Co mia mumma ei ida egl jester
gl ei ussa gleiti 100 onns
che la Maria Catrina Nay
da Danis ei ida en Svizzra
franzosa en plazza. Nus
savein simaginar co quei
fuva complicau da far viadi
da gliez temps. E lu cunzun
per ina buoba da 15 onns.
Ei veva dau in tec discussiuns a casa
schebein la Maria Catrina duessi
aunc ir in onn a scola. Dal mument
che las soras pli veglias han fatg in
tec liber denter sesiun a casa e
sepreparau da turnar a Caux sur
Montreux en plazza han tuts anflau
che la tiarza feglia seigi madira
avunda per far viadi. Ils 10. da
settember 1905 ei il di da partenza. La
mumma scolasta da lavur, e buna
cusunza veva fatg ina schuba da teila
cadisch empau da camifo per la
feglia. Era ina geppa caulda han ei
pachetau en. La coffra vev‘il bab,
scrinari da mistregn, fatg a posta per
la Maria Catrina. Da Danis vegneva
quei purtau tochen Tavanasa e leu
spetgava la posta cun crotscha e
cavals.
Tgei romantica en nos egls. Con stentus da gliez temps. Tochen Glion fuva ei da carrar, e leu
vegneva ei da midar ed ir cun la viafier. A mi ei buc'enconuschent en cons loghens ch'ei fuva da
midar tren, era buca con ditg ch'il viadi cuzzava. La Maria Catrina deva bein adatg alla garra nua
che sia coffra vegneva transportada e leu mava ella en il medem tren. Las soras da Maria
Catrina, la Maria Nesa e la Maria Urschla, eran gia dus onns el hotel Palace a Caux sur
Montreux.
eu era vegniu baghegiau ils anno 1902 il pli grond hotel da luxus en Svizzra. La
pli gronda signeria vegnevan cheu en vacanzas e la noblezia dall'entira Europa
per guder l'aria fina. Sin ina collina sur il lac Leman cun survesta sin il "Dent du
midi". Naven da Montreux menava ina viafier da fem, baghegiada anno1898,
tochen al destin. Naturalmein era aunc tochen sil cuolm, il "Rochers -de- Naye".
Tgei faszinaziun quei stueva esser per giuvnas dad in vitget grischun, .aschia in
traffic. La Maria Nesa naschida 1887 luvrava gia dus onns el hotel el service. La
sora veglia plein quitau per tut ed el senn da responsabladat fageva impressiun
cun siu vestgiu ner e fin scussal alv. Da quei temps vegneva ei numnau las survientas
„Saaltochter“ ed ei vegneva surviu il "Table d’hôte". La sora Maria Urschla, naschida 1888,
luvrava en la „lingerie“. Leu fuva ei era in plaz per la Maria Catrina. Gia l'emprema sera han ellas
inspectau il plaz da lavur e mussau alla sora giuvna da muentar la manga da far cul fier e quei
per franzos: "faites marcher" ed "arrêter". La signura directrice Madame Hansjacob ha
beneventau la nova giuvnetta e dau las directivas per la lavur. La "lingerie" fuva in gronda e
clara sala e ver in tozzel meisas da far cul fier, plaz detgavunda. Jeu hai mai udiu co las combras
dil personal eran situadas. Jeu supponel el sutterran e segir combras da quater ni schizun salas
sco en in institut. La gouvernanta veva da surdar las lavurs mo era da ver quitau per las giuvnas
el temps liber. Quel era reduzius sin la dumengia cun ir a messa e lu ina spassegiada
suentermiezdi. Savens maven ellas tuttas ensemen ina scursalada tochen giu Glion, e leu ina
scadiola tee en in Tea Room e puspei anavos, matei, per pedes. Vargaus igl emprem unviern
cun cuorsas da skis internazionalas e
concurrenzas dad ir sin glatsch
selegrava la Maria Catrina sin ch'ei
vegni
primavera
e da
saver
spassegiar giu alla riva dil lac.
Enqualgadas ha ella cun in per
cumpognas priu si ina barca, per in
franc saveven ins far quei, ed ellas
sembarcavan viado sur il lac ed
encunter il casti da Chillion. Tgei
sentiments da libertad e carezia per la
natira schi biala ein vegni svegliai
cheu en quei ambient? Deva ei buca
il schar encrescher per ils da casa,
per l'affonza che fuva ton sco
vargada?
ier la tatta en dunsena. Segir e franc deva ei muments ch'ella seregurdava da
casa. Ei mava tras il tgau ad ella sco in film. Sia affonza ed il temps da scola. La
Maria Catrina ei naschida ils 28 da dezember 1990, sco tiarza feglia da Mathias
Nay e Maria Urschla nata Fryberg. El pign vitg da Danis vevan ils geniturs
cumprau ina biala casetta e cul temps schizun engrondiu quella. Essend il bab in
prima scrinari che mava perfin tochen en l'Engiadina a luvrar fuva quei stau
pusseivel. Denteren vegneva ei era fatg in tec il pur. Ei deva lavur e plaschers, cun
treis fegliettas en casa ei mava bein. Dus onns pli tard ha ei giu num che la
Mariurschla Nay hagi survegniu in pop e quei bunamein anflau quel egl er da truffels. Il Sep
Modest il desiderau fegl fuva naschius e la lavur muncava buc en casa Nay. La tatta Fryberg che
steva sissum Danis segida e pren la Maria Catrina en dunsena ed aschia eis ella carschida si
leu cun sia tatta.
