punts
Nr. 151
schaner
1/2007
annada 13 // Glion // pretsch frs. 45.–/onn
integraziun
dad ausländers ed unterländers
romantsch nai thankä!
pertge che magistras
finischan en la clinica
istorgias da la metro
da paris ed il velo dad
amsterdam
+10% gratuit ord
la quotidiana
foto dal teater «A. è in’autra» (Domat, 2002)
editorial:
bels pleds
cuntegn nr. 151
dad Ursin Lutz
A la tschertga d’ina identitad -
3
Intervista cun Dean Causevic
da Chatrina Josty
Romantsch nei dankä!
4
da Flurina Badel
«Ozildi ha la populaziun plitost 5
da sbatter cun persunas digl ost»
dad Ursin Lutz
Integraziun: 6
solidaritad per buglialatgs?
da Silvana Derungs
las punts politicas: 8
asilants en lieus turistics da Jon Pult e Roman Liesch
amsterdam: il velo
11
da Donat Caduff
magistras.ch: lain integrar...
12
da B & B
la soap: Il temp s’müda
13
da Tinetta Rauch
Che vita da chans:
14
Das-cha preschantar: Birba
da Fadrina Hofmann
«Legia quei cudisch balurd»
14
dad Ursin Lutz
fumetto 15
da Jon Bischoff
Radio Romontsch:
16
integraziun dalla giuventetgna?
da Martin Blumenthal
One year in Paris: 17
Faut voir comment on nous traite
dad Anna Serarda Campell
vias a la mate­ma­tica 1
18
da Martin e Gion-Andri Cantieni
ord la quotidiana
20
Suenter ina pausa da dus mais èn las PUNTS
puspè da return! Quai na vul però betg dir
che l’entir manaschi saja stà airi durant quest
temp e che la redacziun haja laschà brassar
ses venters nivs dal sulegl caribic. Nus avain
finalmain ristgà da prender a mauns il project
RESTRUCTURAZIUN (oh tge bel pled...!). Ils
prims fritgs da questas stentas, chars lecturs
e charas lecturas, tegnais Vus gist en Voss
mauns.
Sco puntissimo da quest’ediziun avain nus
tschernì in auter bel pled: INTEGRAZIUN.
Integraziun – in pled ch’è actualmain en tut
las buccas e gasettas. Il cas dals violaders balcanais da Turitg vegn mess en relaziun directa cun problems d’integraziun, ed en connex
cun la politica da linguatgs chantunala cumpara questa noziun era stediamain.
Fusiunar differentas parts ad in’unitad, integraziun vul dentant era dir d’agiuntar ina
part pli pitschna, ina part estra ad ina part
existenta e da cuntanscher che questas duas
parts sa cumportian. In’integraziun cun success pretenda uschia adina duas parts principalas: Ina part che sa VUL integrar e tschella
part che LASCHA integrar. Nua che questas
duas premissas n’èn betg ademplidas, naschan
conflicts e quai para dad esser pli e pli savens
il cas quests dis. Problems naschan era, cura
che la part ch’avess da s’integrar vegn uschè
ferma ch’ella po pretender da tschella part da
s’adattar e da far concessiuns. Uschia han ins
pudì leger dacurt en la gasetta, che numerusas fatschentas en differentas citads englaisas
hajan desistì da dar tempra da Nadal en ils
biros cun ornaments u d’organisar aperitivs
u perfin tschainas da Nadal – per tema da
s’exponer uschia ad attatgas da gruppaziuns
islamisticas che vegnan pli e pli numerusas en
l’Engalterra.
Lain però anc turnar in zic da nossas varts.
Nus Rumantschs pretendain adina da tut ils
esters che vegnan tar nus a star ch’els as integreschian dal tuttafatg, surtut ch’els emprendian entaifer curt temp a discurrer rumantsch
sco da baiver aua. Sche quai na funcziunescha
però betg uschè bain, èn els gugent la culpa
che noss linguatg e nossa cultura van plaun a
plaun a smerscha. Fissan nus Rumantschs lura
megliers en quest reguard? Quell’impressiun
na survegnan ins betg adina sch’ins vesa
quant svelt ch’ils Rumantschs emigrads as
chattan en lur novas dimoras ed organiseschan clubs rumantschs da quai ed uniuns
rumantschas da tschai. Guardond da questa
perspectiva na cumpiglia l’integraziun para
betg mo il sa VULAIR integrar ed il LASCHAR
s’integrar, mabain era il FAR integrar. Per
tgenina da questas trais variantas mussain nus
Rumantschs il pli bler interess?
En quest senn giavisch jau a vus tuts e tuttas
ina buna e critica lectura!
PS: reacziuns e brevs da lecturs èn bainvegnidas.
A la tschertga d’ina
identitad Intervista cun Dean
Causevic
da Chatrina Josty
In um sco in urs. Dean stat davant mai.
Puspè ina giada. Nus ans avain emprendì
d’enconuscher a Friburg, sco students da slavistica, ma en sasez plitost sco utschels da la
notg. Jau na sai gnanc pli, co e cura che jau
sun vegnida a savair, ch’el haja ragischs en la
Bosnia. Quai è però adina puspè stà in tema
da discussiun. Ed ina giada m’ha el ditg ch’el
saja vegnì integrà memia bain. Quai m’è
puspè vegnì endament, tal tema integraziun, en in temp ch’ins discurra pli savens dad
esters che n’èn betg integrads bain avunda.
Jau hai envidà Dean per savair pli precis, tge
ch’el manegiava, quella giada. Jau hai fatg
spaghettis e dumondas:
PUNTS: Dean, tgi es ti?
Dean: Oh, tge dumonda! Ta regordas dal film
“Anger Management”? En quel gioga quella
dumonda era ina rolla. In um dumonda quai
in auter e quel numna sia professiun, e lura di
l’auter, na quai na vi jau betg savair, enfin che
tschel flippa total…Ma jau vom ord via a tia
dumonda…
PUNTS: Tge quintas lura ti sco emprim,
sch’insatgi dumonda tai tgi che ti sajas?
Dean: Jau di: Jau sun naschì a Breitenbach,
quai è gist sper Brislach, nua che jau sun creschì si. En il chantun Basilea-Champagna.
PUNTS: Tes geniturs èn oriunds da la
Bosnia. Era questa derivanza in tema tar
vus a chasa?
Dean: Gea. Nossa mamma n’ans lubeva betg
da discurrer nossa lingua materna slava (bosniac-croat-serb) en la publicitad. Ma nus fragliuns discurrivan en sasez adina tudestg in
cun l’auter. En la pubertad ans turpegiavan
nus era. Jau aveva, u hai en sasez anc adina,
insatge sco ina crisa d’identitad.
PUNTS: Pertge?
Dean: Ma perquai che jau na ma sent betg
100% svizzer, ma era nagut auter, damai
che jau na steva gea mai insanua auter ch’en
Svizra. Cun studegiar slavistica ha jau sperà
da chattar mia dretga identitad. Ma quai n’ha
en sasez era betg gidà. Ma tuttina, ina chaussa
buna hai, en mes studi hai jau in grond avantatg grazia a mia derivanza. Jau stoss mo ir als
examens da linguatg, ed uschiglio na stoss jau
gnanc esser la.
Dean – el na vesev’ins propi betg savens a
l’uni. El vegniva mo mintgatant, dapli temp
passenta el cun ses hobbis. Dean è en ina corporaziun academica. En l’Alemannia. En las
vacanzas da semester emprenda el, e quai el
lieu : el è stà a Wladiwostok ed a Warschau.
E Dean s’engascha politicamain. El è commember dals giuvens verds dal chantun
Friburg. El ha era candidà per il cussegl grond,
ed ha fatg dapli che 700 vuschs.
«La glieud carteva però che jau saja in ester.
Ed a Friburg pon quels era candidar.»
PUNTS: Ti es memia integrà, avevas ti ditg
ina giada…Co avevas manegià quai?
Dean: Ma forsa quai cun il num. Che nus avevan l’impressiun da stuvair midar era quel per
esser integrads propi dal tut. Nus avain num
Causevic. Mia sora ed jau vulevan midar el
en “Causer”. Il rest da la famiglia aveva autras
propostas. Perquai che nus essan betg vegnids
d’ans unir avain nus lura laschà quai. U era
che jau n’hai insumma betg pli ina relaziun
cun in’autra cultura, quai n’è era betg ideal.
PUNTS: Il num, il –ic, quai para dad esser in
grond problem per tai…
Dean : Jau hai simplamain l’impressiun,
sch’insatgi m’emprenda d’enconuscher ed
auda mes num, che quel sa lura gist tut sur da
mai. Quai n’è betg uschè agreabel.
Adina puspè vegnin nus a discurrer davart ils
avantatgs che Dean ha tras sia derivanza. Betg
forsa dal –ic, ma segir dal linguatg. Dean è quel
che enconuscha in da la Macedonia che va
cul taxi a Friburg e che al fa adina in pretsch
special. Dean enconuscha ils “Türstehers”
da la Ex-Jugoslavia, tge che po era mo avair
avantatgs, ed el survegn era ina giada offert in
vinars en ina spelunca, dad in ustier da la ExJugoslavia ch’el enconuscha.
«Jau n’hai ussa betg las grondas amicizias cun
quels. Igl è plitost uschia, che els s’allegran da
vesair mai e da discurrer lur lingua materna
cun mai.»
Dean è quel che sa filosofar uras sur dals 10
ultims Papas u sur da sai-jau-tge versiuns da
la Bibla. Sch’ins dumonda però ad el, tge religiun ch’el haja, na survegn’ins betg ina resposta precisa.
«Sco uffant ha jau adina pretais d’esser
refurmà. Mo perquai che jau saveva ch’ils
refurmads na stuevan betg ir ad uras da religiun.»
PUNTS: Che firads avevas lura a chasa?
Dean: En sasez quels dal Cristianissem. Mia
mamma, ch’è en sasez mez catolica, mez
ortodoxa metteva gronda paisa sin quai. Ed
en Bosnia, mes geniturs èn da Tuzla, là vivan
Muslims, Catolics, Ortodox, in pau tut ensemen, la fan els mintga festa, da mintga religiun.
Da pitschen hai jau ina giada ditg si in versin
dal Son Niclà en mia lingua materna. Quai era
cool, quella giada pudev’ins anc esser superbi
da savair quai, da derivar da la Ex-Jugoslavia.
PUNTS: Ed oz betg pli?
Dean: Na. Perquai ch’ins legia bler negativ
davart glieud dal Balcan n’è la reputaziun
insumma betg buna.
Pertge Dean e pertge integraziun? Jau hai
insaco nauscha conscienza da far tut questas
dumondas ad el. Perquai che jau al dun forsa
gist uschia l’impressiun d’esser auter. E jau
crai, che precis quai na vuless el betg esser.
Nus discurrin puspè dad insatge auter.
PUNTS: Has vis Borat?
