03/05
04/05
05/05
06/05
07/05
08/05
annada 16 Glion pretsch frs. 45.–/onn
09/05
10/05
11/05
12/05
01/06
02/06
03/06
04/06
05/06
06/06
07/06
08/06
09/06
10/06
11/06
01/07
02/07
03/07
04/07
05/07
06/07
07/07
09/07
10/07
11/07
12/07
01/08
02/08
03/08
04/08
05/08
06/08
07/08
09/08
10/08
11/08
12/08
01/09
02/09
03/09
04/09
05/09
06/09
07/09
08/09
09/09
10/09
11/09
12/09
01/10
apocalipsa
La fin dal mund: betg mo in tof
Pli gugent supertalents u catastrofas?
Insaquants passins per salvar la lingua?
06/07
07/07
1
cuntegn
editorial
Punts 185
bun di, bun onn!
da Catrina Waldegg
Editorial
da Catrina Waldegg
2
Cestgin il capricorn
da Norbert Kiss
4
21-12-2012
da Jasmin Epp
5
L’Apocalipsa
da Maurus Blumenthal
6
Da dia
da Judit Augustin
7
Il gimnasi
da scolar(a)s da Samedan
8
Get together
da Silvana Derungs
10
Mamma mia
da Fadrina Hofmann Estrada
11
Musica
da H.
11
Punts politicas
da Clau Dermont
12
Pled dal mais
dad Ursin Lutz
12
Odissea
da Catrina Waldegg
13
Tema – ea ni na
da Gianluca Augustin
14
Container
14
Engiavinera
15
Impressum
15
Damai che vus, charas lecturas e chars
lecturs, tegnais enta maun las emprimas Punts da quest onn e legiais quest
editorial, sto quai prest avair num che
nus avain tuts survivì la glischnada en
l’onn 2010.
In pèr vegnan ad avair festivà la midada da
l’onn cun la famiglia, auters cun ils amis ed
anc ina giada auters cun ina persuna ch’als è
simplamain impurtanta. En cuminanza vegn
dumbrà il countdown da 10, 9, 8, 7, 6,… e
cun mintga Silvester vegnan fatgs novs propiests. Inqual persuna prenda avant da chalar
da fimar, da reducir il consum da tschigulatta,
da na betg pli dar ora tants raps per vestgadira
u dad er ina giada duvrar ils pugnals ch’ins
veva cumprà avant dus onns.
I na dependa betg tge intenziun ch’igl è, perquai che
tuttas han insatge communabel.
2
I na dependa betg tge intenziun ch’igl è, perquai che tuttas han insatge communabel.
Cun ellas empruvain nus d’ans pertgirar dal
collaps, il collaps da nossa sanadad, il collaps
da nossa bursa u il collaps da nossa vita privata. Ma ans tegnain nus era vidlonder? Sche
nus empruvain propi, quant ditg vegnin nus
da tegnair la dira?
Ma tge èsi cun ils problems
che na pertutgan betg be
nus sez/zas?
Tge maina tar la vaira apocalipsa? Co vesa
quella or? Cura vegn ella ad esser preschenta?
E sto ella automaticamain esser la fin dal
mund? Questas ed anc bleras autras dumondas ans vain nus puntistas e puntists
tschentadas ed empruvain da las respunder en
quest’ediziun da Punts.
Nus sperain che vus possias almain verifitgar
in da voss propiests en l’onn nov ed as giavischain bun divertiment cun leger questas
Punts.
3
21-12-2012 –
fins, entschattas e vendetgas
da Jasmin Epp
Utopias e ponderaziuns per ina fin dil
mund ein adina stadas presentas
ell’evoluziun dalla carstgaunadad.
Imaginaziuns d’apocalipsa ni il retuorn
dil messias ein omnipresentas els patratgs da carstgauns da tuttas regiuns e
religiuns. Temas e speronzas vegnan
svegliadas en declaraziuns biblicas ni
profeticas.
ina memoria collectiva. Il historicher e sociolog Lucian Hölscher scriva en quei connex:
«Ch’ina societad sefatschenta adina daniev
cun il patratg d’ina fin muossa la francada ella
memoria collectiva. Era oz vegnan temas svegliadas da globalisaziun, in mussament d’in
svilup limitau sco era la scartezia e polluziun
da resursas naturalas [...], e laian esser presentas imaginaziuns d’ina fin [absoluta].»
Ils Maya patratgan en ciclus
e nus en ina cronologia.
Ils 21 da december 2012 – quei datum popular e significant occupava gia veglias culturas
sco per exempel ils Maya ni ils Egipzians.
Plinavon eis ei en nies temps modern da tecnologia in di da referenza spitgau plein tensiun. Sco indezis che quei di stat avon esch
valan catastrofas d’ambient, per exempel diluvis, anomalias duront las stagiuns ed aschia
vinavon. Denton era in collaps economic global e finalmein conflicts socials e culturals.
L’inundaziun da medias metta el center tals
schabetgs ed ha per consequenza ch’els paran
pli dramatics e dinamics.
Apocalipsa sco memoria collectiva
Religiuns han differ e n t a s c o n c e p z i u n s
dall’apocalipsa. La pli enconuschenta ei segiramein la tradiziun biblica ni la palentada digl
apostel Gion che ha predetg ch’ina gronda
part dalla carstgaunadad vegni extirpada: «…
und es ward ein Hagel und Feuer, mit Blut vermengt, und fiel auf die Erde […] und von diesen
drei Plagen ward getötet der dritte Teil der
Menschen, von dem Feuer und Rauch und
Schwefel.» Tals patratgs ein vegni eternisai da
differents artists, sco per exempel Luca
Signorelli ella Capella Nuova el dom dad
Orvieto en Italia. Sin ses frescos ein scenas dil
giuvennessendi cun cumparsas anticristas sco
era l’apocalipsa e ses indezis ella natira representai. Denton buca mo il camp biblic sefatschenta cul tema apocalipsa (che vegn en
quei connex adina duvraus cun ina connotaziun negativa el senn d’extirpaziun dils carstgauns e la fin dil mund).
Imaginaziuns dalla fin dil mund ein danovamein naschidas el 19avel tschentaner.
L’industrialisaziun sco era igl augment da
populaziun e process da midadas accelerai
han promoviu la discussiun d’ina fin absoluta.
Tals patratgs ein vegni construi entras speronzas e spetgas ed ein semanifestai aschia en
quei datum ina renaschientscha dil mund.
Heiko Hoffmann ha declarau quei aschia: «Ils
Maya han in’autra capientscha per temps che
nus, per dir aschia ina capientscha extendida
e profunda. Els patratgan en ciclus e nus en
ina cronologia. Quei ei elementar per in
patratg dalla fin.
Per ils Maya entscheiva ils 21-12-2012 in niev
ciclus, quei ei il special da quei di.» Il docent e
referent per esoterica ed en special per il
calender da Maya Arne Mortsiefer di davart
quei ciclus: «Avon varga 5’000 onns han ils
Maya sviluppau in calender che cala nunspitgadamein ils 21-12-2012. Quei di ha liug ina
ordvart rara constellaziun astronomica ch’ei
d’observar mo mintga 26’000 onns. Il sulegl
sestauscha el center dalla via da latg. Vinavon
cumplenescha la tiara ina rotaziun entuorn
sia atgna axa. Dapi la historiografia vegn la
carstgaunadad per l’emprema ga perdetga da
quella sensaziun astronomica che ha consequenzas da dimensiuns nunprevidas.» Heiko
Hoffmann: «Quei ciclus san ins cumparegliar
cun ina naschientscha che ha entschiet 1987 e
En special l’esoterica (noziun collectiva per
diversas ideologias che mettan el center il svilup spiritual d’individis), ina branscha cun in
interess carschiu enormamein ils davos dus
decennis, furnescha en cudischs, respectiv en
films (Roland Emmerich cun «2012»), causalitads pusseivlas per accentuar quei datum
elementar en nossa historia. Midada dils pols,
extensiun dalla cunscienzia ni alzament da
frequenzas fuorman plaids-clav per declarar il
funs per la midada cul punct culminont dils
21-12-2012. In element constitutiv ei cheu il
calender dils Maya che determinescha anticipadamein la fin.
Negina fin, mobein in’entschatta
El calender da Maya ei quei datum denton
buca connotaus cun in senn negativ. Gest il
cuntrari ei il cass! Per ils Maya representa
4
Aschia ein quels process ch’ils Maya han predetg in process da medegaziun per nossa natira», aschia Heiko Hoffmann. Tenor el ei tut
ina damonda d’interpretaziun.
finescha egl onn 2036. El mument sesanflein
nus el stadi dallas empremas deglias (crash da
banca, crisa d’immobiglias, malauras, tiaratriembels, tsunamis, inundaziuns, ...), nies
sistem en general ei entras quels fenomens
buca pli normals.» Ils 21-12-2012 ei aschia da
considerar sco la naschientscha d’in niev
mund. Quei di spetga nus, sco quei che differentas paginas d’internet esotericas predin,
malauras da pli gronda intensitad, midada da
pols, tragedias socialas, in collaps economic,
undadas, erupziuns da vulcans, comets, etc.