Cun la tatta habitavan ils fegls e las feglias aunc ledigs. En quei ambient veva la Clina, sco ins
scheva ad ella enqual previlegi. Ir a cuolm cun ils augs, ed igl unviern astgar seser en stiva, e
tedlar empau tgei ch'ils carschi ruschanavan. Quels augs, Baseli e Balzer, Gion Giachen e Rest
Antoni, mavan numnadamein a far sesiun. E quei buca mo il pli maneivel, els mavan en
Frontscha sco "garçons de café". Cu ei turnavan cun in per marenghins da" Le Havre" vevan ei
bia da ruschanar. co il mund seigi gronds e tgei tenuta che biars jasters han, e cunzun savevan
els ch'ei detti maghia. Era quels giuvens vevan empriu in tec da far saltar la meisa. Quei fuva
plitost da tener tschelau. La Clina ha empriu gia baul da ver siu agen meini sur dallas caussas
ed era dalla glieud. Ella saveva bein avunda ch'ina buoba veva da quescher. Igl ei vegniu il
temps da saver ir a scola e quei plascheva alla buoba. Ei deva caschun da seveser cun ses frars
e soras. La famiglia era carschida sin 8 affons. Dus frars e treis soras eran pli giuvens ch'ella.
l pli bi fuva per ella, cu ei vegneva
primavera. Il matg saveva ella ir si
prada. Esser ora el liber e saver
semiar dal lontan. Quei saveva ella
schon baul, ch'era ella mondi egl
jester sco ses augs. Da quei temps
deva ei per il pievel grischun zun
negina
autra
occupaziun
e
pusseivladad da gudignar. Il puresser fuva
memia pigns per trer vi ina famiglia. Schi gleiti
ch'ins era ord scola fuva ei d'encurir plazza. Il
matg si prada deva ei da pertgirar, da segidar
cun trer gromma . Da purtar lenna per saver far
quer la pulenta sur la fueina aviarta. Il pli
bugen mava ella on nuegl cun igl aug. Ina
damaun fuva ina uolpetta sluitada en sper in
pursepen. Tgei plascher per la Clina . Ussa
veva ella l'impressiun da ver ina cumpogna.
Spert perver la fomada, e far in letg lom e
bien.Tgei cunfar e co far da schar saver quei
sias cumpognas giu el vitg.Mo pervia da quei
mavan ins buca treis uras viadi. Insumma in
per dis ha ella pertgirau quei tieret. Ina
damaun, cur'ch'igl aug ha emblidau da serrar
igl esch nuegl, ei l'uolp scappada digl uaul
siado. Il meins da matg varga spert, ei dat da
fenar giu el vitg e la Clina ei adina giuado. Ses
cavels brin blonds pegliavan calur el sulegl. Ils
Frybergs vevan era aviuls, quei deva da prender ora mel da sufflar ora quel e ed emplenir quel
en scatlas, cunzun purtar giu alla mumma in per, e seveser cun ses fargliuns.
Da miez uost fagevan ei il fagot e mavan si cuolm a fenar. Era La biestga gronda era ad alp ei
deva sil pli da perver ils pors e la vacca da casa per haver il latg. La Clina mava empau digl uaul
siado e veva fatg stem ch'ei detti schon pulit izuns. Ussa mava ei gleiti encunter la fiasta da
s.Onna. Quei era in impurtont di, ei mavan da Danis enta Trun en prozessiun. La Clina selegrava
e sperava senz'auter da saver far quei pelegrinadi. L'onda Marionna fuva buca da quei meini. Ei
deva lavur si cuolm. Suentermiezdi vi pren la Clina la honta e va sigl uaul. Ella saveva bein ch‘ei
detti ils pli gross izuns dad alzar si in tec las caglias. La honta ei gleiti pleina ed ella marscha cun
pas liungs engiu e tier la tatta. La tatta fuva incantada e ha giu plascher e secapescha dau triev
che la Clina sappi ir a s.Onna. Mo tgei surstada. tut a buffond vegn l'onda Marionna dad esch en.
ed ei dat ina pulita hutliada. Ei detti buca da quei dad ir senza dumandar engiu, ed era buca
liber, sco ins vegli. La buoba sto turnar ensi, ei deva da far ora ils migliacs da fein per ch'ei sappi
vegnir rischlau. Puspei in siemi ch‘ei sgulaus sco ina rucla da savun el vent.
uenter quei temps da cuolm vegneva ei raccoltau tut il pusseivel, dals ers che
vegneven medi a maun, ei fuva d'ir egl uaul per puaunas e buglieuls e lu deva ei da
prender giu la suitga. Quei era in menaschi: glemprem far giu las borlas cun in grond
tgiradur, lura far quer e struclar cun in torchel la broda, lu fuva quei aunc ditg buca
finiu. L'onda Marionna spezialista en da quels fatgs metteva sur il fiug il priel grond
ed ei vegneva fatg cuer uras ed uras la tuargia. Ins fageva adatg da buca far quella
lavur da glina carschen. lu fuva il prighel gronds che la broda mava suro. Insumma
vegneva ei dau adatg sin las enzennas dil tschiel e dar quitau cura semnar ed era raccoltar.
