8
GRISCHUN
VENDERDI, ILS 6 DA NOVEMBER 2009
Puspè
nagins raps
■ (cp) La Lia Rumantscha ha edì in nov
titel per giuvenils ed uffants dal stgalim
aut. Suenter in titel l’onn passà davart la
problematica da l’alcohol tracta er questa ediziun in tema brisant ed actual per
quella vegliadetgna.
Suenter la mesadad dal mais na resta
betg pli bler dals daners da giaglioffa dad
Alexa: lefzagl, glatscharia, vestgadira –
ella vul simplamain renunziar a nagut.
Per avair avunda raps fa ella bler: Emprestar dals amis e conscolars, raquintar
manzegnas e schizunt engular dals geniturs.
Alexa senta ch’i na po betg ir vinavant
uschia. Tuttina ha ella debits adina pli
gronds…
L’autur tudestg Kurt Wasserfall tematisescha la problematica dal mulin dals
daivets a moda cumpacta e concisa.
L’ediziun en rumantsch grischun è er
adattada per l’instrucziun. Il cudesch po
vegnir retratg tar la Lia Rumantscha u tar
tut las librarias per il pretsch dad 11.–
francs.
«Puspè nagins raps», Kurt Wasserfall
secundara I e II rumantsch grischun 98 paginas
A5 ISBN 978-3-03900-071-5 frs. 11.00
Frontispizi dal cudesch.
MAD
■ PARTIDA LIBERALA
Ledscha da scoula –
svelt e
sainza retardar
(cp) La pld/Ils Liberals piglian cogniziun dal fat cha la revisiun totala da la
ledscha da scoula douvra daplü temp.
Las bleras posiziuns inoltradas dürant
la consultaziun dumandan da surlavurar amo üna jada il sböz preschantà. Eir
la pld vaiva pretais quai in sia posiziun
impustüt aint ils seguaints champs:
Las lezchas e respunsabiltats dals
singuls acturs ston esser definidas plü
cleramaing.La ledscha da scoula sto as
basar süll’idea da la qualità. L’integraziun totala aint illas classas regularas
dad uffants cun dabsögns specials nu
va. La pld es amo adüna persvasa cha
la cumbinaziun optimala d’integraziun
e separaziun es la via güsta. Las parts
acceptadas da HarmoS, sco plans e
mezs d’instrucziun coordinats sco eir
l’armonisaziun dals böts da fuormaziun as sto chattar aint illa ledscha da
scoula. Quista nouva ledscha sto respuonder tenor la pld a las pretaisas
actualas e futuras areguard la scoula
populara. Perquai salüda la PLD.Ils Liberals Grischun la decisiun da la regenza grischuna da surlavurar fundamentalmaing la ledscha da scoula. Ma quella revisiun totala es urgiainta e necessaria (Rapport sur da las famiglias!) e
nu das-cha crodar tanter plattas chodas. La PLD.Ils Liberals spettan la ledscha nouva pel 2011 e’s mettaran aint
per quai eir aint il ram da la lavur i’l
parlamaint. Il capo nouv dal departamaint es clomà sü da tour in mans svelt
quist’incumbenza.
Regalai voss SMS a la scienza
Project per perscrutar la communicaziun per SMS
■ (anr/fa) Il project internaziunal
«SMS4sciences» ha la finamira
d’analisar las caracteristicas linguisticas specificas ch’ins po observar en
quest tip da communicaziun. En Svizra ramassan ins SMS en tut las quatter linguas. Be en Svizra vegnan tramess tenor la Swisscom mintga di 10
milliuns SMS tras la rait, ina cifra che
vegn anc a crescher. Las utilisadras ed ils
utilisaders dals telefonins scrivan lur
messadis senza sa laschar disturbar da
las reglas ortograficas. «Cunquai ch’i sa
tracta d’ina communicaziun sperta vegnan scursanids blers pleds ed expressiuns», di il docent Matthias Grünert
che instruescha a l’Universitad da Turitg linguistica rumantscha. Exempels
en rumantsch èn bndb («buna notg e
dorma bain») u cs («chars u cordials salids»), en tudestg hdl per «hab dich lieb»
(tut tenor er hdml per «hab dich mega
lieb») e per franzos «je tm», quai che signifitga «je t’aime». Cun il sustegn da la
populaziun vulan ramassar uss linguistas e linguists da las universitads da Turitg e da Neuchâtel 30 000 SMS originals en tut las quatter linguas svizras e
las autras linguas che vegnan utilisadas
en Svizra. Grünert è il consulent per la
part rumantscha. L’anonimitad è garantida, quels che sa participeschan pon
schizunt gudagnar premis attractivs.