Dean: Gea, ed igl ha en l’entir film mo circa 4
minutas che jau n’hai betg ris. Ma sas tge che
ma pareva interessant? En il film discurran els
tut il temp polac…
Dean Causevic ha 23 onns. El è creschì si en il chantun Basilea-Champagna e stat uss a Friburg. El studegia slavistica e scienzias politicas. Ses geniturs èn da la
Bosnia, els èn vegnids en ils onns 70 en Svizra. Dean
ha in frar pli vegl ed ina sora pli giuvna.
Romantsch nei dankä!
da Flurina Badel
H-P. maina daspö bod 15 ons ün hotel
in ün cumünet immez la periferia
rumantscha. Imprais rumantsch mai
nun ha’l e n’eir nun ha’l avant.
El laiva adüna fingià dir üna vouta
publicamaing che ch’el pensa dals
R u m a n t s c h s . Nat ü r a l m a i n v o u l a’ l
uossa (cha PUNTS til dà la pussibiltà)
restar anonim: “Di Romantscha sind
bissig und mä söll jo schlofendi Hünd
nöd weckä...wär jo au für’s Gschäft
nöd ä so guet...”.
« ...eu nu m’inrücl. Cun meis giasts discuorra
sà tudais-ch ed uossa vegnan eir adüna daplüs
Inglais pro no. Els han gust sch’eu e meis collavuraturs dschain “bun di” e “buna not” per
rumantsch. Hai, lura hana gust. (Ils giasts para
neir nu badan cha las camarieras han aint
costüms tirolais e na ils locals. Sun seis giasts
pluffers? Ma basta, quai füss ün’otra istorgia).
Ma daplü nu fà da bsögn. Perche as sforzar
per…quants discuorran insè rumantsch? E
quants discuorran l’idiom da quia? O dessa
imprender rumantsch grischun?
Ils indigens vegnan regularmaing in ustaria
(id es l’unica in cumün). Vairamaing suna
eir cuntaint ch’eu nun incleg tuot la politica da la maisa raduonda e tantüna neir nu
faina güsta bler schmertsch cun els. Els sezzan
plüchöntsch uras l’inlunga vi da la maisa e be
bognan ils lefs cun biera (ningün commentar). E sch’ün voul alch da mai lura po’l bain
eir discuorrer tudais-ch.
Minchatant am dal schon sülla nerva quist
teater chi vegn fat pel rumantsch, sco schi nu
dess plü important co quista lingua. La stagiun
d’inviern chi nu gira sco ch’ella stess, quai es
alch chi’m occupa propcha.
“Wer Romantsch frögt überchunt ä
tütschi Antwort“
Avant 15 ons, cur cha mia duonna ed eu
eschan gnüts sü da la Bassa ans attraiva impustüt l’hotel immez quista regiun turistica, la
bella cuntrada ed eir l’anonimità.
Il cumainzamaint es stat ter greiv e lura vaina
eir gnü da far bler pel hotel uschè cha bler
temp per contacts socials nu restaiva. Per mai
mai nun es quai stat ün problem. Eu n’ha
svelt tut sü contact cun oters hoteliers da la
val. No ans inscuntrain mincha quartal üna
jada. Lura discuorrina tudais-ch – no eschan
eir quasi tuots da la Bassa. Eu n’ha schon
l’impreschiun cha’ls activs quia nu sun indigens (aha, el manaia ils turistikers, ma eir
quai füss ün’otra istorgia.)
Per mia duonna esa stat bler plü important da
s’integrar culla lingua. Ella vaiva dafatta fat
ün cuors da rumantsch. Ma sün via o in butia
discuorrivan tuots automaticaming tudais-ch
cun ella. E quai eir sch’ella as daiva fadia e
cumanzaiva il discuors per rumantsch. Uossa
ha’la dat sü. Ella inclega però ter bler.
Forsa füssa stat oter scha no vessan gnü
uffants chi füssan its a scoula quia.
“T’Unterländer sölläd ihri Chind bringä und basta“
Ils Rumantschs sun schon ter bornats. Scha tü
est in ün lö cun duos Rumantschs stoust avair
fürtüna per chi discuorran minchatant eir üna
frasa per tudais-ch, uschè cha eir tü inclegiast
alch. Precis sco’ls Velschs. No Svizzertütschs
discuorrin però subit frances, eir schi’d es be
ün da la Svizra Francesa vi da la maisa, e quai
eir sch’el savess tudais-ch.
In general nun es l’acceptanza pels esters quia
fich gronda. Quai n’haja viss pro oters chi
sun gnüts sü da la Bassa per abitar quia. Blers
fan tuot per s’integrar, voulan tocker lapro,
s’ingaschan eir illa vita politica dal cumün.
A la fin finala nu tils vezzan ils indigens neir
davo 30 ons na sco ün dals lurs. Ed a la maisa
raduonda tuot chi blastema sur d’els (blasteman ils Rumantschs per tudais-ch o inclegia
H-P. istess daplü rumantsch co ch’el dà pro?)
La tenuta dals indigens: Quels da la Bassa dessan bainschi gnir a star ils cumünets da quista
val, ma be schi han uffants pitschens. Per cha
la scoula nu vegn serrada. Far las cumpras in
cumün per cha la butietta po restar. Imprender
rumantsch. Na surtour caricas politicas, eir
schi nu’s chattâ a ningün oter (e.u.i.). E cur
cha’ls uffants van davent per stübgiar o lavurar lura dessan tantüna eir güsta partir ils vegls
e na occupar las chasas ed abitaziuns. Far lö
per oters.
“Ä schöni Sproch ischäs scho aber das
sind no vili”
Na, gnir vegl nu vöglia quia. No vain cumprà
ün’abitaziun a Grindelwald. Là vaina eir blers
amis. L’infrastructura per attempads es simplamaing megldra, i’s neir nu douvra adüna
ün auto. Ma ün bel temp vaina schon gnü
quia, ed eir guadagnà bain. Eu craj cha giò
la Bassa nu vessa gnü uschè simpel d’implir
adüna la buda. Hai, la bella cuntrada am mancarà, las muntognas ed uschea. Ma lura gnina
no forsa a far vacanzas quia, giovar ün pa a
golf, viandar, ir culs skis. Ed eu dscharà “bun
di, arrevair e grazcha fich” per rumantsch e
varà ün plaschairun vi da quista lingua exotica…ha ha…ironia dal destin.» «Ozildi ha la populaziun plitost da
sbatter cun persunas digl ost»
dad Ursin Lutz
Giovanni Damiano ha 25 onns ed ei
carschius si a Rabius. Uss stat el ad
Andiast ed ei canzlist communal
da Vuorz ed Andiast. Ses geniturs
ein oriundamein dall’Italia dil Sid
(Campagna) ed han stuiu bandunar lur
patria suenter in grond tiaratriembel egl onn 1980. Cunquei ch’il bab da
Giovanni haveva gia luvrau inagada
el contuorn da Cuera ein ils Damianos
sedecidi da vegnir el Grischun.
Giovanni ha in frar ed ina sora.
L’emprema gada ch’jeu hai entupau Giovanni
sto esser stau en scoletta. Sch’el havess buca
giu bunamein mintga secund di saung-nas,
fuss el gnanc curdaus si a mi specialmein.
Auter ch’il fatg che Giovanni vegneva magari cun fretgs empau pli exotics per la pausa,
havess ei dau negins indezis che havessen tradiu ch’el seigi auters. Ed insumma - en scoletta fagev’ins gie buca da quellas ponderaziuns.
Perquei che ses geniturs seigien stai sfurzai da bandunar lur patria pervia da quei
tiaratriembel, seigien els vegni retschevi
fetg bein ella vischnaunca da Sumvitg. Els
hagien era survegniu tgunsch la permissiun da dimora aschia. L’integraziun el vitg da
Rabius seigi stada nuncumplicada ed hagi
buc fatg gronds problems. Il fatg ch’els seigien vegni en in vitg romontsch hagi fatg la
caussa bia pli sempla: Dad ina vart seigi ei iu
bia meglier d’emprender romontsch che quei
fussi stau il cass cun tudestg, e da l’autra vart
seigi l’atmosfera bia pli familiara en in vitget
ch’en in marcau pli grond. Per els affons seigi
l’integraziun mai stada in problem ni insumma in tema perquei ch’els seigien naschi tuts
en Svizra e carschi si a Rabius ed i leu a scola
e tut. Entras las differentas uniuns dil vitg e
la lavur seigien denton era ses geniturs stai
integrai ed acceptai fetg spert.
L’emprema gada ch’il bab da Giovanni ei staus
a mirar in giug da ballapei ein las differenzas
culturalas dadas a mi en egl pli fetg. Jeu havevel viu che ballapei stoppi esser zatgei bia pli
impurtont ell’Italia che tier nus, ina sort religiun. Talas emoziuns e tala passiun havev’jeu
aunc mai viu sil ni sper il plaz da ballapei.
Era cun pregiudezis ni clischés pervia da sia
derivonza seigi el strusch vegnius confruntaus
en tut quels onns. Secapescha ch’ei sappi dar
denter collegas ch’in ni l’auter «tili magari in
tup spruch», quei seigi denton mai manegiau
aschi serius. La populaziun hagi gie da sbatter
ozildi pli fetg cun persunas digl ost.
Dapi entgins onns ei Giovanni canzlist communal da Vuorz e d’Andiast. En quei post
eis el era adina puspei confruntaus sez
cull’integraziun. Dacuort seigi ina famiglia
portughesa tratga neutier. En quei connex
hagi el giu da s’informar partenent las permissiuns da dimora e plinavon seigi in dils affons
ella vegliadetgna da scola. Leu seigi aunc stau
da sclarir giu tut culs scolasts e cul cussegl da
scola. Quei seigi gartegiau tut dètg stupent
ed ei hagi legrau el dad haver saviu segidar
cun enzatgi auter. El schazegi aunc adina fetg
ch’el e sia famiglia seigien vegni pri si aschi
bein a Rabius, cun sia lavur hagi el uss bunas
caschuns da magari dar anavos enzatgei da
quei.
Sco ei s’auda per in bien talian ei Giovanni
fanaticher dad autos. El fa part dalla scena
svizra da tuning ed el separticipescha era a
differentas cuorsas. Igl Impreza Cup 2005
ha Giovanni gudignau ed igl onn 2006 eis el
staus secund. En quella scena hagi ei segir
dabia jasters, denton era leu seigien pregiudezis ni problems pervia dallas differentas naziunalitads strusch in tema. Quels che mondien a
talas sentupadas ni cuorsas vivien pils autos e
s’interesseschien era mo per quels.
Jeu seregordel aunc vid ina dallas empremas
gadas che nus essan stai ensemen en sortida
a Cuera. En in local havein nus giu da mussar
nossas cartas d’identitad. Giovanni ha tratg sia
permissiun da dimora. Igl effect tier nus tuts ei
plitost staus comics ch’enzatgei auter, era per
ils bodyguards. Giovanni seigi en princip cuntents cun siu pass talian. Cunquei che l’Italia
seigi ell’EU, hagi el certs avantatgs en tschellas
tiaras dall’EU, sco per exempel sin duanas ni
per vegnir atras contollas da pass. El sesenti
insumma pli fetg sco talian, buca mo perquei
ch’el vegni numnaus da differents collegas «il
mafioso». Cu el seigi denton ell’Italia tier ses
parents, vegni el adina titulaus sco «lo svizzero».