Gl'atun era cheu pli spert che quei ch'ins patartgava ed ei fuva dad ir a scola. Daditg veva la
Clina lavau sia tabla schuber e bein e preparau ils grefells. Ussa sevesev' ella stedi Cun ses
fargliuns e ha era viu che sias soras pli veglias fuvan huslias en scola. La Clina emprendeva
bein prendeva aber buca si grev schei'mava buca tut agradora. En scola da lavur savevan ellas
ir tier sia mumma. Quella veva empriu da cusunza. e quei fuva capara per dar scola. Lezza veva
bein fatg stem che la socca che la Clina veva en lavur era carschida pulit. La tatta sisum Danis
veva giu compassiun cun la buoba che vegneva buca giu dal fatg cun siu caltschiel. In mument
tut dapersei ha la mumma detg alla feglia tgei che seigi gest. Da quei temps stuevan ils scolars
segidar en scola, purtar si la lenna da scaldar pegna, e scuar la stanza da scola. Quei mava en
roda duas e duas ed era la Clina ha fatg spert e scuau schuber e bein. Suenter aunc dabot far in
tec da sezuppar ni dar la setga. Tgei surstada l'autra damaun. Il scolast Schuoler fa ses
sproposis. La Clina veva emblidau da scuar si il migliac da miarda. Quei detti lu buca bunas
casarinas ch'emblidien da far la lavur endretg. La Clina ha giu permal e tertgau con pauc
toleranza che seigi avon maun. Era dil mument ch'ella ei buca stada attenta, cura ch'il scolast
declarava la geografia dal cantun Zug ha ei dau in „strof“. Ei deva dad ir avon la classa e star en
schanuglias sin in scanatsch. Insumma cul la buoba mava ils davos onns a scola quitava ella
che las buobas vegnien buca animadas d'emprender. Era pli tard ha ella savens menzionau che
negin devi breigia da svegliar ils talents dad ina buoba. Ei vegneva dau uras da quen mo per ils
buobs, gimnastica deva ei insumma buc.
i fuva la fiasta da s.Clau che purtava ina gronda tensiun en quei temps d'unviern. Ins
spitgava vess. Tgisa e sappi con bein che quei mondi da dar giu il cudischet cun
nudau ils paternos che la Clina veva detg. Schegie fetg sempla la fiasta, ins
selegrava. Quella damaun ei la Clina seglida giu casa e tgei surpresa.Sin meisa
enamiez da tagliors cun meila e nuschs vevan ei mess la gronda canastra cun la
poppa giest naschida. La Maria Antonia ils 6 da dezember 1899. Tuts che
selegravan,, ed ei clamavan, a nus ha s.Clau purtau ina poppa viva. Il Sep Modest
ed il Giachen mavan lu era schon a scola. La Maria fuva eunc memia pintga. Enqualga mava la
Clina discus giu casa e far termagls cun ella. La Tonia ei buca stada la feglia giuvna dils Nays.
Anno 1902 ei naschiu la Maria Margreta. Beinfatg che la Clina fuva si tier la tatta, fuva ella gie in
pulit bagat, sco ins scheva e per segidar era ei aunc memia baul. Schegie che leu tier la tatta
veva ella sias pintgas obligaziuns. Suenter magliar veva ei spert num ti buoba va o a lava giu.
Vevan gie ils carschi aunc da secussegluiar denter els? Il di che l'onda Marionna metteva a levar
la pasta da far paun deva ei da far las preparaziuns, ir aunc spert vi Tavanasa tier il Caduff per il
lavon. Il fuorn grond en cuschina, ei veva plaz per vegn pauns.vegneva scaldaus baul la
damaun e La lavur marschava bein. Sin ch'ils affons vegnevan ord scola ferdava ei schon
grondius da paun frestg. Ina buna barbelada vegneva ei era aunc fatg. Il paun vegneva mess el
frestg e quella ratiun teneva aschi circa in meins. Sur dal temps d'advent e las preparativas da
Nadal.udev'ins lu quasi nuot. leu en quels vitgets vegneva ei strusch fatg si pigniel tier las
famiglias. Plitost festivau Nadal cun ir la notg a messa e lu in bien puschegn cura ch'ins turnava
a casa. Magari deva ins dapli peisa alla scumiada dagl onn. Sin Daniev vegneva ei fatg las
pettas cun pera e cunzun il röteli che mintga casarina metteva dad in maun per quei di. Ils affons
mavan a cattar bienmaun ed ils carschi visitavan in l'auter agurond tut il bien per igl onn niev.
Nus stuein buca crer che quei pievel vevi zun neginas recreaziuns. Duront il tscheiver devi
enqual caschun da star ensemen era schei fuva forsa mo d'ina radunonza da cant ni da
vischnaunca. Quei ch'era a Danis fetg atractiv fuva il trer schibettas. Ils giuvens preparavan las
schibas da rular dalla plaunca giuado, las femnas fagevan entiras canastras da resti plein
Patlaunas per parter ora la sera als giuvens. Quei fuva ualti savens il segn ch'igl unviern seigi
gleiti vargau .