La rolla dils mieds da massa
«Catastrofas regiunalas vegnan buca risguardadas globalmein», di Heiko Hoffmann davart
l’ignoranza dils carstgauns, «Igl ei il cass ch’ei
schabegia aschi bia sin quest mund. U ch’in
niev tsunami inunda inslas ni che president
Obama viagiescha en in’autra tiara per dar il
maun ad in politicher.» Quella acceleraziun
entras las medias ha per consequenza ch’ils
carstgauns realiseschan buca tragedias.
Vinavon di Hoffmann: «Ils carstgauns mira pli
bugen Super-Nanny, Superstar ni Supertalent
e vulan buc saver dapli davart quellas catastrofas. Mo – tgi ha gust da mirar igl entir di
maletgs da catastrofas???» Segiramein ei la
selecziun da medias in argument per il schurmetg. Carstgauns schurmegian sesezs dil mal
«Ei ha adina dau temps, cura
ch’ils carstgauns sesevan
sin lur valischas
pachetadas.»
cun il patratg «quei schabegia buc a mi». Els
han il patratg d’in mund giustificau.
Vendetga dil clima
Denton san ins criticar che las medias rapportan davart temas che ein, considerau cun il
clima etc., irrelevants. Mo han buc era gest las
medias rapportau tgei che nus fagein cun nies
ambient, che catastrofas ein inevitablas? En
emprema lingia ein quellas admoniziuns vegnidas memia tard (denter auter perquei che
la scienzia ei aunc giuvna) ed in secund aspect
ei ch’ils carstgauns ein naivs ed egoistics per
prender serius talas admoniziuns. In exempel
persuenter ei il protocol da Kioto. L’intenziun
da quei contract ei da sbassar las emissiuns da
CO2 en tiaras industrialas. Quella finamira
vegn denton refusada dils gronds malfatschents China ed USA cun l’argumentaziun
ch’els fussien restrenschi ella producziun – e
quei senza risguardar las consequenzas. Igl ei
aschia mo logic ch’igl ambient vegn a prender
vendetga e che quei process ha gia entschiet.
Il special ei ch’ils Maya han viu biars onns
avon quei che nus sentin momentan. «Duront
tschentaners scavan carstgauns per resursas,
surexploteschan, peinan uauls, restrenschan
la natira, envidan bumbas d’atom, contamineschan l’aria, fan uiara, eav. Ed uss sesmarvegliein nus che nus survegnin vendetga?
5
Igl ei denton gia vegniu predetg pliras apocalipsas. In exempel che ei forsa aunc en memoria d’in ni l’auter ei il «Worst case» che vess
giu da succeder duront la midada da milleni.
Nuot ei schabegiau. Ina pagina d’internet
d’esoterica ha denton detg che era la midada
dils Maya vegni buc a succeder, aschiditg
ch’ils carstgauns spetgan plein tensiun quei
eveniment. Cun auters plaids: igl ei da spitgar
cun in effect da surpresa. En quei mument
che negin spetga, vegn la midada a succeder.
Exact aschia savein nus era buca quintar cun
ina midada d’ina intensitad mai stada. Cun
quei patratg ei era Heiko Hoffmann vegnius
confruntaus ed ha manegiau: «Ei ha adina
dau temps, cura ch’ils carstgauns sesevan sin
lur valischas pachetadas.» Ei fa buca senn da
sefixar sin quei datum. Sco quei che nus sentin di per di, semida il contuorn, il clima, ils
carstgauns. Quellas midadas ein in process
natural, denton acceleraus da nossa societad
industriala. Nus savein denton veser quels
eveniments a moda positiva: sche per exempel in incendi brischa in uaul, nescha nova
tiara fritgeivla. E per finir aunc in citat da
Martin Luther: «Era sche jeu savess ch’il
mund va damaun a frusta, plantass jeu aunc
oz in pumer.»
Quei artechel ei sesviluppaus en stretga collaboraziun
cun Heiko Hoffmann che ei sefatschentaus intensivamein cun quei tema muort sia lavur da proseminari per representaziuns da crisas all’Universitad da
Fribourg. Sin quella via in grond engraziament ad el.
l’apocalipsa –
ina constanta antropologica?
da Maurus Blumenthal
Cunquei ch’ei dat en mintga cultura e
religiun maletgs e moviments apocaliptics, san ins tschintschar dad ina constanta antropologica – quei che pertucca l’apocalipsa. Mo tgei funcziun ha lu
in maletg dil mund aschia ord vesta
sociologica ni schizun filosofica?
siun, cunquei ch’ei setracta cheu dad in grond
eveniment historic. Encunter la fin dil mund
ein la Revoluziun franzosa e las duas uiaras
mundialas mo in pup. Quella vesta plitos psicologica ei buca d’emblidar, sch’ins emprova
da capir persunas ch’ein perschuadidas che
l’apocalipsa stetti avon esch.
La veta terrestra dil carstgaun ei finita. Igl
univers ei infinits ord vesta dad ina veta
humana. Quella discrepanza da basa sa esser
greva da tener ora. Ina sligiaziun per surmuntar quella discrepanza ei da metter ina fin agl
univers. In’autra pusseivladad ei da procurar
che la veta dil carstgaun seigi infinita. La
davosa sligiaziun da quei problem accepta la
realitad terrestra e l’emprema sligiaziun vul
surmuntar quella realitad terrestra. Ozildi ei
pil pli la secunda sligiaziun da procurar che la
veta dil carstgaun daventi infinita plitost en
moda. La fin dil mund – la fin digl univers ei
historicamein denton la sligiaziun usitada per
quei problem filosofic da finitadad ed infinitadad. L’apocalipsa ei pia ina pusseivladad co ins
sa ir entuorn cun quei problem existenzial
dalla finitadad dalla veta terrestra dil carstgaun. Aschia dat ei era gia dapi mellis onns
maletgs apocaliptics.
Apocalipsa religiusa e politica
Ei dat pil pli dus musters ella constituziun dil
temps historic en ina cultura. Igl in ei in
temps linear. El enscheiva per exempel tier
Adam e cala cun il giuvenessendi. Las religiuns monoteisticas sco era nossa scienzia han
pil pli in tal maletg dil temps historic. Igl auter
temps historic ei ciclics. Quei vul dir: il temps
va en rudi e certs musters serepetan adina
puspei. Tier quei model dat ei negina finiziun
absoluta. Mo era cheu sa ei dar apocalipsas
che fineschan en in ciclus. Quei maletg anflan
ins surtut en religiuns digl ost, sco el budissem
ed el hinduissem.
Grond sentiment historic
Dad ina vart fa la fin dil mund tema e negin
vul propi ella. Da l’autra vart metta la fin dil
mund era fin a tut ils problems dil mintgadi e
meina ins forsa gie al salit. Plinavon vegn
l’apocalipsa era ad esser il pli grond eveniment historic ch’ei ha dau enzacu – sche
l’apocalipsa daventa realitad.
Encunter la fin dil mund ein
la Revoluziun franzosa e las
duas uiaras mundialas
mo in pup.
E mintgin ha gie nuot encunter da far quella
experientscha unica ch’ei dat mo ina gada.
Mintg’onn sortescha in «blockbuster» apocaliptic en nos kinos. La historia ei sempla, mo
la tensiun ei enorma. L’existenza da nies
mund ei periclitadada – quei provochescha
sentiments da tema, mo era da gronda ten-
Sch’ins po buca spitgar la fin, provocheschan ins quella
Maletgs apocaliptics cuntegnan pil pli era il
temps avon l’apocalipsa. Quei temps ei il bia
descrets sco temps dad uiara da catastrofas e
da gronda pitgira. Ed uiara, catastrofas e pitgira dat ei adina. Aschia eis ei adina pusseivel
da veser quels indezis sco indezis per ina apocalipsa a vegnend beingleiti. Cunquei che
mintga carstgaun ha ina veta terrestra limitada dil temps e l’apocalipsa ei gie pil pli in
schabetg singul, ei la schanza relativamein
pintga da saver viver quella apocalipsa.
Cunquei ch’ils carstgauns ein bugen empau
malpazients, pon era entgins da quels che
beneventan per divers motivs l’apocalipsa era
buca spitgar ella. Ins sa haver pazienzia e spitgar. In’autra pusseivladad ei da procurar sez
che l’apocalipsa daventi realitad. Sch’ils indezis per l’apocalipsa ein avon maun, san ins era
gidar suenter ella in tec. Quei sa allura era
haver influenzas per las persunas che creian
buc en ina apocalipsa sco quei ch’il suandont
exempel muossa.
