MOZIUN PER MANS DA L'UNIUN DALS GRISCHS / LIA RUMANTSCHA
Cul «Memorandum» s'haja ragiunt ün cumpromis a reguard la dumanda dal rumänisch in scoula. E
listess restan avertas dumandas importantas.
Mezs d'instrucziun
Daspö la decisun da spargn dal 2003 sun gnüts elavurats ed edits mezs d'instrucziun in rumänisch
grischun. Uossa cha'l proget da pionier es gnü sepuli, äs muossa ün grand bsögn per mezs
d'inslrucziun i'ls idioms, que chi'd es gnü iralaschä a favur da mezs in rumänisch grischun. La regenza
- cunlrari a las decleraziuns da cusglier guvernaliv Martin Jäger al Grand Cussagl (prolocol GC dals 812-2011) - nu para dad esser pronla da metter il pais sün quists mezs necessaris. Ella cunlinuescha
sco sch'inguolta nu füss capitä cun la producziun -finanzialmaing considerabla -da mezs in
rumänisch grischun (decisiun dals 5-12-2012). Per quist scopo sun previs arduond 1,5 milliuns francs.
Seguond la ledscha existenla pon gnir edils mezs da maniera economica, voul dir pü bunmarchals,
scha'l numer dals scolars fa oura damain da 500, quai chi vala per la scolaresca inslruida in
rumänisch grischun. Hoz frequainlan daplü co 3700 scolaras e scolars scoulas rumanlschas cun
inslrucziun idiomalica. Da nu vulair edir ils mezs bsögnaivels i'ls idioms sla in üna relaziun
surproporziunada a favur dal rumänisch grischun e cuntrafä dal rest eir a la basa legala.
Nus pretendain:
> cha laJtegenza reveda la decisiun dals 15-2-2013 e surdetla sainza perdalemp l'incumbenza per
la realisaziun da mezs bsögnaivels i'ls idioms. Ils mezs finanzials dessan esser in relaziun al
numer dals uffanls instruits i'ls idioms ed in Rumanslch Grischun.
>
L'instituziun d'üna cumischiun per mezs d'instrucziun da rumantsch in scoula.
Fin avanl ans exisliva üna cumischiun specifica, cumposla da persunalilals rumanlschas, chi
vaiva l'incumbenza da propuoner l'elavuraziun da mezs d'inslrucziun, sco eir la sequenza da las
ediziuns. Per manar uorden ed üna slructura illas discussiuns polarisadas e publicas ans para
quai giavüschabel, ch'üna cumischiun equilibrada da perits rumanlschs possa s'occupar cun
quisla dumanda.
Nus giavüschain:
> cha'l departamainl reinslallescha üna cumischiun per mezs d'inslrucziun rumanlscha. Quista
cumischiun äs dess cumpuoner da persunalitals rumanlschas cumpelenlas, chi rapreschainlan
ils differenls puncls da visla a reguard la pusiziun dal rg e dals idioms. Quella dess, sün basa dal
plan d'inslrucziun general, avair la cumpelenza - resguardond las pussibillals finanzialas - da far
propostas pels mezs d'inslrucziun bsögnaivels illa scoula populara.
La plazza e'l pais dal rg
II «Memorandum» nu concretisescha l'adöver dal rumänisch grischun illas scoulas idiomaticas. La
decisiun davart quista dumanda nu po gnir tratta da l'adimistraziun o da la regenza; ella es essenziala
e sto respettar la voluntä da la Rumantschia, da las autoritats cumünalas, da las organisaziuns
culturalas e professiunalas.
La proposta chi segua äs basa sün las premissas cha'l departamaint d'educaziun vaiva dat l'an 1997
ad üna gruppa da concept. II resultat da quella es stat il "Konzept zur Einführung von Rumänisch
Grischun in den Schulen" dal 1999. El äs basa tanler oler sün ün questiunari scientific, tramiss a la
magistraglia, sün tschantadas cun las conferenzas e sül parair dad ün expert (prof. Lüdi).
Nus suottamettain la seguainta proposta:
>
S-chalin bass (1.-3. classa):
ingüna confruntaziun cul rg.
>
S-chalin d'immez (4.-6.classa):
cugnuschentschas passivas minimalas.
Giavüschabel es la capacitä da leger ed incleger inscripziuns e texts placativs.
In scoulas cun üna minoritä da scolars da lingua rumantscha äs po renunzchar a contacts cul rg.
>
S-chattn ot da la scouta populara
In ün rom moderä e da maniera immersiva inscuntran ils scolars texts tematics e publicaziuns.
Da nomnar sün qua eir texts chi rendan cuntschaint il rg.
Per tuot ils s-chalins vala:
>
l nu vain s-chaffi ün ram special rg.
>
Rg nu vain ne scrit ne discurri (cun excepziun da la lectüra ad ota vusch).
> l nu vain neir instrui grammatica o ortografia ed i nu vegnan fattas traducziuns in rg.
In nom da la
PRO IDIOMS ENGIADINA
Domenic Toutsch
President
Zernez, ils 25 favrer 2013
Anna Chatrina Brunold-Riatsch
actuara