a.1288 qui moror in ianua in domo gini tabernarii.
L çinus.
ginzarium sn.
CNM 413 a.1205 (Sav.) et vinea cum domo ibi posita et
tecto et ginzario et grais et butis viii.
giornata sf. “giornata”
RVN 98 s.xiv. (Noli) faciat solutionem fieri laborantibus,
sive laborantibus ad giornatas de mercede sua.
L iornata.
gipseus agg. “di gesso”
CDG.3 69 sg. (= GIB 439) a.1192 (Costant.) et desuper
fornice gipsea tribunal huius per musium aureum et de
coloribus… –– sala magna… sustentata muris et columpnis duabus magnis circumsepta postibus marmoreis sex,
uno fasico recto, cancello uno, gipseis tabulis cum vitris
defective.
L gipum. D gessu.
gipum sn. “gesso”
GR.2 36 (Nizza) amittat calcem et gipum.
L gipseus. D gessu. gipu.
girare vb. “effettuare un giro-conto, trasferire denaro
da una ad altra partita”
DSP 396 a.1613 magnifico hectori invrea… restituatur
seu retro giretur in cartulario scutorum cambiorum sancti
georgii scutum unum giratum in credito magistratus die
quarta presentis, quod non acceptatur sub formula verborum de qua in ipsa partita.
L zirella. D zirar.
girbadus / girbaldus n.p.
CAC 77 a.1179 (Sav.) anselmus frater girbaldi de teaçano.
CAT 129 a.1326 (Alb.) iohanninus lambertus girbadi.
gire
girella sf. “girella: strumento per tendere la corda
della balestra”
SGM 103 a.1376 (Massa) una girella et unum canapum.
TL.1 47 a.1453 veretonorum… a girella capsas centum.
TL.1 833 a.1458 celate lxix. coiratie xxv. girelle viginti
et baliste a girella viginti. TL.2 62 a.1460 capse triginta
veretonorum, videlicet xxiiii. a tibia et sex a girella.
L zirella. D girella.
giro top. “antico Hieron, tempio di Giove Urio sul
Mar di Marmara, presso l’od. Anadoli Kavak“
PCI 507 ad a.1328 venerunt apud peyram galee xxiiij armate et cum illi de peyra paucum de illis curarent ipsi ex
improviso euntes ad giro et per bucham multa ligna et
bonos homines ceperunt.
IVI, n.: “cf. ASLSP 5 (1867) 135, 268 n.182 (Atlante
Luxoro): “Algiro, con concrezione dell’articolo”. G.DE
SIMONI, Glig 1 (1874) 362: “Giro, corruzione di Hieron”.
L algiro. bucha de giro. bechagiro.
giromus n.p. “Gerolamo”
CGS.1 146 a.1157 testes… giromus [IVI,nell’Indice dei
nomi: Gironus]
PAC 11.
D giömu.
gironus sm. “ornamento di abito”
LG 705 a.1404 de tunica cum gironis, soldos octo.
girus sm. “pelle di ghiro”
LMS 576 a.1226 guarnacie de giro.
L laeronem. D gi. lie.
gisarma sf. “spiedo”
LEM 247 a.1240 item gisarmam unam, concam unam rami, tapetum unum, mortale unum metalli.
Cf. DUC.4 71 gisarma: gesum spiculum. Joan de Janua:
gesa, a gero, -is, genus armorum, quod gallice dicitur gisarma.
L iussarma.
gisca sf. “ramoscello, verga sottile”
GR 53 a.1428 (On.) si inciderit quercum… vel aliquam
aliam arborem, nisi forte esset gisca…
D gisca.
gisca soprannome
MBL 169 a.1092 (Lérins) gandulfo qui nuncupatur gisca.
giso n.p.
MBL 166 a.1092 (Lérins) Giso, filius Inguiberto.
gisufinus sm. moneta bizantina
CNM 165 a.1204 (Sav.) bizantios lx. gisufini.
giulia n.p., f. “Giulia”
LMS 35 a.1222 giulie filie mee.
L (sanctus) julianus.
giustare vb. “rettificare”
PPG 103 a.1565 marchandi et giustandi tabacum et cantarium pro pezando calce.
L iustare. D agiüstà.
gladiatorem sm. “bravo, scherano”
RGL 113 a.1576 gladiatores et sicarii quos vulgus bravos
seu scavezzos appellat…
gladius sn. “coltello”
SSA 28 a.1345 (Sav.) si… premeditate percusserit… aliquam personam cum curtello vel ferro seu gladio… IEL
95 a.1398 item gladius unus pro mensa. NIS 354 a.1425
coltelleriam unam fulcitam gladiis quatuor cum manicis
de argento… gladium unum cum manicho de argento.
BVP 172 n. a.1433 gladios tres pro mensa cum sua vagina. PVP 240 a.1456 item gladii duo pro mensa cum sua
vagina… –– item alii gladii duo pro cochina.
PGC 110: “gallico, già in Plauto”.
L gradius. D glayo.
glaida sf. “graticcio”
CSS 236 a.1435 (Sanr.) non possit facere lignamen glaidarum vel plearum de colleribus.
L graida.
429
glar
glairolum top.
RCA 109 a.1180 possessionem… prese vel aque molendini de glairolo.
L glariolum.
glangirius sm. “(nei conventi) “fattore”
AES 15 a.1233 (Rivalta Scrivia) fratri alberici glangirio
domus godii.
L grangerius. grangia.
glanum top., “nome antico di Saint-Remy in in Provenza”
N.LAMBOGLIA, RSL 8 (1942) 131; 13 (1947) 95 (Rec.
G.ALESSIO, SE 17 (1943) 237-241: “cf. (Plin.) glanis
“pesce che vive nel fango”, relitto mediterraneo nel lessico greco. Il termine, che ha caratteristiche pre-i.e., ha
un’area geografica molto estesa (Iberia, Provenza, Etruria, Campania, Stiria)”.
glanus agg. “giallo”
LMS 496 a.1226 gonellam et supracotum cum cindato
glano que sunt de blaveto.
L ialnus.
glapeta sf. “chiappetta: lastra di lavagna riscaldata
che si poneva sulla teglia per cuocere la parte superiore
della focaccia senza mandarla al forno”
PVP 108 a.1487 focaxarium ferri cum glapeta.
L clapeta.
glarea sf. “greto, ghiaia, ghiaieto”
RCP 482 a.1222 (Sarz.) in via subtana iuxta glaream fluminis vare. PRV 127 a.1318 (Sarz.) in dicta strata… recta
linea usque ad glaream veterem. PRV 202 a.1333 (Sarz.)
descendendo versus sarçanam usque ad glaream carcandule. LJ.2 1203 a.1392 coheret… a duabus partibus glarea pulcifere. FCL 52 a.1363 (Diano S.Pietro) a glarea
sancti petri. GR 53 a.1363 (Diano) a dicto barrego usque
glaream. GR 2.40 (Capriata) ad ducendum glaream…
pro inglarando plateam. ZTA 40 n. a.1399 (Alb.) flumen… dum est grossum et egreditur glareas sive leptum
suum. SOV 42 a.1428 (On.) glaream ipsius fluminis.
Cf. ALE 92 “voce latina di origine etrusca”.
L (de) clarea. giaire. glareta sotana. glareto. glaria. glariolum. glarolum. graira. iayra. inglarare. D iaira.
glarea top.
CGS.1 354 a.1160 molendinum de glarea.
glareta sotana top. (Sav.)
CAC 292 a.1178 (Sav.) super vineam meam de glareta
sotana.
NSS 258 “località ignota”.
L glarea.
glareto top.
RCA 204 a.992 et poio de sale. et costa de liomale. et fine
glareto. RCA 254 a.1010 pecia una de terra in glareto.
L glarea.
(de) glareto cognome
RCA 254 a.1010 de subtus senterio qui pergit a mansione de tomaso de glareto. RCA 188 a.1061 pecia una de
terra cum castaneto que nobis obvenit per conquestum da
parte thomas de glareto.
PGM 8.
L glarea.
glaretus sm. “brocca”
PVP 235 a.1456 item sanaverii viginti quatuor stagni,
glareti duodecim, prati decem et octo pro inslata.
PVP 364: < glareus “argilloso”?
L graretus.
glaria sf. “ghiaia, ghiaieto”
GR 2.9 (Alb.) non possint nutriri capras in glariis fluminum arocie.
L glarea.
glaria top.
RCA 268 a.1104 non debet eis vetare aquam in glaria.
PAC 7 a.1170 in molendino glarie. CCS 32 a.1414 (Celle) a fossato glarie.
glar
glariolum top.
RCA 300 a.1143 septem minas farine de toto molendino
de glariolo. RCA 302 a.1164 unam minam farine… de
molendino de glariolo.
PAC 7.
L glarea. glairolum. glarolum. iariolium. D ghiairolo.
glarolum top.
BSR 54 a.1175 medietatem molendini de glarolo. ––
suis expensis debet edificare prefatum molendinum de
glarolo, et facere debet clusam et paratam. CAC 395
a.1180 (Sav.) totum illud… excepto molendino de glarolo et orto de bajolo.
L claroli. glarea. glariolum.
gleba sf. “gleba, terra”
RCP 196 a.1237 (Sarz.) quos dicebant suos homines et
villanos esse ex natione cum omne iure soli et glebe super quam residebant. RCP 302 a.1255 (Sarz.) ab omni
condicione qualecumque esset sive originaria vel servitutis glebe vel colonaria seu censita vel ascripticia.
D greba.
gleba sf. “zolla, simbolo di tradizione di possesso”
PCA 47 a.1283 (Alb.) possessionem prebende… ego
aprendo, accipiendo de glebis et ramis terre infrascripte
in signum vere possessionis.
gloria sf. “gloria”, nome di nave da carico genovese
NL.2 154 a.1216 sana veniente nave que dicitur peregrina, vel gloria
BNN 77.
D gloria.
gloria cognome
SRB 35 a.1212 (Sav.) vascum gloriam.
glozatus agg. “glossato, annotato”
ASD 193 a.1458 matheus (vangelo secondo Matteo) glozatus.
L glosula. glosulatus.
glosula sf. “glossa, annotazione”
CGS.1 92 a.1157? glosulas meas super boecium.
L glosulatus. glozatus.
glosulatus agg. “glossato, annotato”
LEM 243 a.1240 psalterium unum glosulatum.
