SuttantapiÔake KhuddakanikÈye
NettipÈÄiyÈ saÑvaÓÓanÈbh|tÈ
BhadantÈcariyadhammapÈlattherena katÈ
NETTI-A®®HAKATHŒ
____
Buddhavasse 2552
Marammavasse 1370
AD. 2008
Romanized from Myanmar version published in 1960
© BuddhasÈsana Society
AÔÔhakathÈ Series 45
First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs
Yangon, Myanmar
THE PΣI ALPHABET
IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS
____
VOWELS
ta
tm È Ä
£i
þÊ
Ou
OD |
{e
Mo o
CONSONANTS WITH VOWEL “A”
, ya
u ka c kha * ga
C gha i ~a
p ca
q cha Z ja
ps jha Ó Òa
# Ôa
X Ôha ! Éa
¡ Éha P Óa
w ta
x tha ' da
" dha e na
y pa
z pha A ba
b bha r ma
& ra
v la
0 va
o sa [ ha V Äa
HÑ
VOWELS IN COMBINATION
-m -g = È
u ka
c kha
um kÈ
cg khÈ
èd = i
èD = Ê
ud ki
cd khi
-k -K = u -l -L = |
uD kÊ
cD khÊ
uk ku
ck khu
ul k|
cl kh|
a- = e
a-m a-g = o
au ke aum ko
ac khe acg kho ...
CONJUNCT-CONSONANTS
uú kka
u© kkha
us kya
Bud kri
u’ kla
uG kva
cs khya
cG khva
*¾ gga
*¢ ggha
*s gya
j* gra
uF ~ka
cF ~kha
*F ~ga
CF ~gha
pö cca
pä ccha
ZÆ jja
Zöß jjha
n ÒÒa
ͧ Òha
Íö Òca
Íä Òcha
ÍÆ Òja
Íöß Òjha
¥ ÔÔa
| ÔÔha
× ÉÉa
P² ÓÔha
@ ÓÉa
PÖ ÓÓa
PS Óha
wå tta
w¬ ttha
wG tva
ws tya
Mw tra
'´ dda
'¨ ddha
's dya
j' dra
'G dva
"s dhya
"G dhva
EÅ nta
EÉ ntva
E¦ ntha
E´ nda
`E´ ndra
E¨ ndha
Eé nna
Es nya
ES nha
yÜ ppa
yæ ppha
ys pya
y’ pla
yÁ pba
AÇ bbha
As bya
jA bra
rÜ mpa
ræ mpha
rÁ mba
rÇ mbha
r® mma
rs mya
rS mha
,s yya
,S yha
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
0
v’ lla
vs lya
vS lha
0S vha
oå sta
~oå stra
oé sna
os sya
ó ssa
o® sma
oG sva
[® hma
[G hva
V§ Äha
Netti-aÔÔhakathÈ
_____
MÈtikÈ
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
GanthÈrambhakathÈ
Sa~gahavÈravaÓÓanÈ
UddesavÈravaÓÓanÈ
NiddesavÈravaÓÓanÈ
HÈrasa~khepa
Nayasa~khepa
DvÈdasapada
PaÔiniddesavÈra
DesanÈhÈravibha~gavaÓÓanÈ
VicayahÈravibha~gavaÓÓanÈ
YuttihÈravibha~gavaÓÓanÈ
PadaÔÔhÈnahÈravibha~gavaÓÓanÈ
LakkhaÓahÈravibha~gavaÓÓanÈ
Catuby|hahÈravibha~gavaÓÓanÈ
ŒvaÔÔahÈravibha~gavaÓÓanÈ
VibhattihÈravibha~gavaÓÓanÈ
ParivattanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
VevacanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
PaÒÒattihÈravibha~gavaÓÓanÈ
OtaraÓahÈravibha~gavaÓÓanÈ
SodhanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
AdhiÔÔhÈnahÈravibha~gavaÓÓanÈ
ParikkhÈrahÈravibha~gavaÓÓanÈ
SamÈropanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
PiÔÔha~ka
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
1
5
14
19
19
29
31
40
40
61
80
91
94
99
104
110
115
117
121
126
128
129
136
138
ii
Netti-aÔÔhakathÈ
MÈtikÈ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
14.
PiÔÔha~ka
DesanÈhÈrasampÈtavaÓÓanÈ
VicayahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
YuttihÈrasampÈtavaÓÓanÈ
PadaÔÔhÈnahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
LakkhaÓahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
Catuby|hahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
ŒvaÔÔahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
VibhattihÈrasampÈtavaÓÓanÈ
ParivattanahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
VevacanahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
PaÒÒattihÈrasampÈtavaÓÓanÈ
AdhiÔÔhÈnahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
MissakahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
NayasamuÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ
SÈsanapaÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ
NigamanakathÈ
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
Netti-aÔÔhakathÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
141
147
175
176
176
177
178
178
179
179
180
180
180
192
218
275
KhuddakanikÈya
Netti-aÔÔhakathÈ
_____
Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.
GanthÈrambhakathÈ
MahÈkÈruÓikaÑ NÈthaÑ, ÒeyyasÈgarapÈraguÑ.
Vande nipuÓagambhÊra-vicitranayadesanaÑ.
VijjÈcaraÓasampannÈ, yena niyyanti lokato.
Vande tamuttamaÑ dhammaÑ, SammÈsambuddhap|jitaÑ.
SÊlÈdiguÓasampanno, Ôhito maggaphalesu yo.
Vande ariyasaÑghaÑ taÑ, puÒÒakkhettaÑ anuttaraÑ.
VandanÈjanitaÑ puÒÒaÑ, iti yaÑ ratanattaye.
HatantarÈyo sabbattha, hutvÈhaÑ tassa tejasÈ.
®hitiÑ Èka~khamÈnena, ciraÑ saddhammanettiyÈ.
DhammarakkhitanÈmena, therena abhiyÈcito.
PadumuttaranÈthassa, pÈdam|le pavattitaÑ.
PassatÈ abhinÊhÈraÑ, sampattaÑ yassa matthakaÑ.
SaÑkhittaÑ vibhajantÈnaÑ, eso aggoti tÈdinÈ.
®hapito etadaggasmiÑ, yo mahÈsÈvakuttamo.
ChaÄabhiÒÒo vasippatto, pabhinnapaÔisambhido.
MahÈkaccÈyano thero, Sambuddhena pasaÑsito.
2
KhuddakanikÈya
Tena yÈ bhÈsitÈ netti, SatthÈrÈ anumoditÈ.
SÈsanassa sadÈyattÈ, nava~gassatthavaÓÓanÈ.
TassÈ gambhÊraÒÈÓehi, ogÈhetabbabhÈvato.
KiÒcÈpi dukkarÈ kÈtuÑ, atthasaÑvaÓÓanÈ mayÈ.
Saha saÑvaÓÓanaÑ yasmÈ, dharate SatthusÈsanaÑ.
PubbÈcariyasÊhÈnaÑ, tiÔÔhateva vinicchayo.
TasmÈ tamupanissÈya, ogÈhetvÈna paÒcapi.
NikÈye peÔakenÈpi, saÑsanditvÈ yathÈbalaÑ.
SuvisuddhamasaÑkiÓÓaÑ, nipuÓatthavinicchayaÑ.
MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, samayaÑ avilomayaÑ.
PamÈdalekhaÑ vajjetvÈ, PÈÄiÑ sammÈ niyojayaÑ.
UpadesaÑ vibhÈvento, karissÈmatthavaÓÓanaÑ.
Iti atthaÑ asaÑkiÓÓaÑ, NettippakaraÓassa me.
