2
LQ-GRISCHUN
VENDERDI, ILS 9 DA MARS 2001
■ GRISCHUN
■ TRIBUNA POLITICA
Contribuziuns
da cultura
(cc) Per interess culturals vegnan empermess 44 410 francs a:
– program annual 2001 dal circul
d’uffants Lollypop,
– cumpra da «Allegro con Spirito» dad
Alois Carigiet, 1976, skizza cun
tusch sin chartun, 49x75 cm,
– cumpra da «Madlaina Lys» da Not
Vital, 1979, tempera, 96x127 cm,
e
– cumpra da «Senza titel» da Stefan
Gritsch, dissegn cun rispli sin palpiri, 40x60 cm.
50 onns protecziun da lavinas –
viver cun ils privels da la natira
DA CUSSEGLIER GUVERNATIV
Projects
da votaziun dals
10 da zercladur
Ils 10 da zercladur vegni votà
davart trais projects federals e 3 chantunals.
Projects federals
– Midada da la lescha federala davart
l’armada e l’administraziun militara
(armas)
– Midada da la lescha federala davart
l’armada e l’administraziun militara
(collavuraziun en l’instrucziun)
– Conclus federal davart l’abrogaziun
dal duair d’approvaziun per crear
uvestgieus
Projects chantunals
– Revisiun parziala da la lescha davart
il diever dals dretgs politics en il
chantun Grischun (midada da l’artitgel 23)
– Nova lescha davart la protecziun da
datas
– Nova lescha davart l’organisaziun
dals Servetschs psichiatrics chantunals e da las chasas da dimora per
persunas cun impediments psichics
(lescha davart l’organisaziun da la
psichiatria).
Da las
vischnancas
Da princip vegn approvà il project
preliminar per renovar e sanar l’edifizi
vegl resp. per substituir quel cun in
edifizi nov da la chasa da tgira evangelica e da l’asil da vegls evangelic a Tusaun.
Als custs imputabels da ca. 9,9 milliuns francs vegn empermessa ina contribuziun chantunala da 50 fin 65
pertschient.
Per differents projects da construcziun da vias en il chantun vegnan dads
libers credits d’ina summa totala da
13,9 milliuns francs (mantegniment/
renovaziun A13 sin il traject tranter
Medel (Valragn) e Mesauc, correctura
da la via dal Güglia sin il traject Burvagn–Cunter, punt a spunda dal sviament da Casti sco er protecziun cunter
canera a Küblis).
Nus e la nova constituziun chantunala
DAD ARNO BERTHER
■ Sin l’entschatta 2003 duai la nova
constituziun pil chantun Grischun
entrar en vigur. Motiv e giustificaziun
da reveder l’urden fundamental è la
veglia da modernisar il stadi e da
tschertgar novas e meglieras schliaziuns per las tematicas specificas.
Quest process dovra creativitad ed è
collià tar blers – er tar nus Rumantschs – cun speranzas. En il sboz
per la nova constituziun chantunala è
la tematica da la trilinguitad e da la
convivenza da pliras communitads linguisticas en noss chantun tractada a
moda plitost bufatga, pac ambiziusa.
Per rinforzar la trilinguitad en noss
chantun èn necessaris in confess pli cler
al pluralissem linguistic e schliaziuns
pli detschartas en quest reguard.
Novs pleds – vegls cuntegns
Concepziunalmain sa basa la gestiun
da la plurilinguitad e da la convivenza
da pliras communitads linguisticas en
noss chantun fin oz sin duas pitgas.
Quellas consistan:
– entan conceder a las linguas minoritaras il statut sco linguas uffizialas e
da scola sin ils differents nivels organisatorics dal chantun ed
– entan promover ellas cun mesiras
specificas, surtut cun agids finanzials.