Integraziun:
solidaritad per buglialat
da Silvana Derungs
Els davos meins ei il plaid «integraziun» staus da leger ed udir quasi
dapertut. Gudignau brisanza ha quei
tema buc il davos pervia dallas violaziuns sexualas a Razén ni a Seebach,
nua che era giuvenils dad autras tiaras ein stai involvai sco delinquents.
En brevs da lectur vegn proclamau
privaziun dils dretgs da burgheis e
repatriament. Ils ins pretendan dad
ir entuorn precautamein cun quels
giuvenils. Quels stoppien vegnir susteni per sviluppar ina atgna identitad
respectabla. Auters ein buca surstai
ch’ils delinquents derivan dil bloc
digl ost ed ein dil meini da scatschar
dalla tiara quels che disturban la
pasch en Svizra.
“Tgei vegn aunc tut pretendiu dalla socie­
tad? Cura ch’jeu audel il plaid «integrazi­
un» stattan mes cavels tut agradsi.”
(ord ina brev da lectura en: NZZ am Sonntag dils
03-12-06)
Integraziun el decuors dil vargau
Avon 30 onns eran las petgas dalla politica
d’immigraziun la recrutaziun (ins duvrava
plazzas da lavur), la limitaziun (contingents)
e l’integraziun. L’economia carschenta func­
ziunava bein sco motor d’integraziun ed en
ils muments da recessiun vegnevan las forzas da lavur tarmessas a casa. Tochen els onns
‘80 ha ei funcziunau ch’il sectur da lavur ha
surpriu la rolla d’integraziun. Pér els onns ‘90
ei quei semidau: La recessiun cuntinuonta ha
menau ad ina gronda disoccupaziun surtut
tier las forzas da lavur jastras cun schliatas
qualificaziuns. Ins ha capiu che l’integraziun
sa buca pli vegnir segirada sur il plaz da lavur.
Ina secunda generaziun ei carschida neutier, cun in’integraziun buc adina reussida.
L’integraziun ei daventada e restada in tema
ord: ph akzente 4/2006
politic impurtont, ins ha duvrau ed encuretg
novas ideas per l’integraziun. Denton quei ei
in process ch’ins sa ni sfurzar ni scumandar,
silpli sustener ni impedir. San ins forsa sfurzar
enzatgi da s’integrar?
Effects dall’integraziun observan ins per exempel en las scolas: Statisticas han demussau che
la secunda generaziun ha fatg progress en la
formaziun ed ha per part schau davos ella la
giuventetgna indigena pertuccont prestaziuns en scola. Cheu san ins mesirar il success
dall’integraziun vid il success en scola – ed era
al plaz da lavur. Denton la repartiziun da lavur
ei buc eguala, ils jasters ein surrepresentai en
ils secturs da paga bassa, quei ch’ei in segn
per schliata integraziun. Jasters ein era surrepresentai en secturs da paga aulta (managers, professers, scienziai e.a.). Leu vegn denton buca discurriu d’in deficit d’integraziun,
mobein da concurrenza e dictat jester.
«Integraziun corrispunda a nossa visi­
un dil mund dad ina societad solidaria.
Solidaritad ei buc ina buontad bargialen­
ta sco quei ch’ei vegn savens beffegiau.
Solidaritad ei parentau cun il plaid solid
e quei vul dir stabil. Integraziun meina a
relaziuns stabilas senza tensiuns economi­
cas e religiusas.»
(Moritz Leuenberger en siu plaid alla radunonza da
delegai dalla PS dils 02-12-06)
Differenzas culturalas e socialas
Integraziun ei era d’observar els quatiers da
habitar: En mintga marcau pli grond dat ei
quatiers da jasters, era numnai «quatiers da
problems». Per part occupescha ina suletta
naziunalitad era entirs quatiers. Forsa che certins dad els resentan lu era buca ton il sforz
da stuer s’integrar, emprender il lungatg,
s’adattar a modas da viver e d’entrar en contact cun ils indigens, sch’els ein circumdai da
tgs?
parents ed enconuschents ed han gia enteifer il quatier ina buna reit sociala. In motiv
ei denton era che biars han l’intenziun – silmeins el mument cura ch’els arrivan en Svizra
– da turnar baul ni tard anavos en lur patria e
vesan cheutras lur dimora en Svizra sco temporara. Quella tenuta sa denton semidar cun
ils affons che van a scola, che han forsa serrau
giu ina scolaziun e che san buca pli s’imaginar
da turnar en lur tiara d’origin.
«Il capitalissem creescha quels affons e giu­
venils negligi cun stuschar las famiglias en
cundiziuns precaras. Certas mummas han
treis lavurs ed ei tonscha tuttina buca per
viver.»
(luvrer social en: WOZ dils 23-11-06)
Las scolas popularas han ina gronda procentuala da jasters en tals quatiers da problems.
Las schanzas da formaziun ed integraziun dils
affons ein mendras ch’en quatiers mischedai.
Quei ei lu il liug nua ch’ina integraziun malgartegiada s’effectuescha era en la qualitad da
viver. Integraziun ei adina enzatgei che succeda localmein. La problematica d’integraziun
va denton sur la damonda da jasters ora e
concerna era la damonda da paupradad. Era
indigens ch’ein pertuccai da paupradad vivan
savens en quels quatiers da problems. Ei
dependa pia buca mo dalla derivonza dalla
glieud, mobein era dallas relaziuns socialas,
dallas stresas socialas. Era la populaziun indigena paupra sto cumbatter encunter exclusiun sociala e desintegraziun. Tgi che anfla per
exempel buc ina plazza d’emprendissadi ha
independentamein dalla colur dil pass schliatas schanzas da far carriera en la professiun.
Savens eis ei denton buca clar d’eruir tgei problems che derivan dall’appartenenza ad ina
stresa sociala ni tgeinins ch’ein d’attribuir ad
ina naziunalitad jastra.
Spazis per l’integraziun
Il process d’integraziun ha tgunsch mintgin
da nus gia viviu inaga. Ins patratgi mo vid la
situaziun dad esser novs ni nova en ina gruppa. En tgei situaziuns essan nus integrai e
nua plitost buc? Co decidin nus, schebein in
niev en nossa gruppa da lavur vegn integraus
spert e bein ni buc? Tgei tratgan ils auters da
nus Grischuns che fundein in club grischun
scochemai che nus essan en treis en in marcau
ordeifer nies cantun? Ein quei forsa emprovas
da sedesintegrar e da restar denter «dils nos»?
Nua lein nus integrar jasters ch’ein vegni vitier
da niev? El quatier, al plaz da lavur, en scola,
ellas uniuns, en baselgia? Tgei manegein nus
cun promtadad per l‘integraziun ni cun obligaziun all‘integraziun? Pretender integraziun san ins buca per tuttas spartas dalla veta.
Quella sto succeder en in pèr loghens-clav
ch‘ein centrals en ina societad. Leutier s’auda
il temps liber segir buc. Era la moda da seves­
tgir ei caussa privata. L’integraziun al plaz da
lavur ei denton fetg centrala.
Cura e co succeda l’integraziun?
Integraziun ei in process bilateral che concerna tut ils pertuccai. Buca mo ils jasters ein
daventai sur ils onns ora Svizzers (nus astgein propi buc emblidar ch’ei dat immens biars
jasters integrai perfetgamein), era ils Svizzers
ein semidai cun tut ils immigrai ed han surpriu certas caussas dad els. Quei ein process
plauns che vegnan perquei buc adina percepi.
Ed insumma: Integraziun en tgei Svizra? En
quella dils vitgs dil Grischun ni en quella dil
marcau da Genevra? En quella da Basilea ni
dad Uri? Cura daventan differenzas culturalas
in problem en nossa Svizra che ha construiu sia identitad sin la differenza culturala?
Enconuschientschas da lungatg ein buca dispet
in indicatur per integraziun, pertgei lu vessen
per exempel certs Africans dad haver negins
problems d’integraziun en la Svizra romanda,
cunquei ch’els discuoran gia franzos.
Cura ein ins pia integraus? Cura ch’ins ha
medems dretgs sco ils auters. Cura ch’ins ha
las medemas schanzas e pusseivladads. Perquei
ei il pensum dalla politica d‘integraziun dad
eliminar barrieras d‘access giuridicas e socialas
aschi lunsch sco pusseivel: access a scola e formaziun, alla lavur, alla pusseivladad dad habitar ni ad organisaziuns. Mo haver access persul
tonscha buc, acceptanza e renconuschientscha
ston era esser avon maun. Per exempel quels
e quellas che han obteniu access ad in post ni
in uffeci entras la quota ein buca dispet renconuschi, l‘integraziun reussescha buc, sch‘ei
vegn negina acceptanza neu da l‘autra vart.
las punts politicas: asila
«
“Nus na vulain nagins asilants che pendan enturn en in lieu turistic.” Betg
direct ma circa uschè tuna quai giu da Lai ed or dal Partenz. La regenza grischuna ha decidì dus novs lieus per chasas per requirents d’asil. Empè da
Jon Pult ha 22 onns ed è student dad istorgia a
l’universitad da Turitg. El è cusseglier communal da la
citad da Cuira per il PS ed ex-president dals Giuvens
Socialists Grischun. El è oriund da Sent e stat a Turitg
ed a Cuira.
Viss dal punct da vista etic-moralic es il fat
cler. La reacziun da las autoritats ed eir da
parts da la populaziun da Vaz (Lenzerheide/
Lai) es fich problematica. I vegnan instituidas
duos categorias da persunas da citadinanza
estra. Prüma categoria: ils esters bainvgnüds.
Quia as tratta da persunas economicamaing
privilegadas. Tourists cun la pussibilità ed eir
l’intenziun da dar oura raps a Vaz. Segonda
categoria: esters na bainvgnüds. Quia as tratta
da persunas sainza raps e sainza perspectivas.
Umans chi han fat dumonda d’asil per pudair
mütschir d’üna realtà chi metteiva in privel
lur existenza o chi tils impediva da sviluppar
perspectivas per lur vita. Requirents d’asil sun
persunas chi mütschan da situaziuns da guerra, da persecuziun, da misergia o da povertà –
eir scha lur dumonda d’asil es gnüda refüsada.
Tourists invezza sun persunas chi’s pon permetter il luxus da pajar per lur recreaziun, per
lur giodimaint e per lur vöglia da far nouvas
experienzas. L’ingüstia es totala ed evidainta.
Ma i füss fos ed eir massa simpel da muossar
cul daint süllas autoritats e parts da la populaziun da Vaz exclamond lur inferiorità moralica. Id es fich probabel, cha minch’oter cumün
svizzer vess reagì sco Vaz. Il problem sta plü a
fond. La temma ed eir l’ödi invers ils uschedits
“asilants”, sta plü a fond. I da trais motivs fundamentals.