Vibhajantassa sakkaccaÑ, nisÈmayatha sÈdhavoti.
Tattha kenaÔÔhena netti1? SaddhammanayanaÔÔhena netti. YathÈ hi taÓhÈ
satte kÈmÈdibhavaÑ nayatÊti “bhavanettÊ”ti vuccati, evamayampi
veneyyasatte ariyadhammaÑ nayatÊti saddhammanayanaÔÔhena “nettÊ”ti
vuccati. Atha vÈ nayanti tÈyÈti netti. NettippakaraÓena hi karaÓabh|tena
dhammakathikÈ veneyyasatte dassanamaggaÑ nayanti sampÈpentÊti, nÊyanti
vÈ ettha etasmiÑ pakaraÓe adhiÔÔhÈnabh|te patiÔÔhÈpetvÈ veneyyÈ nibbÈnaÑ
sampÈpiyantÊti netti. Na hi netti-upadesasannissayena vinÈ
aviparÊtasuttatthÈvabodho sambhavati. TathÈ hi vuttaÑ “tasmÈ
nibbÈyitukÈmenÈ”ti-Èdi. SabbÈpi hi suttassa atthasaÑvaÓÓanÈ nettiupadesÈyattÈ, netti ca suttappabhavÈ, suttaÑ SammÈsambuddhappabhavanti.
SÈ panÈyaÑ netti pakaraÓaparicchedato tippabhedÈ
hÈranayapaÔÔhÈnÈnaÑ vasena. PaÔhamaÒhi hÈravicÈro, tato nayavicÈro,
pacchÈ paÔÔhÈnavicÈroti. PÈÄivavatthÈnato pana
sa~gahavÈravibhÈgavÈravasena duvidhÈ, sabbÈpi hi netti sa~gahavÈro
vibhÈgavÈroti vÈradvayameva hoti.
______________________________________________________________
1. Tattha nettÊti kenaÔÔhena netti (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
3
Tattha sa~gahavÈro Èdito paÒcahi gÈthÈhi paricchinno. Sabbo hi
pakaraÓattho “yaÑ loko p|jayate”ti-ÈdÊhi paÒcahi gÈthÈhi apariggahito
nÈma natthi. Nanu cettha paÔÔhÈnaÑ asa~gahitanti? NayidamevaÑ
daÔÔhabbaÑ, m|lapadaggahaÓena paÔÔhÈnassa sa~gahitattÈ. TathÈ hi vakkhati
“aÔÔhÈrasa m|lapadÈ kuhiÑ daÔÔhabbÈ sÈsanapaÔÔhÈne”ti.
M|lapadapaÔÔhÈnÈni hi atthanayasa~khÈrattikÈ viya aÒÒamaÒÒaÑ
sa~gahitÈni.
VibhÈgavÈro pana uddesaniddesapaÔiniddesavasena tividho. Tesu
“tattha katame soÄasa hÈrÈ”ti ÈrabhitvÈ yÈva “bhavanti aÔÔhÈrasa padÈnÊ”ti
ayaÑ uddesavÈro. “AssÈdÈdÊnavatÈ”ti ÈrabhitvÈ yÈva “tettiÑsÈ ettikÈ nettÊ”ti
ayaÑ niddesavÈro. PaÔiniddesavÈro pana hÈravibha~gavÈro hÈrasampÈtavÈro
nayasamuÔÔhÈnavÈro sÈsanapaÔÔhÈnavÈroti catubbidho. Tesu “tattha katamo
desanÈhÈro”ti ÈrabhitvÈ yÈva “ayaÑ pahÈnena samÈropanÈ”ti ayaÑ
hÈravibha~gavÈro. Tattha “katamo desanÈhÈrasampÈto”ti ÈrabhitvÈ yÈva
“anupÈdisesÈ ca nibbÈnadhÈt|”ti ayaÑ hÈrasampÈtavÈro. EtthÈha–
hÈravibha~gahÈrasampÈtavÈrÈnaÑ kiÑ nÈnÈkaraÓanti? Vuccate–yattha
anekehipi udÈharaÓasuttehi eko hÈro niddisÊyati, ayaÑ hÈravibha~gavÈro.
Yattha pana ekasmiÑ sutte aneke hÈrÈ sampatanti, ayaÑ hÈrasampÈtavÈro.
VuttaÒhetaÑ PeÔake–
“Yattha ca sabbe hÈrÈ, sampatamÈnÈ nayanti suttatthaÑ.
ByaÒjanavidhiputhuttÈ, sÈ bh|mÊ hÈrasampÈto”ti.
NayasamuÔÔhÈna, sÈsanapaÔÔhÈnavÈravibhÈgo pÈkaÔo eva.
SÈsanapaÔÔhÈnavÈro pana sa~gahavÈre viya uddesaniddesavÈresupi na
sar|pato uddhaÔoti. EtthÈha–“idaÑ nettippakaraÓaÑ mahÈsÈvakabhÈsitaÑ,
BhagavatÈ anumoditan”ti ca kathametaÑ viÒÒÈyatÊti? PÈÄito eva. Na hi
PÈÄito aÒÒaÑ pamÈÓataraÑ atthi. YÈ hi cat|hi mahÈpadesehi aviruddhÈ PÈÄi,
sÈ pamÈÓaÑ. TathÈ hi agarahitÈya ÈcariyaparamparÈya peÔakopadeso viya
idaÑ nettippakaraÓaÑ ÈbhataÑ. Yadi evaÑ kasmÈssa nidÈnaÑ na vuttaÑ.
SÈvakabhÈsitÈnampi hi Subhasutta1 Ana~gaÓasutta2______________________________________________________________
1. DÊ 1. 188 piÔÔhÈdÊsu.
2. Ma 1. 29 piÔÔhÈdÊsu.
4
KhuddakanikÈya
KaccÈyanasaÑyuttÈdÊnaÑ nidÈnaÑ bhÈsitanti? NayidaÑ ekantikaÑ.
SÈvakabhÈsitÈnaÑ BuddhabhÈsitÈnampi hi ekaccÈnaÑ
PaÔisambhidÈmagganiddesÈdÊnaÑ DhammapadabuddhavaÑsÈdÊnaÒca
nidÈnaÑ na bhÈsitaÑ, na ca tÈvatÈ tÈni appamÈÓaÑ, evamidhÈpi
daÔÔhabbaÑ.
NidÈnaÒca nÈma suttavinayÈnaÑ DhammabhaÓÉÈgÈrika-upÈlittherÈdÊhi
mahÈsÈvakeheva bhÈsitaÑ, idaÒca mahÈsÈvakabhÈsitaÑ, theraÑ muÒcitvÈ
anaÒÒavisayattÈ imissÈ vicÈraÓÈyÈti kimetena nidÈnagavesanena,
atthoyevettha gavesitabbo, yo PÈÄiyÈ aviruddhoti. Atha vÈ PÈÄiyÈ
atthasaÑvaÓÓanÈbhÈvato na imassa pakaraÓassa visuÑ nidÈnavacanakiccaÑ
atthi, PaÔisambhidÈmagganiddesÈdÊnaÑ viyÈti daÔÔhabbaÑ.
IdÈni etasmiÑ pakaraÓe nÈnappakÈrakosallatthaÑ ayaÑ vibhÈgo
veditabbo–sabbameva cetaÑ pakaraÓaÑ sÈsanapariyeÔÔhibhÈvato
ekavidhaÑ, tathÈ ariyamaggasampÈdanato vimuttirasato ca.