Exempel Israel – l’influenza da maletgs
apocaliptics sin la realitad
La tiara dad Israel ei vegnida fundada ord in
siemi da quei pievel – audan ins adina. Ins
6
emblida denton l’influenza da buca paucs cristians sin la fundaziun dil stadi modern dad
Israel. Daco vulan cristians promover la tiara
dad Israel? Perquei che certs cristians – pil pli
evangelicals – vulan che tut ils gedius serendien ella tiara biblica dad Israel. E daco quei?
Perquei ch’ei stat scret ell’apocalipsa da sogn
Gion, che cumpeglia las davosas paginas dalla
Bibla, ch’il reginavel da Diu vegni pér cura
che tut ils gedius seigien serimnai ad Israel. Pli
baul gidavan aschia surtut cristians ord la
Scandinavia gedius dad emigrar ella tiara biblica dad Israel – e quei gia cura che quella
regiun s’udeva aunc agl imperi terc. Ozildi eis
ei surtut cristians – pil pli evangelicals – dils
Stadis Uni che promovan il stadi dad Israel
per agens motivs apocaliptics.
Ei drova ina vacca violetta
per inaugurar il niev
tempel a Jerusalem.
E per gidar suenter empau al temps san ins
gia investir en la crappa per il niev tempel a
Jerusalem, il qual vegn erigius avon la vegnida da Jesus per che lez sappi lu destruir il
tempel. Las interpretaziuns dalla Biblia ord
vesta apocaliptica din vinavon ch’ins drovi ina
vacca violetta per l’inauguraziun dil niev tempel. E daco spitgar, sch’ins sa ozildi gie producir da quellas creaturas cun manipulaziuns
geneticas? Forsa tratgas ti ussa che quei seigi
gie flottas fantasias da certs malspirtai – na, igl
ei buca mo gliez, l’influenza da quellas gruppaziuns sin la politica americana enviers igl
Israel ei stada ed ei aunc adina fetg gronda.
Els davos 20 onns ein varga in milliun gedius
ord l’anteriura uniun sovietica emigrai egl
Israel – entgins segir era cun donaziuns dad
evangelicals. Cheu ha l’apocalipsa religiusa
ina gronda influenza sin la politica.
La midada dil clima sco apocalipsa
Sco gia descret all’entschatta ein maletgs apocaliptics nuota ina invenziun religiusa,
mobein ina sligiaziun per in problem existenzial. Aschia dat ei era maletgs apocaliptics
nunreligius. L’entira debatta pertuccont il
midament dil clima muossa per part grondas
parallelas enviers auters maletgs apocaliptics.
da dia –
asterix ed obelix
e meteorits
da Judit Augustin
Dad ina vart surdrovan ils carstgauns resursas
naturalas ed han ina enorma influenza sin
sistems naturals, sco per exempel il sistem dil
clima. Da l’autra vart sa negin predir exactamein il futur. Va il mund sutsu, ni forsa mo ils
carstgauns, sch’ei va vinavon aschia? Strufegia la natira ussa nus? Pli baul vegneva
l’apocalipsa era vesida sco il castitg da Diu per
ils puccaus dils carstgauns. La pestilenza era
vesida sco ina apocalipsa humana – pia ils
carstgauns van sutsura e buc il mund. La debatta dalla midada dil clima muossa: La veta
finita da nus carstgauns metta era cheu en
damonda la veta relativamein nunfinita da
nies planet e digl univers.
Scu ins so angal sa dar giu cun la fegn
digl mond? Tgi vign perfign sen l’idea
da screiver ensatge d’ena fegn digl
mond tg’ans niro a spitgier? Persunalmaintg crei betg ad ena fegn digl
mond e va adegna puspe da reir, sch’ia
saint d’ensatgi u litg ensanouas tgi
x-en specific de seia cò la fegn digl
mond!
Scu tg’ins pò liger aint igl internet vignigl detg
tgi la fegn digl mond seia igl december 2012.
Ma ainten en oter artetgel vign scretg tgi vegia
do sbagls ed ossa ins vegia da «spustar» la
fegn digl mond segl onn 2220. Hä??? Ma tge
senn ògl chegl??? Simplamaintg spustar la
fegn digl mond, aha, ea, pertge betg...
I rigia gronda fantascheia
tar la fegn digl mond.
Per tge muteiv ansomma sa dar giu cun la
fegn digl mond e siva anc sa romper la testa
cun chintar or tge de tg’ella succeda??? Fissigl
betg pi scort da galdeir mintga de tgi pudagn
veiver? Dar a mintga de la schanza d’esser igl
7
pi bel? Tge portigl a nous da veiver an tema
spitgond sen la fegn digl mond? Ena tematica
plagn dumondas sainza raspostas cleras...
Uscheia vaia dumando igls mies scolars e scolaras tge tg’el(la)s manegian tar la tematica
apocalipsa e fegn digl mond. I sa tracta dad
unfants dalla 4a–6avla classa. Ed ia va pudia
piglier ancunter interessants e fitg differents
meinis tar la tematica: Tigl pled apocalipsa ègl
nia chegl tg’ia veva spitgia: «Apo- tge??? Hä,
scu ò’l schon puspe nom chel pled??? Hmm,
anc mai santia... Bagnbagn, dattigl betg en
film tgi ò nom apocal, apoca, apoli..., ah tge
merda ma scu ògl schon puspe nom???», era
la rasposta d’en mattatsch. Ia va an general
pudia piglier ancunter blers segns da
dumondas e malancligientschas digls unfants
tar igl pled apocalipsa.
Ma cura tg’ia va numno la fegn digl mond
eran gio cò bler daple meinis e surtot gronda
fantascheia: Blers creian tgi fiss pussebel tgi
detta ena fegn digl mond, ma i giaveischan tgi
niro mai a capitar. Schi niss tar ena fegn digl
mond, rigess scu amprem gronda tema ed alloura fiss tot davent, igl na dess nigna nateira e
nigna veta ple, simplamaintg navot. U tgi
en’immens gronda cascada d’ava niss segl
mond ed innundess tot, uscheia tg’igl mond
consistess angal ple d’ava. Ed en oter unfant
era dall’ideia tg’igl spievel da l’ava sa dulzess
adegna daple ed antras chegl niss alloura innundo igl antier mond. En unfant manegia tgi
gio digl taimp dad Aserix ed Obelix ins carteva
ad ena fegn digl mond e chegl pigl muteiv
tg’ins carteva da lez taimp anc tg’igl mond
seia planeiv scu ena pizza. Oters unfants èn
dall’idea tgi en comet u en meteorit crudaro
giu sen tera ed antras la collisiun cugl mond
antschavess tot ad arder, i nissan taimps tot
sitgs, i dess ghera tranter igls carstgangs e
blera dolour. Ena mattatscha è digl meini tgi
detta nigna fegn digl mond, chegl seia angal
ensatge tg’igl carstgang s’imaginescha per
spira lungurela. «Dia laschess mianc tiers tgi
uschei’ensatge capitess!», dei egn digls pi giovens unfants!
Tge pansez vusoters tar apocalipsa, fegn digl
mond u tgossas tgi vignan prognostitgeidas???
Ossa pudez far voss agenspartratgs, igl mies
meini e chel digls mies scolarAs vez gio santia...
il gimnasi
da scolaras e scolars da l’Academia Engiadina a Samedan
«Chara lingua da la mamma,
tü sonor rumantsch ladin,
tü favella dutscha lama,
o co t’am eu sainza fin»
Gudench Barblan
vs.
«Sun ils raps però in traischa e cha tuot voul
guadagnar, lura vaja a la
tudais-cha e’l rumantsch,
quel po zoflar»
Men Rauch
Ün pêr scolars da la terza e quarta classa da matura bilingua da l’Academia
Samedan as haun fat impissamaints
davart l’amur invers il rumauntsch e
che consequenzas cha quella ho.
Nus tuots profitains da nossa lingua
da Seraina Friedli, 4G1
Eau d’he stuvieu stüdger fich lönch fin ch’eau
sun steda buna da cumanzer a scriver sur da
quist tema. Eau am d’he lönch fat impissamaints sur da quella dumanda. E lönch nu
d’heja savieu, cu e che ch’eau dess scriver.
Perche cha in üna tscherta maniera ho ün
Rumauntsch u üna Rumauntscha ün pô la
tendenza da proteger scu prüm a nus e nossa
superbgia, cur ch’el u ella oda quella pretaisa.
Que forsa eir perche cha nus stains ün pô
traunter il rumauntsch ed il tudas-ch.