1. I nu s’as po negar il fat chi exista xenofobia in nossa società. Quai es üna temma chi’s
sviluppa in ödi invers ils esters. L’origen da la
xenofobia es ill’ignoranza, aint illa mancanza d’educaziun. Vaira es eir il fat, cha quista
xenofobia vain alimentada daspö ons dal parti
popular svizzer (PPS) e da lur guru Christoph
Blocher in möd demagogic e populistic. Ils
motivs sun exclusivmaing propagandistics ed
electorals. Grazia al discuors “dal maladöver
dal dret d’asil”, transportà dal PPS a la populaziun permanentamaing, il tema dal asil e cun
quai eir ils requirents d’asil svessa, han survgnì üna connotaziun negativa per fich blera
glieud. “L’asilant” es per blers a priori ün criminal.
2. La Svizra ha manchantà per ons d’integrar
üna part da seis immigrants. Eir scha la politica dals esters e cun quai eir la politica
d’integraziun nun han formalmaing da che
far cun la politica d’asil, han quistas duos
categorias politicas ün connex direct per üna
gronda part da la populaziun. Suvent nu
vegn differenzià tanter la problematica d’asil
e quella dals esters. In Svizra vaina problems
d’integraziun. Massa blers giuvens immigrants, impustüt dal Balcan e da la Türchia, nu
sun integrats bain avuonda. Quai voul dir chi
nun han las istessas schanzas co giuvens svizzers. Quist fat crea tensiuns e fricziuns. E tras
quai as crea eir xenofobia.
3. La politica d’asil chantunala e federala es
ün fallimaint. Üna politica chi s’as basa be sün
üna logica da repressiun nu güda a quietar la
situaziun. Ils problems existents vegnan be
aggravats. La “lex Blocher” (la nouva ledscha
d’asil) e la rigida effetuaziun da las autoritats
grischunas cul capo Martin Schmid, il cussglier
guvernativ, han l’effet cha blers requirents
d’asil in lur disperaziun sun bod obliats da
far maladöver da la ledscha. Implü sun gnüds
abolits pervi da motivs finanzials bod tuot
ils programs d’occupaziun per ils requirents
d’asil. Cuort: ils requirents d’asil in Grischun
sun persunas sainza drets, sainz’occupaziun e
sainza perspectivas. Üna situaziun predestinada per crear problems.
Vaz nu merita ün premi d’onur per sias resalvas moralicamaing problematicas invers ils
requirents d’asil. Il problem fundamental nu
reguarda però be Vaz, ma tuot la società svizra. Per til schoglier dovraina ün müdamaint
politic. Subito!
ants en lieus turistics
Landquart e Cuira duain quests ir a Valzeina ed a Lai. Quai ha provocà resistenza dals indigens, ma era dals turistichers. PUNTS interessa l’opiniun da dus
politichers giuvens. Els han scrit lur opiniun tar la tesa da las PUNTS.
Drogas, violenza, anguladitschs…, la tema
ò fatschas zont multifaras. Igls indigens sa
dostan ancunter la tgesa per requirents d’asil
– per dretg ni betg?
Igl departamaint da Martin Schmid ò daveiras tscharnia en fitg bel domicil per igls requirents d’asil. Manevel digl lai e digl centrum sa
laschigl sieiramaintg veiver bagn!?!
Igls indigens sa dostan, els teman pigls turists
(forsa er per sasez, ma chegl è ena otra
dumonda e cò betg igl tema). Plazzar ena tgesa
per requirents d’asil anmez en li turistic - ena
ideia zont stupida!
Igl cantung Grischun veiva digl turissem,
igl turissem è ena fitg impurtanta pitga
dall’economia. Siva da ples onns vo igl domber dallas pernottaziuns gio anavos marcantamaintg. Igl è da sa dumandar tge tgi chels pêr
turists, tg’ans restan anc, giaveischan, per tgi
nous saptgan aglmanc mantigneir chels scu
giasts.
Igls giasts dereivan per part dalla Bassa e per
part dad otras teras. Ia sung persvadia, tgi
nign da chels ò chitos da raps. Ena gronda
part dereiva da martgeas ple u manc gronds,
per ena bunga part gliout pi nobla, gliout tgi
veiva isolo digls problems, en po davos la
gligna. Problems da raps e lour consequenzas
canoschan els angal ord gasettas e films, violenza è quasi inexistenta (Pigl cass schi egn
da chels turists vess casualmaintg gist da liger
chesta gasetta: Betg piglie per mal chegl tg’ia
va scretg! Ia sung cuntaint per mintga giast
tgi vign ainten noss bellezza cantung per far
vacanzas!). Ia am sa metter avant, tgi blers
giaveischan simplamaintg en tochign “heile
Bergwelt”. En mond, tg’è anc an urden, gliout innocenta ed originala, ena bellezza nateira per saveir lippar per en curt taimp da lour
mintgade – chegl èn tgossas tgi la gliout giaveischa. Tge reacziun caschunga chesta tgesa
per requirents d’asil anmez chesta idilla muntagnarda tigls turists?
Igl impurtant è an nom da Dia, tge tgi signour
Müller da Stuttgart ni donna Leutschi da
Turitg painsan. Els èn igls noss giasts, els cun
lour raps ans pussibiliteschan pir d’ans prestar
en tal standard da veiver, da mantigneir las
nossas infrastructuras, las nossas veias e.u.a…
Els mantignan veiva la avagna principala digl
Grischun.
Ia sugn persvadia, tgi betg gist mintga giast ò
plascheir dalla surpresa da signour Schmid.
Problems on els gio avonda sezs ed ainten
lour martgeas veigl mattagn er betg gist or
schi bagn. Ia crei, tgi (prest) nign da chels
turists ò gost d’aveir ena tgesa da vacanzas an
vischinanza d’ena tgesa per requirents d’asil.
L’egn ni l’oter varo er pregiudezis, pregiudezis
anvers funtangas da prievels potenzialas – schi
chels chitos èn giustifitgias ni betg, è puspe
ena otra dumonda.
Risguardond igl fatg da chel punct da vista,
mareta la decisiun digl departamaint da
Martin Schmid angal notas insuffiziaintas! La
concurrenza da destinaziuns turisticas è fitg
gronda e vasta, an Svizra scu er ordvart, ed ia
crei tgi seia nurant e da levsenn da far ampro
vas, pertge igl giast tg’è eneda pers e vign cuntaint an en oter li da vacanzas, turna sieiramaintg betg ple!
Igl davos taimp ò la regenza grischuna do ena
tala fadeia per migliurar las structuras e far
pi cumpetitiv igl turissem grischun, ma plazzar ena tgesa per requirents d’asil anmez (!)
en li turistic è en fitg grond pass anavos an la
fallada direcziun ed anvers anor en fitg schlet
signal.
Stgise, tg’ia va da far adiever digl lungatg
tudestg, ma an igl mies lungatg mamma na
catt ia nigna miglra expressiun e nign migler
cunsegl per la regenza grischuna: “Wehret
den Anfängen!”
Agl departamaint da Martin Schmid giaveisch
ia igl curaschi da vaseir aint igl sies sbagl, star
tar chel e metter an urden la tgossa. Ia va
mianc gost d’am metter avant, tge tgi marschess ainten chest cantung sainza turissem…
Ena rosa ò Martin Schmid marito per las sias
abilitads scu tiradour. Tutgia ò el en li turistic
cun ena tala novitad anmez igl cor – speranza
betg mortal. Igl strateg Schmid survign da me
dantant angal en cactus – mengia cuntradictoric è chest signal allas fadeias da restructurar e
migliurar las structuras digl turissem, tgi è nia
emess igl davos taimp dalla regenza.
Roman Liesch ha 20 onns e vegn da Brinzauls. El ha
fatg la matura e lavura en il mument. L’onn proxim
cumenza el in studi da matematica a l’universitad
da Turitg. El è en la suprastanza da la giuvna partida
populara dal Grischun.
SPEGRU
Vies contact fidau.
… per la giuventetgna. La giuventetgna ei nies avegnir. Avegnir munta surviver. Per mantener e schurmegiar nies avegnir s'engaschein nus per la segirtad ed il
svilup da nossa giuventetgna.
aurax – tschun interpresas che s'engaschen per la giuventetgna.
aurax ag | via dil glogn 22 | 7130 glion | tel. 081 926 26 26 | www.aurax.ch | [email protected]
GIUVENTETGNAINDD
10
xPERMINTGAGUST
CUMPOSIZIUNCREAZIUNSQUETSCH
SPESCHAEGRàNENFELDER
STËDTLISTRASSE\GLION
TEL\FAX
WWWSPEGRUCH
Amsterdam ei in lessig marcau. Las stizuns da
victualias siaran buca las sis la sera, mobein
pér las diesch, certas stizuns siaran schizun
pér tard ella notg cura che jeu sun schon
vida durmir. Sche ti has gust sin in paunin da
mesanotg, lu ei quei buca problem. Dapertut
mon jeu mo cun velo. Quei ei pli bienmarcau
che la metro e pli bienmarcau ch‘in auto. Jeu
hai cumprau in velo per diesch euros. In velo
d’armada vegls sco paun e latg che ei matei
vegnius cumpraus ed engulaus zacontas gadas.
En mintga cass eis el uss caputs. Jeu sai persuenter empristar il velo dil frar da miu vischin.
Quei ei fetg gentil. Tscheidi sun jeu ius cul
velo en ina stitgetta. Aber spert ei stau taccau
si la ruosna. A Holland eisi pli cumadeivel dad
ir cun velo ch‘en Svizra. Cheu drovas buca
segiradas da velo. Cheu drovas buca numera
da velo. E mintga via ha sia atgna spura da
velos. Tut ei flach. Ti sas seser sin in velo en
dus, ni en treis ni en trenta sche ti vul. Tgei
ch‘ei denton buca lubiu ei dad ir senza cazzolas cura ch‘igl ei stgir. Jeu mon bugen cun
velo ad Amsterdam, cunzun sch‘ins sa vargar las colonnas dad autos ni schular cun in
40 per las vias da transit pil center entuorn.
Aber il pli lessig era tscheidi (jeu sun staus
tier mia ex-WG-conhabitonta per lavar resti
cunquei che jeu hai buca maschina da lavar,
aber da quei forsa in’autra ga), pia amiez la
notg era schabegiau zatgei marviglius. Jeu
mavel da quei patgific per las vias entuorn e
tuttenina hai jeu sefatg en ch’jeu sai ir cun
velo senza pusar ils mauns sil tgamun – freihändig aschidadir. Juhui. Quei era in tec sco
per l’emprema gada ir a pei, ni silmeins bunamein. Quei emprendan ins atgnamein schon
sco affon, jeu pia pér ussa.
amsterdam:
il velo
da Donat Caduff
Donat Caduff (24) ei layoutist da PUNTS e studegia
alla scola d’art Rietveld ad Amsterdam. El raquenta
da siu mintgadi ella capitala hollandesa.