a Maria Catrina era fetg tresta. Sia sora pintga la Margreta naschida 1902 fuva
malsauna. Tutta breigia da saver gidar ad ella ei stada adumbatten. La cara poppa
ha stuiu murir cun 11 meins. Tuts ensemen eran plein mal il cor da stuer schar
murir la poppa. Il bab il Matias bargeva grossas larmas per siu affon. La Clina
saveva strusch capir ei, ella veva aunc mai viu in um a bargent. E cunzun che in
um schi ferm e grond sco siu bab sto bargir era per ella niev. La Maria Catrina
teneva fetg ault siu bab. El era inschignus el mistregn ed era adina promts da dar
cussegl en vischnaunca. Cunzun cu ei deva da baghegir scolas ni pli gronds
bagetgs. El saveva era far ils plans leutier. Per sia famiglia ha el baghegiau sper la pintga casa
ord il vegl faner ina flotta ustria. Ei fuva il temps chei vegneva baghegiau la viafier naven da
Glion a Muster ed ei deva bia Gasts Talianers. Ils ustiers dal liug han preferiu da schar menar
quels las ustrias dil vitg aschia han la famiglia Nay schau per tscheins il restaurante Bellavista
sco el vegneva numnaus. Ei dumandava era dalla vischnaunca zertas novaziuns, en conex cun
il baghegiar la lingia da viafier ed aschia ei vegniu baghegiau la gronda punt a Tavanasa anno
1905. Era la via si Breil .Avon menava sulet in trutg si Breil. Ins mava a Breil sur Andiast. Sin
vischnaunca ei vegniu decidiu da construir in stan da sittar e quei cun ina hetta empau pli
gronda che surveva sco sala da teater. Naturalmein che quei ha cuzzau bien e ditg tochen
ch'glei stau pusseivel da far leu presentaziuns sin la tribuna. Aschia vargava il temps la Clina era
gia en siu davos onn da scola. Ei deva examen Per quei di deva ei in niev scussal, la teila veva
la mumma cumprau dalla Hermerina che vegneva mintg'onn cun sia creza. Era in per bials
pindels saveven ins cumprar per cavegliar ils cavels en plat magari fageva la tatta quei cun ina
borla pieun. Il di dad examen era pils gieniturs il mussament con bein ch'ils affons hagien empriu
duront igl unviern. il bab Nay prendeva quei fetg serius fuva el gie era el cussegl da scola. La
Clina veva cunzun empriu bein las poesias ed ha astgau ir vi davon e dir si. Daners fan la
fatschenta depi biars tschentaners. Beati possedenti daners daners daners. Quei fuva la davosa
strofa ed il bab ha fatg siu comentari "l'argent fait tout". Quei ha la buoba mai emblidau.
1906 emprendissadi a Caux.
ia in onn fuva vargaus che la Clina era en svizzra franzosa ed ella discureva
schon bein il lungatg. Essend era bia giuvnas oriundas dal contuorn era quei tut
natural che las grischunas emprendevan spert il franzos. La Maria Catrina
haveva bien streh per la lavur da glättra e la gouvernante ha dumandau
schebein ella less far quei emprendissadi. Las treis soras han secussegliau ed
ein promtas da quei. Naven digl october anno 06 tochen anno 07 ha quei
cuzzau. Da quei temps deva ei buca grondas reglas per emprender in mistregn
era
buca
scola
denteren. Per la veta eis ei aber stau
da grond avantatg per la Maria Catrina
da
ver
ils
attestats
che
documenteschan sia lavur e surtut la
gronda premura per siu mistregn. Il
temps mava sco da sgular. Las
guivnas sesentevan bein en quei
ambient e la Maria Catrina fuva legra
e savens messa si da far in spass.
Aschia era quei di ch'il directur veva
surpassau il termin da dar la paga.
Cun ina corda ligia la stoda buoba sia
buorsetta vid la cazzola e cura ch'il
prinzipal vegn per dar il bien di seglia
el grad cul tgau lien. El ha priu quei
avis cun humor ed in'ura pli tard vevan
ellas la busta cun la paga.
Las pagas eran pli che modestas. Il davos dil meins vegneva ei mess ensemen il gudogn 5
francs salvavan ellas rap de tastga sin treis. Tschei vegneva tarmess a casa. con leds che ils da
casa fuvan per quei agid, ei savens vegniu menzionau pli tard, Donn e puccau ch'ei exista zun
neginas brevs da tut quels temps. Ellas ei barschadas dagl incendi d'anno 24 a Danis.
La stad era nundetg biala en quella contrada, il lag tarlischava ei fageva queidas da far enqual
excursiun. La dumengia mavan ellas a pei giu a Glion e da leu cun la funiculara grad alla riva
dal lag.Sembarcar viado sur las undas ina flotta cumpignia quei plascheva alla Clina. buca tec
tema, gnanc da patertgar che negin saveva senudar.. Ina gada vevan ellas tuttina ughegiau dad
ir memia lunsch e vegnidas en via ad in grond bastiment che cursava. Nunpusseivel da vegnir
dad ir ord via ed il capitani tibava e deva segns. Pir ch ellas sespruaven dad ir naven e meins
chei mava. Vonzei ei in matros descendius dal bastiment e vegnius en sia barca e menau quella
al port. Da quels eveniments fagevan buca panzar las guivnas ellas luvravan cun anim e
curascha duront l'entira jamna e selegravan dad ina nova aventura.
Ei deva magari era discussiuns denter l'entira equipa dalla glätti, las giuvnas dalla svizzra
franzosa eran empau pli svilupadas che nossa giuvnas dalla tiara, insumma dal fatg dad Adam
ed Eva vevan ellas differents meinis. Quei era tuttina alla Clina nus vein empriu quei aschia e
basta.En in senn fuvan ellas tenidas dalla superiura empau sco en in institut.