L glosula. glozatus.
gluconem / glutonem sm. “briccone”
PLP 77 a.1250 (Sav.) dixit: si credideritis his glutonibus
male facietis. PLP 117 a.1250 (Sav.) dixit mihi mentimini per gulam orride glutone licatore. PLP 169 sg.
a.1250 (Sav.) et dicebatis mendacium tamquam gluco.
–– mentimini per gulam tamquam gluco et licator.
L (de) glutono. D iotom.
(de) glutono cognome
RCA 82 a.1148 wilelmus de glutono.
L glutonem.
gnigranum top. [= nigranum (“nel grano”), cf. top.
od. Niprati ?]
LJ.1 427 a.1198 in castro… crucis, gnigrani, gatorbe.
goa sf. e n.pl. (mar.) “braccio, cubito, misura di lunghezza pari a tre palmi genovesi”
CAC 90 a.1179 (Sav.) trabes cc., medietatem de castanea
et aliam de pallara… de goa viii in longitudine et in grossitudine polices v. . SF 185 a.1200 (Sav.) unam arborem
(galee) longam xviii. goas. CNM 189 ca.1205 (Sav.) et
ipse artimonus erat goa lv. et non plus. VFD 111 a.1335
papafigum de goa xxxii. in xxxv. DCG 337 a.1383 de
cubitis seu goys quinquaginta. PLL 512 a.1441 de roda
in rodam de goys seu brachiis 54. TL.2 654 a.1470 quoniam aliqui dicunt non sufficere spatium goarum quinquaginta inter fossas et habitationes, et quod saltem utile
esset augere id spatium ad goas centum. PVP 328
a.1507 pro duabus antennis de goa 21 captis pro operibus
lanterne.
430
goar
E.A.D’ALBERTIS, Le costruzioni navali e l’arte della navigazione al tempo di Cristoforo Colombo, Roma 1893,
p. 18 n. “Circa il 1160 venne istituita a Genova, come
negli altri scali marittimi del Mediterraneo, una misura
di tre palmi, variamente indicata coi nomi di goda, goa,
godia, gubita (dial. gûa)… Essa serve esclusivamente per
misurare la lunghezza delle navi, degli alberi e dei remi,
e mai la larghezza o i diametri. Cf. RPM 56”.
PS 62: “sn. pl., prob. connesso con cubitus, ma ci sono
gravi difficoltà fonetiche”. VPM 426 sg.: cubitus: *goveto: *govedo > *goveo > *govoo > *goo > pl. goa.
JAN.1 253, 276. VPM 436: “Genova è centro di irradiazione della voce in Francia (a.1246 goue), Catalogna
(s.xiii.), Provenza (s.xiv.).”
L goda. godia. godus. gova. D goa.
goadum sn. “guado, sostanza colorante”
DDG 219 a.1376 pro goadi et alia… pro goadis sachis c.
CDC 3 a.1386 goadi saume xxxvi.
L guaudum.
goagina sf. “custodia,fodero, guaina”
ASD 193 a.1458 goagina una et in ea pastorale unum argentatum.
L goagineta. guagina. vagina.
goagineta sf. “piccola custodia”
ASD 195 a.1458 goagineta una et in ea crux una cristalli.
L goagina.
goagninus cognome
DDG 236 a.1376 francischo goagnino.
L guadagninum. guagnus.
goaldum sm. “guado, sostanza colorante”
CAR 41 a.1454 per aliquos laboratores et camalos gualdorum. CAR 89 a.1520 certa goalda que fuerunt conducta cum quadam barcha grossa de saona. –– laboratores
goaldorum… et dicti de societate goaldorum.
L guaudum.
goaldus sm. “bosco”
CCS 114 a.1414 (Celle) si aliqua bestia… intraverit in
aliquo goaldo, armenaldo sive nemorem…
L gualdus.
(de) goano cognome
DDG 660 a.1377 auffreonus de goano.
goantus sm. “guanto”
IEL 95 a.1398 item par unum goantorum.
L guantus. D goanti.
(de) goarcho cognome
DDG 807 a.1377 isnaldus de goarcho.
L (de) guarco.
goardamapus / goardanapus sm. “tovagliolo,
asciugamano””
IEL 94 a.1398 item goardanapum unum. PVP 220
a.1451 item toagias duas cum iiii. goardamapis.
L guardanapus.
goardiania sf. “guardianaggio”
BCM 102 a.1484 pro goardianiis dicti anni de (14)84 lb.
i. s. x.
L guardiania. D goardar.
goardina sf. “custodia, borsa”
LEM 259 a.1259 (fra oggetti di pelletteria) item goardinas quinque.
L gurdena.
goardiola cognome
DDG 231 a.1376 in destrera petri goardiola.
D guardiola.
goarini top. (Celle)
CCS 55 a.1414 (Celle) ad podium montis goarini.
goarnacia sf. “guarnacca”
PVP 297 a.1491 pro dicta batestina pro una goarnacia
agninarum gentile.
L guarnacca.
goar
goarnile sn. “ornamento”
PVP 336 a.1506 nemo possit… impendere… in vestitu et
ornatu sive goarnili uxoris sue… ultra summam quarte
partis dotis quam accepisset.
L guarnimentum.
goarnimentum sn. “finimento, ornamento”
PVP 299 a.1492 goarnimentum lucretie filie quondam
iac(obi) boetij et uxoris future pauli filii mei debet pro
una cateneta auri de uncis 4 in circa… PVP 306 a.1493
pro goarnimento brille unius mule. PVP 315 a.1508 pro
duobus coffanis per marco xorana… pro capsia sine
goarnimentis vel pictura de superiori.
L guarnimentum.
goazarius agg. “(di terreno) da pascolo”
GR 53 a.1401 (Triora) bestie de basto et de sella nihil
solvant si reperte fuerint in aliquibus zerbis, seu terris
goazariis et indefensis. FCT 46 a.1435 (Triora) et nemo
possit accusare seu tochas accipere supra terris goazariis.
goascultus agg.
LG 775 a.1404 (armi a bordo della galea) lancearum
goascultarum duodene quatuordecim…. lanceas longas…
L guascurtus.
goascus cognome
DDG 276 in barcha petri goaschi. LJ.2 702 a.1361 raffaele de goasco de monelia.
L guascus.
(de) goastonibus cognome
VCC 55 a.1364 (Sav.) anthonio de goastonibus.
L guastum.
goastum sn. “danno”
GAG 34 a.1459 (contratto di assicurazione) teneatur de
goasto, marcido, furto, manchamento.
L guastum.
goballatus / gobeletum sm. “vaso con coperchio”
SSL 175 a.1336 quatuor goballati cum pede et coperculo.
SSL 258 a.1336 una cuppa magna… una confecteria…
unum gobelletum cum coperculo. NIS 355 a.1425 gobelletum unum de argento deaurato altum, cum choperchio.
DUC.4 82 gobeletus: poculum, calix.
L gobeletum. gubeletem. D gobeletto.
gobus cognome
CAF 1.33 a.1146 rainaldus gobus. CGS 1.56 a.1156
ogerius gobus. SC 295 a.1157 donatus gobbus. SMV 24
a.1160 ogerius gobus.
L gybus. D göbbu.
gocius cognome
SRC 380 a.1318 (Sav.) laudixius gocius.
D gociu.
goda sf. “goa, braccio, cubito, misura di lunghezza”
DNB 22 a.1184 trabium xxviii. longitudinis ab xi. godis
usque in xi 1/2. SF 185 a.1200 (Sav.) unam antenam de
godis xvii. VFD 140 a.1330 in longitudine de roda in roda de godis sive blachiis liv…. de blachijs sive cubitis
xlv. CCS 46 a.1414 (Celle) cubitorum sive godarum sex.
L goa. godia. godus.
godanum top. (Sav.)
BG 143 sg. a.1263 (Sav.) iuxta godano. –– in valle de
godano SRC 146 a.1263 (Sav.) medietatem campi iacentis in godano. SRC 158 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie iacentem in insula de godanis.
L godanus. D godano.
godanus n.p.
GVG 282 a.1286 godanus tinctor de sancto stephano.
L godanum.
godasco top.
RCA 414 a.960 godasco est per mensura iusta iuge una
et perticas iugalis novem.
godia sf. e n.pl. “goa, braccio, cubito: misura di lunghezza”
431
golt
GR 53 a.1519 (Alb.) a paramuris communis usque ad godia
xxv. prope dictas turres vel columberas usque ad godia cccl.
PTA 643.
L goa. goda.
godia sf. “godimento, reddito”
CAC 10 a.1178 (Sav.) hec prata damus vobis ad tenendum a kalendis iunii usque ad decem annos, ita quod habeatis decem godias, reddendo omni anno canonice sol.
xxx. ad sanctum martinum. PMS.2 224 (= SRB 117)
a.1192 (Sav.) ipsum locum vecii cum omibus godiis que
inde percipiuntur. FNU 175 a.1209 omnes intratas et godias de dricto vel torto vel aliquo alio modo… ad dictam
medietatem pertinentes. RPV 242 a.1215 (Sav.) de omni
iure quod habent in godiis illius molendini. RPV 244
a.1216 (Sav.) godias et redditus. SFG.1 28 a.1284 (Var.)
vintinum et godia lignorum que vendentur in varagine.
L gaudictum. gaudimentum. gaudita. gaudium. gauzosus.
goço. godita. godire. D goya.
godia sf. “spazio utile, godibile”
RCP 278 a.1259 (Sarz.) omnes domus que hedificabuntur et fient in ipso (burgo)… debeant esse equales et longe brachia xxx. et brachia xvi. ample inter godiam murum (= murorum).
godire vb. “godere, trarre reddito”
CNM 337 ca.1205 (Sav.) et ipsam medietatem (molendini) tenuit et godiit.
L gaudere. godia. D godire.
godita sf. “rendita, uso, godimento di diritti”
GR 53 a.1704 (Zucc.) et tunc possit ibidem continuare
usque ad tres goditas trium annorum.
L godia.
godium / godum top. (Sav.)
SRC 160 a.1263 campum unum iacentem in godum.
SRC 355 a.1297 (Sav.) campum unum loco ubi dicitur
insulla de godio.
godus sm. “goa, braccio, cubito”
DNB 22 a.1183 seras de fago… godorum xiiii.