Jeu stun en in studio, partel pia buc ina wg.
Aschia hai jeu era negins conflicts pervia da
lavar giu ni da schubergiar. Miu studio ei
pigns, surveseivels ed ha il scharm d‘ina cella
da paders ni da perschuns. Tuttina san ins
star lien tut en uorden. Miu studio ha cuschina e tut. Jeu stun ella siatavla alzada e vesel
tochen tier ils sgrataneblas da tschella vart dil
marcau. Tochen uss lasch jeu buc encrescher.
Ad Amsterdam vivan ins grad aschi bein sco
si tier nus, mo ch‘ei dat cheu buc andutgels e
plain in pigna. Il da magliar ei in tec industrials e magari disgustus, aber per surviver tonscha ei. Magliar da rudien sai jeu lu puspei a
casa en Svizra el ravugl dils mes. Quei fa bein.
Jeu tuornel adina bugen en Svizra e sinaquella adina bugen puspei ad Amsterdam. Quei ei
in bi sentiment.
Miu tip d‘in autur hollandes ei Arnon Grun­
berg. Sias ovras ein translatadas en tudestg.
Musica preferida hollandesa hai jeu aunc
buc. Spisa preferida era buc. L’autra gada
raquent’jeu puspei in tec dapli sur da mia veta
da mintgadi en quei bi marcau.
11
magistras.ch:
lain integrar...
da B & B
magistra B
Eau sun magistra. Hej. Precis üna da quellas.
Chi scumparta chastihs e lagna e do lezchas e
pastrüglia plain cun cotschen ils quaderns dals
povers, povers scolars e da las povras, povras
scolaras. Eau d’he sü ögliers. E spüd tössi.
Eau fatsch scriver als iffaunts. Als fatsch ler
cudeschs. Als fatsch fer quints. Als fatsch fer
referats. Eau dumand e dumand e dumand e
vögl respostas. Eau scumand.
Pels raps chi rivan la fin dal mais sün mieu
conto possi bainischem eir auncha piglier sün
me la cuolpa scha Max nu riva in secundara e
cha Rosa riva a chesa cun üna noscha nota e
cha Gian nun ho sper il training da ballapè e
da Judo e las lecziuns da gïa üngün temp per
se perche cha dun uschè schmaladieu bgeras
lezchas. All inclusive.
Che füssan cò ils genituors da mieus scolars e
da mias scolaras per genituors scha nu’s dostessan? Scha nu telefonessan a reclamer?
Che pajeders d’impostas füssan ils genituors
da mieus scolars e da mias scolaras scha nu
pisseressan cha tuot quel temp liber ch’eau
d’he sün lur cuosts vegna implieu our ün pô.
Natürelmaing nu vo que sch’eau nu fatsch
üngün teaterin da Nadel culs scolars. Que es
pcho. E que fess uschè bain eir güsta als scolars pü debels. E natürelmaing nu vo que neir
sch’eau fatsch ün teaterin da Nadel culs scolars. Tuot quel temp cha’s drouva per fer da
que schaiss as druvess meglder per river inavaunt cul program d’instrucziun.
Scu magistra stuvessi tuottüna – scha na
diriger il cor masdo – almain da tuot - piglier part. Scu magistra stuvessi tuottüna fer
üna tuorta pel zievamezdi dals attempos. Scu
magistra stuvessi tuottüna m’integrer ün pô
dapü illa vita da la vschinauncha.
Scha dumandais a me: Eau chat cha sun già
integreda avuonda, scha na illa vita da la
vschinauncha, schi almain i’ls discuors da la
glieud sün via ed in butia:
„Vais vis l’oter di la magistra cun quel giuven?
Cha quella ho insomma chatto ün!“, „Ma que
es uossa già il seguond! Avaunt vaiv’la tuottüna quel Portugais.“, „Aha, aha, vais vis ch’ella
ho cumpro ob’s. Que voul dir ch’ella ho sieus
dis. Alura varo’la darcho üna noscha glüna.
Povers scolars!“
Eau m’allegr süllas vacanzas, cur cha’m poss
darcho, s’inclegia süls cuost da vus tuots,
integrer illa fuolla da quels da la pel zuoglieda melapaina da chotschas da bagn e bikinis.
Grazcha fichun.
scolasta B
Aha. Scolasta primara. Ti has matei massa
temps liber, in tschuat vacanzas, finiu da luvrar dallas quater, pér d’entscheiver a luvrar
dallas otg, ina flotta paga. Vas forsa aunc la
mesjamna suentermiezdi cun skis? La scolasta
primara els egls dalla maioritad: Ina emploiada
da vischnaunca bein pagada – da menziunar
fetg bein pagada – che duei finalmein calar da
selamentar che dar scola seigi lavur. Auters
stoppien era luvrar per gudignar. Savens vegn
emblidau ed ignorau che la scolasta ei scolasta, bein capiu mo scolasta e buca aunc vitier
mumma, psicologa, polizista, mänätschra,
terapeuta ni tgirunza. Pah! Tgei aspectativas!
La damaun da quart avon las siat scalina il
telefon…
Dunna Giger: Bien di, jeu sperel ch’jeu telefoneschi buca memia baul!? Eras forsa aunc en
letg…
Scolasta: Na na. (Grrr… ed in susdar supprimiu…)
Dunna Giger: Il Marco ha in tec mal il culiez
12
ed jeu sai buca propi sch’jeu duei tarmetter el
a scola ni buc… Tgei manegeis Vus?
Scolasta: Hmm…
Dunna Giger: Jeu hai detg ier ad el da buc ir
senza giacca a scola, mo el leva naturalmein
buca tedlar sin mei. Adina sto el ir cul tgau
atras la preit. Mo ussa ha el la pagaglia – sez
la cuolpa. Tgi che vul buc tedlar sto sentir. Ed
jeu sun dil meini che…
---Il svegliarin stgalina. Gl’ei las 07:46.--… ils affons astgan ruasseivlamein far lur
atgnas experientschas e purtar lur consequenzas. Tgei scheis Vus cheutier sco pedagoga?
La pedagoga fruscha la sien ord ils egls e buess
pli bugen il cappuccino usitau dalla damaun
enstagl da discussiunar cun Beatris Giger sur
dil senn e nonsenn dall’educaziun genituriala.
Scolasta: Gie, ähm, also mal il culiez…
Dunna Giger: El ha tuschiu l’entira notg. Jeu
quentel cul mender. Daniel, miu secund fegl,
ha giu avon in meins in’inflammaziun dallas
mandlas ch’ei vegnida ignorada bien e ditg.
Ina caussa hai jeu empriu: Cun da quellas
caussas eisi nuota da far scerzis… quellas ein
da prender seriusas… forsa stuess jeu ir tiel
miedi a schar controllar… ni…
Gl’ei las 07:47.
Scolasta: Bien. Jeu noteschel l’absenza. Bien
megliurament ed adia.
Dunna Giger: Naturalmein dun jeu immediat
part tgei ch’il miedi ha detg. Forsa che Marco
survegn perfin in attest. Lu sa el eventualmein
era buca vegnir…
--tuuuuuuttt-La pedagoga metta anavos il tgiern sil telefon
a moda precaut-subtil-agressiva.
Ella stueva eeexnum ir sin tualetta.
la soap:
Il temp s’müda
da Tinetta Rauch
Diesch avon las otg ha ella aunc knapp giu
peda da tedlar il quiz preferiu al radio. La
formaziun quotidiana avon ch’entscheiver la
lavur integrativa.
Ella d’eira bella. Plü lönch ch’eu tilla guardaiva in fatscha e plü bella ch’ella gniva. Sias fatschinas raduondas cotschnas chi buglivan aint
il sulai da stà seis ögls verts chi glüschaivan...
Ella am paraiva üna rösa chi fluriva. Eu tilla
vaiva tschüf jent e tilla admiraiva. Però vi e
plü simpatica ch’ella am gniva e vi plü ch’eu
am svarguognaiva da mai svessa. Eu nu’m
pudaiva bod nö plü acceptar e staiva uschè
mal nu tilla avair mai dat üna schanza. Eu am
santiva cuolpabla... - la cuolpa ch’ella nun ha
mai existi!
Forsa ch’ella vaiva badà che ch’eu pensaiva. “Nö’t far imbüttamaints”, ha’la dit font
ün sigl giò da la sopcha. “Il temp, il svilup,
quist mound han decis per tai!” Lura d’eir’la
davent. Eu nun ha dit pled tilla n’ha laschada
ir. Tilla vessa stuvü tgnair inavo, am dumonda tuotta pezza..., quella jada avant blers ons?
Uossa d’eira massa tard. Davo üna pezza suna
statta sü n’ha tut üna cigretta e sun ida dadour
chamonna. I d’eira üna quiettezza sula- üna
not da bellezza cun miglieras da stailas sün
tschêl. Eu tremblaiva amo adüna. Trar aint
il pulloveratsch da lana nun ha güdà nöa...,
neir la giacca da skis. Füss stat meglder da
trar oura tuot... tuot büschmainta, pel, ossa,
charn ed organs. Eu am n’ha m’imaginada co
cha tuot meis singuls tocs rodlessan giò da la
costa, simplamaing per pensar ad alch oter co
ad ella. Eu sun darcheu tuornada in chamonna e’m santiva suletta. La quiettezza, pos e la
pasch ch’eu giavüschaiva amo hoz a bunura
cur ch’eu n’ha tut e sun partida davent da
quà, am giaiva uossa extrem sül svagliarin ed
eu nu giavüschaiva nöa daplü co da pudair
far uossa üna dispittatscha cun Tim, forsa
pervi dal cafè co her saira! Eu n’ha tut il telefonin sperond chi füss segnà sü üna chartina,
ma nöa.... Damaja n’haja scrit svessa, schabain ch’eu vaiva gürà amo avant pacas uras
ch’avant ch’el nu’s s-chüsa nu’m faraja plü
dudir.
Quai d’eira però amo tuot avant ch’eu tilla
vaiva inscuntrada.
Lu:
„Bien di.“
„Scrivi il num sil fegl avon che dar giu.“
„Vul in fazalet da nas?“ „Has emblidau il
cudisch?“ „Siaras faischibien igl esch?“ „Ok.“
„Scrivi cun rispli.“ „Teidla bein Doris!“ „Ti
duesses parter en meglier tiu temps, David!“
… arver la finiastra…
…scola 2010…
„Damaun datti dictat.“
…attestats…
„Nus mein a far sport.“ „Tedlei bein.“ „Jeu
cussegliel da mintgaton far péz a tiu rispli!“
„Jeu sun dil meini ch’ei fuss il meglier, sche
nus savessen far giu in termin per discutar ils
detagls.“ „Has mal il tgau?“ „Vus astgeis ir a
pausa!“ „Buca better bottas!“
…Puhhh! In caffè!