Pli tard cura ch'ei fuvan leu schon
daditg ed enconuschevan il menaschi
s'intressavan ellas schon era empau
dals Gasts. e levan saver pertgi ch'ei
seigi da far ton cul fier. Quei ei vegniu
surviu inagada alla Maria Catrina. Ella
veva fatg ora cul fier ina bellezia Blusa
d'ina signura e num da Diu fatg in tac
lien. Quei saveva tgunsch schabegiar
cun quels fiars da cotgla. Tgei far? da
dir quei alla gouvernanta ughegiava
ella buc.
Ella va directamein tier quella signura
e sesculpescha cun tutta maniera,
quella ha giu capientscha per la
giuvna Ella hagi aunc pli blusas e quei
siegi buca nausch. da sesvolver e da
saver seriscuder ha quella generaziun empriu exemplaricunamein
Duront igl' unviern deva ei el hotel bia variaziun per ils Gasts. Ei deva ina sala da conzert e
vegneva menau si opras.
Lu deva ei bals en la grondiusa sala e leu vesevan las giuvnas mintgaton co ei mava tier. La
Clina veva anflau ora ch'ins saveva ir sin tetg e laghegiar giuaden co ei vegneva saltau. La Clina
tertgava sch'ella duvrass in vestgiu liung vess ella bugen in verd reseda. Era quei ei stau plitost
in siemi d'ina giuvna plein veta e plans per il futur.
caschun da vacanzas a Glion igl onn 2001 cun miu consort haiel saviu veser il
hotel a Caux e siu contuorn. Nus essan stai impressionai dad in tal baghetg e
vein saviu visitar las salas e hallas da quei hotel. Cunzun la sala da magliar
ch'ei aunc oz en el medem stil ei fetg biala. era han ins aunc pusseivladad da
veser fotos e antiquitats da gliez temps. Naturalmein che la casa ei adatada
uss ad in auter survetsch. Ei era gleiti tschun onns che las giuvnas Nay
luvravan a Caux ed il temps ei cheu nua ch'ei patratgan da far ina midada.
Quasi adina cura ch'ina gouvernanta midava plazza era ella sissu da saver
prender cun ella bunas luvreras. Las giuvnas Nay han giu nuot encunter, ed ein promntas dad ir
a Friedrichshafen.
Quei ha dau in pulit menaschi aber era dau caschun da far ina viseta a casa. Il mars 1910 ei
ellas semessas sin viadi ed a casa han ei selegrau da ver las feglias in temps entuorn els. Ei
veva midau debia enteifer quels tschun onns. Las poppas, la Maria e la Tonia fuvan gia flottas
buobas ed ils frars eran carschi allas soras sur il tgau ora. Il Giachen sepreparava dad ir suenter
scola giul Plantahof, veva el gie el senn da far il pur.
Il Sep Modest ers staus duront igl unviern enta Trun a scola secundara, la suletta da gliez temps
lunsch entuorn. El veva buns talents ed ils gieniturs ein dil meini ch'el sappi vegnir scolast.
Aschia eis el ius quei atun giu Cuera el seminari da scolasts.
Las giuvnas han preparau sias valischas. Ei
deva da lavar e rugalar si il veder ed era far
empau camischas novas. Aschia ina lischiva
era lavur da strapaz. Quei vegneva mess a
lomia il resti. L'auter di vegneva ei suvanau tut
a maun e mez en in curte cun in fest ch’ins
saveva alzar ora. Lu vegneva ei bugliu
tschendra e fiers surengiu. Suenter chei veva
tratg avunda savev 'ins lavar ora il resti e
pender si. Lu entschaveva la lavur da Maria
Catrina che fageva ora cul fier tut bein ed en
uorden.
Denteren mava ella ora sin lautget da sia casa
paterna e bargeva larmas dal schar encrescher per il lag Leman. Ad ella pareva tut aschi pign e
stretg. Perquei fuva ella tuttina fetg attaschada als ses e veseva mintga di con hefti che la veta
fuva.
In tec allaga deva ei da semetter sin viadi. Aunc adina cun la crotscha da posta tochen Glion.
Leu savevan Ellas completar la garderoba. In vestgiu niev, quei deva ei caschun da cumprar tier
ils Zinslis en stizun da vestgadira. Leu astgavan ellas encurir ora il pli nezzessari aber era in bi
capi. La Maria Catrina ha encuretg ora in capi cun in matget da tschereschas cotschnas. el
fageva biala parada. Il bab che luvrava da scrinari e marcadont da lenna veva lu cunterquen cun
quella fatschentaa. Lu era ei moda dad adina purtar sin tgau ed ils vestgius eran liungs tochen
giun plaun,gi e els stuevan cuvierer igl ies rodun dalla comba. Suenter da quei, cu la mumma ha
scret allas feglias egl jester ha ella menzionau ch'ei vessi forsa dau in capi pli favoreivel. Quel
veva custau 5 francs.