L goa. goda. D goa.
goercius cognome
DDG 802 a.1377 in laudo iohannis goercii.
L guercius.
goyde top.
GVG 272 a.1284 (Gen.) trentanaria quatuor ovium de
lacte que sunt ad grangiam de goyde vel ad dictum monasterium.
golabius sm. “specie di nave, goletta”
CAF 33 ad a.1146 predicti consules miserunt galeas xxii.
et golabios vi. CDG 252 a.1149 golabium de minis mille
in susum. CDP 11 a.1149 galea… galeota… sagina magna… golabius de minis m(ille).
JAN.1 467: golabus. PIA 53 n.97; ALN 92 golabus: <
ar. gurab “nave, galera”.
L gorabius. gorabus. gulabus.
golabus cognome
BNA 11 a.1259 (Vent.) iacobi golabi.
golleta sf. “colletto, collaretto”
PVP 259 a.1461 golleta una pro domina foderata rubea.
L gula. D guèa.
golzoso n.p.
PSN 100 n.2 a.1092 (Saorgio) golzoso: gaudiosus.
golta top.
CNM 414 a.1205 (Sav.) et ad flumen versus pillas et in
plano de golta.
golta rubea sf. “gota rossa” cognome
DRG.2 7 a.1200 (Gen.) azo golta rubea.
L galta rubea. gauta. goltasicca.
goltasicca top. “Gottasecca”
CAC 209 a.1180 (Sav.) ego bovo archipresbiter de goltasicca.
L golta.
goma
goma sf. “goma, sostanza per tingere in nero”
DDG 277 a.1376 pro goma pondis iii. CDC 41 a.1386
goma caratelli v. MAS 219 a.1466 aquam vulgariter
nuncupatam celandriam, et seu gomam, ex qua fit eiusmodi aqua.
L gomarabica. guma. D gomma.
gomarabica sf. “gomma arabica, sostanza tintoria”
DDG 420 a.1376 pro gomarabicha pondis iii.
L goma. gummus arabicus.
gomarenum top. (Lavagna, V.Bisagno)
RCA 284 a.1034 in valle lavania… et in gomareno. ST
9.70: *gumaris “n.p. long.”
gomba sf. “valle, vallone”
SRC 356 a.1297 (Sav.) campum unum quem laborari facere solebat philiponus vayrotus quondam, loco ubi dicitur in tremulo in una gomba. GR 53 a.1489 (Dolc.) terminum parvum, lapidibus malta et calcina edificatum, in
la gomba delli crosetti.
Cf. REW 2386.
L gumba calida. D gumba.
gombegno top. (Sanr.)
SLS.3 180 sg. a.979-80 (Sanr.) usque colla que dicitur
gombegno
Cf. SPL 749. REW 2386.
L compenium. gumbenium. D ghimbegna.
gombeta sf. “imposta sulla macinazione di cereali”
MIA 91 a.1277 gombeta grani. SFG.2 349 a.1539 gombete rechi… rapalli…
L gumbeta.
gombetti top. (Triora)
FST 117 a.1592 (Triora) in his vineis noviter datis in
gombettis.
L gombus. D gumbu.
gombetum sn. “imposta sulla macinazione di
cereali”
SFG 1.28 a.1284 (Var.) lezia vel gombetum grani.
L gumbeta.
(de) gombo cognome
PLC 113 a.1301 philiponus de gombo.
L gombus.
gombus sm. “frantoio di olive”
CSD 296 a.1363 (Diano) de gombis olei. CST 278
a.1381 quia sunt aliqui qui tenent et habent gumbos in
territorio thabie ex quorum gomborum aqua que proicitur
ex ipsis sit turpitudo fontanis. GR 54 a.1476 (Vent.) domus vel gombi ubi franguntur olive sint communis.
L gombetti. (de) gombo. gumbus. D gombo.
gomitellus sm. “gomitolo”
SSL 270 a.1336 item tres gomitellos de sota corta.
Cf. A.THOMAS, ROM 25 (1896) 83 sg. ver. gomissel m.s.
L gromoxellus.
gona sf. “gonna, veste maschile e femminile”
LG 652 a.1403 de gona veluti de pillo lungo pro domina,
libras duas ianue. SRC 754 a.1414 gona una panni blavi.
DKR 611 a.1436 pro precio unius gone de homine panni
gamelini, foderate penne vetrare. PVP 220 a.1451 item
gonam unam tinctam nigram pro domina. BOV 548
a.1452 quod aliqua mulier vel etiam puella… non possit
portare aliquam gonam iornetam et quamvis vestem de
ceta. PVP 238 a.1456 item gone due panni nigri pro usu
dicte quondam luichine. PVP 266 a.1462 item gonam
unam gamelini pro homine. TL.3 440 a.1474 pro faciendo gonam unam. PVP 276 a.1488 gona una roani de peci
iiii. a domina; gona una misculi clari foderata vurpium.
L gonella. goneleta. gunna. gunella. goneta. D gonna.
gondola / gondora sf. “scialuppa; imbarcazione di
equipaggio delle grandi navi”
BSL 6 sgg. a.1246 item quod habeat dicta navis unam
barcham canterii, barchas duas de parascalmo et gondolam. BGS 82 a.1248 gondollam unam cum suis remis.
432
gora
VPM 432 a.1268 (Gen.) gondola una cum remis duodecim. CGG 359 a.1275 (PortoV.) navim unam… cum barcis duabus, videlicet una de paroscarmo et gondola quadam. PLL 467 a.1441 reme pro barcha, laudo et gondora. PVP 295 a.1494 pro precio unius gondole nove. PVP
328 a.1504 pro bertono quondam beneitini de amelia pro
gondola ipsi et socio vendita.
JAN. BSL 6 sg.: < cymbula, o conchula “scorza dura”,
o conchylion “cassa”. L.BIADENE, MLA 573: gondola <
vondola < volutare (volvere). VPM 27, 88, 116, 434: gr.
k’ndu “vaso” (cf. vasum : vascellum). Da Venezia il
termine passa a Genova, di qui a Pisa (a.1261) e all’it.
Dal gen. il fr. gondele a.1246, gondre a.1382-84. Dal
gen. o dal ven. o dall’it. il catal. grondola s.xiv. H. &
H.KAHANE, RPh 5 (1951-52) 176: condúra. G.FOLENA,
BALM 10-12 (1979-70) 342 n. VIT 1037, LNE 52.
CIV 105 sgg.: prima attestazione con valore generico:
gondulam a.1094 (Ven.). Come “scialuppa di bordo”,
a.1229 (Ven.). Come “barca per tragitti più lunghi”
a.1363 ( Ven.). DEI.3 1843: lat. region. *condua (n.pl. <
gr. k’ndu.
L sgondola. xondola. D gondura.
gonella sf. “veste, tunica”
CAC 288 a.1181 (Sav.) gonellam unam extimatam sol. ii.
GC.2 131 a.1191 gonellam i. et mantellum i. CNM 236
ca.1204 (Sav.) gonellam brunetam. CNM 76 a.1205
(Sav.) gonellam i. brunete. VCB 10 a.1238 (Bonif.) gonellam corsischam. DAF 98 a.1300 gonellam de viride
foderatum cendado. PVP 238 a.1456 item gonella una
panni clarixie albi pro usu dicte quondam luchine. PVP
266 a.1462 item falde iiii.or panni albi cuiusdam gonelle
a medio. PVP 338 a.1506 in… gonellis de medio non
possit poni in bustis nec in aliquo loco ipsarum aliquod
laborerium auri et panni serici.
L gona. goneleta. goneta. gunella. D gonella.
gonelecta / goneleta / goneta sf. “gonna, veste”
SRC 755 a.1414 (Gen.) goneleta una dupla panni albi.
NIS 355 a.1425 gonelectam unam a domina de veluto de
cremexi. PVP 264 a.1462 item goneta una bialdi pro
puero. BBL 122 a.1475 pro tingere sua goneleta. PVP
223 a.1451 item gonelleta una panni vermilii foderata
penna alba pro dicta argentina. PVP 338 a.1506 in goneletis que fient de panno lane.
L gona. gonella.
gonfaronus sm. “gonfalone”
LG 303 a.1363 teneantur ipsi patroni (navium) unam
banderiam ad arma comunis portare, scilicet gonfaronum
unum seu vexilum.
goperta sf. “panno per coperte”
LG 558 a.1403 goperte de ypra, pecia una.
L cooperta.
gorra sf. “gora alluvionale; canale di derivazione”
BSR 377 a.1225 et cum parte gorrarum pertinentium ad
ipsum molendinum… –– predictam partem molendini
cum utensilibus et fornimentis et gorris non auferre.
ZTA 37 a.1386 (Alb.) duas goras sive profunditates aquarum.
L gulla. gura.
gora top. (Gorra)
SF 102 a.1179 (Sav.) omnia iura et possessiones et
usus… infra episcopatum saone et extra episcopatum
usque ad goram.
L gorea. gura.
gorabius / gorabus sm. “specie di nave”
ACC 37 a.1102 galee viii. de ianuensibus venientes et
cum gorabis viii. et cum nave una magna cum militibus.
CDG 19 a.1102 cum viii. galeis et gorabiis viii. ACC 40
ad a.1105 et cum militibus in gorabiis ianuam per mare
venit.
L golabius. golabus.
gora
gorale sn. “collana, ornamento per il collo”
CDL 27 a.745 (Agrate) scudellas duas et gorale uno.
L gula. D gulé.
goraxinus n.p.
GR 2.73 (Baiardo) sequendo collectam carpi usque ad
tigurium goraxini.
L garaxinus.
gorbia sf. ”tessuto proveniente dalla omonima città”
OSM 216 a.1190 canne cxxviiii de gorbia cum voliis.
gorbinus sm. “cestello”
GR 2.37 a.1459 unum gorbinum grafionorum aut ceresarum grossarum.
L corbinum.
gordal/ gordale top. (Pigna).
PSP 94 n.258 a.1226 terra de gordal. LTI 53 n.52 a.1280
confinia gordalis.
LTI 53: < gurga REW 3921, nella variante *gurda (gurgite?) “gola”. PSP 94: “ *gordo compare in vari top. lig.
connessi con acque sorgive, + -alis forma aggettivale
(mons, territorium), poi sostantivata”.