Forsa as stuvess il prüm üna vouta fer la
dumanda chi chi’d es vairamaing ün
Rumauntsch e che raps cha drouvan. Que do
scu prüm üna vouta vaira pochas plazzas da
lavur chi pertuochan il rumauntsch. Scu dessans nus alura pudair lavurer per la lingua
rumauntscha? L’intera infrastructura in Engiadina es in tudas-ch. Cun que es que cler
cha tuot ils Rumauntschs stöglian lavurer per
quels da lingua tudas-cha, scha nu vains
niauncha la pussibilted da lavurer in ün ambiaint rumauntsch. Che plazzas da lavur
rumauntschas do que auncha? Magister da
rumauntsch hai, ma uschigliö? Que do ün pêr
plazzas tar la Televisiun rumauntscha u tal
Radio Rumauntsch. Ma que pertuocha, scha
vo propi bain, a circa 150 persunas. Il problem
es cha pochischmas persunas saun rumauntsch. Scha dapü glieud savess rumauntsch, alura druvess que üna infrastructura bgerun pü granda e quelo mettess a
dispusiziun ulteriuras plazzas da lavur. Eau
craj cha que detta bgers Rumauntschs chi
lavuressan fich gugent per nossa lingua. Eir
eau vuless üna vouta lavurer, scha pussibel,
cul rumauntsch. Forsa magistra da rumauntsch u scriver forsa üna vouta ün cudesch in rumauntsch. Cler, d’üna vart suni eir
da l’avis da Men Rauch; que do sgürischem
eir da quellas persunas chi pudessan lavurer
per il rumauntsch, ma müdan ad üna lavur
tudas-cha, perche ch’els survegnan lo dapü
raps.
Dad ün’otra perspectiva as stu forsa bainschi
eir vzair cha scha nus vulains cha la lingua
survain üna valur pü granda, ans stuvainsa
simplamaing ingascher dapü. Nus scrivains
uossa tuots ün cumponimaint ed eau craj cha
eir oters sun da quel avis. Ma be incler cha
stuvessans fer qualchosa nu güda ünguotta.
Ma da fer qualchosa cunter la plaunischma
mort da nossa lingua ameda es fich greiv.
Mieu sömmi es propi da dvanter magistra primara. Ed eau vuless instruir in rumauntsch.
Que saro üna pitschna contribuziun, ma
almain qualchosa. Perche ch’eau craj cha nus
tuots vains propi profito in maniera incredibla
da nossa lingua materna, saja que per imprender otras linguas u simplamaing la superbgia
cha purtains cun nus ed eau vögl simplamaing
der inavous qualchosa a quella lingua chi
m’es fich importanta. Ed eau poss dir già
uossa: La lingua cha mieus iffaunts imprendan già illa canorta nu saro be tudas-ch, dimpersè eir rumauntsch!
Ün passin per salver nossa lingua
da Lukas Pinggera, 4G1
Scu prüm as vess üna vouta da sclarir la
dumanda: Chi sun ils Rumauntschs? As es be
ün Rumauntsch, scha rumauntsch es la lingua
materna, u as es eir già ün Rumauntsch,
8
scha’s discuorra quista lingua? Scha’s dumanda hoz ad üna famiglia in che lingua ch’ella
comunichescha cun vendeders/vendedras ed
oters lavuraints es la resposta clera: tudas-ch.
E scha’s dumanda perche? Alura vain suvenz
la resposta: «Quists lavuraints nu saun pü
rumauntsch, eir sch’els abitan cò.» Las plazzas
da lavur chi pretendan la lingua rumauntscha
sun fich reras. Eau nu curriss zieva ad üna
plazza da lavur rumauntscha, in quel temp
ch’eau clappess var trais otras plazzas in
tudas-ch chi füssan impü pajedas abundantamaing. Cu dessan reagir ils Rumauntschs in
quista situaziun? Ils raps sun fich importants
per surviver in nos temp, ed uschè es que cler
cha’ls Rumauntschs acceptan eir plazzas da
lavur tudas-chas. Ma lo do que auncha ün
aspet critic: Quauntas plazzas da lavur pertuochan auncha il rumauntsch? Quistas pêr
plazzas tar la Televisiun rumauntscha ed ün
pêr magisters nu paun mantegner l’infrastructura rumauntscha. Il problem es eir cha
que do bger memma pocha glieud chi discuorra propi bain la quarta lingua naziunela. Scha
dapü persunas discurrissan darcho rumauntsch, alura druvess que üna infrastructura bgerun pü granda e cun que eir püssas
plazzas da lavur chi sun liedas al rumauntsch.
Eau craj cha bgera glieud vuless lavurer cun
nossa lingua, ma las pussibilteds maunchan.
Scha que füss pusibel vuless eir eau lavurer
cul rumauntsch. Ma eau sun eir da l’avis da
Men Rauch. Eau craj eir ch’ün Rumauntsch
chi lavura per il rumauntsch, ma chatta alura
üna lavur tudas-cha chi’d es pajeda bger
meglder müda alura la lavur. Que es eir fich
cler perche cha’ls raps sun enorm importants
per l’existenza, scu ch’eau d’he già dit. Eir
scha’s conguela ils predschs, per exaimpel pels
fits, quels sun bger pü bass illa Bassa cu cò tar
nus in Engiadina. Cun que vaun forsa eir
famiglias chi nu sun uschè richas giò la Bassa
inua ch’ellas clappan ün’abitaziun pü granda
per il listess fit.
Eir scha vulains, nus nu vains üngüna schanza da mantegner il rumauntsch in üna infrastructura tudas-cha, ed uschè nu pudains neir
na guadagner raps cul rumauntsch. Finelmaing vo que uschè inavaunt cha stuvains
batlager tar quels da lingua tudas-cha!
Cun que essans darcho tar il parair da Men
Rauch. Scu ch’eau d’he dit già ün’otra vouta,
ans stuvessans ingascher bger dapü pel rumauntsch. Ma be penser cha stuvessans fer
qualchosa nu güda neir ünguotta. Eau sun da
l’opiniun cha stuvessans publicher quists
cumponimaints, per exaimpel in üna giazetta.
Cler es que difficil da salver u mantegner üna
lingua chi moura forsa oura, ma chi chi nu
prouva nu guadagna ünguotta.
Scrivand quist cumponimaint d’heja già fat
ün passin per salver nossa lingua. Cun que
ch’eau muoss mia opiniun eir ad oters lectuors, müdan quels forsa eir lur opiniun. Già da
pitschen d’heja vulieu fer il seminari da magisters, ma eau nu vess mê cret da fer que in
rumauntsch. Uossa sun eau d’ün avis totelmaing different. Sch’eau fatsch uossa propi
quist seminari, alura craji da fer que in
rumauntsch. Cun que vögli eir effettuer cha la
prosma generaziun imprenda la quarta lingua
naziunela. Eir mieus iffaunts imprendaron
rumauntsch.
Chi fo finta dad amer il rumauntsch?
da Ladina Friedli, 3G1
I’l passo gniva discuto bger sur da nossa
«chera lingua da la mamma». Bgera glieud es
da l’avis cha’s stuvess unir ils differents idioms
in ün’unica lingua, nempè il rumantsch grischun. La problematica cha que do cul rumauntsch nu vain pü piglieda sül seri da bgeras e bgers. Eau manag, pü bod nu füss üngün
mê gnieu süll’ideja da fer commentaris umoristics sur dal rumauntsch. La lingua rumauntscha gniva vivida cun granda superbgia. Hozindi crajan bgers giuvenils ch’els sajan
a la veglia, sch’els discuorran u imprendan
rumauntsch. Aunz cu ch’eau pudaiva cumanzer a scriver quist cumponimaint, vaiv eau da
stüdger lönch chi chi ho vairamaing il dret da
numner a se svess ün «Rumauntsch». Per me
es ün Rumauntsch ün chi’d es creschieu sü
culla lingua rumauntscha. Seguond me es ün
Rumauntsch però eir ün chi s’ingascha per la
lingua, chi discuorra gugent e bger la lingua.
Ma essenzielmaing es ün Rumauntsch bainschi ün chi ama la lingua da cour e chi la
drouva i’l minchadi.Scha’s guarda per exaimpel sülla glista dal program da televisiun, as
chatta fich bgers emettuors in tudas-ch, a’s
chatta emettuors taliauns e frances. Uschè
lönch cha’s tschercha, inüngür nu’s chatta ün
emettur rumauntsch. Scha’s vuless guarder
televisiun in rumauntsch, as po impizzer la
televisiun mincha di la saira las tschinch,
alura as po guarder quindesch minuts televisiun rumauntscha. Quindesch minuts, na
dapü. La radschun per quelo es, cha la quota
da spectatuors tar la Televisiun rumauntscha
es uschè minima cha que nu renda per la televisiun svizra dad emetter dapü cu quindesch
minuts al di. Memma pitschna es eir
l’entredgia da raps cun uschè pochs spectatuors. Tar quist exaimpel as po propi dir cha’ls
respunsabels nu piglian resguard sül rumauntsch be pervi dals raps. Chi so, scha in
duos ans sun quels quindesch minuts gnieus
diminuos sün tschinch minuts, u forsa nu
irradieschane niauncha pü ün minut televisiun in rumauntsch. Bainschi nu faun ils
respunsabels finta dad amer la lingua, ma els
vaun al tudas-ch scha que vo pels raps.