Quests concepts èn giuridicamain
consolidads dentant betg fixads expressivamain en la constituziun vertenta
che datescha dals 1892. Cun vulair inscriver quest status quo giuridic en la
nova constituziun chantunala vegn
stgaffì relaziuns cleras, quai è dentant
pli u main er tut. La dumonda è, sche
quai tanscha, respectivamain sche nus
Rumantschs pudain esser cuntents cun
quai.
Cunfins dals concepts
tradiziunals
Sco concept e strategia cardinala per
promover e mantegnair il rumantsch è
vegnì promovì ils davos decennis cun
fitg blera energia sia fixaziun sco lingua
uffiziala sin ils differents stgalims organisatorics. Schegea che quai conceda
en sasez in statut fitg confortabel als
Rumantschs, sto sinceramain vegnir
admess che l’implicaziun pratica da
quest concept n’è betg cuntentaivla.
Las experientschas dals davos decennis
zialmain lur svilup ed avegnir. Co pon
ins mantenair ina lingua cun negligir
l’existenza da la communitad linguistica e cunquai en in tschert reguard er
da ses basegns specifics? Han ins survesì quest aspect u tema il chantun vairamain sias minoritads linguisticas?
Cuntrari a las autras linguas naziunalas ha la Rumantschia nagins lioms
ad ina naziun-mumma en l’exteriur.
L’existenza mo linguistica e culturala
da la Rumantschia na tanscha betg. Ina
tscherta integraziun e reflecziun statala
è per mintga communitad linguistica
in ferment indispensabel per la formaziun d’ina vaira identitad. Ord quest
motiv èsi da postular almain la renconuschientscha da la Rumantschia ed
ina participaziun politica adequata per
ella. L’integraziun e participaziun da las
minoritads al stadi è betg mo expressiun dal respect envers ellas, mabain
fortifitgescha er la democrazia e lubescha a las minoritads da surpigliar la responsabladad per lur svilup ed avegnir.
mussan che i na po betg vegnir midà
essenzialmain il cumportament linguistic dals Rumantschs ed animà els da
duvrar consequentamain lur lingua en
contact cun instanzas uffizialas ed en
gremis politics. Cunzunt nua ch’il rumantsch è lingua cun-uffiziala dovra il
Rumantsch stediamain – sche na betg
schizunt per regla – il tudestg. Er l’introducziun dal reglament rumantsch
sin plaun communal n’ha – cun excepziun d’in elan inizial – en bleras
vischnancas betg midà la pratica linguistica.
Malgrà ch’ils cunfins dals dus concepts tradiziunals èn vesaivels, na reusseschi betg al sboz per la nova constituziun da sa deliberar or da quest claus
concepziunal. Uschia èn er las speranzas pintgas, ch’ina nova constituziun
cun quest cuntegn sappia midar ensatge per il rumantsch.
La Rumantschia n’exista betg!
Lingua n’è betg mo in instrument da
communicaziun. Lingua n’è betg mo
colliada ad in territori, ella è essenzialmain er colliada a persunas e purtada
d’ina communitad linguistica. Quest
aspect persunal da la lingua vegn negligì dal tuttafatg en il sboz per la nova
constituziun chantunala. Tenor quel
n’exista la Rumantschia betg!
La nova constituziun parta da la ficziun d’in pievel grischun unitar e snega
l’existenza da minoritads permanentas
sco las minoritads linguisticas. Basegns
specifics da quellas vegnan respectads
da la maioritad mo uschè lunsch sco
quai plascha ad ella. Exposta tala moda
a la bainvulientscha da la maioritad è la
Rumantschia vegnida disziplinada da
na betg esser memia pretensiusa. Igl è
vesaivel che questa concepziun da democrazia ha ina forza uniformatorica
ed è tut auter che adattada per in stadi
pluralistic. La declamaziun festiva en la
preambla da vulair mantenair la trilinguitad sa manifestescha areguard quest
fatg sco frasa.
Schliaziuns necessarias
èn enconuschentas
L’integraziun e participaziun da gruppaziuns da persunas en il stadi n’è betg
ina figura giuridica nunenconuschenta.