gl avrel 1910 ein ellas entradas en plazza en il Kurgarten hotel a Friederichshafen. La
Maria Catrina fuva leda. Ellas habitavan puspei sper in lag ei fuva il temps sil pli ault
cun la signeria. Ei fuva era aunc il temps da retgs e princessas ei dava caschun da
veser novaziuns e perfin il Graf Zepellin. En caussa dalla lavur midava ei buca fetg
era la superiura fuva la medema sco a Caux. Mo fuva la Maria Catrina ussa"
Oberglättra " ed ella saveva reparter las lavurs e veva lu da far ora cul fier las caussas
las pli heiclias. Siu hotel fuva Kaiserlicher Hoflieferant. Ei era ina gronda distincziun
per in hotel d'astgar purtar quei num. Era risdava la mumma ch'ellas hagien viu il Kaiser Wilhelm
da tiara Tudestga. Pudein nus s'imaginar tgei traffic quei deva e bia da veser cura che quel mava
sin viadi. Era fuva quel en cumpignia cun las damas da lezzas uras empau discret, mo las
giuvnas dalla lingeria vevan spert in egl sin las toilettas da quellas dunnas e pudevan buca ludar
avunda las crinolinas e lu ils capials ed ils ridiculs e Parisols. Savens ha nossa mumma
ruschanau che quei seigi stau il pli reh temps cun la signeria e noblezia. Aschi bi seigi ei mai
stau pli. Oz sedamondel jeu daco che quei cuntentava lu quei pievel che veva da luvrar daven
da la damaun tochen la sera - Veser tut quei hantieri deva schon satisfacziun. Ni sminavan ei
bein che davos la fassada fuva ei era buc'adina tut.
as dumengias cura ch'ei fuva liber deva ei caschun da far ina spassegiada e
cunzun prender si ina barca e far ina scuorsa sur il lag da Constanza. Quei
plascheva nundetg alla Maria Catrina ed ella ha era spert anflau cumpognas da
quei gust. Mo cun l'aura da quei liug era ella aunc buca enconuschenta ed
inagada ch'ellas ein idas tochen vi da l'autra vart a Langenarge han ei buca ditgau
digl urezi. Ellas ei vegnidas ella dracca e giu breigia da vegnir a riva. Ei vesevan
trasora vi leu sin terassa dil hotel la sora la Nesa che mava vi e neu e fagieva
smanis ed ei savevan buca daco. Cura ch'ellas ein arrivadas ein ellas vegnidas
sissu, ed ei ha dau oremus. Il bi vestgiu da moussline laine da Maria Catrina era ius ensemen e
vegnius cuorts. tutta breigia da far cul fier ei stada vana.
Tenor raquintar da Maria Catrina ha ella beingleiti empriu d'enconuscher leu in giuven tudestg.
Quei era buc'aschi sempel vevan las mattas da passentar il temps liber ensemen sco ina
famiglia. Zacu ha ei dau caschun da dar ina brevetta alla giuvna preferida. Els ein sevesi in per
gadas. Josef Müller ha plaschiu alla Maria Catrina ed els ein s'empermess cu la giuvna veva 20
onns. Igl ei suondau in bi temps ina amicezia cordiala e seriusa ed ei dava visetas vice versa, u
cheu ni en tiara tudestga. Savens eis ella ida tochen Stuttgart nua che il Josef fagieva militär.
Pertgei el leva daventar officier.
Els han scret in l'auter era cura che la giuvna ha midau plazza ed ei ida anno 12 a Matten sper
Interlaken a far sessiun. Pli tard datten ils attestats perdetga ch'ella ei stada a Biel ed aunc en
Svizzra franzosa. Ils anno 13 eis ella turnada per in temps a casa. Denter sessiun fagevan ins in
tec liber. Quei ei probabel l'emprema gada che ins ha saviu vegnir tochen Tavanasa cun la
viafier. Ei era vegniu baghegiau onns ora ed ussa mava il tren tochen Muster. Naven dad anno
1912.
Il frar Sep Modest veva finiu il seminari e fatg ina grondiusa patenta. El ha era survegniu plazza
da scolast e quei a Zignau. Schegie che il tren mava ussa stueva el ir a pei tochen Zignau. Nuota
legher cunzun igl unviern.
Danis sepreparaven ei da far fiasta. La sora Maria Urschla fagieva nozzas cun
il giuven Matias Nay da Tavanasa. Gia liung temps avon vevan ils spusai las
veras en sac, quei mava lu aunc in tec zuppau, cunzun che il bab dalla spusa
era buca incantaus da quell'amur.
El quitava che sia feglia seigi bia memia fina e castga per in um sco il fravi, ed
el panzava. Tuttina han ils spusai buca schau luc ed il bab ei mo cun haregiar
ius a nozzas. Naturalmeim che tut la famiglia ha priu part e la Maria Catrina ha
procurau che tuts parents vevan ils culiars sterics e bialas camischas alvas cun
il brust steric sco la moda dumandava. Da quei temps fuva ei buca usit ch'ins festivava nozzas
dis en e dis ora aber ina flotta fiasta han els fatg. Ils beadis che ein lu gleiti suandai fagevan
grond plascher al tat e tatta a Danis. La Maria Urschla ha giu 5 affons 4 buobs ed ina buoba. Ella
ha veramein buca giu buna sanadad ed ei morta giuvna. Ils anno 1913 ei stau il davos onn da
quell'epoca che la signeria da tut l'europa sentupava els loghens da cura e traffic ed ei regieva
ina gronda noblezia era en svizzra. Ins discureva perfin els loghens dil grischun dalla moda ed
ei deva schon lu era jurnals ch'ins saveva encurir ora resti e schar termetter la rauba a casa. Era
deva ei ina gasetta tudestga schegie che buca biars el vitg discurevan quei lungatg. Il pli
intressant fuva leu il Feulleton per quel vegneva ei bunamein sescarpau. ei deva leu la historia
dil Buffalo Bill.
