Kgetha tshireletso
ya bongaka e
nepahetseng
bakeng sa
ditlhoko tsa hao
Maikemisetso a thuso ya bongaka ke ho
netefatsa hore o kgona ho lefella pheko
eo o e fumantshwang matsohong a
ngaka, sepeshelisteng kapa nakong eo
o leng sepetlele.
Tshireletso ya bongaka e
ka arolwa ka mekgahlelo e
mmedi
1 Ditjeo tse Kgolo tsa
Bongaka:
Ditjeo tse kgolo tsa bongaka ke
pheko eo o e fumantshwang ha o
le sepetlele mme e ka kenyelletsa
opereishene kapa ho amohelwa
sepetlele nakong ya temalo
kapa ho kula. Motho o lokela ho
fumantshwa tumello pele tsena di
etsahala.
2 Dikuno tsa Letsatsi ka
Leng:
Hona ke tshireletso ya pheko e
fumantshwang ka ntle ho sepetlele.
Ke seo o ka se lefang ha o ilo bona
Ngaka, tekolo ya meno
e tlwaelehileng, ho lo
bona ngaka ya mahlo
kapa meriana khemisting.
Ho ba setho le
ditefello
Mohiri wa hao o ikarabella bakeng sa tefello
ya ditjeo tsa hao tsa ho ba setho moralong wa
bongaka.
Maano a mangata a meralo ya bongaka a fana
ka tshebeletso tse kopantsweng tse kgolo tsa
bongaka, tsa letsatsi ka leng le tse ding tse
ekeditsweng tse jwaloka mananeo a meriana a
mafu a kotsi, phumantsho ya tshwanyetso ya
bongaka le dikuno tsa boleng bo ekeditsweng.
Ho kgetha leano le nepahetseng ho qala ka ho
lekodisisa ditlhoko tsa tlhokomelo ya bophelo bo
botle tsa motho ka mong.
Haeba lelapa la hao etela ngaka kgafetsa, ka
hoo o tla hloka tshireletso ya letsatsi ka leng e
mahareng kapa ho feta mme o lokela ho nahana
hape ka ho kenyelletsa ditjeo tse kgolo tsa
bongaka.
Ha eba o le motho ya phetseng hantle mmeleng
ya sa atiseng ho ya ngakeng empa o batla
phomolo maikutlong ya hore ditjeo tse kgolo tsa
bongaka di tla lefellwa, o lokela ho ba le leano le
fanang ka dikuno tse nyane tsa letsatsi ka leng le
nang le tjhelete e lekaneng ya ditjeo tse kgolo tsa
tshireletso ya bongaka.
Ha o na le lefu le kotsi (le batlang pheko e
tswellang ya meriana) kapa o tseba hore o ka
nna wa tshwarwa ke lefu le jwalo nakong e
tlang, ho bohlokwa hore o tsebe ke mofuta ofe
wa tshireletso ya tlhokomelo ya mafu a kotsi eo
leano leo o ikgethetseng lona le fanang ka yona.
Lekola dintho tse ke keng tsa tshireletswa mme
o netefatse hore o ikemiseditse ho lefella ho
tswa mokotleng wa hao dintho tsena tse sa
kenyelletswang, ha maemo a o qobella.
Moralo wa bongaka o ka fedisa kapa wa emisa
nakwana boemo ba hao ba ho ba setho tlasa
diketsahalo tse latelang:
• Ha ho sa fumanwa tefello ho tswa ho setho
kapa mohiri nakong e dumelletsweng ho ya ka
melao ya meralo.
• Ha tefello e sa lefella ka ho phethahala kgwedi
le kgwedi.
• Ha molato o kolotwang moralo o sa lefellwe.
• Ha diketso tsa boqhekanyetsi di se
nkgelletswe.
• Ha setho se hlolehile ho fana ka dintlha tsa
sona tse nepahetseng
Ha o ile wa emiswa nakwana ho ba setho, bua le
mohiri wa hao ho fumana hore lebakabaka la sena
ke eng mme le hore ntho di ka lokiswa jwang.
Ho lokisetsa bokamoso
bo phethahetseng
Ho kgetha tshireletso ya thuso ya bongaka ke qeto
ya bohlokwa e batlang ho nahaniswa ka hloko. Ho
kgetha tshireletso e theko e tlase ka ho fetisisa e
ka se be kgetho e ntle ka mehla.
Sa bohlokwa ke ho netefatsa hore dintho tseo o
di hlokang di tshireleditswe mme dikuno tseo ho
fanwang ka tsona di ipapisitse le ditefello tseo o
di lefang.