Sumegliantas schliaziuns èn er previsas
en la nova constituziun chantunala per
las communitads religiusas (art. 113 ss.
nCC) sco er en ina furma pli miaivla
per las partidas politicas (art. 26 nCC).
Er la cunvegna da basa dal cussegl
d’Europa davart la protecziun da minoritads naziunalas che è vegnì ratifitgà
da la Svizra formulescha en art. 15 in
«oblig politic» dad intender talas
schliaziuns per minoritads naziunalas.
La renconuschinetscha da minoritads e la concessiun da tscherts dretgs
collectivs è in instrument che ha gudagnà gronda attenziun ils davos onns e
che vegn discutà fitg intensiv en la
nova litteratura davart il dretg da minoritads. Tals dretgs vegnan considerads sco ina nova generaziun dals
dretgs humans e vegnan quintads – sco
ils dretgs individuals – tar il catalog
dals dretgs fundamantals.
Tema il chantun sias minoritads?
Fundament constituziunal indispensabel per mantegnair e promover la trilinguitad è la renconuschientscha da
las communitads purtadras da questas
linguas, en spezial da las minoritads
linguisticas e lur participaziun adequata a dumondas che pertutgan essen-
1
LQ
Seite 1
blackcyanmagentayellow
reclama
La Quotidiana 09-03-2001, p. 02
2
3
4
In statut per las minoritads
linguisticas en la nova constituziun!
Ultra da la fixaziun dal rumantsch sco
lingua uffiziala e da scola, pia da la
concessiun d’in «statut territorial», esi
5
perquai inditgà da postular er in «statut
persunalistic» per las minoritads linguisticas. In tal statut pretenda la renconuschientscha da la Rumantschia e
dal Grischuntalian sco corporaziuns
dal dretg public e la dotaziun da quellas cun dretgs da participaziun.
Fertant che la renconuschientscha
da las minoritads linguisticas da noss
chantun è in simpel confess esi grev da
s’imaginar co la participaziun da quellas savess vesair or concretamain. Quai
è pil mument dentant er betg necessari.
En la constituziun tanschi da renconuscher las duas minoritads linguisticas
da noss chantun e da fixar l’incumbensa da participar quellas adequatamain a dumondas che pertutgan essenzialmain ellas. Igl è lu il pensum dal legislatur dad eleger or dal vast repertori
da pussaivladads las schliaziuns commensuradas per noss chantun. I dovra
quà in process politic. Ch’in tal sa reussir e purtar schliaziuns fitg bunas e progressivas per in chantun pluriling
mussa l’exempel dal chantun Berna.
Conclusiun
La revisiun totala da la constituziun
chantunala porscha in’unica pussaivladad da reponderar strategias, dad amplifitgar ni midar talas. Questa chaschun duess vegnir tschernida per renconuscher las minoritads linguisticas
da noss chantun e per stgaffir la basa
constituziunala per participar quellas
politicamain a dumondas che concernan essenzialmain lur svilup ed
avegnir. Igl è cler ch’in tal postulat ha
mo schanzas, sch’el vegn purtà da la Lia
rumantscha e sch’ins anfla la coaliziun
dal Grischuntalian en special da la Pro
grigioni italiano.
L’artitgel da linguas proponì sa cuntantescha pli u main da formular festivamain quai che vala gia tenor chapientscha consolidada dal vegl art. 46
da la constituziun chantunala, dal
dretg da linguas federal e da la giurisdicziun da la dretgira federala. Jau sun
persvadì che nus na gudagnain strusch
ensatge uschia. Mo cun contanscher la
renconuschientscha da las minoritads
linguisticas e lur participaziun adequata a dumondas che concernan essenzialmain ellas, pudain nus far in vair
pass per dar dapli pais a la diversitad e
per mantegnair la trilinguitad da noss
chantun.
10 20 30 40 50 60 70 80 90 95 96 97 98 99 100