Ei deva lavur detgavunda els hotels e las giuvnas midavan in tec la regiun per ir a luvrar. Aschia
ei ellas vegnidas lunsch entuorn. Tuttina ei Maria Catrina turnada a Friederichshafen leu fuva ei
maneivel dalla famiglia da siu spus ed ella veva bunas relaziuns era cun ina sora da Josef. Gia
daditg veva ella mess sia paga sin banca on tiara tudestga. Quei fuva in cert spargnar per las
mobilias e tener casa.
uttenina ei tut vegniu auter. Quei che sereghegliava gia daditg en l'europa ei
vegniu verdat Ils anno 1914 eis ei rut ora l'uiara. Ils umens han stuiu ir als confins.
Ils frars da Maria Catrina vevan strusch fatg la recruta ch'els ei vegni clamai dalla
patria,In tec allaga han era ils hotels stuiu serrar ed ei ha dau dad ir a casa e
segidar cun ils geniturs.Per la svizzra fuva ei buca aschi grond prighel. Mender
fuva ei on tiara tudestga che fuva cuumpigliada en l'uiara nua che il spus da Maria
Catrina ha stuiu ir pi lunsch naven en survetsch. II bab Matias che resgiava lenna
per la vischnaunca ei staus leds digl agid, la Nesa e la Maria Catrina mavan cun
el a resgiar blocca da far lenna da baghegiar. Era deva ei da segidar cul puresser ei fuva da
rugalar ils aviuls ed ils ers stuevan vegni medi . Ussa stueva mintgin tener a da quen tut la
racolta pertgei ei fuva razionau. Duront igl unviern ei la Nesa ida a Cuera el hotel Marsöl a survir.
Leu fuvan ils gronds officiers en dunsena ed ella ha surviu leu practicamein durontl'entira uiara.
Per la Maria Catrina ha ei buca dau lavur sin siu mistregn. Ella ha stuiu ir en plazza privata. Quei
ei buca stau lev per ella d'emprender da far in tenercasa cun 25 onns. Ella ei ida a Buchs tier ina
famiglia dr. Metzler. Il miedi dal vitg cun ina gronda casa cun 4 affons ed ina dunna zun
pretensiusa. La damaun dallas sis esser promta da luvrar schubergiar e cuschanar esser fina e
schubra per retscheiver ils pazients dil docter e lu pertgirar quater buobas che fagevan il botsch.
da quei da ver inagada liber era gnanc da tschintschar. La sonda schubergiar glentir di e dallas
quater ir el salon e dumandar" Frau docter darf ich es Stückli Brot ha." Quel fuva numnadamein
seraus en scaffa. Cuschanar e survir il da migliar e lu on cuschina migliar ils rests che vegnevan
anavos. Zun negina veta da famiglia. La paga fuva 60 francs il meins .
uront tut quei temps sescriveva la
Maria Catrina cun siu spus ed era
cun lezza famiglia ed ei savevan
termetter pacs da "Liebesgaben". Era
ils ses a casa si Danis tarmettevan
leu bunas caussas e quei fuva
beinvegniu. En svizzra mava la veta
ualti en uorden priu ora ch'ils umens eran als confins
e tut la lavur schischeva sin ils umens vegls e las
femnas. Naturalmein chei fuva stretg cun la maglia
per cletg deva ei els vitgs plitost la pusseivladat da
surviver cun ils agens products. Mazzar ina nuorsa ni
in purschi quei saveva buca grad adina vegnir
controllau.
La Maria Catrina ha empriu il tener casa da rudien en
quella plazza. Per buca stuer dumandar la signura la
secunda gada co cuschinar ha ella scret si ils recepts
ed aschia fatg in bi carnet per ella. Dus onns ha ella
surviu leu e lu anno 17 ei sia sora Nesa vegnida sin
viseta tier ella. Quella ha envidau la sora ad im bien
gentar al Bahnhof Buffett e cussegliau ad ella da dar
giu quella plazza leu. Enzatgei aschia sappi ella segir
anflar zanua auter. Probabel ein las duas soras idas
leu tier in Photograf igl ei la suletta photo che nus
vein era aunc ina cun la signeria da Buchs, glauter ei
tut barschau a Danis.
Ils anno 1918 ei la Maria Catrina a Biel en ina Blanschiserie alla Dufourstr.Quei vegn ad esser
stau in liug ch'ins saveva purtar il resti da lavar e far cul fier. Da qei temps regieva la grippa en
svizzera e contuorn, consequenzas dall uiara. Bia schuldada han piars la veta cun quella
epidemia. E cunzun glieud veglia han stuiu suttacumber a quella malsogna ei deva baras senza
fin.
In tec allaga cu tut senormalisava deva ei puspei caschun da midar plazza. La Maria Catrina ei a
Samaden en l'Egiadina tier ina nobla signura. Cheu veva ella da ver quitau da tut e mirar che la
signura hagi la damaun siu solver tier il letg e tut tip top. Ei deva temps liber per la fintschala ed
ella fageva caltschiel ed ora cul fier per siu aug Teies Fryberg da Breil tut marschava, per
cuntentientscha da sia madam.