ByaÒjanatthavicÈrabhÈvato duvidhaÑ, tathÈ sa~gahavibhÈgabhÈvato
dhammavinayatthasaÑvaÓÓanato lokiyalokuttaratthasa~gahaÓato
r|pÈr|padhammapariggÈhakato lakkhaÓalakkhiyabhÈvato
pavattinivattivacanato sabhÈgavisabhÈganiddesato
sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓadhammavibhÈgato ca.
TividhaÑ puggalattayaniddesato tividhakalyÈÓavibhÈgato
pariÒÒattayakathanato pahÈnattay|padesato sikkhattayasa~gahaÓato
tividhasaÑkilesavisodhanato m|lagÊti-anugÊtisa~gÊtibhedato
piÔakattayatthasaÑvaÓÓanato hÈranayapaÔÔhÈnappabhedato ca.
CatubbidhaÑ catuppaÔisambhidÈvisayato catunayadesanato
dhammatthadesanÈpaÔivedhagambhÊrabhÈvato ca. PaÒcavidhaÑ
abhiÒÒeyyÈdidhammavibhÈgato paÒcakkhandhaniddesato
paÒcagatiparicchedato paÒcanikÈyatthavivaraÓato ca. ChabbidhaÑ
chaÄÈrammaÓavibhÈgato cha-ajjhattikabÈhirÈyatanavibhÈgato ca.
SattavidhaÑ sattaviÒÒÈÓaÔÔhitiparicchedato. NavavidhaÑ
suttÈdinava~ganiddesato. CuddasavidhaÑ suttÈdhiÔÔhÈnavibhÈgato.
SoÄasavidhaÑ aÔÔhavÊsatividhaÒca sÈsanapaÔÔhÈnappabhedato.
CaturÈsÊtisahassavidhaÑ caturÈsÊtisahassadhammakkhandhavicÈrabhÈvatotiÈdinÈ nayena pakaraÓavibhÈgo veditabbo.
Tattha sÈsanapariyeÔÔhibhÈvatoti sakalaÑ nettippakaraÓaÑ
sikkhattayasa~gahassa nava~gassa SatthusÈsanassa atthasaÑvaÓÓanÈbhÈvato.
Netti-aÔÔhakathÈ
AriyamaggasampÈdanatoti dassanabh|mibhÈvanÈbh|misampÈdanato.
Vimuttirasatoti sÈsanassa amatapariyosÈnattÈ vuttaÑ.
ByaÒjanatthavicÈrabhÈvatoti hÈrabyaÒjanapadakammanayÈnaÑ
byaÒjanavicÈrattÈ atthapada-atthanayÈnaÑ atthavicÈrattÈ vuttaÑ.
Sa~gahavibhÈgabhÈvo parato Èvi bhavissati. DhammavinayatthasaÑvaÓÓanatoti sakalassÈpi pariyattisÈsanassa dhammavinayabhÈvato
vuttaÑ. LakkhaÓalakkhiyabhÈvatoti nettivacanassa lakkhaÓattÈ
udÈharaÓasuttÈnaÒca lakkhiyattÈ vuttaÑ. SabhÈgavisabhÈganiddesatoti
samÈnajÈtiyÈ dhammÈ sabhÈgÈ, paÔipakkhÈ visabhÈgÈ, taÑvicÈrabhÈvatoti
attho. SÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓadhammavibhÈgatoti pahÈnekaÔÔhasahajekaÔÔhatÈdisÈmaÒÒena ye dhammÈ yesaÑ dhammÈnaÑ nÈmavatthÈdinÈ sÈdhÈraÓÈ
tabbidhuratÈya asÈdhÈraÓÈ ca, taÑvibhÈgato duvidhanti attho.
Puggalattayaniddesatoti ugghaÔitaÒÒu-Èdi puggalattaya niddesato.
TividhakalyÈÓavibhÈgatoti ÈdikalyÈÓÈdivibhÈgato. M|lagÊtianugÊtisa~gÊtibhedatoti paÔhamaÑ vacanaÑ m|lagÊti, vuttasseva atthassa
sa~gahagÈthÈ anugÊti, taÑtaÑsuttatthayojanavasena vippakiÓÓassa
pakaraÓassa sa~gÈyanaÑ sa~gÊti, sÈ therassa parato pavattitÈti veditabbÈ,
etÈsaÑ tissannaÑ bhedato tividhanti attho. PaÒcakkhandhaniddesatoti
r|pÈdipaÒcakkhandhasÊlÈdipaÒcadhammakkhandhaniddesato paÒcavidhanti
attho. SuttÈdhiÔÔhÈnavibhÈgatoti lobhadosamohÈnaÑ alobhÈdosÈmohÈnaÑ
kÈyacÊmanokammÈnaÑ saddhÈdipaÒcindriyÈnaÒca vasena cuddasavidhassa
suttÈdhiÔÔhÈnassa vibhÈgavacanato cuddasavidhanti attho. SesaÑ
suviÒÒeyyanti na papaÒcitaÑ.
1. Sa~gahavÈravaÓÓanÈ
EvaÑ anekabhedavibhatte nettippakaraÓe yadidaÑ vuttaÑ
“sa~gahavibhÈgavÈravasena duvidhan”ti, tattha sa~gahavÈro Èdi. TassÈpi
“yaÑ loko p|jayate”ti ayaÑ gÈthÈ Èdi. Tattha yanti aniyamato
upayoganiddeso, tassa “tassÈ”ti iminÈ niyamanaÑ veditabbaÑ. Lokoti
kattuniddeso. P|jayateti kiriyÈniddeso. SalokapÈloti kattuvisesanaÑ. SadÈti
kÈlaniddeso. Namassati cÈti upacayena
5
6
KhuddakanikÈya
kiriyÈniddeso. TassÈti sÈminiddeso. Etanti paccattaniddeso. SÈsanavaranti
paccattaniddesena niddiÔÔhadhammanidassanaÑ. Vid|hÊti karaÓavacanena
kattuniddeso. ©eyyanti kammavÈcakakiriyÈniddeso. NaravarassÈti “tassÈ”ti
niyametvÈ dassitassa sar|pato dassanaÑ.
Tattha lokiyanti ettha puÒÒÈpuÒÒÈni tabbipÈko cÈti loko, pajÈ,
sattanikÈyoti attho. Loka-saddo hi jÈtisaddatÈya sÈmaÒÒavasena niravasesato
satte sa~gaÓhÈti. KiÒcÈpi hi lokasaddo sa~khÈrabhÈjanesupi diÔÔhappayogo,
p|janakiriyÈyogyabh|tatÈvasena pana sattalokavacano eva idha gahitoti
daÔÔhabbaÑ. P|jayateti mÈnayati, apacÈyatÊti attho.
LokaÑ pÈlentÊti lokapÈlÈ, cattÈro mahÈrÈjÈno. LokiyÈ pana
IndayamavaruÓakuverÈ lokapÈlÈti vadanti. Saha lokapÈlehÊti salokapÈlo,
“loko”ti iminÈ tulyÈdhikaraÓaÑ. Atha vÈ issariyÈdhipaccena
taÑtaÑsattalokassa pÈlanato rakkhaÓato
KhattiyacatumahÈrÈjasakkasuyÈmasantusitasunimmitaparanimmitavasavatti
mahÈbrahmÈdayo lokapÈlÈ. Tehi saha taÑtaÑsattanikÈyo salokapÈlo lokoti
vutto. Atha vÈ “dveme bhikkhave sukkÈ dhammÈ lokaÑ pÈlentÊ”ti1 vacanato
hirottappadhammÈ lokapÈlÈ. Tehi samannÈgato loko salokapÈlo.
HirottappasampannÈ hi pÈpagarahino sappurisÈ dhammacchandavantatÈya2
Bhagavati p|jÈnamakkÈraparÈ hontÊti.