„Bravo, quei has fatg tiptop.“ „Bui in tec aua!“
„Neu, jeu mettel si in pflaster.“ „Scolasta, il
Roman ha pitgau la Madleina.“
…cumportament social…
„Fagei a fin ils quens da pagina 45 sin
damaun.“ „Buca cava nas!“ „Scolasta, la
Martina ri adina ora mei, perquei che…“
…scola 2010…
„Gie“ „Ils pensums sligeis el carnet da
romontsch.“ „Scrivi ils pensums el carnet da
pensums.“
„Na“ „Na!“ „Na!!!“ „Na!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!“
„Dei giu ils carnets alla fin dalla lecziun.“
„Bien pia!“ „…“
Dallas 16.00 stgalina ei.
Dallas 17:30 pachetescha ella sia mappa per ir
alla seduta xy.
Dallas 19:30 tuorna ella a casa.
Dallas 19:30 – 20:00 curregia ella la clausura.
20:00 – 20:05 magliar ina scadiala corn-flakes,
sescumiar, far si cavels, lavar ils dents, scriver
in sms.
20:15 – 22:15 cuors da rumantsch grischun.
22:30 – 23:30 veta privata.
23:30… recreaziun persunala.
Buna notg!
L’autura es magistra a Glion e quist’istorgia va inavant illas prossmas PUNTS.
B & B èn magistras rumantschas.
13
«Legia quei
cudisch
balurd»
Che vita da
chans
Das-cha preschantar: Birba
dad Ursin Lutz
da Fadrina Hofmann
Dacuort ei Settembrini – suenter Giacumbert
Nau (1988) ed Onna Maria Tumera (2002)
il tierz cudisch da Leo Tuor – cumparius ella
re­tscha litterara Nies Tschespet.
«Sche ti has denton marveglias da saver tgei
ch’igl ei cun quella steila, sche sesfundra ella
notg sereina e legia quei cudisch balurd.»
Cun quella construcziun envida igl autur a
leger sia pli nova ovra litterara. La steila ei
igl Orion, il catschadur dil tschiel, e catschadur ei era il protagonist Settembrini. Tgi ei
quei Settembrini propi? Ni ins stuess plitost
dumandar: Tgi ein quels Settembrini propi?
Davos quei num sezuppan ils dus schumel­lins
Gion Battesta Levy e Gion Evangelist Silvester.
Muntagnards, catschadurs da professiun,
fabulants, raquintaders, filosofs, intellectuals, mistergners, litterats e cartents catastrofals ed auter pli. Tschaffabla vegn la figura da
Settembrini sulettamein entras il «jeu» auctorial ch’ei el medem mument nevs, discipel
ed admiratur dils schumellins. Dad els vegn el
instruius ella catscha e bia auter.
Cun schar esser la figura da Settembrini aschi
multifara vegn Leo Tuor dad integrar en siu
cudisch numerusas tematicas ed aspects sper
il motiv principal dalla catscha. La fascinaziun per la veta muntagnarda e la sguezia che la
catscha fa a Settembrini senta il lectur en siu
agen venter. Aschia descriva il nevs per exempel duront siu examen da catscha il mument
dil siet buc mo sco transformaziun da grams
en cubics ni da puorla en gas, mobein era sco
la «midada radicala che culminescha ella beadientscha dil catschadur. Quella semanifestescha egl ‹juhui› ch’el sa sez buc, eis ei ussa
gl’orgassem ni l’impotenza dad in che ha stizzau la veta.»
Essend Settembrini era litterat, lubescha
quei adina puspei agl autur da far excuors pli
gronds ni pli pigns ella mitologia greca ni ella
litteratura internaziunala. Era sch’ils «schumellins eran aschi schregs che tut lur historias
fuvan uiarschas» ed ils numerus citats procuran per enqual effect comic e surprendent, ein
quels mintgaton bunamein empau pesonts ed
encuretgs memia fetg ch’els paran beinduras
jasters el stil frestg e creativ da Leo Tuor.
Settembrini ei denton en emprema lingia catschadur da sum tochen dem che sa
en­tscheiver en plitost pauc cun leschas ed
autoritads e che demonstrescha bugen sia
libertad. Beinsavens ridiculisescha el quel-
Birba voul dir tenor il vocabulari vallader
cotschen tant sco „Schelmina, Spitzbube“.
Meis „sfarfat“ es üna dama, üna „Schelmin,
Spitzmädel“ dimena. La dama ha chavels nairs
glüschaints, ögls s-chürs prus e porta manetschinas albas. Ella es zuond eleganta adonta
da sia derivanza incuntschainta. Fingià seis
möd da chaminar sbaluonzchond il chülin da
quai arrogant vi e nan lascha pensar ad üna
signura. Sias manieras a maisa sun stupendas.
Cun morsinas cultivadas pigl’la mincha tockin
charn e mincha rouda da carotta precautamaing in bocca. L’igiena sta per ella i’l center ed ella as nettaja minuzchusamaing davo
mincha spassegiada.
E listess: nomen est omen. Birba invoula coccas da Ricola cur chi nu’s dà bada, m’attacha
our d’ün zop cur ch’ella less l’attenziun e
guadogna cun si’ögliada da chagnöls dafatta
il cour da mia nona chi ha vairamaing jent
bes-chas be schi sun davant ella sül plat. Dascha preschantar a Birba? 4 mais ha’la, es ün
bastardin par excellence e tocca pro la spezia „chan sainza professiun“. Seis hobis sun:
laschar sgrattar il vainter, morder tapets,
chavar fouras in üert e magliar tuot quai
chi spüzza da cadaver. Ingüna temma, quista columna nu vain ün rapport mensual da
mia bes-cha chasana i’l stil da „Tierfreund“ o
„Schweizer Familie“. Na, cun Birba gnin nus
a cugnuoscher il muond dal minchadi cun
tuot sias absurditats socialas ün pa in ün’otra
maniera. „Che vita da chans“ quinta mincha
mais ün’anecdota - scha Birba nu maglia mias
notizchas…
L’autura es schurnalista e viva a Scuol – e patruna da
la chogna Birba.
14
fumetto
da Jon Bischoff
las e di ch’el creigi pli fetg en historias ch’en
leschas. Ed insumma, ‹Lubiu ei tut›, scheva igl
aug Battesta en ses megliers muments en tegia
da catscha per liung davos meisa sin baun, la
capiala sin tgau, la toscana el schnuz, ‹ins sto
mo buca schar pigliar.›»
Igl autur demonstrescha sia libertad plitost en
caussas ortograficas. Sco gia en ses emprems
dus cudischs va Leo Tuor savens atgnas vias,
e sias figuras lai el tschintschar el dialect local
da Sumvitg, lai el mitschar cun beinenqual
plaid tudestg e demuossa aschia originalitad e
creativitad, denton era sensibilitad linguistica.
Era las nundumbreivlas creaziuns novas sco
«smeinabaditschuns», «roclabuoras», «smaccabuatscha», «mazzagurus», «sfranzlazoclas»,
e «tschetschamelassa» procuran per disctracziun duront la lectura ed illustreschan la
rihezia da nies lungatg, ellas ein denton aschi
numerusas ch’ellas paran mintgaton empau
sfurzadas e piardan aschia cul temps igl effect
da surpresa.
E tuttina: La lectura da quei cudisch balurd ei
en mintga cass in divertiment e resta tochen
la davosa pagina interessanta, varionta e cap­
ti­von­ta. In cudisch da catscha - ed aunc bia
dapli. Per catschadurs - aber era per tschels.
Leo Tuor: «Settembrini. Veta e meinis». Nies
Tschespet 73. Il cudisch sa vegnir retratgs
directamein digl autur: [email protected].
Jon Bischoff ha fatg la scuola del fumetto a
Milano e lavura actualmain en in biro da grafica. Amy è si’amia.
15
radio romontsch:
integraziun dalla giuventetgna?
da Martin Blumenthal
vegnev’jeu adina spert a casa, per l’ina perquei che jeu havevel fom, denton buca meins
per tedlar il simsalabim. Ils affons dad ozildi
san denton buca pli tedlar il simsalabim, quel
ei numnadamein era vegnius strihaus ord il
program ed ins anfla sulettamein aunc online
el.
Jeu hai tertgau che quei sappi buca esser,
sappi semplamein buca esser. Cunquei che jeu
hai anflau nuot specific per las persunas sut
30 el program, hai jeu intercuretg minuziusamein tut las novas emissiuns cun la speronza
da tuttina anflar in tec cuntegn per la giuventetgna, denton adumbatten.
Cheu ina pintga survesta dallas empremas
ediziuns dallas quater novas emissiuns:
- da camifo (contribuziuns davart cuors
d’agid, x-box e mummas cun affons pigns)
- quarta lingua (discuors cun persunas
romontschas)
- resun (occurenzas gia vargadas vegnan aunc
tractadas ina gada)
- vualà (clatsch e tratsch e blablas romontschs
cun in smiul satira)
Pagina d’internet dal radio rumantsch: Nua è la giuventetgna?
L’entschatta november, per esser exacts ils 6,
ha il Radio Romontsch midau il program. Quei
vul dir ch’ei dat ina bia megliera homepage
cun dapli funcziuns, pli liung temps d’emetter,
denton ton sco nuot per la giuventetgna.
Ils 6 da november 2006 hai jeu giu da far
massadas, aschi bia ch’ei ha gnanc tunschiu
da tedlar las gratulaziuns dall’ina dil Radio
Romontsch. Ed aschia sun jeu ius spert silla
pagina dad internet www.rtr.ch per mirar
sch’enzatgi hagi gratulau a mi sil vegnavel.
Per cletg ha negin fatg quei, jeu hai gia aschia
giu da far il tgil plein cun scriver anavos SMS.
La pagina d’entrada dad RTR ei stada midada
dil tuttafatg dapi quei di. Las novitads principalas ein menziunadas ed illustradas uss. Cun
paucs clics san ins arver quels documents e
seschar informar davart contribuziuns dil
radio, dalla televisiun e schizun dall’agentura
da novitads romontscha (ANR). In pèr dis pli
tard hai jeu seschau perschuader dil survetsch
da podcast. Cun quei service ston ins mo copiar il link el program iTunes ed ins retscheiva
aschia adina las contribuziuns actualas. Mo
in bien survetsch tonscha buca, ei drova era
buns cuntegns.
Jeu hai encuretg adumbatten in’emissiun
per la giuventetgna. Anflau lidinuot per il
publicum giuven. Jeu sedamondel, schebein RTR hagi emblidau diltut nus giuvens.
Nus che ve gnin a surdar il lungatg e la cultura romontscha als descendents. Forsa essan
nus era denter ils davos che han aunc astgau
prender enconuschientscha da quei lungatg.
Cu la davosa generaziun miera, miera era il
lungatg.
Jeu seregordel dils temps che jeu frequentavel aunc la scola primara: suenter che la scola
era finida vegn avon las dudisch, avon gentar,
6
Ussa hai jeu criticau avunda ed ei vegn temps
da vegnir cun propostas per migliurar la purschida per la giuventetgna. L’idea da crear ina
pagina dad internet battaporta.ch ei excellenta, denton leu duess ins integrar in webradio
el stil da radiogonda, mo cun dapli cuntegns.