D gurdà.
gordena sf. “cordone”
LEM 260 a.1259 (corrigiarius) item duodenam unam gordenarum. DDG 215 a.1376 pro auri gordena i. per £ mcc.
DDG 358 a.1376 pro auri gordene… PVP 262 a.1461
agugiairolum unum argenti cum sua catena et gordena.
L corda. cordonus. gordinum. gurdena.
gordinum sn. “cordone”
VQP 157 a.1496 pro manifactura dicti baldachini et insignibus ac gordinis et frangis ac pictura hastarum.
D gordena.
gorea top. (Sav.)
CAC 157 a. 1179 (Sav.) omnia iura et poossessiones et
usus quos dominus enricus marchio tenet… infra episcopatum saone et extra episcopatum, usque ad goream, a
pace tremuli in hac, et a iugo usque ad mare.
L gora. gorreta.
gorellum sn. “usbergo, armatura”
CNM 244 a.1203 (Sav.) gorellum i. quod habebat in pignore.
L corellum.
gorreta sf. “piantagione di salici”
CHAR 103 a.902 (Vercelli) unum mansum in goreta hactenus pertinente de curte nostra. MSS 108 a.1137 (Sezzadio) coheret ei ex una parte gorreta.
L gura. gorretum.
gorreta top. (Badalucco)
LJ.1 1303 a.1259 vinea una ad gorretam.
L gorea. gorretum. gura. D gorrea. gorretta.
gorretum sn. “piantagione di salici”
CGS.1 262 a.1158 quod habemus in gorreto et cannetis
que sunt in plano fegini. RCA 99 a.1160 gorretum de
muruallo. RCA 97 sg. a.1164 laudaverunt quod guido
de laude destruat novum opus quod fecit ad sanctum petrum de arena super terram archiepiscopi ad fluvium
pulcifere, videlicet fossatum et clusam quam fecerat per
transversum volens capere aquam de lecto ipsius fluminis pulcifere et per eas ducere et immittere in clusam
molendini de fuce. neque possit de cetero huiusmodi super terram illam et gorretum facere, nec aquam capere in
tota fronte ipsius terre vel gorreti curie archiepiscopi.
fuit etiam ipse guido in iure confessus terram hanc et
gorretum curie archiepiscopi esse et ex gorreto quod ibi
est annualem redditum curia capit a conductoribus. [Sulla base di questo testo RCA 782 Gloss. intende erroneam. gorretum come “gora,goreto: canale per lo cui
mezzo cavasi l’acqua dai fiumi, torrenti, ecc., in servizio
dei molini”]. GR 53 a.1327 (Ovada) de non incidendo
in alienis gorretis.
L gura. gurreta.
433
gotu
gorretum top. (Vent.)
BNA 187 a.1260 (Vent.) prope molendina de gorreto.
L gura. gorreum. D gorré.
gorreum top.
LJ.1 1170 a.1252 maixo de gorreo.
L gura. gorretum.
gorgeria sf. “gorgiera, parte dell’armatura”
PLP 87 a.1250 (Sav.) inveni balianum cum duobus sociis
suis armatos, scilicet cum corellis et gorgeriis magnis.
GSS 120 a.1330 (Sarz.) liceat… gorgeriam deportare.
L gorgiarinus.
gorghetus sm. “filo di perle”
GSA 8 a.1404 (Sav.) coacias vel gorghetos de perlis et
unum fermagium.
L gherghetus. gregetum.
gorgia nome di nave genovese
OP 119 ad a.1211 navis sancti iohannis… et navis gorgie quam armaverat amiragius porcus
BNN 73
gorgiarinus sm. “gorgiera, parte dell’armatura”
TL.3 1001 a.1474 gorgiarini centum.
L gorgeria.
gorgotum top. (Sav.)
SSA.2 18 a.1345 (Sav.) a gorgoto usque ad xuaretam.
gorinum top.
FAF 267 a.1265 (Gen.) tibi iacobe de gorino.
L gura. D gurìn.
gornea / gornia sf. “giòrnea”
PVP 277 a.1488 gornia una bombaxina sine pillo, alba.
PVP 280 a.1488 item gornea una retrata bocasini.
L iornea.
goromacha sf.
GR 2.37 (Ceriana) post dimidium mensem debent eos
(oves) ducere in goromacham et ultra colles.
L garomacha.
gorzegnum top. (Langhe)
MMA 2.317 n.40 a.1111 in loco qui dicitur ceva, in gorzegno… –– excepto in gorzegno.
gorum sn. “goretto, specie di rete da pesca”
PPV 85 a.1370 (PortoV.) omnes piscatores gororum, nasarum, tremaiorum…
Cf. PPV 68.
goslinus n.p., cognome
SRB 125 a.1004 (Vado) goslinus. LJ.1 115 a.1146 oddo
goslinus. SRB 366 a.1424 iohanne goslino.
L gozellinus.
goço cognome
SRC 381 a.1318 (Sav.) petrus goço.
L godia. gozo.
gotta secca / gotasicha top. “Gottasecca (Langhe)”
CHAR 334 a.999 sercineto. lavagda que dicitur gotta
secca. saliceto. SRC 299 a.1227 (Sav.) maynfredus de
gotasicha.
gotefredus n.p.
PAC 5 a.1000 gotefredus.
goterio cognome
DDG 257 a.1376 in cocha roy goterio.
gotia top. “territorio dei Goti”
MNA 86 a.1386 (Caffa) pro redempcione… hominum
existentium in gotiam.
gotoxius cognome
CAT 145 a.1326 (Alb.) obertus gotoxius.
gottus am. “bicchiere, tazza”
LEM 234 a.1238 amulas duas et gothos duos. VNB 8
a.1247 (Bonif.) de toto eo quod mihi… dare debebas, et
specialiter de moiolis sive gotis quos tibi comodavi in
acri… FCD.2 245 a.1278 (Gen.) siphos et gotos coralli
nacare et argenti. FCD 1. xi. a.1312 (Reg.) 2500 gotos
cardinales. SSL 224 a.1336 unam cuppam et unum
ghottum aureos cum copertoriis etiam de auro. SSL 270
goua
sg. a.1336 alia diversa et minuta iocalia… vasa argentea,
gottus de ebore, rama de corallo, perle… gotus de cornu.
GLI 64 s.xv. ciati sive gotti.
REW 3931, ALE 206, 426: lat. guttus “vaso dal collo
stretto”.
gouaium sn. “guaio, malanno”
CAR 42 a.1457 si fuisset aliquis qui auguravit in gouaia
alicuis socius…
D guai.
gova sf. “goa, cubito”
CP 166 a.1391 pro quinque govis seu cubitis terre vinee
L goa. D gova.
gozellinus n.p., m.
LJ.1 115 a.1146 gozellinus.
L goslinus.
gra. abbrevazione di “granum “grano, moneta frazionaria del tareno”
CA 594 a.1292 summa istius rotuli: xxxvi li. xix s. viii
d. regalium, qui valent xxxvi flor. xix reg., qui regales valent ix. gra.
gracia n.p.
SLS.2 184 a.1268 (Gen.) gracia acimator.
L graciadeus. D gracia.
graciadeus n.p.
DRG.3 1061 a.1312 graciadeus de nigro.
L gracia.
grada camunna top. “Gratemoine, nom d’un ancien
prioré connu aujourd’hui sous le nom de Mousteret (Alpes Maritimes)”
MBL 63 a.1060 sancta maria de grada camunna.
PSC 36: cf. (Buggio, V.Nervia) gràe “zona erbosa, da pascolo” (REW 2304 cratis).
L camunna.
gradalectus sm. “scodella, catino”
SIP 177 a.1420 (Massa) octo gradalecti de terra.
Cf. SIP 217. DUC.4 91 gradaletus, gradalus: vas mensarium, catini species
L gradelinus.
gradarium sn. “scala”
GR 76 a.1476 (Gorbio) similiter debeat esse communis
planestellus qui est in summitate dicti gradarii, ante portam introytus.
D graddu.
gradelinus sf. “scodella, catino”
NBI 41 a.1390 item gradelini xij stagni.
L gradalectus. gradilinus. graretus. D grar.
gradicerium sn. “graticcio, essiccatoio”
GR 53 (Nizza) si quis furabitur in areis sestarium bladi
vel plus, in gradicerio sestarium ficuum vel plus, dabit
pro iustitia…
L cratem.
gradicia sf. “graticcio”
TL.2 243 a.1463 gradiciis badilibus ciapis tabullis et lignis pro reparatione pro balistis et alia similia.
L cratem.
gradilinus sm. “scodella, catino”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item octo gradilinos de peltro.
L gradelinus. grallinus.
gradilem sm. “graticcio”
RL 209 a.1279 (Apric.) de non accipere aliquid de gradilibus.
L cratem.
gradius sm. “spada, coltello, pugnale”
CA 623 sg. a.1292 item in tribus gradiis pro coquina…
–– item in tribus gradiis pro domino. SIG 325 (= VFD
89) a.1330 spatam unam et gradium de latere. LG 266
a.1363 macerii… numquam esse possint sine gradio, spata seu vassaloto et bocholerio. DDG 399 a.1376 pro…
gradiorum coffano i. BF 86 (fine s.xiv. Sav.) item gradius unus cum manicho uno corali (“di cuoio”) guarnitus
434
gral
argenti. CVQ 339 a.1407 (Quil.) quod nullus… portet
arma aliqua offendibilia salvo gradio laterno de mensura
ad plus unius parmi.
L gladius. D iao.
gradus sm. “scalino”
LG 968 a.1403 (= DSP 13 a.1459) ad gradus sive scalinos moduli. AND.6 30 a.1573 per duos gradus seu scarinos. DSP 310 a.1573 de removendis gradibus civitatis…
–– circa remotionem scarinorum.
gradus sm. “muretto di sostegno”
PPG 87 n.53 a.1546 gradus seu muriceli ut vulgo dicitur
paramuri.
grae sf.pl. “graticci su cui si mettono a seccare fichi
o castagne”
CNM 413 a.1205 (Sav.) et vinea cum domo et tecto et
ginzario et grais et butis viii.
L cratem. graia. D grà.
grafagnana top. “Garfagnana”
AI 173 ad a.1247 homines de lunexana et grafagnana.
graphicus top. (Legino, Sav.)