Etsa nako ya ho kopana le moemedi wa
SAMWUMED, e seng feela ho tla bua ka dikuno
tseo leano la tlhokomelo leo o le batlang le fanang
ka tsona, empa hape le ka meedi e teng le ntho
tse sa kenyelletswang.
Maikarabelo a ditho ke
afe ho meralo ya bona
ya bongaka?
Le ha kwana ho bonahala eka meralo ya bongaka
e jara morwalo wa melawana e beilweng ke Molao
wa Meralo ya Bongaka, ditho le tsona di lokela ho
ela hloko tse ba tlamang.
• Botshepehi ke pholisi e nepahetseng ho di
feta ha o etsa kopo ya ho ba setho sa moralo
wa bongaka. Ha setho se fana ka dintlha se
fosahetseng, se ka lahlehelwa ke maemo a ho
ba setho.
• Setho se tlameha ho netefatsa hore ditefello tsa
sona di a lefshwa ho moralo wa bongaka e sa le
ka nako kgwedi le kgwedi.
• Setho se tlameha ho laola dikuno tsa sona ka
boikarabelo, hore se tsebe ho tshireletseha
selemo ho pota.
• Ditseko tsohle di lokela ho lefshwa mme setho
se itefella moo eleng hore mekitlane ya sona ha
e a tshireletswa ka ho phethahala ka leano la
sona la kuno kapa ditjeo tsa moralo.
• Ditho di lokela ho beha bopaki ba mekitlane
ya bona le ho sala morao moralo wa bona
wa bongaka mabapi le tefello. Moo bafani
ba ditshebeletso ba nehang setho mekitlane
ka ho otloloha, ke boikarabelo ba setho ho
netefatsa hore mekitlane e lebiswa ho moralo
nakong ya dikgwedi tse nne ho tloha tsatsing la
tshebeletso.
Ha ebe o hloka lesedi le
fetang mona ka dikuno tse
fapaneng tsa SAMWUMED
kapa o batla ho bua le
moemedi, ka kopo ikopanye
le rona ho 021 697 9500 kapa
etela weposaete ya rona ho
www.samwumed.org
Thuso ya Bongaka:
Tataiso ya SAMWUMED ya ho
kgetha morero o hlwahlwa ka
ho fetisisa wa tlhokomelo ya
bophelo bo botle ba lelapa la hao
Bohlokwa ba thuso
ya bongaka
Thuso ya bongaka e ka
hlaloswa e le ho tsetela
bophelong ba hao bo
botle: maikemisetso a
yona ke ho netefatsa
hore o na le tshireletso ya
bongaka nakong eo o e
hlokang.
Mona Afrika Borwa, tlhokomelo ya
bophelo bo botle e fapana ho ya ka ya
motheo, e fumantshwang ntle le tefo ke
mmuso, ho ya ho e ikgethileng haholo e
fumanehang dipetleleng tsa mmuso le tsa
poraefete.
Sekethara ya mmuso e fana ka
ditshebeletso ho maAfrika Borwa ohle
ka phumantsho ya mmuso ya bophelo
bo botle, e kenyelletsang dipetlele tsa
mmuso, ditleliniki le dibaka tse ding
tsa bophelo bo botle. Sekethara ena e
fumantshwa tjhelete ke mmuso e bile e
lekolwa ke Lefapha la Bophelo bo Botle
la Naha.
Sebopeho sa moralo wa bongaka
Meralo ya bongaka le Molao
Moralo wa bongaka ha
se mokgahlo o etsang
tswala ebile o tsamaiswa
ke Batsamaisi ba Letlole
ba Boto ba kgethilweng
ke ditho tse neuweng
boikarabelo ba ho
tsamaisa moralo ka tsela
e bolokehileng hore o tle o
lefelle dikuno tsa ditho tsa
ona hang hang.
Meralo ya bongaka e fumana meputso ya
yona ho tswa ditefellong tse etswang ke ditho
tsa tsona kgwedi le kgwedi. Tjhelete yohle e
bokelleditsweng e sebedisetswa ho lefella ntho
tse etswang ke moralo.
Ditjhelete tsena di sebedisetswa ho lefella
ditefello tsa bongaka tsa ditho tsa tsona, ho
ipapisitse le merero ya ditho ya kuno, le ho ya
ka melao ya moralo.
Karolo ya tefello ya setho ka seng e ajwa ho
thusa ho lefella ditjeo tse ding tse hlokehang
ho tsamaisa moralo ka ho phethahala. E meng
ya meralo ya bongaka e sebedisa peresente e
phahameng ha kwana SAMWUMED e kgonne
ho etsa hore ditjeo di dule di le tlasa diperesente
tse 7.