SadÈti sabbakÈlaÑ rattiÒceva divÈ ca, sadÈti vÈ Bhagavato
dharamÈnakÈle tato paraÒca. Atha vÈ sadÈti abhinÊhÈrato paÔÔhÈya yÈva
sÈsanantaradhÈnÈ, tato parampi vÈ. MahÈbhinÊhÈrato paÔÔhÈya hi
mahÈbodhisattÈ bodhiyÈ niyatatÈya Buddha~kurabh|tÈ sadevakassa lokassa
p|janÊyÈ ceva vandanÊyÈ ca honti. YathÈha BhagavÈ Sumedhabh|to–
“DÊpa~karo lokavid|, ÈhutÊnaÑ paÔiggaho.
Mama kammaÑ pakittetvÈ, dakkhiÓaÑ pÈdamuddhari.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 53; Khu 1. 219 piÔÔhesu.
2. SappurisÈ bodhisattÈ dhammacchandavantatÈya (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
7
Ye tathÈsuÑ JinaputtÈ, padakkhiÓamakaÑsu maÑ1.
DevÈ manussÈ asurÈ ca2, abhivÈdetvÈna pakkamun”ti3.
Namassati cÈti keci kesaÒci p|jÈsakkÈrÈdÊni karontÈpi tesaÑ
apÈkaÔaguÓatÈya namakkÈraÑ na karonti, na evaÑ Bhagavato, yathÈbh|taabbhuggatakittisaddatÈya pana BhagavantaÑ sadevako loko p|jayati ceva
namassati cÈti attho. “SadÈ naramanusso”ti keci paÔhanti, taÑ na sundaraÑ.
TassÈti yaÑ sadevako loko p|jayati ceva namassati ca, tassa. Etanti idÈni
vattabbaÑ buddhiyaÑ viparivattamÈnaÑ sÈmaÒÒena dasseti. SÈsanavaranti
taÑ sar|pato dasseti. Tattha diÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi
yathÈrahaÑ satte sÈsati vineti etenÈti sÈsanaÑ, tadeva ekantaniyyÈnaÔÔhena
anaÒÒasÈdhÈraÓaguÓatÈya ca uttamaÔÔhena taÑtaÑabhipatthitasamiddhihetutÈya paÓÉitehi varitabbato vÈ varaÑ, sÈsanameva
varanti sÈsanavaraÑ. Vid|hÊti yathÈsabhÈvato kammakammaphalÈni
kusalÈdibhede ca dhamme vidantÊti vid|, paÓÉitamanussÈ, tehi. ©ÈtabbaÑ,
ÒÈÓamarahatÊti vÈ ÒeyyaÑ. NaravarassÈti purisavarassa, aggapuggalassÈti
attho.
IdaÑ vuttaÑ hoti–yo anaÒÒasÈdhÈraÓamahÈkaruÓÈsabbaÒÒutaÒÒÈÓÈdiguÓavisesayogena sadevakena lokena p|janÊyo namassanÊyo ca BhagavÈ
ArahaÑ SammÈsambuddho, tassa loke uttamapuggalassa etaÑ idÈni amhehi
vibhajitabbahÈranayapaÔÔhÈnavicÈraÓavisayabh|taÑ sÈsanaÑ
ÈdikalyÈÓatÈdiguÓasampattiyÈ varaÑ aggaÑ uttamaÑ nipuÓaÒÈÓagocaratÈya
paÓÉitavedanÊyamevÈti. Bhagavato hi vacanaÑ ekagÈthÈmattampi
saccapaÔiccasamuppÈdakhandhÈyatanadhÈtindriyasatipaÔÔhÈnÈdisabhÈvadham
maniddhÈraÓakkhamatÈya soÄasahÈrapaÒcanayasoÄasaaÔÔhavÊsatividhapaÔÔhÈnavicÈrayogyabhÈvena ca paramagambhÊraÑ atthato
agÈdhapÈraÑ saÓhasukhumaÒÈÓavisayamevÈti. TenevÈha
“paÒÒavantassÈyaÑ dhammo, nÈyaÑ dhammo duppaÒÒassÈ”ti4. Atha vÈ
Bhagavato sÈsanaÑ pariÒÒÈkkamena lakkhaÓÈvabodhappaÔipattiyÈ
suÒÒatamukhÈdÊhi ogÈhitabbattÈ aviÒÒ|naÑ supinantenapi na visayo hotÊti
Èha “Vid|hi Òeyyan”ti. TathÈ ca vuttaÑ “etu viÒÒ| puriso”ti-Èdi.
______________________________________________________________
1. Sabbe padakkhiÓamakaÑsu (SÊ, Ka)
3. Khu 4. 312 piÔÔhe.
2. NarÈ nÈgÈ ca gandhabbÈ (SÊ)
4. DÊ 3. 250; AÑ 3. 65 piÔÔhesu.
8
KhuddakanikÈya
Apare pana “taÑ tassa sÈsanavaran”ti paÔhanti, tesaÑ matena yaÑsaddo
sÈsana-saddena samÈnÈdhikaraÓoti daÔÔhabbo. IdaÑ vuttaÑ hoti yaÑ
sÈsanavaraÑ salokapÈlo loko p|jayati namassati ca, taÑ sÈsanavaraÑ vid|hi
ÒÈtabbanti. ImasmiÒca naye lokapÈla-saddena BhagavÈpi vuccati. BhagavÈ
hi lokaggatÈyakattÈ1 nippariyÈyena lokapÈlo, tasmÈ “tassÈ”ti lokapÈlassa
Satthunoti attho. SalokapÈloti cettha lokapÈla-saddo guÓÊbh|topi
satthuvisayattÈ sÈsana-saddÈpekkhatÈya sÈmibhÈvena sambandhÊvisesabh|to
padhÈnabh|to2 viya paÔiniddesaÑ arahatÊti.
KathaÑ pana sayaÑ DhammassÈmÊ BhagavÈ dhammaÑ p|jayatÊti?
NÈyaÑ virodho. Dhammagaruno hi BuddhÈ Bhagavanto, te sabbakÈlaÑ
dhammaÑ apacÈyamÈnÈva viharantÊti. VuttaÒhetaÑ “yann|nÈhaÑ yvÈyaÑ
dhammo mayÈ abhisambuddho, tameva dhammaÑ sakkatvÈ garuÑ katvÈ
upanissÈya vihareyyan”ti3.
Api ca Bhagavato dhammap|janÈ sattasattÈhappaÔipatti-ÈdÊhi dÊpetabbÈ.
DhammassÈmÊti ca dhammena sadevakassa lokassa sÈmÊti attho, na
dhammassa sÈmÊti. Evampi namassatÊti vacanaÑ na yujjati. Na hi BhagavÈ
kaÒci namassatÊti, esopi niddoso4. Na hi namassatÊti padassa namakkÈraÑ
karotÊti ayameva attho, atha kho garukaraÓena tanninno tappoÓo
tabbabbhÈroti ayampi attho labbhati. BhagavÈ ca dhammagarutÈya
sabbakÈlaÑ dhammaninnapoÓapabbhÈrabhÈvena viharatÊti. AyaÒca attho
“Yena sudaÑ svÈhaÑ niccakappaÑ viharÈmÊ”ti5 evamÈdÊhi suttapadehi
dÊpetabbo. “Vid|hi neyyan”tipi pÈÔho, tassa paÓÉitehi saparasantÈnesu
netabbaÑ pÈpetabbanti attho. Tattha attasantÈne pÈpanaÑ bujjhanaÑ,
parasantÈne bodhananti daÔÔhabbaÑ.