PCC 111 a.1319 (Sav.) peciam terre positam ad leginum
in monte graphico.
grafigatura sf. “graffiatura, ferita”
PPV 79 a.1370 (PortoV.) non audeat facere sanguinem
alicui de pugnis in nazo, grafignaturis manuum.
L graffus. D grafia.
grafionus sm. “grossa ciliegia gustosa”
GR 2.37 tribuat minas sex nucellarum et unum gorbinum
grafionorum aut ceresarum grossarum.
D grafiùn.
graffus cognome
CSF 79 a.1393 (Sav.) nicolaus graffus.
L grafigatura. D graffi.
graia sf. “graticcio”
GSB 101 a.1577 (Baiardo) fabricantes graias in nemoribus baiardi.
L cratem. D graia.
graida sf. “graticcio”
CSS 199 a.1435 (Sanr.) graidam vel cohatium seu aratrum
vel aliud simile pro laborerio. CSS 232 a.1435 (Sanr.) aliquod lignamen sicut sunt tabule, assie, graide, cohacii.
CSS 236 a.1435 et si penes aliquam personam invente fuerint plee seu graide facte de colleribus vel vercele seu virge
ex ipsis, virides et recentes… GR 2.53 a.1435 (Sanr.) de
graidis aratro bobum et similibus furto ablatis. Si aliqua
persona commiserti furtum in aratro bovum, sive aliquo
utensili pro laborerio bovum, sive in graidis vel cohatiis…
GR 2.53 (Baiardo) fabricantes graidas in nemore baiardi.
L glaida. graia.
graira sf. “ghiaieto”
ASA 455 a.1350 (Alb.) a grayris fluminis arocie. CST
288 a.1381 (Taggia) bestie invente in alienis blavis…
dummodo non sint graire vel zerbum.
L gralanicum. glare. grarea. grava.
graiça sf. “scolapiatti”
CGS.1 25 a.1156 una graiça de ferro ad ponendum scutellas.
PAC 20.
L cratem. D greisiu. grixela.
graizatus agg. “fatto a graticcio?”
LJ.2 192 a.1289 item tectum unum iacentem in eodem
loco graizatum, cui coheret ab una parte via…
L cratem.
grayxela sf. “graticola”
PVP 221 a.1451 item grayxelam unam. PVP 270 a.1477
graixella una. PVP 273 a.1488 graixella una de ferro.
L grixella. D gradizella.
gralanicum top.
PAC 5 a.1100 inloco et fundo gralanico.
L graira.
gral
gralleus sm. “graticcio”
CCS 71 a.1414 (Celle) ubi sint gralleos ficuum.
L cratem.
grallinus sm. “sorta di catino”
SSAA 137 a.1345 (Sav.) dicti pignatarii possint vendere… senaverium… taliatorium… grallinum… conchetam… tianum.
Cf. DUC.4 95 graletus: catinus sine ora.
L gradilinus.
gramatica sf. “grammatica”
CGG 113 a.1260 (PortoV.) tenere scolas in portuveneris
in gramatica. LG 711 a.1406 ne quis magistrorum gramatice de locis subscriptis (scil. marchia ducatus, tusia,
neapolis, sicilia, romandiola, patrimonium) docet gramaticam in ianua, ita est dictu oribilis et auditu.
L gramaticus.
gramaticus sm. “maestro di grammatica”
SRB 176 a.1137 (Sav.) testes… ogerius et anselmus gramatici de dego. SMV 13 a.1148-49 rainerius gramaticus.
CAC 501 a.182 anrici gramatici. LG 666 a.1406 (ars)
grammaticorum. LG 711 a.1406 de gramaticis.
Cf. CIV 294 a.1440 (Corfù, documento ven.) grammatik’j = grammate›j “segretario”
L gramatica. D gramaigo.
gramegna cognome
CAC 162 a.1179 (Sav.) coheret ab alia torrexana gramegna.
gramignosus agg. “colpito dalla gramigna, malattia
dei suini; (di carne) guasto”
BSM 162 s.xiii (Millesimo) rubrica de porcis gramignosis. ACM 53 a.1396 (Carr.) carnes gramignosas seu morticinas vel lupatas vel morbosas. CVQ 360 a.1407
(Quil.) non audeat… vendere… carnes gramignosas vel
mala morte seu morbo mortas pro sanis. SOV 279
a.1428 (On.) vendere… carnes gramignosas pro sanis.
GR 2.37 (Alb.) qui vendiderit carnes gramignosas pro nitidis… GR 2.48 (Vezzano) exceptis carnibus gramignosis, morbosis seu morticinis.
D gramignoso.
gramiolus / gramionus sm. “ammasso di fieno o covoni”
GSB 100 a.1577 (Baiardo) bestie… damnificantes metas
et gramionos. FST 61 a.1592 (Triora) accipere blavam…
in aliquo borrali, cavalletto, gavellis seu covis aut gramiolis alicuius persone.
D gramiò.
gramita sf. “lista, bordatura ornamento delle vesti
femminili”
SSL 195 sgg. a.1336 una tunicella de diaspro albo cum
gramitis ad aves et cum perlis in manicis. –– una dalmatica diasparata cum gramitis et frisiis deauratis. –– due
gramite laborate ad aurum et aves.
Cf. DUC.4 96 gramita: fimbria. CIV 108 sg. ven. gramita, m.s.: < gr. grßmmata.
gramolatus agg. “(di canapa) battuto, maciullato”
SSA 127 a.1345 (Sav.) non vendent… sarciam in qua sit
canapum gramolatum vel soanum pro bona. SSA.2 122
a.1345 (Sav.) excepta caneva batuta vel gramolata.
Cf. MB 104 a.1244 (Bologna) grama. DEI.3 1856 s.v.
gramola “prob. relitto medit. di area ibero-lig.”.
L gramorare. gramula. D gramurar.
gramor agg. (comparat. di gramus) “peggiore, deteriore”
ASA 281 a.1350 (Alb.) nec adiungerent… farine vel grano arenam vel sabionum… vel quid aliud maxime pro
quod farina gramor seu deterior reddatur.
D gramu.
gramorare vb. “battere, maciullare (la canapa)”
GR 53 a.1519 (Alb.) canapam infra dictis confines non
possit gramorari nec maciari. GR 2.66 (Garessio) non
gramoret canabum nec smacet in burgo garexii.
L gramolare. gramula. D gramurar.
435
gran
gramoratus agg. “battuto, maciullato”
LG 478 a.1403 suanum gramoratum. LG 719 sg. a.1406
canabum de saona gramoratum. –– quod aliquis filator
non possit nec debeat emere suanum gramoratum mixtum cum canabo fumella.
gramula sf.
LEM 243 a.1240 flonam unam oregerii racamatam, gramulas oboli tres, unciam unam sete, capsietam unam
elephantis.
grana sf. “seme”
DAF 26 a.1300 in quibus tribus sachis grane cotoni dicimus habere.
D grana. granatus.
grana sf. “cocciniglia”: sostanza colorante scarlatta
di alta qualità (ma meno costosa de cremex (cremisi),
estratta da un insetto (coccus), importata da Maiorca,
Povenza e Barberia, usata nella tintura dei tessuti”
CDG.3 197 a.1201 ipse ducca fecit ei auferri peccuniam totam in qua ipse adames habebat. huiusmodi sete
bis(ancios) xlvii. xamita duo bis. lxxx, grana bis. in bisantiis cxxviii., balistam unam pretii bis. c. NL.1 400
a.1210 centenaria vi. … grane de romania. LMS 150
a.1222 peciam unam cendati grane. VCB 41 a.1238
(Bonif.) canne tres et brachia duo panni de grana.
DRG.2 252 a.1239 pecia una stanfortis de grana.
DRG.2 586 a.1259 pecias quatuor pannorum scarleti
tinctorum in granna. LMS xxix (= LEM 256) a.1259
(invent. di speziale) granna lb. 1. DRG.3 883 a.1301
tot pannos francie, scilicet scarleta de grana. DRG.3
885 a.1301 cargias quatuor… granne spagnole. PLS
355 a.1301 grana mea que est ponderis de tres […
DRG.3 113 a.1314 scarleta grane . DDG 501 a.1377
pro grane vermorum ballis ii. DDG 791 a.1377 pro panorum de grana pecia i. CDC 29 a.1386 grane pondus i.
DKR 174 a.1414 grane de yspania. NIS 354 a.1425 clamidem unam a domina de roxea de grana. BVP 397
a.1449 vestis… tincta cocco sive ut loquimur grana.
PVP 254 a.1458 culter unus ihameloti acamocati grane
a balneo parva talis qualis. MAS 220 a.1466 tingere…
aliquam quantitatem septe… in grana vel de grana…
–– laborare aliquem pannum in morelo vel de morelo
de grana. BBL 108 a.1473 pecias ii. pannorum londoni
de grana. PVP 289 a.1491 de pecis 8 more florentiarum ex quibus alique tincte in grana tam paonacie
quam scarlatine. PVP 297 a.1491 parmi i 1/2 zentonini
de grana vermilii.
GLI Gloss. panni de grana “panni scarlatti tinti con grana”. ALE 202: grana, plur. di n. granum, calco del gr.
k’kkoj. LEM 100. MAS 117 n., 118 n.
D grana.
grana sf. “grano, misura frazionaria di peso per preziosi”
BSL 143 a.1353 confiteor… me recepisse a te… uncias
quingentas et tarenos octo et granas quatuordecim auri
tarinorum.
grana top.
RCA 164 a.1060 (o 1075) usque in fontana de granna.
SRC 508 a.1381 (Sav.) in dicta villa et districtu albizolle, in contracta grane. SRC 510 a.1381 (Sav.) in territorio albizolle, in contracta grane.
PAC 9.
(de) grana cognome
LJ.1 1176 a.1253 guillelmum de grana.
Cf. PAA 250.
granarium sn. “granaio”
RCP 222 a.1197 (Luni) in granario sive caneva lunensis
episcopi. RCP 465 a.1236 (Sarz.) certum fictum iiij star.
frum(enti) mundi, sicci et gretolati delati et portati in curiam castri sarz(ane) ad granarium dom(ini) ep(iscopi).
gran
granarius n.p.