Dasperas fuss era in blog romontsch ina fetg
buna plattafuorma per communicar meinis ed
ideas. Ei fuss denton stau da beneventar, sche
quella pagina battaporta.ch fuss gia online,
avon che tut las emissiuns per la giuventetgna
ein vegnidas strihadas dil program.
PS: La Billag ha communicau che las taxas per
radio e televisiun vegnien augmentadas l’auter
onn da 450 sin 465 francs. Jeu sperel che quei
augment da 5 francs mondi cumpletamein
en favur dallas medias romontschas per promover purschidas per la giuventetgna…
One year in Paris:
Faut voir comment on
nous traite
dad Anna Serarda Campell
„Salut.“
„Salü ...“
„Oh, j’aime bien ton accent, t’es d’où?“
„De la Suisse.“
„Ah Suédoise ... mais ton accent est plustôt
italien.“
„Oui, ma langue maternelle c’est le
rumantsch.“
„Le roumain ... interessant.“
Mia nouva identità: Suédoise cun lingua
materna roumain, chi discuorra français cun
ün accent italien – c’est mignon!
Daspö bod trais mais m’integrescha e’m lasch
integrar illa cità da l’amur. Inclus metro, inclus lingua, inclus crêpe, inclus bohémien, inclus tschêl orandsch-rösa, inclus gauloises, inclus euro.
Ed inclus dialogs chi’s repettan. (quia zità las
frasas centralas)
E scha l‘integraziun nu funcziuna resta la vista our
da faneistra.
„Co hast nom?“
„Anna.“ (vardà)
„E che fast quia a Paris?“
„Eu stübg ... études théâtrales.“ (vardà)
„Quant lönch?“
„Ün on.“ (vardà)
„Ed ingio stast?“
„I’l 18avel arrondissement.“ (vardà vasta,
generala)
„Stast suletta?“
„Na, in colocation.“ (vardà)
„Cun chi?“
„ .... - .... cun meis marus ...“ (manzögna)
„T’as un p’tit copain?“
„Oui.“ (manzögna repetida)
„Perche nun hast dit quai?“
„Eu mai nu’m preschaint culs pleds: Salut,
je m’appelle Anna et j’ai un copain....“ (püra
vardà)
„Perche discuorra lura cun tai?“
„?“ (laiv insè be leger meis cudesch dürant
ch’eu vegn culla metro dad A a B)
Ils français sun svelts, füssan gugent svelts ...
baiser, as preschantar e lura forsa cuntinuar
a faire l’amour. Ma il pled magic per la petite
cul accent mignon es „petit copain“ - e davent
e’l. Pelplü. Sch’el füss ün „pousseur“ pudessa’l
restar e cuntinuar a far dumondas banalas,
lungurusas, na orginalas. Ün pousseur, che
impromischiuns frivolas in quist singul pled.
Ün hom cun respunsabiltà, chi nun invlida
17
mai da serrar la porta, e chi, impe da stinvs
vegls, porta manetschinas elegantas albas ...
Sömmis. Illa metro as haja eir temp avuonda
per avair impissamaints ed ideas stranas ed ...
eu n’ha cumanzà ad ödiar la metro culs adüna
listess tragets chi düran mincha di plü lönch.
Ün ami m’ha dit cha ödiar la metro saja IL
segn chi’s saja üna dretta da Paris. Judihui?
Ma avant ün pêr dis n’haja viss per la prüma
jada ün puosseur, e daspö là es il viagiar, o
almain il entrar illa metro ün’experienza
adüna darcheu singulara. La bunura bod e la
saira sun uossa ils temps dals puosseurs, cun
lur manetschinas albas schmachna e stumplan
els la glieud aint da porta, talmaing cha our da
sardellas daja sardinas. Mincha chantunin dess
gnir impli cun material uman... E meis purtret
ideal dal puosseur s’ha svelt transfuormà in
vöglias d’agir politicamaing. Almain nu suna
amo mai gnüda stumplada (cur ch’eu n’ha
dit quista frasa per tudais-ch ad ün ami ha’l
stuvü rier fich ferm -). Eu speresch cha quai
resta uschea, uschiglö dvainta subit comembra dal Comité des usagers de la ligne 13 chi
scumparta cun radschun flyers chi cloman a la
revolta cunter ils pousseurs ed admonischan:
La prochaine étape sur la 13 sera sûrement
la suppression des sièges pour un bourrage
maximum. Sü a la revoluziun illa lingia 13 chi
maina a Saint Denis ingiò cha’ls autos ardan
daspö sur ün on – ed ingio ch’eu vegn ün pêr
dis l’eivna a l’università.
„Très charmant, mademoiselle...“
L’autura stübgia scienza da teater a Paris – e scriva
mincha mais da sias aventüras illa metropola.
vias a la
mate­ma­
tica 1
container 151
da Martin e Gion-Andri Cantieni
Engiavinera I
Anc da l’october avain nus da communitgar
in victur: Giohen Monn da Cumpadials. El ha
chattà L’ULTIM MOICAN. Cordiala gratulaziun!
Engiavinera II
Clau Dermont è il victur da la davosa ediziun
(quella dal november): BULSAUN è stà il pled
tschertgà. Cordiala gratulaziun a Rueun!
In bun uman I
Luisa Catrina Cadonau da Vuorz è in bun
uman. I fa plaschair che Ti existas e che Ti has
activà l‘opziun „vegnir menziunà en la proxima ediziun sco bun uman“ cun abunar PUNTS
sur la pagina d‘internet PUNTS.ch.
In fitg bun uman
In bun uman II
Snow(ex)change
Natalia Buchli è in fitg char uman. Er ella s‘ha
laschà persvader d’abunar PUNTS sut la cundiziun ch’ella vegnia menziunada sco ‹fitg bun
uman›.
Andreas Cadonau-Bohler da Vuorz è medemamain in bun uman. I fa plaschair che Ti
existas e che Ti has activà l‘opziun „vegnir
menziunà en la proxima ediziun sco bun
uman“ cun abunar PUNTS sur la pagina
d‘internet PUNTS.ch.
Minoritads sin pista. La GiuRu envida giuvenils che appartegnan ad organisaziuns da
minoritads al snow(ex)change. Dals 28 da
favrer fin ils 4 da mars 2007 vegn ì cun skis,
cun aissa, scarsola e giudì la cultura ruman­
tscha d’enviern.
In bun uman III
Plema d’aur / Miur romontscha 2007
u tgau maurus!
Maurus Blumenthal ha menà il secretariat da
las Punts e per part era las Punts durant ils
davos trais onns tras crisas e festas cun tabellas, emails ed inserats. Sin l’onn 2007 banduna el las Punts. Per documentar ses svilup
durant ses temp activ tar las Punts, preschentain nus duas fotos nunpublitgadas:
1. foto: Avant l’entrada en uffizi secretarial.
2. foto: Durant sias vacanzas finanziadas cun
ils daners da Punts.
Gia sin l’emprima egliada pon ins constatar
che la lavur da secretari fa bain.
Per la lavur prestada al engrazia l’entir team
da Punts cordialmain!
Il termin d’inoltrar lavurs per la „Plema d’aur
e Miur romontscha 2007“ era fixà sin ils 30
da november 2006. Sin giavisch da pliras varts
han ils responsabels da la Lia Rumantscha
Surselva decidì da prolungar il termin
d’inoltrar sin chalanda mars 2007. Dapli infurmaziuns sin www.lrsurselva.ch.
Call for papers
As regurdais vus anc da la brev da lecturs tar
PUNTS? Quai è gia in vaira temp enavos ed
uss appellain nus puspè ina giada a noss lecturs da far diever da quella pussaivladad! Las
brevs da lecturs pon vegnir tramessas ad xinsatgi da la redacziun.
Bus da notg Surselva
Ils 16 da december 2006 ha la quarta sesiun
dal bus da notg Surselva entschet. La carta da
donatur po vegnir empustada per fr. 50.- sut
www.steila-surselva.ch.
18
In tren da la viafier retica è collidà curt avant
Valendau-Sagogn cun in mantun sablun
che steva là en furma da bova. El è ì sur ils
binaris ora ed ha gist anc pudì stgarpar trais
pitgas da la galaria da protecziun cun el.
Quai ha tanschì per far crudar ensemen la
galaria. Radio Rumantsch annunzia: “Ils 50
passaschiers èn restads salvs.” In pèr uras
pli tard – uschia sco quai è cun ils unterländers plauns – communitgescha SFDRS:
“Die 30 Zugreisenden blieben unverletzt.“
Mintga consument da medias dad intelligenza
mediocra constatass simplamain che schurnalists èn era be carstgauns. Ma Peter Schnyder,
il grond adversari e cumabattant erox cunter
la lescha da linguas ord il Partenz, sa che la
desinfurmaziun ha sistem: RTR dumbra dubel
tut ils Rumantschs per engrondir statisticamain la populaziun rumantscha!
Dumonda nr. 1:
a) Cons passaschiers eran propi en il
tren?
b) Cons passaschiers na-rumantschs
eran en il tren?
Dumonda nr. 2 (per avanzads):
a) Era il locomotivist rumantsch?
b) Nua han quests inschigners insumma construì la galaria?
Eingiavinera 151
impressum
chauredactur:
Legia las duas colonnas grassas da surengiu
e ti retschaivas il pled da soluziun. Trametta
quel per plaschair cun indicaziun da tia adressa a chasa a: Silvana Derungs, Hauptstrasse
117, 1715 Alterswil; scriva in sms a 079 274
48 03 u in e-mail a: silvana.derungs@PUNTS.
ch.
1.
2.
3.
4.
5.
Ursin Lutz, Bankstrasse 6, 7000 Cuira,
[email protected], 076 434 10 26
redacziun:
Flurina Badel, Rabengasse 17, 7000 Cuira,
[email protected]
Martin Cantieni, Encarden 18, 7152 Sagogn,
[email protected]
Chatrina Josty, Majorangasse 6, 7000 Cuira,
[email protected]
Annatina Nay, Pustget 42D, 7166 Trun,
[email protected]
Sport nua che noss vischins dal sid èn
pli emoziunals
Professiun da la patruna da Birba
Ella è la cumpogna da la «scolasta» sursilvana
Dus meds da transport; l‘emprim è uss
«caput» en la chapitala ollandaisa ed il
segund dat i er là
Il pli trid pled rumantsch da l‘onn 2006,
scrit enavos
collavuratur/as en quest numer:
Silvana Derungs, Jon Pult, Roman Liesch, Donat
Caduff, Tinetta Rauch, Fadrina Hoffmann, Jon
Bischoff, Martin Blumenthal, Anna Serarda Campell,
Gion-Andri Cantieni
layout nr. 151:
Martin Cantieni, Encarden 18, 7152 Sagogn,
[email protected]
secretariat:
PUNTS, Maurus Blumenthal, Casa Grischuna, 7154
Ruschein, [email protected]
079 394 52 86, 081 925 43 47
editura:
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira,
[email protected]
abunament:
45 francs per onn, Raiffeisen Surselva, clearing 81073,
conto 41742.23
novs abunents: www.punts.ch
stampa:
Spescha e Grünenfelder, 7130 Glion
internet:
www.punts.ch, www.giuru.ch
avis:
Las opiniuns dals auturs en quest numer na ston betg
correspunder a l’opiniun da la redacziun da PUNTS.