Co far per sa participar?
Tut las utilisadras ed ils utilisaders da telefonins en la Svizra tudestga, taliana e
rumantscha vegnan supplitgads da trametter in SMS cun il pled START e lur
adressa dad e-mail (p.ex. START
[email protected]) al numer +41
79 807 8077 (gratuit per ils clients da la
Swisscom). Ins survegn alura immediatamain resposta per SMS ed entaifer ils
proxims dis via e-mail ulteriuras infurmaziuns e la colliaziun al questiunari online. Uschespert ch’ils participants sur-
«Buna notg e dorma
bain, chars salids»
giavischa l’autur da
quest sms. FOTO F.ANDRY
vegnan la resposta per SMS pon els cumenzar a trametter SMS ch’els han scrit
sezs ina giada (avrir l’ordinatur ‘objects
tramess’, tscherner in SMS e’l trametter
danovamain, questa giada al numer 079
807 8077). Sa chapescha ch’ins po trametter era SMS ch’ins scriva uss u ils proxims dis ad insatgi (tramettend quest
SMS a l’adressat effectiv ed il medem
mument era als scienziads). Uschespert
ch’ils participants tramettan enavos per
e-mail il questiunari als scienziads pon
els gudagnar premis attractivs, i-pods
etc., sch’els tramettan almain tschintg
SMS per emna. Ils SMS vegnan anonimisads. La rimnada dura fin ils 15 da december.
«Be mirveglias dal resultat»
Il project è tenor Grünert d’interess per
tut las linguas, ch’i na dettia fin uss naginas retschertgas che avessan ina basa
uschè gronda sco quest project. «Ins vu-
less analisar tge tip da lingua che vegn
duvrà e cumparegliar l’adiever tenor las
variablas vegliadetgna, um u dunna,
scolaziun, professiun, tut quai po influenzar l’adiever da la lingua per ils SMS.»
Interessant vegni ad esser, sco ch’el di
era, a cumparegliar las linguas. Ch’ina
lingua pitschna sco il rumantsch haja
forsa in zic dapli fadia d’etablir scursanidas che il tudestg, talian e franzos,
suppona’l. «Jau spetg cun mirveglias il
mument che la banca da datas vegn ad
esser fatga ed accessibla», di Matthias
Grünert, «jau vegn alura a tractar da
quests exempels en mias lecziuns da linguistica rumantscha.»
SMSscience, ina rait internaziunala
Il project vegn coordinà sin nivel internaziunal dal Cental, il Center per
l’elavuraziun automatica da datas
linguisticas da l’universitad da Louvain/Leuven en Belgia. Las universitads da La Réunion, da Barcelona, da
Birmingham, da Thessaloniki, las
Universitads da Neuchâtel e da Turitg sco era quatter universitads da la
Frantscha èn las partenarias da co-
operaziun en quest project davart la
communicaziun per SMS. Ellas èn
responsablas per ramassar e crear las
bancas da datas che cuntegnan tut ils
SMS ch’i survegnan. Responsablas
en Svizra èn Marie-José Béguelin e Simona Pekarek Doehler a l’Universitad
da Neuchâtel e Christa Dürscheid ed
Elisabeth Stark a l’Universitad da Turitg.
Redutgier formalitads da perscrepziuns
Parteida liberaldemocrata grischuna igls Liberals
gio fatg naufragi an Svizra. I seia da refusar l’iniziativa gist ord vista dall’economia d’export. Cun 61 NA tar 4 EA
on igls delegos e las delegadas dalla pld
grischuna refuso l’iniziativa. Sustign
ratscheva persiva dalla pld cantunala la
finanziaziun digl traffic aviatic.
DA GION NUTEGN STGIER / ANR
■ Dus gedas en cler NA ed en EA.