Sekethara ya poraefete e na le bafani ba
tshebeletso ba ikemetseng, basebeletsi ba
bongaka le dipetlele tse ka sebediswang
ke mang kapa mang ya ka kgonang ho
lefella tlhokomelo ya poraefete.
Ntho ya bohlokwa ke ho iphumanela
tshireletso ya thuso ya bongaka hang
feela ha motho a kgona ho e lefella, mme
o se ke wa emela mohlang o lemetseng
kapa o kulang pele o ka iphumanela
keletso.
Ho bohlokwa ho hopola hore ditjhelete tsa thuso
ya bongaka di na le moedi empa ho entswe
hore di thuse ditho ka ditefello tsa bongaka ha
tlhokeho ya bophelo bo botle e eba teng
Ho na le mefuta e mmedi ya meralo
ya bongaka:
1
Meralo e bulehileng
Mofuta ona wa moralo wa bongaka o buletswe
mang kapa mang ya ratang ho ka ba setho
mme a bile a kgona ho lefella ditefello.
2
Meralo e Sehetsweng Moedi
Meralo ena e buletswe feela dihlopha tse itseng
tsa batho.
Molao wa Meralo ya Bongaka (Molao wa 131 wa 1998) ke molao o laolang
meralo yohle ya thuso ya bongaka Afrika Borwa. O entswe hore o nehe
baahi phumantsho ya tshireletso ya bongaka, o netefatsa hore meralo ya
bongaka e boemong ba ho lefa ditseko mme e neha ditho tsa yona kuno
ya tlhokomelo ya bophelo bo botle e lekaneng.
Ntho tse tharo tsa bohlokwa tsa molao wa Meralo ya Bongaka ke:
1. Ho fumantsha ditho moralo wa
thuso ya bongaka
Meralo ya bongaka e bulehileng ekeke ya
hanela mang kapa mang ho ba setho, ho
sa natse dilemo tsa bona kapa boemo ba
bophelo.
Meralo e sehetsweng moedi e ka lekanyetsa
palo ya ditho ho batho ba sebeletsang mohiri
ya itseng kapa indastering e itseng, empa ka
hara sehlopha seo ba keke ba hanela motho
ho ba setho.
Ho tshireletsa meralo ya bongaka bathong
ba emelang mohlang ba kulang pele e ka ba
ditho, e ba le tumello ya ho beha nako e itseng
pele ditshebeletso di fumantshwa.
Le ha ho le jwalo, ho na le diketsahalo moo
meralo e ke keng ya fana ka nako ya ho emela
ditshebeletso ho kenyelletsa tse latelang:
• Ha setho se fetola kgetho tsa kuno ka hara
moralo.
• Ha ngwana ya hlokomelwang ke motswadi a
hlaha mme a ngodiswa nakong ya matsatsi
a 30 ha a sa tswa hlaha.
• Ha mohatsa kapa molekane a ngodiswa
nakong ya matsatsi a 30 a lenyalo.
• Ha setho se tsamaiswa moralong o mong
ho ya ho o mong e se ka boikgethelo ka
lebaka la phetoho ya mosebetsi kapa mohiri
a fetola moralo.
Meralo e dumelletswe ho nehelana ka kotlo
ho ditho bakeng sa hoba ditho nakong eo
ditshiu tsa bona di seng di ile – hangata ha
ba se ba fetile dilemo tse 35. Kotlo ho bao e
bang ditho nako e se e ile e ye e be ditefello
tse phahameng. SAMWUMED e kgethile ho
se fane ka kotlo ho bao e bang ditho morao
ho nako.
2. Bonyanye ba dikuno tse
kgothaleditsweng
Meralo ya bongaka e tlanngwe ke melawana
ya tshebetso ya Molao wa Meralo ya Bongaka
ho neha ditho tsa yona bonyane ba dikuno
tse itseng.
Ha jwale ke mafu a 26 a kotsi a bileng a
tlwaelehileng, ao hape a bitswang “mafu a
PMB”, ao meralo e tlamehang ho a tshireletsa.
Ho matsohong a moralo ho etsa qeto ya hore
ebe tlhokomelo ya mafu ana e ka fumantshwa
sekethareng ya tlhokomelo ya bophelo bo
botle ya mmuso kapa ya poraefete.
3. Ditlhoko tse behelletsweng ka thoko
Molao o hlalosa hore meralo e lokela ho
behella ka thoko tjhelete e itseng ho netefatsa
polokeho ya yona.
SAMWUMED ha e sale e behelletse ka
thoko tjhelete ena e bileng e fetang 25%
tse hlokahalang ho bileng ho bontsha hore
Moralo o tsamaiswa ka nepo ebile o ikemetse
ka tjhelete.