EvaÑ Bhagavato sadevakassa lokassa p|janÊyavandanÊyabhÈvo
aggapuggalabhÈvo ca vuccamÈno guÓavisiÔÔhataÑ dÊpeti, sÈ ca
guÓavisiÔÔhatÈ mahÈbodhiyÈ veditabbÈ. ŒsavakkhayaÒÈÓapadaÔÔhÈnaÒhi
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓapadaÔÔhÈnaÒca ÈsavakkhayaÒÈÓaÑ
“mahÈbodhÊ”ti vuccati. SÈ aviparÊtadhammadesanato TathÈgate
suppatiÔÔhitÈti
______________________________________________________________
1. LokagganÈyakattÈ (Ka) 2. PaÔÔhÈnabh|to (Ka)
4. Na doso (SÊ)
5. Ma 1. 316 piÔÔhe.
3. SaÑ 1. 141; AÑ 1. 329 piÔÔhesu.
Netti-aÔÔhakathÈ
9
viÒÒÈyati. Na hi savÈsananiravasesakilesappahÈnaÑ anÈvaraÓaÒÈÓaÒca vinÈ
tÈdisÊ dhammadesanÈ sambhavati. Iccassa catuvesÈrajjayogo. Tena
dasabalacha-asÈdhÈraÓaÒÈÓa-aÔÔhÈrasÈveÓikabuddhadhammÈdisakalasabbaÒÒuguÓapÈrip|rÊ pakÈsitÈ hoti. EtÈdisÊ ca guÓavibh|ti
mahÈkaruÓÈpubba~gamaÑ abhinÊhÈrasampattiÑ purassaraÑ katvÈ
sampÈditaÑ samattiÑsapÈramisa~khÈtaÑ puÒÒaÒÈÓasambhÈramantarena na
upalabbhatÊti hetusampadÈpi atthato vibhÈvitÈ hotÊti evaÑ Bhagavato tÊsupi
avatthÈsu sabbasattÈnaÑ ekantahitappaÔilÈbhahetubh|tÈ
ÈdimajjhapariyosÈnakalyÈÓÈ niravasesÈ BuddhaguÓÈ imÈya gÈthÈya
pakÈsitÈti veditabbaÑ.
Dutiyanaye pana yasmÈ sikkhattayasa~gahaÑ saphalaÑ
ariyamaggasÈsanaÑ tassa ÈrammaÓabh|taÒca amatadhÈtuÑ
tadadhigam|pÈyaÒca pubbabhÈgapaÔipattisÈsanaÑ tadatthaparidÊpanaÒca
pariyattisÈsanaÑ yathÈrahaÑ saccÈbhisamayavasena abhisamento
svÈkkhÈtatÈdiguÓavisesayuttataÑ manasikaronto sakkaccaÑ
savanadhÈraÓaparipucchÈdÊhi paricayaÑ karonto ca sadevako loko p|jayati
nÈma. LokanÈtho ca sammÈsambodhippattiyÈ veneyyÈnaÑ sakkaccaÑ
dhammadesanena “ariyaÑ vo bhikkhave sammÈsamÈdhiÑ desessÈmi”1,
“maggÈnaÔÔha~giko seÔÔho”2, “yÈvatÈ bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ vÈ
asa~khatÈ vÈ, virÈgo tesaÑ aggamakkhÈyati”3, “khayaÑ virÈgaÑ amataÑ
paÓÊtaÑ”4, “ekÈyano ayaÑ bhikkhave maggo sattÈnaÑ visuddhiyÈ”5,
“dhammaÑ vo bhikkhave desessÈmi ÈdikalyÈÓan”ti6 ÈdÊhi vacanehi
thomanena ca p|jayati nÈma. TasmÈ sÈsanavarassa p|janÊyabhÈvo idha
vuccamÈno anavasesato dhammaguÓe dÊpetÊti ye ariyabhÈvÈdayo
niyyÈnÈdayo khayavirÈgÈdayo madanimmadanÈdayo asa~khatÈdayo
svÈkkhÈtatÈdayo ÈdikalyÈÓatÈdayo ca anekehi suttapadehi paveditÈ aneke
dhammaguÓÈ, te niravasesato imÈya gÈthÈya pakÈsitÈti veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 116; SaÑ 3. 17; Khu 10. 200 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 1. 52; Abhi 4. 433; Khu 10. 162, 206 piÔÔhesu.
3. Khu 1. 254; AÑ 1. 343 piÔÔhÈdÊsu.
4. Khu 1. 5, 312 piÔÔhesu.
5. DÊ 2. 231; Ma 1. 70; SaÑ 3. 123 piÔÔhesu.
6. Ma 3. 327; Khu 10. 5 piÔÔhÈdÊsu.
10
KhuddakanikÈya
YasmÈ pana ariyasaccappaÔividhena samugghÈÔitasammohÈyeva
paramatthato paÓÉitÈ bÈlyÈdisamatikkamanato, tasmÈ
bhÈvitalokuttaramaggÈ sacchikatasÈmaÒÒaphalÈ ca ariyapuggalÈ visesato
vid|ti vuccanti. Te hi yathÈvuttasÈsanavaraÑ aviparÊtato ÒÈtuÑ netuÒca
saparasantÈne sakkuÓantÊti aÔÔha-ariyapuggalasam|hassa
paramatthasaÑghassÈpi idha gahitattÈ ye suppaÔipannatÈdayo anekehi
suttapadehi saÑvaÓÓitÈ ariyasaÑghaguÓÈ, tepi niravasesato idha pakÈsitÈti
veditabbÈ.
EvaÑ paÔhamagÈthÈya sÈtisayaÑ ratanattayaguÓaparidÊpanaÑ katvÈ
idÈni–
“SabbapÈpassa akaraÓaÑ, kusalassa upasampadÈ.
SacittapariyodapanaÑ, etaÑ BuddhÈna sÈsanan”ti1–
vacanato sa~khepato sikkhattayasa~gahaÑ sÈsanaÑ, taÑ pana sikkhattayaÑ
ÒÈÓavisesavisayabhÈvabhedato avatthÈbhedato ca tividhaÑ hoti. KathaÑ?
SutamayaÒÈÓagocaro ca yo “pariyattisaddhammo”ti vuccati.
CintÈmayaÒÈÓagocaro ca yo ÈkÈraparivitakkadiÔÔhinijjhÈnakkhantÊhi
gahetabbÈkÈro vimuttÈyatanaviseso “paÔipattisaddhammo”ti vuccati.
VipassanÈÒÈÓÈdisahagato bhÈvanÈmayaÒÈÓagocaro ca yo
“paÔivedhasaddhammo”ti vuccati. EvaÑ tividhampi2 sÈsanaÑ sÈsanavaranti
padena sa~gaÓhitvÈ tattha yaÑ paÔhamaÑ, taÑ itaresaÑ adhigam|pÈyoti
sabbasÈsanam|labh|taÑ attano pakaraÓassa ca visayabh|taÑ
pariyattisÈsanameva tÈva sa~khepato vibhajanto “dvÈdasa padÈnÊ”ti
gÈthamÈha.
Tattha dvÈdasÈti gaÓanaparicchedo. PadÈnÊti
paricchinnadhammanidassanaÑ. Tesu byaÒjanapadÈni pajjati attho etehÊti
padÈni. AtthapadÈni pana pajjanti ÒÈyantÊti padÈni. Ubhayampi vÈ
ubhayathÈ yojetabbaÑ byaÒjanapadÈnampi aviparÊtaÑ paÔipajjitabbattÈ,
atthapadÈnaÑ uttarivisesÈdhigamassa kÈraÓabhÈvato, tÈni padÈni parato
PÈÄiyaÒÒeva Èvi bhavissantÊti tattheva vaÓÓayissÈma. Atthas|canÈdi-atthato
suttaÑ. VuttaÒhetaÑ sa~gahesu–
“AttÈnaÑ s|canato, suvuttato savanatotha s|danato.