Igl aug veva scret ad ella en prescha ,dai giu tes daners on tiara tudestga igl ei prighel chei detti
in 'inflaziun e ti rescas da piarder tut tiu spargnau. Sco la Clina fuva svelta eis ella ida sin banca
e vuliu rugalar quei tut. Mo ei glei schon stau memia tard. Tut ses daners ch'ella veva spargnau
per cumprar tenercasa eran senza valeta.
Quei ha dau in grev stausch ed ella ha aunc fatg autras ponderaziuns. Ils confins eran ussa
passabels ed ella ha secunvegniu da seveser cun siu spus. Quel ha bein giu da defender sia
patria mo ei mai staus en prighel da veta. La Clina veva scret ad el e vess giu bugen chel fuss
vegnius en svizzra a luvrar. Ella ha era gia procurau cun sias bunas relaziuns per plazza per el.
Pertgei? Ir on tiara tudestga a viver suenter las devastaziuns dall' uiara veva ella buca gust. Era
leva siu spus Josef dispet esser officier. E quei leva dir habitar ella caserna. La Clina ei ida cun
sia sora Nesa a Stuttgart e visitau el, e viu che quei carstgaun ch'ella veva schi bugen fuva
entras l'uiara semidaus totalmein. Quei ei stau grev aber aschia ha ella sedecidiu da dar si
quell'amicezia e ha dau anavos ad el sia vera. Il giuven um ha stuiu acceptar quei ha aber detg,
quei chei stau vid miu maun dund 'jeu buc anavos. Cun grev cor mo tuttina era levgiada ha ella
passentau leu in per dis cun sia sora. Era ha ella cumprau leu in bi ani per ella forsa sco
memoria d'in bi temps dad amur ed era da larmas.
ls anno 19 eis ella puspei a casa e segida cun la famiglia.Il bab fuva gia detg
malsauns Cun tutta carezia ha la Maria Catrina segidau da tractar siu bab ed il Dr.
Nay veva dau la prognosa ch'el hagi crebs e vegni aunc a survegnir dolurs. Quei ei la
finala buca stau aschia mo ha la famiglia pitiu e stada fetg mal da stuer schar murir il
bab cun mo 57 onns La famiglia ha seteniu enseman fatg il pur e giu quitau dalla
mumma.
La Nesa mava il bia en plazzas a survir La Maria veva fatg in emprendissadi sin posta
e ha aschia saviu survegnir lavur el maneivel.Leu ha ella enconuschiu siu spus e pli
tard maridau il Benedict Soliva. La Tonia ha segidau a casa e fatg il pur cun il frar Giachen. Pli
tard ha era ella enconuschiu in flot scolast e maridau il Peter Antoni Willi da Domat. Il Sep
Modest ha dau scola 4 onns a Zignau e suenter a Danis las classas superiuras. Denton ils anno
1920 eis el vegnius clamaus en Tuietsch per la scola secundara. Ils anno 1922 ha el maridau la
Hedwig Nay feglia da Dr. Nay da Trun.
La ventira era gronda e Sep Modest veva marchedau cun sia sora la Maria Catrina da dar ad el
quei bi ani per schenghegiar el a sia spusa. Quel ei lu staus onns ora el truchet pertgei la
Hedwig ei morta schon anno 1925. Pli tard ha mia mumma survegniu anavos quel. Ei fuva buca
sempel suenter l'uiara fuva schi bia sclavinau ins veva da combatter grippas e cunzun la
tuberculosa che regieva lu massiv.
Aschia ei era la sora Maria Urschla morta baul e schau anavos quater affons pigns. Il Pop han ils
Nays priu si Danis e han giu quitau dal Sep tochen chel ei staus carschius. Era per la Maria
Catrina ha ei dau da segidar dapertut e savens mava ella si Breil nua ch'ella luvrava tier ina
parenza el restaurant Fausta Capaul. aschia ha ei sedau ch'ella cuschanava leu, ed il Dr.
Condrau da Trun che visitava il,
pazients a Breil ha schau gustar il
gientar e dumandau l'ustiera tgi che
seigi en cuschina. Quella ha fatg spert
da ruschanar quei seigi ina niazza la
Maria Catrina Nay che sappi bein
franzos e seigi ina prima glättra. Il
signur Docter encureva ina buna
fumitgasa ed el ha buca schau pil
pauc da haregiar che la giuvna Nay
vegness tier el a Trun en survetsch. La
Maria Catrina ha ponderau ella
saveva chei fussien femnas avunda a
casa uss. Era ha ella stuiu veser chei
tuccava savens ad ella da far las
lavurs groppas en casa e contuorn.
Aschia ha ella puspei inagada fatg la
coffra ed ei ida anno 22 enta Trun. Leu eis ella stada per gronda cuntentientscha, fatg il percasa
e mava a spass cun ils buobs dil docter il Hansli ed il Leo. Era veva ella da dar ora las
medischinas als pazients ed ha aschia empriu d'enconuscher il Josef Spescha da Trun.
Il Josef fuva il giuven dalla famiglia Spescha e habitava cun sia mumma ella cruna.
El veva empriu da far il calger e veva giufuns la cruna sia buda. Igl ei suandau in bi temps
d'emprender d'enconuscher in l'auter ed els ein maridai igl october anno 1924. Co els han viviu
e sur da sia famiglia haiel scret en la cronica da pli baul.
Scarica

versiun stampa 3.8 MB