PUNTS è commembra da l’Associaziun da la Pressa
Svizra dals Giuvens.
19
AZB 7130 Glion
Punts 152 cumpara entschatta
favrer 07
cun il puntissimo « skis etc. »
GRISCHUN
MARDI, ILS 31 D’OCTOBER 2006
Il pli gugent in scheni universal
La Giuventetgna
Rumantscha
a la tschertga
nov president
La Lia Rumantscha
a la tschertga
d’in d‘in
nov secretari
DA CERIN
WADUFF
DAD
ERWIN
CADUFF
„Laqualitad
qualitadè èplipli
impurtanta
«La
impurtanta
cheche
la
la
derivanza.“
Quai
la constataziun
derivanza.»
Quai
è laè constataziun
la
la
concreta
che
la presidenta
da
pli pli
concreta
ch’il
president
da la Lia
la
Giuventetgna
(GiuRu),
Rumantscha
(LR),Rumantscha
Vincent Augustin,
Chatrina
Josty,
ha pudì cun
far en
connex
ha pudì far
en connex
l’elecziun
cun
l’elecziun
dal vegnint
president
dal vegnent
secretari
general
ubain
ubain
da
la
presidenta.
Ins
fetschia
da la secretaria generala. Ins fetschia
proximamain
ina
dieta
tranter
comproximamain ina dieta tranter direcmembers
e suprastanza
da Cun
la GiuRu.
ziun e suprastanza
da la Lia.
quelCun
quella chaschun
vegliala ins
fixar
la chaschun
veglia ins fixar
strategia
la
che la
GiuRu veglia
persechestrategia
la Lia veglia
persequitar
ils proxims
quitar
ilsenfin
proxims
tschintg
diesch
tschintg
diesch
onns.enfin
Sin basa
da
onns.
basa da
quella
vegquellaSin
strategia
vegnia
la strategia
plazza scritta
nia
post scrit
ora.
Quai possia
tuttavia
ora.ilQuai
possia
tuttavia
anc succeder
3
qu o
otrd
id la
ia
na
quest
onn, ha quest
Vincent
Augustin
maneanc succeder
onn,
ha Chatrina
già.
Josty manegia.
Decleraziuns
davart
las
Decleraziunsplipliconcretas
concretas
davart
abilitads
ubain
per
las abilitads
ubainlaslascumpetenzas
cumpetenzas per
quest
impurtant
n’haJosty
Vincent
Auquest post
post n’ha
Chatrina
anc betg
gustin
anc betg
vulì far.è«Impudì ubain
vulìpudì
far.ubain
„Impurtant
che
purtant
è che quella
persuna èe cumpequella persuna
è cumpetenta
ch’ella
tenta
e ch’ella ilenconuscha
moviment
enconuschia
moviment ilrumantsch.
rumantsch.
quella discurra
persuna
L’idiom cheL’idiom
quellache
persuna
discurra
la regiun
quala ella
ella
ubain laubain
regiun
ord ord
la laquala
deriva
di el.
deriva giogan
gioganina
inarolla
rollasecundara»,
secundara“,
di
Evident
è dentant
ch’ella possia
ella. Evident
è dentant
ch’ellas’identipossia
fitgar
cumplainamain
cun lur strategia.
s’identifitgar
cumplettamain
cun lur
U
ditg cunU indetg
citatcun
placativ:
nus
strategia.
in citat«Sche
placativ:
vulain
vender
Coca
Cola
na
dastga
il se„Sche nus vulain vender Coca Cola
cretari
betg preferir
Rivella.»
ulteriur
na dastga
il president
betgIn preferir
Glista dals papabilis
Nums che
gia oz
oz per
per la
la
Nums
che curseschan
curseschan gia
successiundaper
Josty èn
èn
successiun
GionChatrina
Antoni Derungs
(en successiun
successiunalfabetica):
alfabetica):
Astrid
(en
Erwin
ArAlexandre,
chantadura;
Judith
düser,
manader da
program Radio
RuAugustin,Ivo
perBerther,
megliurar
la relaziun
mantsch;
incumbensà
per
da la GiuRudatarlinguas
la Lia dal
Rumantscha;
dumondas
chantun;
FlurinBlumenthal,
Bundi, mainagestiun
biadi dad ReexDuri
cusseglier
naziunal
Bundi;
giun
Surselva;
MartinMartin
Cabalzar,
coMartin Cabalzar,
co-presidenteda
la
president
Surselva romontscha
cauSurselva Romontscha
e chauredactur
redactur
La Quotidiana;
Vreni
da La Quotidiana,
el vuless Surselgugent
Caprez-Spreiter,
co-presidenta
sa romontscha
profilar surregiunalmain;
Tarcisi
va
e scolasta; Werner
CaCantieni,
per cumplettar
l’imperi
rigiet,
romanist
e scolast gimnasial;
Cantieni;
Fabian
Huonder,
Analisa
Cathomas,
scolasta secundara;
cantatore; Filip
Isler,
Olten, discurra
Anna-Alice
Dazzi,
linguista,
collavurumantsch;
JanDermont,
Kalbermatten,
ratura
LR; Vitus
scolast e
president
da la uniun
da giuventetgna
deputà;
Andreas
Gabriel,
substitut seVella; general
Ladina,LR;amitga
da Renzo;
cretari
Gian Peider
Grego-
Roman
Liesch,
suprastant
ri,
romanist
e scolast
scol’autadalda PPS
pegiuven Gion
grischun,
prestudent
dagogia;
Lechmann,
rectur da da
la
matematica
e pre-schender
da hippi
scola
chantunala;
Martin Mathiuet,
Linus Livers;
SandroGiovanni
Maissen,Netexmanader
LR Surselva;
mariner
Mayer,
zer,
teologZürisee;
e regissur;Domenic
Jon Domenic
Papresident
dal chor
rumantsch;
Laura
rolini,
president
communal
da Scuol,
Meng, ecommembra
da la Pult,
GiuRu;
deputà
parsura anr; Chasper
roJon Pult,
e populist; Andrea
Tinetta
manist
e student
scolast gimnasial;
Rauch,collavuratur
scriventa; LR
Renzo;
Annaleta
Rassel,
Schons;
Anna
Semadeni,
tschertgaLRancEngiadina;
in post
Ratti,
collavuratura
rumantsch;
Truttmann,
Silva
Semadeni, David
scolasta scol’auta
da
schurnalistant.ecussegliera
giavischass
in
pedagogia,
naziunala;
comeback.
Clau
Solèr, linguist e professer a l’uniLa glista
po vegnir cumplettada.
versitad
da Genevra.
Damai
ch’il po
profil
dal cumplettada.
post n’è anc
La glista
vegnir
betg definì,
n’avain
nus contactà
Damai
ch’il profil
da la plazza
n’è anc
naginas
da quellas
betg
definì,
n’avainpersunas.
nus contactà naginas da quellas persunas.
20
Tgi surpiglia il post
Tgi
da
da
dalpresident
secretariat
la Giuventetgna
general
da la Lia
Rumantscha?
FOTO N. SIMMEN
Rivella.“ In ulteriur punct che vegn ad
punct decisiv
che vegn
ad esser decisiv
per
esser
per l’elecziun
è l’abilitad
l’elecziun
è l’abilitad
ir enturn cun
dad
ir enturn
cun dad
commembers.
La
persunal.haLa mumentan
Lia fatschenta
momentan
GiuRu
dudesch
buns
dus buns
tozzels persunas.
tozzels
commembers.
Reconquistar
Reconquistar terren
terren perdì
perdì
En tge
ch’ins
vul metter
las prioEn
tgedirecziun
direcziun
ch’ins
vul metter
las
ritads strategicas
ha il ha
president
da la Lia
prioritads
strategicas
la presidenta
da
Rumantscha
gia laschà
sentir a gia
chaschun
la
Giuventetgna
Rumantscha
laschà
da la radunanza
da delegads
passentir
a chaschun
dal di da
da sonda
svidatesta
a Domat.
«Mantegnair
ch’ins
asada
Cuira.
„Mantegnair
quai quai
ch’ins
ha,
ha, conquistar
novas
domenas
e reconquiconquistar
novas
domenas
e reconquistar
terren perdì [manegiada è la Vuclina,
star
terren da
perdì»
è la devisa che
remartga
la redacziun]“
è lacumpedevisa
glia
e n’exclauda
che tut
cumpiglia
tut nagut.
e n’excluda nagut.
Ch’ilpensum
pensumnanavegn
vegnbetg
betg ad
ad esser
esser
Ch’il
simpel
vegn
ad esser
difsimpel tut
tutche
chesa.sa.Ch’i
Ch’i
vegn
ad esser
ficil
da da
chattar
inaina
persuna
che
difficil
chattar
persuna
chesatisfa
satisfaa
tuttas
pretensiuns
medemamain.
Tuttina
a tuttas
pretensiuns
medemamain.
èTuttina
VincentèAugustin
ch’i dettia
Chatrinaoptimistic
Josty optimistica
insatgi
che haja
las abilitads
la veglia
da
ch’i dettia
insatgi
che haja elas
abilitads
surpigliar
posiziunquella
da clav
entaie la vegliaquella
da surpigliar
posiziun
fer
Rumantschia.
«Jau sperel e craiel
da la
clav
entaifer la Rumantschia.
„Jau
vidlonder.
Enfin
uss ha laEnfin
Lia Rumansper e crai
vidlonder.
uss ha
tscha
adina chattà Rumantscha
glieud valablaadina
per
la Giuventetgna
chattà glieud valabla per quest post e
quest
post e l’interessenza
è adina
stada
l’interessenza
è adina stada
gronda.
gronda.
La giada
davosa
giada
gì
La davosa
avain
nusavain
gì danus
bleras
dableras
annunzias
betg
moplain.“
in pugn
annunzias
e betg moe in
pugn
plain.»
Chatrina Josty n’ha betg vulì
Vincent Augustin
n’ha clamar
betg vulì
conconfermar
ch’ins veglia
insatgi
fermar
clamar
ch’ins ch’ins
haja veglia
gia en
mira.insatgi
Ella ch’ins
n’ha
haja
gia en
n’ha dentant
era betg
dentant
eramira.
betgEldementì
quell’opziun.
dementà
quell’opziun.
«En in’emprima
„En in’emprima
fasa vegnin
nus segir
fasa
vegninora
nusilsegir
a scriver
or la plaza scriver
post.
Tut dependa
da
za.
dependa
las annunzias.
Pli
las Tut
annunzias.
Plida
gronda
che la schelta
gronda
la schelta
è e pli
simpel
è e pliche
simpel
che nus
avain
da che
far
nus
avain da far l’elecziun.»
l’elecziun.“