BSR 306 a.1209 laudem sive sententiam… scriptam per
manum granarii scribe comunis ianue.
granascus sm. “abitante della contrada di Grana
(Abisola)”
PAA 250 a.1253 (Sav.) proventum prati quod est… iuxta
guillielmum de grana, et ab alia granascorum, superius
illorum de orchis…
granata sf. “granata, pietra preziosa”
FCD.2 208 a.1278 unus robinetus, una granata pro sigillo, una petra cum capite…
granata top. “Granata (Spagna)”
DKR 33 a.1409 qualibet parte regni aragonum, granate et
castelle. DKR 188 a.1414 ad loca regis castelle, granate,
catalonie, evice, maioricarum.
D granatina.
granatus agg. “in grani, in semi”
PLS 464 a.1301 sachi tres cotoni tracti et… sachi quatuor cotoni granati.
L grana.
grancius cognome
CGS.2 307 a.1156 rubaldus grancius. CGS.1 350 a.1160
ex parte carbonis grancii. BSR 52 a.1174 lanfranchi
granci.
grandinaria sf. “grondaia”
GSS 64 a.1330 (Sarz.) porticum cum grandinaria… porticus cum tota grondaria.
L grunda.
grandinem sf.pl. “bordatura di abiti femminili”
BOV 547 a.1452 (Sav.) novos gestus mulierum que instigante diabolo noviter videntur portare bordaturas quas
appellant grandines et corruscationes et lepras… –– neque mulieres portent bordaturas quas appellant grandines
et corruscationes et lepras et in capite cornua et vella.
L granita.
grandis agg. “grande”
CAC 338 a.1180 (Sav.) manariam unam grandem.
granega sf. “granaio”
RL 202 a.1272 (Penna) si aliqua persona frangerit domum coopertam aut molendinum aut granega…
Cf. DUC.4 98 granea, granica m.s. REW 3845.
D granega.
granela sf. “soda, cenere di feccia di vino calcinata,
allume di feccia”
DDG 501 a.1377 pro granele pondis ii. DDG 531 a.1377
pro granele fardello i. ASD 51 a.1381 ex aliis mercibus,
scilicet endeghis, pipere, granella pro vermibus et gingebre.
L cinerem. D granella.
grangerius sm. “(nei conventi) fattore”
AES 15 a.1232 (Rivalta Scrivia, “area cistercense, risente dell’influsso francese”) fratri alberico grangerio.
DUC.4 99 grangerius: qui preest grangie seu praedio rustico apud monachos, vulgo grangier.
L glangirius. grangia.
grangia sf. “granaio, costruzione rustica”
RLB 33 a.1283 (Castellaro) item si quis domum alienam
vel grangiam… fregerit, bannum seu penam quinquaginta solidorum incurrat. GVG 272 a.1284 trentanaria quatuor ovium de lacte que sunt ad grangiam de goyde vel
ad dictum monasterium. GR 2.37 (Sospello) nulla persona audeat edificare seu facere aliquam domum seu grangiam, cellam pro companagiis in terris communis.
L grangerius. D grange.
granita sf. “sorta di ornamento di abiti”
SSL 196 a.1336 una dalmatica diasparata cum granitis et
frisiis deauratis.
L grandinem.
granoara top. (Vent.)
TMV 67 a.1260 (Vent.) ubi dicitur granoara.
436
grat
granucia cognome
BG 120 s.xii. (Sav.) turris baldi granuce.
granum sn. “grano, frumento”
LJ.1 907 a.1232 granum ordeum speltam advenam…
granum sn. “grano, moneta frazionaria”
CA 630 a.1292 summa totalis monete terinorum et granorum commissorum in fflorinis ccclj flor. vj gra.
grapa / grapela sf. “gancio con cui appendere recipienti alla catena o ai ferri del focolare; staffa per fissare elementi in muratura ”
LEM 246 a.1240 graticellam grappam lucernam et brandale. RCO 128 a.1286 (Ort.) grapam feri. MCD 49
a.1496 (Fin.) claves, abynos et grappas da gronda et calcem. PVP 221 a.1451 item patelam unam cum suis grapis. PVP 273 a.1488 paela una de pesci et una de castagne cum sua grapela.
PVP 107.
L grapela. grapiare. grepa.
grapiare vb. “cardare”
SSA.1 128 a.1345 (Sav.) possint etiam ipsi filatores grapiare, scutere et sbatere canapum in saona. SSA.2 122
a.1345 (Sav.) quod aliqua persona… non debeat grapiare
nec pectenare… aliquod canapum de quo fieri debeat sarcia.
L grapa. D grapiare.
grarea sf. “ghiaieto”
CST 288 a.1381 (Taggia) pro quolibet asino… invento…
in alienis blavis vel leguminibus… dummodo non sint
graree grifate vel zerbum. ZTA 44 a.1415 (Alb.) fecerit
unum canalle in medio grarearum.
L graira.
graretus sm. “catino”
PVP 228 a.1451 item graretorum duodene tres. PVP 273
a.1488 grareti n. vi. de stagno. ASD 65 a.1581 (Caffa)
item graretos duos damaschinos vitreos.
L gradelinus.
DUC.4 91 gradaletus, gradalus: vas mensarium, catini
species.
grassa sf. “grasso animale”
CDC 64 a.1386 grasse caratelli ii.
L grassia.
grassa top. “Grasse (Fr.)”
LG 692 a.1406 quod aliquis mercator lanarius non emat
nec acquirat… aliquam lanam longam succidam que delata fuerit de arelate, grassa, provincia.
grassia / graçia “grasso animale”
LMS xxviii. (= LEM 256) a.1259 (invent. di speziale)
ampulam unam in qua est graçia que non cognosco.
RVN 124 s.xiv. (Noli) venditio gabelle grassie. ICG 155
s. xiv. introitus grassie.
L grassa. graçia. grassus. D grassia.
grassus agg. “grasso”
LG 301 a.1363 cridare seu clamare:… populus macer vel
populus grassus.
L grassa. D grasso.
grata sf. “graticcio”
BNA 351 a.1261 (Vent.) peciam unam terre agregate ficuum, vitium et orti, cum gratis decem et uno coacio superpositis.
L cratem. gratam.
grata sf. “gabbione di vimini usato nello scavo di
trincee”
AI 126 ad a.1242 et paratis gratis et aliis multis hedificis
ad prelium.
IVI n.: cf. GU 823.
L gratem.
gratacaseum sf. “grattugia”
SSL 218 a.1336 item duo gratacaseum.
L gratarolia.
grat
gratagroia / gratairola/ gratairolia sf. “grattugia”
BF 86 fine s. xiv (Sav.) item paella una cum gratagroia.
PVP 235 a.1456 item… gratayrolia una. PVP 248
a.1458 gratairolia una ferri. PVP 270 a.1477 gratairole
due magne.
L gratarolia.
gratanatica cognome
CDG.2 76 a.1168 obertus gratanatica. CAC 145 a.1179
(Sav.) obertus gratanatica.
L gratarolia. D grattacü’.
gratanter avv. “volentieri”
LG 35 a.1339 gratanter et benigne.
L gratis.
gratapallea / gratapalia cognome
PMS 134 a.1218 a guillelmo gratapalia. AMSSSP n.s.
15 (1981) 43 a.1240 (Mill.) guliermus gratapallea.
L gratarolia.
gratarolia sf. “grattugia”
CGS.2 204 a.1164 patellam, gratesellam, lucernam, grataroliam. LMS 59 a.1222 et grataroliam unam. LEM
224 a.1230 grataroliam et rasçaroliam. VCB 179 a.1239
(Bonif.) grataroliam unam. PVP 257 a.1459 item lebes
unus magnus petre cum una gratarollia.
Cf. MUI 165 gratirola. CVM mil. grattiröla.
L gratacaseum. gratagroia. gratairola. gratairolia. gratanatica. gratapallea. gratarolius. grattatorem. gratatoria.
graterora. gratesella. gratula. gratura. graturollus.
D grattà.
gratarolia cognome
SRB 190 a.1248 (Sav.) ansaldi graterolie.
gratarolius sm. “specie di arma?”
PLC 22 a.1301 balistas… quadrellos… verrugos… gratarolios centum.
L gratarolia.
grattatorem sm. “fautore”
GR 2.37 (Vent.) fuerunt grattatores et capita proditionis…
L gratarolia
gratatoria sf. “grattugia”
GR 54 a.1257 (Vent.) item catenam unam, lebetem
unum… gratatoriam, situlam…
L gratarolia.
gratem sf. “graticcio”
LEM 230 a.1238 item grates duas de vimini. RCP 179
a.1259 (Sarz.) teneatur quilibet… qui asinum habuerit,
portare grates, et qui sic domum suam cooprire voluerit…
L cratem. grata.
gratem sf. “graticcio di vimini usato per lo scavo di
trincee negli assedi”
AI 72 a.1234 et die sequenti fecit fieri guastum et grates
in maxima quantitate.
L grata.
graterora / gratesella sf. “grattugia”
CGS.2 204 a.1164 patellam, gratesellam, lucernam, grataroliam.
PVP 273 a.1488 graterora una de ferro.
L gratarolia.
gratia sf. “pensione, rendita concessa “gratis” da un
potente”
LG 316 a.1363 aliquis civis seu districtualis ianue qui officium ad vitam aliquod vel in perpetuum vel provisionem annuam, gagia, salarium vel mercedem seu gratiam
aliquam ab aliquo rege, principe vel barone haberent… si
tali gratie, utilitati, provisioni vel gagii renunciaret…
L gratis.
graticella sf. “graticola”
LEM 241 a.1240 cultellos tres et graticellam.
Cf. MUI 165 gratisella.
L cratem. D graixela.
437
grex
gratille sn. “gratile, fune di rinforzo della vela”
PPG 320 a.1560 (libbre 8) gratille.
D gratiri.
gratis avv. “gratis, senza contropartita, senza pagamento di interessi”
LDM 78 s.xii-xiii. gratis et amore. DBN 100 a.1197 me
accepisse a te willelmo ormengaldo bancherio mutuo
gratis libras clx.
L gratanter. gratia. L gratizem.
gratula / gratura sf. “grattugia”
LMS 242 a.1222 item setacii duo, item gratula una. CA
592 a.1292 in una gratura et ij coclearibus ferreis.
L gratarolia. D gratua.
graturollus sm. “grattugia”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unum graturollum.
L gratarolia.
grava sf. “greto”
GR 54 (Nizza) avere minutum stet in grava palionis.
L graira.
graveliasca top.