Chegl èn las parolas tgi la Parteida liberaldemocrata digl Grischun (PLD.Ils
Liberals) ò decidia per las proximas
votaziuns federalas. Per redutgier las
formalitads da perscrepziuns per interpresas pitschnas e masangas vign
lantschea ena iniziativa. Igls delegos e
las delegadas dalla Parteida liberaldemocrata (pld) cantunala èn sa radunos mesemda seira a Coira. An sies pled da bavegna ò Michael Pfäffli, igl parsoura digls
Liberals digl Grischun, tematiso curt las
lecziuns an Germania. Igl success dalla
fdp tudestga seia en cler signal tgi la libertad an Germania seia neida bler pi
strètga. Igls Tudestgs vegian avonda dallas redistribuziuns e dad esser manos digl
stadi. Els giaveischan dad esser respectos
daple ainten l’atmosfera privata, ainten
l’atgna responsabladad ed ainten l’economia da martgea. La Parteida socialista
seia igl pi grond adversari per la pld chegl
tgi pertotga l’economia e la politica da finanzas e taglia. Ena ruigna socialista scu
an Germania seia d’impedeir tant scu
pussebel. La pld digl Grischun accepta
chella provocaziun e s’angascha er igl
2010 an chella tgossa, ò detg Michael
Pfäffli.
I dat nigns argumaints ruschanevels
Igl teolog Peter Bernhard ò preschento
l’iniziativa tgi prevei igl scumond da minarets an Svizra. El ò detg tgi mintga persunga vegia igl dretg da practitgier liber
Tots dus on tschartgea da persvader igls delegos e las delegadas dalla pld digl Grischun:
Jon Pult e Tarzisius Caviezel (da san.).
FOTO G. N. STGIER
la sia religiun. L’iniziativa seia ena discriminaziun cunter la libertad d’opiniun.
La Svizra saptga betg sottametter agls
350 000 Muslims tgi veivan an Svizra
perscrepziuns scu tgi vegian da practitgier lour religiun. L’iniziativa dalla pps
promova dad esser cunter la pasch sociala. «I dat nigns argumaints ruschanevels
per sutigneir l’iniziativa», dei Peter Bernhard. Igls delegos e las delegadas on decidia sainza discussiun da refusar l’iniziativa e chegl cun 64 NA tar 2 EA.
Veiramaintg 10 000 posts da lavour?
Ena ulterioura votaziun federala tgi stat
an tavla igls 29 da november 2009 e
l’iniziativa tgi prevei da scumandar igl
export da material da ghera. Jon Pult, igl
parsoura dalla Pateida socialista grischuna, ò detg tgi cun esser la Svizra
neutrala vegia chella er da s’angascher
per la pasch. Cun exportar material da
ghera ins promova pitost las agressiuns
ainten las teras noua tgi igl material vign
exporto. El è er digl meini tgi constat
betg tgi 10 000 posts da lavour gessan a
perder schi l’iniziativa vign acceptada.
Tarzisius Caviezel, igl cunsiglier naziunal, è dantant persvadia tgi gist an vista
alla crisa economica è da tgirar e mantigneir mintga post da lavour. Ultra da
chegl vegian sumigliaintas iniziativas
70 ouras an en meis
88% dallas interpresas an Svizra èn firmas pitschnas u masangas. Ena gronda
part da chellas èn perfign interpresas da
famiglia. Igls davos onns è igl palpierem
da formalitads e las perscrepziuns adegna
nia pi grond er per interpresas pi pitschnas. La pld digl Grischun less cun
ena iniziativa redutgier chellas formlas
da perscrepziuns. Urs Schädler, igl parsoura dall’Uniun da mastirants e commers digl Grischun, ò detg tgi avant 20
onns ins veva an 30 ouras liquido las formalitads per en meis ed oz seian chegl 70
ouras. Da redutgier e da simplifitgier
chellas formlas da perscrepziuns seia indispensabel. Igl delego Dominik Infanger
ò detg tgi per mintga ampluia ins vegia
durant ena emda lavour cun igls blers
formulars. Savens saptgan igls patrungs
er betg scu ager e dovran ageid digl fiduziar schi betg digl advocat per amplaneir
or igls formulars. Unanim èn igls delegos
e las delegadas stos persiva da lantscher
ena iniziativa tgi prevei da redutgier las
formlas da perscrepziuns. Ainfra en onn
ò la pld grischuna da rimnar 4000 sottascripziuns. L’ideia vign sustigneida da
tots purtaders dall’economia, gastronomia ed agricultura.