SuttÈÓÈ suttasabhÈgato ca ‘suttan’ti3 akkhÈtan”ti4.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 42; Khu 1. 41; Khu 10. 37, 68, 148, 161 piÔÔhÈdÊsu.
2. EtaÑ tividhampi (SÊ)
4. Vi-®Ôha 1. 15; DÊ-®Ôha 1. 18; Abhi-®Ôha 1. 20 piÔÔhesu.
3. SuttaÑ suttanti (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
11
TadetaÑ tattha suttapiÔakavasena ÈgataÑ, idha pana piÔakattayavasena
yojetabbaÑ. “DvÈdasa padÈni suttan”ti vuttaÑ, yaÑ pariyattisÈsananti attho.
TaÑ sabbanti taÑ “suttan”ti vuttaÑ sakalaÑ BuddhavacanaÑ. ByaÒjanaÒca
attho cÈti byaÒjanaÒceva tadattho ca. Yato “dvÈdasa padÈni suttan”ti vuttaÑ.
IdaÑ vuttaÑ hoti–atthas|canÈdito suttaÑ pariyattidhammo, taÒca sabbaÑ
atthato dvÈdasa padÈni cha byaÒjanapadÈni ceva cha atthapadÈni cÈti. Atha
vÈ yadetaÑ “sÈsanavaran”ti vuttaÑ, taÑ sabbaÑ suttaÑ, pariyattisÈsanassa
adhippetattÈ. Atthato pana dvÈdasa padÈni,
byaÒjanatthapadasamudÈyabhÈvato. YathÈha “byaÒjanaÒca attho cÈ”ti. TaÑ
viÒÒeyyaÑ ubhayanti yasmiÑ byaÒjane atthe ca vacanavacanÊyabhÈvena
sambandhe suttavohÈro, tadubhayaÑ sar|pato viÒÒÈtabbaÑ tattha katamaÑ
byaÒjanaÑ katamo atthoti. TenevÈha “ko attho byaÒjanaÑ kataman”ti.
EvaÑ “sÈsanavaran”ti vuttassa suttassa pariyattibhÈvaÑ tassa ca
atthabyaÒjanapadabhÈvena veditabbataÑ dassetvÈ idÈni tassa
pavicayupÈyaÑ nettippakaraÓaÑ padatthavibhÈgena dassetuÑ “soÄasahÈrÈ”ti
gÈthamÈha.
Tattha soÄasa hÈrÈ etissÈti soÄasahÈrÈ. PaÒcanayÈ aÔÔhÈrasam|lapadÈti
etthÈpi eseva nayo. Atha vÈ soÄasa hÈrÈ soÄasahÈrÈ. EvaÑ itaratthÈpi.
HÈranayam|lapadÈni eva hi sa~khepato vitthÈrato ca bhÈsitÈni1 nettÊti.
SÈsanassa pariyeÔÔhÊti sÈsanassa atthapariyesanÈ, pariyattisÈsanassa
atthasaÑvaÓÓanÈti attho, sakalasseva vÈ sÈsanassa atthavicÈraÓÈti attho.
PaÔipattipaÔivedhepi hi nettinayÈnusÈrena adhigacchantÊti. MahakaccÈnenÈti
kaccoti purÈtano isi, tassa vaÑsÈla~kÈrabh|toyaÑ mahÈthero “KaccÈno”ti
vuccati. MahakaccÈnoti pana p|jÈvacanaÑ, yathÈ MahÈmoggallÈnoti,
“KaccÈyanagottaniddiÔÔhÈ”tipi pÈÔho. AyaÒca gÈthÈ nettiÑ sa~gÈyantehi
pakaraÓatthasa~gaÓhanavasena ÔhapitÈti daÔÔhabbÈ. YathÈ cÈyaÑ, evaÑ
hÈravibha~gavÈre taÑtaÑhÈraniddesanigamane “tenÈha ÈyasmÈ”tiÈdivacanaÑ, hÈrÈdisamudÈyabh|tÈyaÑ nettiyaÑ byaÒjanatthasamudÈye ca
sutte kiÑ kena viciyatÊti vicÈraÓÈyaÑ Èha “hÈrÈ byaÒjanavicayo”ti-Èdi.
______________________________________________________________
1. PakÈsitÈni (SÊ)
12
KhuddakanikÈya
Tattha soÄasapi hÈrÈ m|lapadaniddhÈraÓamantarena
byaÒjanamukheneva suttassa saÑvaÓÓanÈ honti, na nayÈ viya
m|lapadasa~khÈtasabhÈvadhammaniddhÈraÓamukhenÈti te “byaÒjanavicayo
suttassÈ”ti vuttÈ. AtthanayÈ pana yathÈvutta-atthamukheneva suttassa
atthasampaÔipattiyÈ hontÊti Èha “nayÈ tayo ca suttattho”ti. AyaÒca vicÈraÓÈ
paratopi Ègamissati. Keci “nayo cÈ”ti paÔhanti, taÑ na sundaraÑ. UbhayaÑ
pariggahÊtanti hÈrÈ nayÈ cÈti etaÑ ubhayaÑ suttassa atthaniddhÈraÓavasena
parisamantato gahitaÑ sabbathÈ sutte yojitaÑ. Vuccati suttaÑ vadati
saÑvaÓÓeti. KathaÑ? YathÈsuttaÑ suttÈnur|paÑ, yaÑ suttaÑ yathÈ
saÑvaÓÓetabbaÑ, tathÈ saÑvaÓÓetÊti attho. YaÑ yaÑ suttanti vÈ
yathÈsuttaÑ, sabbaÑ suttanti attho. Nettinayena hi saÑvaÓÓetuÑ
asakkuÓeyyaÑ nÈma suttaÑ natthÊti.
IdÈni yaÑ vuttaÑ “sÈsanavaraÑ vid|hi Òeyyan”ti, tattha
nettisaÑvaÓÓanÈya visayabh|taÑ pariyattidhammameva pakÈrantarena
niyametvÈ dassetuÑ “yÈ cevÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha atthesu kataparicchedo byaÒjanappabandho desanÈ, yo pÈÔhoti
vuccati. Tadattho desitaÑ tÈya desanÈya pabodhitattÈ. TadubhayaÒca
vimuttÈyatanasÊsena paricayaÑ karontÈnaÑ
anupÈdÈparinibbÈnapariyosÈnÈnaÑ sampattÊnaÑ hetubhÈvato ekantena
viÒÒeyyaÑ, tadubhayavinimuttassa vÈ Òeyyassa abhÈvato tadeva dvayaÑ
viÒÒeyyanti imamatthaÑ dasseti YÈ ceva -pa- viÒÒeyyanti. TatrÈti tasmiÑ
vijÈnane sÈdhetabbe, nipphÈdetabbe cetaÑ bhummaÑ. AyamÈnupubbÊti
ayaÑ vakkhamÈnÈ anupubbi hÈranayÈnaÑ anukkamo, anukkamena
vakkhamÈnÈ hÈranayÈti attho. NavavidhasuttantapariyeÔÔhÊti suttÈdivasena
nava~gassa sÈsanassa pariyesanÈ, atthavicÈraÓÈti attho. SÈmi-atthe vÈ etaÑ
paccattaÑ navavidhasuttantapariyeÔÔhiyÈ anupubbÊti. Atha vÈ anupubbÊti
karaÓatthe paccattaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈvuttavijÈnane sÈdhetabbe
vakkhamÈnÈya hÈranayÈnupubbiyÈ ayaÑ navavidhasuttantassa
atthapariyesanÈti.