RCA 17 a.1143 graveliasca (testo mutilo).
graxei top. (Celle)
CCS 55 a.1414 (Celle) usque ad graxeos.
D graxea.
graxia sf. “grascia, grasso animale”
SRB 363 a.1424 (Sav.) in gabela graxie saone.
L grassia.
greba sf. “zolla di terra”, simbolo di investitura
PCA 48 a.1275 (Alb.) et in signum tradite possessionis
investivit eundem presbiterum… grebis ac trunchis arborum quarumdam terrarum ipsius ecclesie.
L gleba.
gregetus/ -m sm/n. “collana, filo di perle”
NBI 38 a.1390 arnexia subtilia in diversis locis sunt, ut in
primo gregetum unum de perle ccclxxxxviiij, de carati
liiij. PVP 336 a.1506 sponsabus… liceat portare gregetum unum sive filum perlarum ad collum.
DUC.4 109 gregetum: ornamenti genus (fr. collier).
L gherghetus. gregetus. greghetinus. greghetus. gorghetus.
greghetinus sm. “braccialetto di perle”
RSR 59 a.1454 (Sav.) greghetini perlarum quos portat ad
manus.
L gregetus.
greghetus sm. “filo di perle”
PVP 299 a.1492 pro pensione gregheti pro paulo salucio.
L gregetus.
gremens agg. “clemente”
BLC 112 a.1299 [gre]mens in clepacionem (scrittura illeggibile).
D cremente.
gremiale sn. “veste talare”
SSL 213 a.1336 unum gremiale de seta viridis…. viii.
gremiale de tela laborata de seta pro prelato quando celebrabat.
D gremio.
grepa sf. “strumento del bottaio”
GVG 249 a.1281 (Gen.) et in fine dicti termini tibi dare
promitto sestam unam, çonam unam davinum unum grepam unam.
L grapa.
grepus sm. “cagnolino”
GR 54 a.1519 (Alb.) in catulis parvis sive grepis.
gretolatus agg.
RCP 465 a.1236 (Sarz.) adducendo exinde omni anno
ian(uensi) curie pro mense aug(usti) certum fictum iiij
star. frum(enti) mundi, sicci et gretolati delati et portati in
curiam castri sarz(ane) ad granarium dom(ini) ep(iscopi).
grexencius n.p. “Crescenzo?”
PAC 8 a.1099.
L crescenbene.
grez
grezus agg. “grezzo”
AND.6 192 a.1606 dictos misterios fulcitos de lignamine, ut dicitur, grezo.
D grezzu.
gricia sf. “graticcio, grata”
BSR 119 a.1183 molendinum… bene clausum de griciis.
Cf. NIG 69 piem. grissa “fila, filare di viti” < craticea,
crates, AGI 14 (1898) 367.
gricia sf. “liccio?”
AS 75 (= BVP 201 = GR 54) a.1432 pro vellutatis in
duabus griciis solvatur libra una.
grida sf. “bando, grida”
GR 2.37 de qualibet grida nuncius habeat denarium
unum.
L cridare. D grida.
grifatus agg. “segnato” (di terreno segnato con croci
a indicare il divieto di ingresso (per semina recente) o di
pascolo”
CST 288 a.1381 (Taggia) si oves vel capre… invente fuerint in alienis blavis… vel aggrego terra grifata extra bandita plani… GR 54 a.1538 (Ceriana) inteligatur grifata
terra ubi fecerint cruces. GSB 101 a.1577 (Baiardo) pena pascentium grifatas remaneat iudicio consilii.
D griffu.
griffonus agg. “greco bizantino”
DAF 23 a.1300 sclavi duo griffoni de marvasia, qui sunt
pro redemptione.
DUC.4 112 griffones: nostris ita graeci byzantini imperii
olim dicti.
griffonus sm. moneta
SAG 94 ad a.1320 ipsoque anno fabricata est in urbe diversa forma pecunie… insuper ex aere cum pauco argento facti sunt nummi in quibus ab una parte crux erat, et
griffis ab alia, ex quo sunt nuncupati griffoni.
L griffus.
griffus / griphus sm. “grifo, grifone, simbolo araldico”
CDG 3.175 a.1200 sigillum comunis ianue habens quamdam formam sculptam ad modum griffi tenentis inter pedes
aquilam et vulpem. BSR 445 a.1225 sigillo civitatis ianue,
in quo grifus aquila et vulpis erant impressi. LMS 542
a.1226 grifum unum de brundio. AI 22 ad a.1227 cum tanto vigore et audatia cucurrerunt, quod non videbantur homines sed leones et griffi vel aquile celeriter convolantes.
CGG 19 a.1259 (PortoV.) circumscriptio cuius sigilli talis
est: griphus ut has (aquilam et vulpem) angit, sic hostes ianua frangit. DAA 94 a.1279 litteras… sigillatas cere viridis cum gripho. SAG 94 ad a.1320 ipsoque anno fabricata
est in urbe diversa forma pecunie… insuper ex aere cum
pauco argento facti sunt nummi in quibus ab una parte crux
erat, et griffis ab alia, ex quo sunt nuncupati griffoni.
Cf. DQD 260 sgg.: la volpe e l’aquila, simboli ghibellini.
L griffonus. D cruxe e griffu. griffu.
grifus n.p.; cognome
OSM 170 a.1190 grifus staçonarius. MIA 83 a.1263
gandulfum griffum.
(de) grillanego cognome
RCA 82 a.1148 baldus de grillanego.
Cf. HSL 18.95: od. Grillano, top., connesso con grillus,
gryllus.
L grillus. D grillano.
grillia sf. “griglia, inferriata”
GR 54 (Nizza) pro una grillia ferri posita in fenestra dicte domus.
grillus cognome
SC 294 a.1157 amicus grillus. RCA 269 a.1168 lamberti
grilli. DDG 214 a.1376 anthonius grillus. DDG 276
a.1376 in cocha iohannis grili. RPV 137 a.1387 (Sav.)
emanuel grilus.
PSN 97 n.: “grillus < grullus, gryllus “porco”: n. di
umiltà cristiana”.
L (de) grillanego. grullus.
438
grix
grimaldi cognome
SCT 76 sg. a.1278 (Gen.) in ianua, in contrata castelleti
super terra sive solum grimaldorum. DDG 267 a.1376
benedictus de grimaldis.
L grimaudus. D grimaldi.
grimaudus n.p.
LJ.2 481 a.1319 (Sanr.) grimaudus baraba.
L grimaldi. D grimaudi.
grimpa sf. “specie di tunica”
LMS 137 a.1222 item una grimpa.
DUC.4 112, 135 grimpa, guimpa: peplum, velum muliebre quo etiam utuntur monachae, quod guimpe vocant.
griparea sf. “specie di nave da trasporto”
TL.1 332 a.1455 gripaream unam cantariorum portate
duo milia vel circa theucrorum.
DUC.4 112 griparia: navis quaedam venetorum. CIV
109 sg. ven. griparia, prima attestazione a.1363, sempre
in documenti relativi al Mediterr. orientale < gr. gruparáa s. xv. “nave”.
L griparia. grippus.
grippus sm. “nave veloce da trasporto”
DMC 449 s. xv. vendicio introitus barcharum, lignorum,
gripporum et quorumcumque navigiorum. –– a quocumque patrono sive ductore alicuius grippi sive barche, discoperti sive discoperte.
Cf. VIT 1037: ven. gripo, it. grippo, a.fr. grip. CIV 111
sg.: ven. gripo < gr. grépoj. C.MANFRONI, GSLL 1
(1900) 105: affondamento di un grippo nel porto di Famagosta, ca. 1442.
L griparea.
gris sn. “panno o pelliccia di colore grigio”
CA 593 a.1292 item una furrura de gris. NL.2 225
a.1225 petias iiii. pannorum lane que dicitur gris monton.
L griseus. veyrgris.
grisela sf. “graticola”
PVP 265 a.1462 item ramirolus unus rami cum una grisela ferri talle qualle.
L grixella. D grisela.
griseus / grisius agg. “grigio
CGS.1 358 a.1160 v. pellicias grisias. OS 49 a.1194 vestes sericas, ornamenta varia et grisia. CDC 289 a.1393
pannus griseus.
grisius / grisus sm. “panno o pelliccia di colore grigio”
CGS.1 358 a.1160–– cepi a te… milliari<or>um grisiorum ratiocinatum in lb. xxv. SSL 204 a.1336 mantellus… cum caputio de scarleto fodratus de grisio. –– caputium de blado fodrato de griso.
Cf. ACS 25 a.1330 (Verona) centum brachia grixii.
L grixius. grixo. grixus. desegrixatus. D grizo.
grissus agg.
RPV 206 a.1201 (Sav.) coopritorium grissum scarlate
vermilie.
grita cognome
CAC 91 a.1179 (Sav.) petrus grita. CAC 179 a.1180 petrus gritta. BSR 205 (= PAC 17) a.1186 iohannes grita.
GC 23 a.1191 a iohanne grita. GG 412 a.1203 resonati
grite.
L gritii. D gritta.
gritii top.
TAL 19 a.1326 (Alassio) terra de gritijs.
L grita.
grixella sf. “graticola”
PVP 240 a.1456 item grixella una ferri.
PVP 107.
L grayxela. grisela. D grixella.
grixella cognome
LJ.1 1304 a.1359 gullielmi grixelle.
grixengra top., centro di produzione di stoffe?
GG.2 216 a.1205 pecias iii. de stanfortibus grixengre.
grix
grixius agg. “grigio”
COS 67 a.1186 duas pennas grixias et tres rusas.
L griseus.
grixo n.p.
SRC 155 a.1263 (Sav.) grixo de legino.
L grisius.
grixus agg. “grigio”
GG.1 251 a.1203 penam unam grixam. GG.2 316 a.1206
pelliciam unam grixam.
L griseus.
grodare vb. “cadere”
GR 2.37 (Vezzano) fructus olivarum, castanearum et
quercum grodantium in terris alienis, invito domino terre
in qua grodaverunt colligere nemo audeat.
D cruà. grudare
grognus sm. “stagno, palude?”
GR 54 a.1363 (Diano) nulla persona audeat accipere vel
deportare alienos lapides de grognis, tam de illo orientis
quam de illo occidentis… –– quelibet persona de diano
debat ire ad tirandum de lapidbus in dictis grognis; in
dicto grogno orientis in quolibet anno ponantur et plantentur pali lignei.