Üna granda cuntradicziun invers il rumauntsch sun eir quels chi savessan la lingua,
chi vessan üna scolaziun rumauntscha, ma
chi sun da l’avis ch’els nu guadagnan avuonda raps cun ün mister rumauntsch. Els müdan
ad ün mister, inua ch’els guadagnan dapü, ün
mister chi nun ho da chefer ünguotta cul
rumauntsch. Que es darcho la cumprouva
cha’l commentari da Men Rauch ho qualchosa da la vardet. Ün problem es eir cha glieud
chi fo per exaimpel la scolaziun scu magister
da rumauntsch ho be la pussibilted da lavurer
i’l Grischun. Tenor me es que il motiv principel cha que do uschè pochs magisters da
rumauntsch. Bgers vöglian ir a lavurer a
l’ester u giò la Bassa e nu vöglian ster i’l
Grischun tuot lur vita. Quels chi dannagian il
rumauntsch, sun quels chi lavuran per
ün’associaziun da patruns rumauntschs u
quels chi haun ün champ da lavur rumauntsch, ma chi pretendan dapü peja per
ch’els “lavuran” pel rumauntsch. Il stedi stu
bod pajer, uschigliö nu lavuress bod pü üngün
per il rumauntsch. Eau pens cha la glieud chi
fo quelo, la glieud chi fo ün nosch adöver da
la lingua per fer raps, nun hegia l’intenziun
da fer dan al rumauntsch, dimpersè da guadagner raps. Ma alura as po eir dir cha quella
9
glieud chi pretenda dapü per ch’ella lavura
pel rumauntsch nun ama la lingua.
Ma da l’otra vart, che es cun quels pochs chi
comunicheschan auncha gugent in rumauntsch? Quels chi lavuran pel rumauntsch
cun granda brama? Na da schmauncher, eir
scha que sun pochs, quels giuvens chi inchamineschan la lungia via per gnir magister u
magistra da rumauntsch. Natürelmaing as stu
der tiers cha la quantited dals magisters da
rumauntsch crouda cuntinuantamaing, ma
quels pochs chi piglian auncha in attach quella via, eau chat cha quels sun la spraunza cha
la lingua nu giaja a perder dal tuot. Eau svess
d’he simplamaing fat l’experienza cha bgers in
mi’eted as dumandan perche ch’els dessan
auncha imprender rumauntsch. Bgers sun da
l’avis cha la lingua nu saja bella, ch’ella nu
porta ünguotta, etc. Fin uossa d’eiran tuots
adüna sincers in mia preschentscha, scha que
as trattaiva dal tema rumauntsch. Eau nu d’he
auncha mê fat l’experienza cha qualchün ho
be fat finta dad amer il rumauntsch. Natürelmaing be in mia preschentscha, in mia
gruppa d’eted. Ma quelo eir be, perche cha tar
nus giuvens nu’s tratta que auncha da fer
raps. Eau craj cha que es eir ün motiv perche
cha bgers in mia eted zoflan sül rumauntsch.
Bgers sun da l’avis ch’els nu possan fer adöver
da quella lingua.
Ad es ün fat cha divers lavuraints chi haun la
pussibilted da fer raps cul rumauntsch, nu’s
laschan influenzer dad üna noscha conscienzcha perche ch’els faun raps cul rumauntsch
sainza ch’els aman la lingua. Ed ad es eir realted cha que do glieud chi müda al tudas-ch,
scha’l rumauntsch dvainta restrictiv per els.
Ma eau speresch cha quels chi aman il
rumauntsch da cour nu’s laschan scurascher
ed influenzer da quels chi nu vöglian bain al
rumauntsch. Eau sun sgüra cha quels chi
aman il rumauntsch da cour – ed eau sun
persvasa cha que do auncha bgera glieud chi
fo quelo – quels discuorran ed aman inavaunt
nos bel rumauntsch cun granda superbgia, scu
avaunt 100 ans.
get together –
sin via tras la svizra
da Silvana Derungs
Dals 12 da fanadur fin ils 14 d’avust
2010 duai avair lieu in viadi atras
l’entira Svizra per sensibilisar la populaziun per la quadrilinguitad en Svizra.
Lantschà è quest project da GetTogether.
L’uniun Get-Together vul promover la chapientscha vicendaivla da las quatter regiuns
linguisticas cun reunir persunas da tut las
parts dal pajais e las animar da s’occupar cun
la quadrilinguitad.
gruppa da project. Tgi che vul s’engaschar (i
dovra p.ex. glieud per la lavur da medias, per
la coordinaziun dal project, per la creaziun dal
cudesch) duai s’infurmar tar Ramona Schneider, la manadra da project da Get-Together
([email protected]). Il cumenzament da favrer datti lura ina sesida
d’infurmaziun.
Viver las linguas cun ir a pe
Duas gruppas da viandar duain traversar la
stad 2010 – dals 12 da fanadur fin ils 14
d’avust – a pe tut las quatter regiuns linguisticas da la Svizra. Ina gruppa parta da Genevra,
l’autra da Müstair. La ruta da viadi suonda la
«senda culturala svizra» dals Amis da la Natira
da la Svizra. La finamira da la senda culturala
n’è betg mo da mussar ina Svizra tenor ils clischés, mabain da mussar la Svizra cun sias
fatschas multifaras – ed a quellas appartegnan
p.ex. era tschancuns cun autostrada.
En la vischinanza dal center geografic svizzer,
l’Alp Älggi en la Svizra centrala, duain las
duas gruppas lura s’entupar. Ensemen cuntinuescha il viadi lura fin a Berna, nua che duai
avair lieu ils 15 d’avust ina gronda festa sin la
plazza federala.
Durant il viadi vegnan realisads – mintgamai
ensemen cun la populaziun locala – divers dis
da project en connex cun la quadri- e la plurilinguitad. Sa chapescha ch’ins na sto betg
esser da la partida davent da l’entschatta fin a
la fin. Mintgina e mintgin è envidà dad
accumpagnar las gruppas da viadi durant pliras emnas, plirs dis, in di u era mo inqual ura.
Tgi vul crear in cudesch?
Il viadi ed ils inscunters durant quel viadi
duain sa chapescha era vegnir documentads.
Sin il magazin online Tink.ch pon quels ch’èn
restads a chasa persequitar via blog tge che
capita durant il viadi. En furma dad in
cudesch (sche las finanzas lubeschan) duai il
viadi vegnir documentà a moda pli durabla –
cun ina descripziun dal viadi e sche pussaivel
cun preschentar atgnadads culturalas e geograficas en ils lieus da pausa.
Per quest cudesch tschertga Get-Together ina
10
Tgi che vul savair dapli da las activitads da
Get-Together ed esser orientà davart il viadi
durant la stad: www.get-together.ch.
mamma mia
musica
be ün zich apocalipsa
wales vs. scotland: u band
nova cunter
veglia
da Fadrina Hofmann Estrada
da H.
Uffants sun il spejel da no creschüts, be
plü directs e plü onests. I dà mumaints
ingio cha per els va bod suot il muond.
Mumaints chi’ns paran banals, ma chi
muossan sül seguond sguard precis il
minz da l’esser uman.
Scena 1: Meis mat giouva cun seis duos traxs
– il cotschen ed il gelg (important!). Mamma
vain e decida simplamaing: trar aint la giacca,
no giain! Rebelliun totala da la vart dal pitschen. Na, uossa nöglia! Mamma prouva da
declerar ils motivs, ma ingün da quels nu
valan la paina d’interrumper il gö. Invan. Plü
ferma è’la, quista mamma, plü gronda. Üna
pezza plü tard sezza il mat in sia charozza –
sbragind e be rabgia. Il muond es ingüst!
Scena 2: Sün maisa es pront il püschain. Pan,
lat, painch, meil, jogurt, chaschöl,
Birchermüesli. Luan sezza in seis sezzin e
sbragia sco üna sirena – e sia mamma nun
inclegia darcheu üna jada nöglia. Ella craja
cha’l pitschen nu sapcha che ch’el vöglia, el
bada cha quista creschüda nun ha darcheu
üna jada ingün’idea. Pür cun agüd da papà
scuvrisch’la il problem. Il muond da Luan sto
esser üna pitschna copcha dal muond intuorn
sai, dimena da quel da mamma e bap. Sün sia
maisina tocca eir ün pa da tuot: üna morsa
pan, üna mezza tazza lat, ün sdun painch e
meil, ün pa jogurt, ün tockin chaschöl e be
trais flöchs Birchermüesli. Apaina cha tuot es
davant el es Luan furtünà. Umbras? Na, ma
tuot ha seis uorden illa vita.