EtthÈha–kathaÑ panettha geyya~gÈdÊnaÑ suttabhÈvo, suttabhÈve ca
tesaÑ kathaÑ sÈsanassa nava~gabhÈvo. YaÒca sa~gahesu vuccati
“sagÈthakaÑ SuttaÑ GeyyaÑ, niggÈthakaÑ SuttaÑ VeyyÈkaraÓan”ti, tathÈ
ca sati sutta~gameva
Netti-aÔÔhakathÈ
13
na siyÈ. AthÈpi visuÑ sutta~gaÑ siyÈ, Ma~galasuttÈdÊnaÑ1 sutta~gasa~gaho
na siyÈ, gÈthÈbhÈvato DhammapadÈdÊnaÑ viya, geyya~gasa~gaho vÈ siyÈ,
sagÈthakattÈ SagÈthÈvaggassa viya, tathÈ Ubhatovibha~gÈdÊsu
SagÈthakappadesÈnanti? Vuccate–
Suttanti sÈmaÒÒavidhi, visesavidhayo pare.
SanimittÈ niruÄhattÈ, sahatÈÒÒena nÈÒÒato.
SabbassÈpi hi Buddhavacanassa suttanti ayaÑ sÈmaÒÒavidhi. TathÈ hi
“ettakaÑ tassa Bhagavato suttÈgataÑ suttapariyÈpannaÑ2, SÈvatthiyÈ
Suttavibha~ge, sakavÈde paÒcasuttasatÈnÊ”3ti-Èdivacanato
vinayÈbhidhammapariyattivisesepi suttavohÈro dissati. Tadekadesesu pana
geyyÈdayo visesavidhayo tena tena nimittena patiÔÔhitÈ. TathÈ hi geyyassa
sagÈthakattaÑ tabbhÈvanimittaÑ. Lokepi hi sasilokaÑ sagÈthakaÑ
cuÓÓiyaganthaÑ4 “Geyyan”ti vadanti. GÈthÈvirahe pana sati pucchitvÈ
vissajjanabhÈvo veyyÈkaraÓassa. PucchÈvissajjanaÒhi “ByÈkaraÓan”ti
vuccati. ByÈkaraÓameva VeyyÈkaraÓanti. EvaÑ sante sagÈthakÈdÊnampi
paÒhÈvissajjanavasena pavattÈnaÑ veyyÈkaraÓabhÈvo ÈpajjatÊti? NÈpajjati,
geyyÈdisaÒÒÈnaÑ anokÈsabhÈvato “gÈthÈvirahe satÊ”ti visesitattÈ ca. TathÈ
hi dhammapadÈdÊsu kevalaÑ gÈthÈbandhesu sagÈthakattepi
somanassaÒÈÓamayikagÈthÈyuttesu “vuttaÒhetan”ti-Èdivacanasambandhesu
abbhutadhammapaÔisaÑyuttesu ca suttavisesesu yathÈkkamaÑ gÈthÈ-udÈnaitivuttaka-abbhutadhammasaÒÒÈ patiÔÔhitÈ, tathÈ satipi gÈthÈbandhabhÈve
Bhagavato atÊtÈsu jÈtÊsu cariyÈnubhÈvappakÈsakesu jÈtakasaÒÒÈ. Satipi
paÒhÈvissajjanabhÈve sagÈthakatte ca kesuci suttantesu vedassa labhÈpanato
vedallasaÒÒÈ patiÔÔhitÈti evaÑ tena tena sagÈthakattÈdinÈ nimittena tesu tesu
suttavisesesu geyya~gÈdisaÒÒÈ patiÔÔhitÈti visesavidhayo sutta~gato pare
geyyÈdayo.
YaÑ panettha geyya~gÈdinimittarahitaÑ suttaÑ, taÑ sutta~gaÑ
visesasaÒÒÈparihÈrena sÈmaÒÒasaÒÒÈya pavattanatoti. Nanu ca sagÈthakaÑ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 3, 318 piÔÔhÈdÊsu.
3. Abhi-®Ôha 4. 105 piÔÔhe.
2. Vi 2. 470 piÔÔhe.
4. CuÓÓiyavantaÑ (SÊ)
14
KhuddakanikÈya
SuttaÑ GeyyaÑ, niggÈthakaÑ suttaÑ VeyyÈkaraÓanti sutta~gaÑ na
sambhavatÊti codanÈ tadavatthÈ evÈti? Na tadavatthÈ, sodhitattÈ. SodhitaÒhi
pubbe gÈthÈvirahe sati pucchÈvissajjanabhÈvo veyyÈkaraÓassa
tabbhÈvanimittanti. YaÒca vuttaÑ “gÈthÈbhÈvato Ma~galasuttÈdÊnaÑ
sutta~gasa~gaho na siyÈ”ti, tampi na niruÄhattÈ. NiruÄho hi Ma~galasuttÈdÊsu
suttabhÈvo, na hi tÈni DhammapadabuddhavaÑsÈdayo viya gÈthÈbhÈvena
paÒÒÈtÈni, kintu suttabhÈveneva. Teneva hi AÔÔhakathÈyaÑ
“suttanÈmakan”ti nÈmaggahaÓaÑ kataÑ.
YaÑ pana vuttaÑ “sagÈthakattÈ geyya~gasa~gaho vÈ siyÈ”ti, tadapi
natthi, yasmÈ sahatÈÒÒena. Saha gÈthÈhÊti hi sagÈthakaÑ. SahabhÈvo ca
nÈma atthato aÒÒena hoti, na ca Ma~galasuttÈdÊsu gÈthÈvinimutto koci
suttappadeso atthi. Yo saha gÈthÈhÊti vucceyya, na ca samudÈyo nÈma koci
atthi. Yadapi vuttaÑ “Ubhatovibha~gÈdÊsu sagÈthakappadesÈnaÑ
geyya~gasa~gaho siyÈ”ti, tadapi na aÒÒato. AÒÒÈ eva hi tÈ gÈthÈ,
jÈtakÈdipariyÈpannattÈ. Ato na tÈhi Ubhatovibha~gÈdÊnaÑ geyya~gabhÈvoti
evaÑ suttÈdÊnaÑ a~gÈnaÑ aÒÒamaÒÒasa~karÈbhÈvo veditabbo. YasmÈ pana
sabbampi BuddhavacanaÑ yathÈvuttanayena atthÈnaÑ s|canÈdi-atthena
suttantveva vuccati, tasmÈ vuttaÑ “navavidhasuttantapariyeÔÔhÊ”ti.
Sa~gahavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. UddesavÈravaÓÓanÈ
1. EvaÑ sa~gahavÈrena sa~khepato dassite hÈrÈdayo idÈni vibhÈgena
dassetuÑ “tattha katame soÄasa hÈrÈ”ti-ÈdidesanÈ ÈraddhÈ. Tattha tatthÈti
yaÑ vuttaÑ “soÄasahÈrÈ nettÊ”ti, tasmiÑ vacane, tissaÑ vÈ gÈthÈyaÑ, yÈni
hÈranayam|lapadÈni uddhaÔÈni, tes|ti attho. Katameti pucchÈvacanaÑ.