Cf. DUC.4 114 sg. grognius, gronna.
grogum sn. “muffa”
LG 406 (=SFG 1.185 n.) a.1383 vinum quod sapiat acetum vel sentiat de ponto, vel de grogo, vel de marcido.
LG 445 a.1383 vuinum quod sapiat de ponto, grogo vel
muffa. LG 471 a.1403 de vino quod sapiat grogum, pontum, marcedum.
REW 2337.
gromettus sm. (mar.) “mozzo”
JAN.2 238. Cf. REW 3879.
gromoxellus sm. “gomitolo”
FNV 341 a.1259 (Capriata) gromoxellos filati tres stupe.
L gomitellus. gromulus. lumexelus. D grumiscelu.
gromulus sm. “bobina di filo”
GR 54, 104 a.1642 facientes pannum albaxei teneantur
ordire de viis xiii cum xxx gromulis pro qualibet via.
gromus sm. “grumo”
LJ.2 48 a.1282 frangere et spezare gromos salis.
D gromo.
groncus sm.
CDC 29 a.1386 gronchorum fardellus i. (elencato insieme a riso, zafferano, cera).
groncus sm. (ittiol.) “congro, grongo”
PPV 87 a.1370 (PortoV.) groncum et tonnos.
L grungus. D gronco.
gronda / grondana / grondaneta sf. “gronda, grondaia”
BSR 330 a.1218 et surrexit et venit in grondam bocacii.
MCD 49 a.1496 (Finale) grappas da gronda. DSP 248
a.1543 de cornixionis ponendis domibus ac grondanis videlicet quantum exire possint extra murum. –– nec possint excedere a dicto muro… computatis cornixionis et
imbre seu grondana palmos duos. FST 89 a.1592 (Triora) de stillicidiis descendentibus super aliena tecta, id est
de grondis. GR 2.29 (Benne) qualiter aqua grondanetarum et sediminum debeat discolari.
L grunda. D grondana.
grondaria sf. “grondaia”
GSS 64 a.1330 (Sarz.) porticus cum tota grondaria.
L grunda.
grondona top.
CDG.2 64 a.1166 albertum de grondona et rufinum de
valentia GVG 9 a.1192 rubaldus bucaxanus de grondona. LJ.1 427 a.1198 in castro montis maurisini grondone. LJ.1 491 a.1202 illi de grondona… curiam grondone.
PPE 246 a.1261 loco ubi dicitur grondona. GVG 153
a.1262 in territorio grondone.
gronus cognome
MIA 86 a.1264 (Sav.) ansaldum gronum.
439
grop
gropa sf. “sporta, gerla?”
LEM 258 a.1259 item grataroliamm et gropam.
Cf. DUC.4.115 grop “sporta… a groppa, clunis, quia super groppam defertur.
groppalem sm. “fune del gavitello dell’ancora”
PLL 469 a.1441 groppales petios n. 7.
L gropialem. D gripia.
gropallus cognome
LJ.1 1387 a.1261 sabor gropallus.
L gropus. D gropallo.
gropia sf. sf. “gancio?”
PVP 283 a.1488 item patela una cum sua gropia.
Cf. PVP 197.
D gropia.
gropialem sm/f. (mar.) “cavo di ormeggio della
nave”
PLL 468 (= VFD 224) a.1441 item gropiales petios n. 11.
BGS 82 a.1248 item mollam novam de gropialibus et
aliam mediam mollam novam cum gropialibus decem.
BGS 94 a.1251 et cum mollis decem de gropialibus novis. BSL 31 a.1251 mollas sex gropialium. FNV 164
a.1251 cum mollis sex gropialium novorum et cum omnibus aliis gropialibus quas habemus pro dicta nave.
DUC.4 115 gropials: funis ad retinendam navem, Gall.
croupière vel croupias.
gropialem sm. (mar.) “fune del gavitello dell’ancora”
BSL 31 a.1246 item quelibet dictarum anchorarum debet
habere gropialem unum novum.
JAN.
L groppalem.
gropinesa top.
SCT 15 s. xii. (La Spezia) ad gropum grandum gropinesa terra ad laborandum.
L gropus.
gropo elem. topon.
RCA 292 a.1031 da alio latere fine gropo marcio BG 180
a.1484 (Sav.) usque ad aquam correntem in valle cui dicitur lo gropo della sarchera… ad dictum groppum
L gropinesa. D gropo.
(de) groppo cognome
RCA 94 a.1153 guilielmus de groppo.
groppum top.
LJ.1 1029 a.1248 comunis et hominum de groppo. GSS
44 a.1330 (Sarz.) groppum, galinarium, calixagna.
gropus sm. “altura tondeggiante”; elem. topon.
SCT 15 s. xii. (La Spezia) ad gropum grandum gropinesa
terra ad laborandum. SRB 205 a.1225 (Sav.) usque ad
gropum in quo est crux sculpta. RCP 174 a.1233 (Sarz.)
venendo superius per canale usque ad groppum rosetuli
et a groppo rosetuli veniendo superius… SRB 193
a.1252 (Sav.) usque ad gropum superiorem qui est desuper ecclesiam sancti nicolai, in quo gropo est lapis magnus acutus… et ab isto gropo usque ad gropum qui est
in costa subtus ecclesia sancti stephani. PRV 50 a.1295
(Sarz.) usque ad groppum fuschum. SRC 311 a.1296
(Sav.) ab illo fonte usque ad gropum superiorem… in
quo gropo est lapis magnus acutus.
G.PETRACCO SICARDI, BLig 29 (1977) 14: cruppa, germ.
*kroppa.
L gropallus. gropinesa. D groppo.
gropus sm. “grumo”
SSA.2 142 a.1345 (Sav.) nec vendere gropos pro bona lana.
gropus sm. “nodo, filo intrecciato?”
AMSSSP n.s. 11 (1977) 59 a.1454 gropum unum perlarum veracium continens pecios centum sexaginta quatuor. PVP 247 a.1458 item propum unum perlarum.
L agropare. D gruppo.
groppus sm. “sacchetto sigillato?”
DDG 660 a.1377 pro auri groppo i. per £ cl. delato de valencia.
Cf. IVI, Gloss.
gros
grossa sf. “grossa, misura di quantità: 12 dozzine”
DDG 671 a.1377 pro busiorum grosse cxxxx. CPB 245
a.1388 (Piac.) item quatuor grossas de augetis de cervio
et soata. –– itelm duas grossas de fubiis feri inter parvas
et magnas. PVP 294 a.1494 debent pro grossis 22 alutarum £. 22.
D grossa.
grossatus agg. “spesso, grossolano?”
RII 11 (1956) 123 a.1463 (Tenda) per instrumentum publicum scriptum et fieri rogatum per guillielmum gelini
notarium publicum… in apapirum grossatum, quod incipit
in sua tercia linea pornaxii et finit in eadem pecia terre.
grossetudinem / grossicies sf. “spessore”
DNB 23 a.1187 bordonales… omnes in longitudine goas
vii. et duos in amplitudine palmos ii. et quarta et grossetudine palmos ii. minus quarta, alios ii. in amplitudine
palmos minus digitum i. in grossicie digiti et grossos palmum 1 1/2.
L crositudinem. grossicium. grossus.
grossicium sn. “spessore”
DNB 22 a.1184 trabes… longi de cubitis vii. … et in
grossicio semidigitum i.
L grossetudinem. grossities.
grossities sf. “larghezza, spessore”
FSL 96 a.1404 (Sav.) ad iustam mensuram canelle que
canella sit et esse intelligatur palmorum duodecim in altitudine… et unius palmi cum dimidio in latitudine seu
grositie.
L grossicium.
(in) grosso loc. avv. “all’ingrosso”
GDN 639 a.1254 (Noli) revendat vinum minutum seu in
grosso. RVN 124 s.xiv. (Noli) vendi in grosso. LJ.2 740
a.1365 mercatores ianuenses merces eorum possint vendere minutatim seu in grosso. CCS 32 a.1414 (Celle) si
venditio… facta fuerit in grosso. SOV 275 a.1428 (On.)
liceat vendere in grosso.
L (ad/in) grossum. grossus. D ingrosu.
grossonus sm. “moneta d’argento toscana, pari a 21
quattrini”
PVP 252 a.1458 moneta reperta in petio, videlicet grossoni pecii cxxi.
L grossus.
(ad/in) grossum loc. avv. “all’ingrosso”
SRC 260 a.1273 (Sav.) non vendet in grosum. RVN 122
s.xiv. (Noli) si granum vendetur in grossum. GR 2.38
pro pannis emendis ab aliis mercatoribus ad grossum vel
ad talium.
L (in) grosso.
grossus agg. “grosso, grande, spesso”
DNB 22 a.1184 trabium xxviii longitudinis … et crositudinis … et latitudinis … et debent esse equales grosse
et late. BNA 264 a.1260 (Vent.) balistam unam… grossam. CA 598 a.1292 in grossa carne xxv. asp. (I VI ,
Gloss.: “carne di bestia grossa”). SSA 196 a.1345
(Sav.) quando campana grossa pulsabitur ad stremitam.
CST 168 a.1381 (Taggia) et illud (instrumentum) ponere
in cartulario grosso ad minus unius quaterni appapiri.
LG 421 a.1383 dalfini autem, serasie grosse et alii pisces
bestinalles. LG 958 a.1404 si… campana grossa sonetur
ad stremitam.
L crossu. degrossare. grossetudinem. (in) grosso. groxetus. D groso.
grossus sm. “moneta, pari a quattro denari di lira”
CP 939 a.1348 pro ducatis auri duobus millibus… et
grossi tribus. DKR 27 a.1408 ab eo… recepisse in accomendacione lib. quindecim grossorum de bruges. CCS
69 a.1414 (Celle) pro qualibet appodixia… grossum
unum papalle. PVP 252 a.1458 moneta in argento, videlicet in soldinis et grossis.
L crossus. grossonus.
440
grun
grota sf. “volta, magazzino, bottega”
OS 24 ad a.1187 pisani… mercatores ianue omnes, quoscumque invenerunt, bonis suis expoliarunt, et de grotis
et toto iudicatu kalaris eiecerunt. VCB 
Scarica

Aprosio vol 1 - Storia Patria