Scena 3: Visita pro nona e bazegner. Là esa
adüna flot! Bazegner dà tschiculatta, scha
mamma nu guarda, nona ha adüna super giovarets e tuots han gust dal tracagnottel. Üna
pezza es mamma eir perincletta, ma x-üna
jada voul ella adüna ir a chasa e pel solit eir
amo a durmir. Ella ruina simplamaing mincha
flot mumaint! Sbragizzi, larmas, mutsch.
Nu füssan eir no jent uschè, sch’inchün ans fa
far alch cunter la voluntà, scha oters survegnan daplü co no sainza motiv chapibel, scha
bellas situaziuns vegnan desdrüttas d’üna
terza persuna? Cler, il muond nu va suot
pervi da quai, mo ün zichin apunta bain...
Fadrina Hofmann Estrada (27) rapporta da las stentas
e da las bellezzas da ses mintgadi.
Tgi che gudogna quest duel è atgnamain vaira egual. Fatg è però: «People
In Planes» e «Biffy Clyro» han prendì
in ord l’auter il Fri-Son. Apocalipsa?
Però total!
Avant che vegnir tar il concert, qua in pèr
datas per che vus sappias da tgi ch’jau discur:
People In Planes han cumenzà il 2003 a far
musica – almain sut quest num. Ils 5 Valis han
prendì a cor da perfecziunar lur stil dad indie
rock e l’han transferì en sferas novas. Els
cumbineschan ils tipics riffs da ghitarra cun
novs beats e surdattan dapli paisa al keyboard.
Uschia daventa la musica greva. Uschè pesanta ch’igl è perfin daventà in zic sentimental en
(paucs) muments dal concert. En ils gronds
muments als èsi però grategià da pigliar il
public oravant tut pervia da la vusch perfetga
dal chantadur Gareth Jones. Insatge uschè
perfetg n’han ins anc mai vesì tar blers concerts. Savens èsi tuttina uschia: ins cumpra in
disc, l’adura, vesa ch’il chantadur vegn en
Svizra, siemia emnas avant il concert da quel
eveniment e lura, cura ch’igl è uschè lunsch:
l’apocalipsa persunala. Tge? sa dumond’ins,
quai na tuna betg suenter la vusch sin il disc.
40 hebels per il giat e la dunna sper tai è gia
svanida. Tge dianter! En mes cas è quella saira
restà mes ami sper mai e nun ha bandunà il
concert. Per fortuna per el e per mai. Che
questa ediziun da Punts va sut il titel «apocalipsa» correspunda al mussà da Biffy Clyro. I
n’è betg mo stada la musica ch’ans ha stratgs
giu bass en la terra datiers a l’enfiern, mabain
era sia cumparsa sco uman. Chavels lungs,
barba, chautschas stretgas, il corp sura niv,
ornà cun tattoos e la ghitarra tegnida stretga
vi da ses corp sco sche sia vita fiss dependenta
da quella. La forza da lur musica ans ha stra11
tga en in’extasa. Per il corp n’hai dà nagin fermar pli. El era sut la controlla dals beats da la
battaria, da la vusch da Simon Neil e dals riffs
brutals che quel ha sunà sin sia ghitarra. Qua
hai jau chapì pertge che blers pensan che Biffy
Clyro saja in acronim per Big Imagination For
F e e l i n g Yo u n g ‘ C o s L i f e Ye a r n s R e a l
Optimism. Gronda imaginaziun per il sentiment dad esser giuven, perquai che la vita
desiderescha optimissem real.
H. aka Adrian Stecher (24) è student da scienzas da
media e communicaziun a Friburg. Il plaschair per la
musica al ha gia tschiffà d’uffant. Il bab è organist e
la mamma sunava excellentamain la flauta, uschia
ch’el ha sunà sur blers onns il triangul. Per el è musica insatge che unescha, perquai na pudess el betg
imaginar ina vita senza musica. Per las PUNTS va el
a la tschertga da novas bands naziunalas ed internaziunalas e rapporta da concerts, albums ed experientschas fatgas cun la musica. Per il Radio Rumantsch
moderescha Adrian tranter auter mintga segunda
sonda la parada da hits.
punts politicas
il pled dal mais
apocapolitica a
flopenhagen
bien di,
bien onn!
dad Ursin Lutz
da Clau Dermont
Schurmegiar il clima? Suandar il meini
da massa massa votantas e votants?
Tedlar sin ils problems dallas tiaras dil
tierz mund? Prender las hottas enta
maun e midar zatgei sil mund? Ils politichers han puspei inagada mussau tgei
ch’els san il meglier: tschintschar, palavrar, far canera e dar mauns.
13 gis a Copenhagen ein stai ina tribuna per
mintga tschagrun che trai mintgaton bugen
en in manti verd. Gronda reclama per che
presidentas e presidents, ministers e ministras
arrivan – persuenter han els survegniu ina
presenza mediala garantida. X banchets ed x
plaids, x sesidas ed x gruppas da lavur. Ina
«conferenza historica» cun in facit historic: Il
mund ei buca habels.
«Cun quei ch’ei suenter
stueis vus sezs vegnir
a frida.»
Buca habels da collaborar. Buca pronts da
schurmegiar il clima. Buc aviarts per mesiras
concretas cun sancziuns rigidas. Las tiaras
industrialas teman per lur economia, per lur
plazzas da lavur e per lur luxus da viver.
Persuenter fan ei quei ch’ellas han gia fatg
dapi tschiens onns: las tiaras industrialas
vivan in imperialissem egoistic, las tiaras dil
tierz mund ein la finala quellas che ston pitir
dalla dominanza economica. Sche las Maledivas sfundran, sch’il Sudan ha negin’aua pli
per dustar la seit dils affons e sche l’Indonesia
ha gleiti mintg’onn in tsunami ei quei tuttina
a memia biars. La conferenza a Flopenhagen
vegn ad esser ina tolca els cudischs d’historia.
Ella demuossa che la prontadad d’agir a favur
da nossa mumma tiara ei buca presenta. Ei
exista negina solidaritad internaziunala, negin
giavisch da reducir ils effects negativs dalla
midada dil clima provocada dallas tiaras
industrialas cun lur veta en surabundonza.
Sco politolog gi quei a mi ch’ils politichers e
las politicras alla testa dallas tiaras han memia
gronda tema da buca vegnir reelegi, sch’ei
ageschan claramein a favur dil clima, e speran
pli bugen da puder salvar lur uffecis politics
cun buc agir. Sco socialdemocrat gi quei a mi
ch’il neoliberalissem fa puspei ghegnas ed ei
loschs da sesez e la nova perversiun ch’el ha
creau – nus essan sclavs dall’economia e grazia al patertgar a cuorta vesta destruin nus
cun plascher nossa mumma tiara. Sco carstgaun gi quei a mi che nus havein per la finiziun dil 2009 aunc as-tgau veser ina apocalipsa politica, ina tragedia en plirs acts cun
differents acturs senza curascha e cun interess
singulars. E sco giuven gi quella conferenza a
mi: «Nus essan vegls, nus vivin mo aunc 20
onns. Cun quei ch’ei suenter stueis vus sezs
vegnir a frida. Nus lein ussa viver first class!»
Jeu sun pli che trumpaus da quella «conferenza historica» e da quels politichers e quellas politicras.
Pleds ed il linguatg en general furman
ina part integrala dal mund dad Ursin.
Per questa columna zipl’el mintga mais
in’ivetta or dals pleds ch’el inscuntra
en ina moda u l’autra per pudair quintar ina istorgina davart quel.
Interessant tgei per facits ch’ils politichers
svizzers fan. Ils ins vulan sbassar las emissiuns
da CO2 per 40 pertschien, ils auters fagessen il
pli bugen vinavon sco tochen dacheu. Toni B.
manegia ch’ei seigi buca bien d’agir persuls,
sche las autras tiaras hagien buca mesiras
semegliontas. Nossa economia fussi lu memia
cara cumparegliada cun las autras tiaras. Mo –
fussi forsa buca tuttina meglier da desister
mintgaton d’empau luxus da viver che nus
havein oz en surabundonza en Svizra? La
finala han ils Indians dall’America dil Nord gia
avon onns saviu: «Nossa tiara artein nus buca
da nos tats e da nossas tattas – nus emprestein
ella da nos affons!» U che nus agin leusuenter
ed acceptein las consequenzas per reducir ils
effects negativs dalla midada climatica, ni che
nus surprendein la responsabladad internaziunala che nus havein per nies planet e che
las tiaras industrialas han enviers las tiaras
paupras. Jeu sun per varianta dus, era sche
quella ei buc aschi emperneivla e pretenda
sacrifezis.
Sco columnist regular tucc’ei secapescha era a
mi da giavischar als lecturs ed allas lecturas
dallas PUNTS in bien niev onn. Quei san ins
far en differentas fuormas, per quella gada vi
jeu seconcentrar sils versets ch’ils affons reciteschan mintg’onn ellas casadas dil vitg giavischond in bien niev onn. Jeu mez che sun
carschius si a Rabius enconuschel il verset
Bien di, bien onn, nus giavischein bialas fiastas ed
in bien niev onn! Auters vitgs sursilvans drovan
variaziuns da quei verset e secapescha ein era
variantas pli veglias enconuschentas. A Laax,
Riein, Surcasti e Mustér schevan ils affons
Bien di, bien onn e dei biemaun, sche vus leis buca
dar in toc petta, sche dei in toc paun. Vuorz enconuscheva il verset: Bien gi, bien onn da biemaun, leis buca dar in taler, dei in paun, Breil:
Bien gi, bien onn da biemaun, sche vus leis buca
dar oz, sche dei damaun e Trun: Bien di, bien onn
da biemaun, giavischel ina biala fiasta ed in bien
niev onn, che vus possies viver bia dis ed onns e silsuenter guder la gloria dil sogn parvis. Ina semeglionta versiun duvravan ils affons da Surrein
giavischond in bien niev onn: Bien di, bien onn,
dei biemaun, augurein in bien niev onn, buna
sanadad e ventira e la pagaglia dil sogn parvis.
Enta Medel la finala dian ils affons: Mintg’onn
ed er uonn giavischein nus bialas fiastas ed in bien
niev onn, ina versiun pli veglia medelina secloma: Bien di, bien onn e dei biemaun, ina schlius’
ed in curtaun, ina sadiala latg ed in toc paun.
Ei dat pia versets tut a dubel da giavischar in
bien niev onn. Per mei persunal ei igl accent
da Daniev ius naven dils versets vi sil vinars,
silmeins duront festivar Daniev. Sco linguist
hai jeu scuvretg danovamein ils bials versets
da Biemaun. En quei senn aunc inagada: Viva
ed in bien niev onn!
Clau Dermont (21) da Rueun studegia politologia
a Berna ed è trumpà da la conferenza da clima a
Copenhagen dal december passà.
Ursin Lutz (28) è linguist e lavura sco assistent scientific tar l’Institut dal Dicziunari Rumantsch Grischun
a Cuira. Per Ursin è festivar Buman ina occurrenza
impurtanta e regulara.
«Nus empristein nossa tiara
da nos affons.»
12
odissea
Innundaziuns
u dus centimeters neiv?
da Catrina Waldegg
Avant curt è igl film «2012» nia musso
aint igls kinos. En film tgi speculescha
scu tgi la fegn digl mond savess vaseir
or. Mademamaintg scu tar la producziun da «The day after tomorrow»
magna igl noss far e veiver tar la collapsa digl ambiaint. En’eda en tornado,
en’eda erupziuns digl intern dalla tera,
en’otr’eda tsunamis tgi laschan mureir
la populaziun.
an pacs onns, cunchegl tg’igl livel da mar sa
dolza adegn’anavant. Tge, schi chegl vo schi
gliunsch tgi Dublin saro sot ava? Scu tg’ins ò
pudia vaseir, èn las tgesas, las veias, ansomma
l’antiera infrastructura, betg biageidas per da
chestas relaziuns extremas. Damaias fissan da
chestas catastrofas propa en’apocalipsa per
chesta tera tgi ò gio da cumbattar cun tot otras
miseras (vurdar Punts digl december).
Scu tgi nous vagn tots gio santia, è igl noss
ambiaint an prievel causa digl scoldamaint
global. Ea, glatschers svaneschan, las temperaturas èn en po pi otas ed igl lai Aral ins so
angal anc numnar en fundegl… Ma blers na
veian betg propa tge tgi chegl monta. Nous
vasagn betg tge tgi capeta, chests fatgs n’ans
pertotgan betg directamaintg. Chegl na monta
pero betg tgi restaro er uscheia.
Scu dar damogn ad innundaziuns, schi na vo mianc cun
dus centimeters neiv?
Damaias tg’ia sung cò an Irlandia, en’insla
tranter igl Atlantic e la «Irish sea», vigna pero
confruntada cun la situaziun actuala ed am
stoss neir cunscienta dallas consequenzas tgi
chegl so tot aveir. Igl november è sto uscheia
bletsch scu gio igls davos 20 onns betg ple.
Grondas avazungs, ansasez las pi grondas e
desastrousas tgi èn neidas registradas, on innundo parts scu Cork, Kerry e Galway. Igl ò
pluia tant tgi las pareis digls quais a Galway
èn rottas. Tot è sto sot ava, spitals on gia da
neir evacuos, scolas saradas,… L’Irlandia n’è
betg pronta per da chestas catastrofas. Schi
dat angal schon dus centimeters neiv, ègl tot
tgi sa ferma e stat ampatg. Igl traffic na sa
mova betg ple, igl transport public ins so
amblidar e tot igls scolars on liber. S’imagine
angal scu tgi vign pruo da dar damogn ad avaziuns tgi cuntaschan las glieschs digl plafung..!
Scu dar damogn ad innundaziuns, schi na vo
mianc cun dus centimeters neiv?
Ossa è la situaziun puspe sa chietada, ma scu
vign chegl ad esser an tschintg onns? Tenor
las prognosas tgi scientists on fatg, saron
tschertas parts dall’Irlandia betg ple habitablas
Catrina Waldegg (19) da Savognin ha decidì suenter
la matura da betg cuntinuar directamain cun il studi,
mabain da far durant in onn insatge auter. La vita
sco fille au-pair en Frantscha n’ha dentant betg funcziunà sco giavischà. Perquai è ella sgulada sin l’insla
europeica, nua ch’i dat bleras nursas e nua che «a
pint of the black stuff» tutga tar mintga sortida. Uss,
cura che quest artitgel cumpara, è ella puspè enavos
en Svizra.
13
tema –
container
185
ea ni na?
da Gianluca Augustin
Igl pled apocalipsa vign digl grec e
m o n t a « l a p a l e n t a d a » . L’ i s t o r g i a
dall’apocalipsa è fitg viglia ed è sa
derasada prest segl antier mond. Gio
aint igl reginavel digls Babylones era
annunztgia la fegn digl mond. Ainten
la religiun digls Vikingers erigl igl schinumno «ragnarök». Ozande dattigl fitg
differents meinis dalla fegn digl mond,
da vart dalla religiun, dalla scienza u
dall’ istorgia. Ma ègl er d’aveir tema da
chestas teorias?
Scu p.ex. da vart dalla religiun tgi predei tgi
anghels vignan a sunar trumpetas treis deis
avant la fegn digl mond. En oter exaimpel è la
fegn digl calender digls Maya igl onn 2012.
Igls Maya on predetg pigl onn 2012 tgi
l’antiera veta segl mond sa midaro. Igls Maya
on er gio savia chintar or igl orbit dalla Venus.
Cun chintar siva igl orbit d’ella cun igls mettels d’ozande ins ò savia deir tg’igl chint digls
Maya è exact per en dieschavel. Er scu astronom dattigl propa da vaseir ensatge fitg spectacular. Pertge chel de saro igl suglegl igl center dall’antiera veia da latg.
La colpa digl carstgang
Ia pains tgi mintga carstgang sa metta avant
oter la fegn digl mond, ni crei ansomma betg
ve dall’apocalipsa. Ia cat er tgi sch’igl mond vo
sot, alloura angal perveia digls carstgangs tgi
rompan e disturban igl equiliber dalla nateira
e digl antier mond. Scu p.ex. la gronda emissiun da CO2.
Las grondas consequenzas nironsa betg nous a
s’accorscher, forsa mianc igls noss beadis u
nossas beadias, ma ensacuras niro la fegn e
nous na savagn ni cura ni noua. E chegl è er
bung uscheia.
X-ensacuras niro l’apocalipsa, ma tenor
mi’opiniun betg an furma divina, mabagn an
furma dad ena catastrofa naturala. Pi anavant
è l’antiera agitaziun perveia digl onn 2012
nunnecessaria. Perchegl tg’igl calender digls
Maya predei betg la fegn digl mond, mabagn
angal ena gronda midada. Ed uscheia creia er
betg tg’ins vegia d’aveir tema.
La fegn digl mond en igl film
Da chel evenimaint dattigl ossa schizont en
film, dirigia da Roland Emmerich. El è fitg
renumo pigls sies films da catastrofa. Aint igl
film vign l’apocalipsa caschunada antras igl
muvimaint dallas plattas tectonicas. Per evitar
tgi la carstgangadad vign stidad’or sa mettan
las grondas naziuns da chest mond ansemen
per biagier immensas bartgas tgi vessan da
pussibilitar tg’igls carstgangs saptgan surveiver. Ma betg tot igls carstgangs on plaz sen
chellas bartgas, mabagn angal chels tgi son sa
lubeir da cumprar en bigliet. La rolla prinzipala da chel film gioia en scienzist tgi less spindrar sia famiglia dalla mort.
Chegl è angal egna da fitg bleras teorias dalla
fegn digl mond. En’otra teoria è p. ex. tgi en
meteorit dat aint pigl mond u en immens vulcan rompa or. I dat naturalmaintg er anc la
teoria tgi aliens vignan segl mond per mazzar
la carstgangadad. Tenor mia opiniun è chella
teoria pero pitost legra tgi chegl tg’ella am fò
tema. Chellas teorias on siva igl mies meini er
nigns mussamaints ed èn uscheia betg crediblas.
Gust da far texts da reclama?
Ta vuls ti participar ad in workshop da scriver
texts da reclama ensemen cun auters giuvenils da la Svizra e cun profis da la branscha da
reclama? Da gudagnar datti in viadi en ina
metropola europeica.
Sin la pagina www.linguissimo.ch chattas ti
tut las infurmaziuns necessarias davart la participaziun. Ti pos t’annunziar anc fin la fin da
schaner 2010. Na betg targlinar! Quel workshop è ina fitg buna schanza per inscuntrar
giuvens e giuvnas cun ils medems interess sco
ti, da discurrer ru-mantsch, tudestg, franzos
e/u talian, dad em-prender dals profis, da scriver, da giudair concerts, etc. Tge ch’è vegnì
fatg al workshop dal 2009 pudais vus leger en
las Punts nr. 183 dal november.
Elecziun dal pled rumantsch 2009
Il Radio Rumantsch deditgescha venderdi, ils
15 da schaner 2010 al PLED RUMANTSCH.
Da las 08:00 – 12.00 e da las 15:00 –17:00 datti
durant mintg’ura ina contribuziun che sa fatschenta cun il diever dal pled rumantsch ed i
dat in quiz da pleds. Ultra da quai datti la pussaivladad da telefonar a la centrala dad RTR
ed inditgar il pled rumantsch persunal tenor
las categorias definidas.
I vegn tschernì «il pli bel» ed «il pli trid» pled
rumantsch da l’onn 2009. Da nov datti er ina
categoria «lingua da giuventetgna». Las propostas pon avair in connex cun tut las spartas
da la communicaziun, politica, administraziun, economia, scienza, cultura, meds da
massa, etc. Las propostas (singul pled u ina
cumbinaziun da pleds) incl. la motivaziun
pon vegnir inoltradas fin ils 15 da schaner
2010 sin la pagina d’internet www.rtr.ch. (Per
as far trametter in talun per posta ad RTR
cumpara quest’ediziun memia tard.) La giuria
che tscherna il pled rumantsch 2009 sa cumpona da represchentantAs da RTR, La Quotidiana, Dicziunari Rumantsch Grischun, Lia
Rumantscha, Uniun per la litteratura. I dat da
gudagnar bons per cudeschs, abunament da
La Quotidiana ed abunament/concessiun da
radio e televisiun.
Engiavinera nr. 183
Per l’engiavinera nr. 183 cun la soluziun
LINGUISSIMO ha Claudia Caderas da Berna
chattà la soluziun. Nus gratulain.
14
engiavinera
impressum
185
185
chauredactura:
Schlia l’engiavinera e trametta la soluziun cun indicaziun da tia adressa a:
Victoria Mosca, San Bastiaun, 7524 Zuoz, [email protected]
Silvana Derungs, Cons, 7115 Surcasti
[email protected], 079 274 48 03
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Ina muntogna fitg auta en l’Engiadina (4049 m.s.m), Piz...
In grond auto da transport
In lieu en la Sursevla cun ina claustra
b,c,d,f,g,h,k,l,m,n,p,q,r,s,t,v,w,x,z
L’artist en il circus che fa rir tuttas e tuts
Quai gida, sch’ins ha mal u sch’ins è malsaun
Noss pajais vischin en il sid
La valuta da pli baud da la Spagna
Vacanzas verdas per mintga um svizzer
Cunter tge malsogna ha DRS3 ramassà daners cun l’acziun «mintga rap dumbra»?
redacziun:
Flurina Cajochen, Crestas 36A, 7154 Ruschein
[email protected]
Victoria Mosca, via Nouva 1, 7503 Samedan
[email protected]
Catrina Waldegg, Purmaglera 1, 7460 Savognin
[email protected]
collavuratur/as en quest numer:
1
Gianluca Augustin, Judit Augustin, Maurus
Blumenthal, Jasmin Epp, Ladina Friedli, Seraina
2
Friedli, Fadrina Hofmann Estrada, Norbert Kiss, Ursin
3
Lutz, Lukas Pinggera, Adrian Stecher
4
layout nr. 185:
Annatina Nay, Obergrundstrasse 96, 6005 Lucerna
5
concept frontispizi:
6
Donat Caduff, 7152 Sagogn
[email protected]
7
secretariat:
8
PUNTS, Clau Dermont, Landoltstrasse 70, 3007 Berna
9
[email protected], 078 808 35 11
10
editura:
GiuRu, Chascha postala 312, 7002 Cuira
[email protected]
inserat
communicaziun.ch
abunament:
45 francs per onn, Raiffeisen Surselva,
clearing 81073, conto 41742.23
novs abunents: www.punts.ch
stampa:
communicaziun.ch, 7130 Glion
spediziun:
luvratori ARGO Surselva, 7130 Glion
internet:
www.punts.ch
www.giuru.ch
avis:
Las opiniuns dals auturs e da las auturas en quest
numer na ston betg correspunder a l’opiniun da
la redacziun da PUNTS. PUNTS è commembra da
l’Associaziun da la Pressa svizra dals Giuvens.
15
p.p. 7130 Glion
LA GASETTA
GIUVNA PUNTS
tschertga
anc adina:
in/A nov/A chauredactur/A
Tias incumbensas:
organisar l’entir manaschi puntistic e procurar che las ediziuns cumparian
pli u main regularmain, mantegnair in bun contact cun la GiuRu (n’è betg
difficil, quels èn uschè flots), chattar novs abunents, actualisar la pagina
d’internet, scriver texts, curreger texts ed oravant tut: ir sin la gnerva als
redacturs ed als regurdar a la fin da redacziun.
Tes profil:
ti has bunas enconuschientschas dad in idiom rumantsch, enconuschientschas dal rumantsch grischun èn d’avantatg, ti sas scriver e leger e-mails,
ti has gust e temp da scriver regularmain texts (u ti enconuschas avunda
persunas che fan quai per tai) ed oravant tut: ti amas il linguatg rumantsch
e las PUNTS!
Pensum:
quai dependa da tes engaschi! Cifras uffizialas na datti naginas.
Cumenzament: a partir dal mars 2010 u a partir d’immediat!
Lieu: oravant tut davant il computer, mintgatant sesidas a Turitg u Cuira.
Persuna da contact: l’entira redacziun da PUNTS ([email protected]);
per scleriment detaglià stat Silvana Derungs ([email protected],
tel.: 079 274 48 03) fitg gugent a disposiziun.
Forsa ch’insatgi avess era gust da far quai ensemen cun ina collega u in
collega u era mo ad interim? Nagin problem. As annunziai! Nus ans
legrain da numerusas annunzias!
16
intim #130
seniors #131
Tualettas #132
tren #133
budget #134
7 putgads mortals #135
dvd #136
superstiziun #137
minoritads #138
statistica #139
conscienza #140
frisuras #141
cureisma #142
siemis #143
malsaun #144
dumondas #145
Trocca 7 #146
vip #147
trettel #148
tamazi #149
Pertge? #150
Integraziun #151
Skis etc. #152
Geniturs #153
Uniuns #154
emprima amur #155
sms #156
Fimar #157
Chatscha #158
Elecziuns #159
cudeschs #160
surprise #161
08/15 #162
Art #163
mars #164
auras sturnas #165
cuschinar#166
sgular #167
bikini #168
Carriera #169
chalzers #170
gieus #171
pagina d’internet #172
gion da cletg #173
carnaval #174
bellezza #175
liquids #176
subcultura #177
crisa #178
energia #179
openair #180
sanadad #181
transport #182
linguissimo #183
consum #184
#185
freestyle #186
... #187
137