PucchÈ ca nÈmesÈ paÒcavidhÈ adiÔÔhajotanÈpucchÈ diÔÔhasaÑsandanÈpucchÈ
vimaticchedanÈpucchÈ anumatipucchÈ kathetukamyatÈpucchÈti. TÈsu ayaÑ
kathetukamyatÈpucchÈ. SoÄasÈti gaÓanavasena paricchedo. Tena nesaÑ na
tato uddhaÑ adho cÈti
Netti-aÔÔhakathÈ
15
etaparamataÑ dasseti. SÈ cetaraparamatÈ parato Èvi bhavissati. HÈrÈti
gaÓanavasena paricchinnÈnaÑ sÈmaÒÒato dassanaÑ. DesanÈ vicayoti-Èdi
sar|padassanaÑ.
Tattha kenaÔÔhena hÈrÈ? HarÊyanti etehi, ettha vÈ SuttageyyÈdivisayÈ
aÒÒÈÓasaÑsayavipallÈsÈti hÈrÈ, haranti vÈ sayaÑ tÈni, haraÓamattameva vÈti
hÈrÈ phal|pacÈrena. Atha vÈ harÊyanti voharÊyanti dhammasaÑvaÓÓakadhammapaÔiggÈhakehi dhammassa dÈnaggahaÓavasenÈti hÈrÈ. Atha vÈ hÈrÈ
viyÈti hÈrÈ. YathÈ hi anekaratanÈvalisam|ho hÈrasa~khÈto attano
avayavabh|taratanasamphassehi samuppajjanÊyamÈnahilÈdasukho hutvÈ
tadupabhogÊjanasarÊrasantÈpaÑ nidÈghapariÄÈhupajanitaÑ v|pasameti,
evametepi nÈnÈvidhaparamattharatanappabandhÈ saÑvaÓÓanÈvisesÈ attano
avayavabh|taparamattharatanÈdhigamena samuppÈdiyamÈnanibbutisukhÈ
dhammapaÔiggÈhakajanahadayaparitÈpaÑ kÈmarÈgÈdikilesahetukaÑ
v|pasamentÊti. Atha vÈ hÈrayanti aÒÒÈÓÈdÊnaÑ hÈraÑ apagamaÑ karonti
ÈcikkhantÊti vÈ hÈrÈ. Atha vÈ sotujanacittassa haraÓato ramaÓato ca hÈrÈ
niruttinayena, yathÈ “bhavesu vantagamano BhagavÈ”ti1. AyaÑ tÈva
hÈrÈnaÑ sÈdhÈraÓato attho.
AsÈdhÈraÓato pana desÊyati saÑvaÓÓÊyati etÈya suttatthoti desanÈ,
desanÈsahacaraÓato vÈ desanÈ. Nanu ca aÒÒepi hÈrÈ desanÈsa~khÈtassa
suttassa atthasaÑvaÓÓanato desanÈsahacÈrinovÈti? SaccametaÑ, ayaÑ pana
hÈro yebhuyyena yathÈrutavaseneva viÒÒÈyamÈno desanÈya saha caratÊti
vattabbataÑ arahati, na tathÈ pare. Na hi
assÈdÈdÊnavanissaraÓÈdisandassanarahitÈ suttadesanÈ atthi.
AssÈdÈdisandassanavibhÈvanalakkhaÓo cÈyaÑ hÈroti.
Viciyanti etena, ettha vÈ padapaÒhÈdayo, viciti eva vÈ tesanti vicayo.
PÈÄiyaÑ pana vicinatÊti vicayoti ayamattho dassito.
YuttÊti upapattisÈdhanayutti, idha pana yuttivicÈraÓÈ yutti
uttarapadalopena “r|pabhavo r|pan”ti yathÈ, yuttisahacaraÓato vÈ. IdhÈpi
desanÈhÈre vuttanayena attho vitthÈretabbo.
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 204, 205; Vi-®Ôha 1. 95, 97 piÔÔhÈdÊsu.
16
KhuddakanikÈya
PadaÔÔhÈnanti ÈsannakÈraÓaÑ, idhÈpi padaÔÔhÈnavicÈraÓÈti-Èdi
vuttanayeneva veditabbaÑ.
LakkhÊyanti etena, ettha vÈ ekalakkhaÓÈ dhammÈ avuttÈpi
ekavacanenÈti lakkhaÓaÑ.
Viy|hÊyanti vibhÈgena piÓÉÊyanti etena, ettha vÈti by|ho.
NibbacanÈdÊnaÑ sutte dassiyamÈnÈnaÑ catunnaÑ by|hoti catuby|ho,
catunnaÑ vÈ by|ho etthÈti catuby|ho.
ŒvaÔÔÊyanti etena, ettha vÈ sabhÈgÈ visabhÈgÈ ca dhammÈ, tesaÑ vÈ
ÈvaÔÔananti ÈvaÔÔo.
VibhajÊyanti etena, ettha vÈ sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓÈnaÑ
saÑkilesavodÈnadhammÈnaÑ bh|miyoti vibhatti, vibhajanaÑ vÈ etesaÑ
bh|miyÈti vibhatti.
PaÔipakkhavasena parivattÊyanti iminÈ, ettha vÈ sutte vuttadhammÈ,
parivattanaÑ vÈ tesanti parivattano.
VividhaÑ vacanaÑ ekassevatthassa vÈcakametthÈti vivacanaÑ,
vivacanameva vevacanaÑ, vividhaÑ vuccati etena atthoti vÈ vivacanaÑ.
SesaÑ vuttanayameva.
PakÈrehi pabhedato vÈ ÒÈpÊyanti iminÈ, ettha vÈ atthoti paÒÒatti.
OtÈrÊyanti anuppavesÊyanti etena, ettha vÈ suttÈgatÈ dhammÈ
paÔiccasamuppÈdÈdÊs|ti otaraÓo.
SodhÊyanti samÈdhÊyanti etena, ettha vÈ sutte
padapadatthapaÒhÈrambhÈti sodhano.
AdhiÔÔhÊyanti anupavattÊyanti etena, ettha vÈ sÈmaÒÒavisesabh|tÈ
dhammÈ vinÈ vikappenÈti adhiÔÔhÈno.
Parikaroti abhisa~kharoti phalanti parikkhÈro, hetu paccayo ca,
parikkhÈraÑ ÈcikkhatÊti parikkhÈro, hÈro,parikkhÈravisayattÈ
parikkhÈrasahacaraÓato vÈ parikkhÈro.
SamÈropÊyanti etena, ettha vÈ padaÔÔhÈnÈdimukhena dhammÈti
samÈropano. Sabbattha ca bhÈvasÈdhanavasenÈpi attho sambhavatÊti tassÈpi
vasena yojetabbaÑ.
Netti-aÔÔhakathÈ
17
TassÈti yathÈvuttassa haruddesassa. AnugÊtÊti vuttassevatthassa
sukhaggahaÓatthaÑ anupacchÈ gÈyanagÈthÈ, tÈsu osÈnagÈthÈya atthato
asaÑkiÓÓÈti padatthena sa~kararahitÈ, tena yadipi keci hÈrÈ aÒÒamaÒÒaÑ
avisiÔÔhÈ viya dissanti, tathÈpi tesaÑ atthato sa~karo natthÊti dasseti. So ca
nesaÑ asa~karo lakkhaÓaniddese supÈkaÔo hoti. EtesaÒcevÈti etesaÑ
soÄasannaÑ hÈrÈnaÑ. YathÈ asa~karo, tathÈ ceva bhavati. KiÑ bhavati?
VitthÈratayÈ vitthÈrena. Nayavibhatti nayena upÈyena ÒÈyena vibhÈgo.
Etena taÑ eva asaÑkiÓÓataÑ vibhÈveti. Keci “vitthÈranayÈ”ti paÔhanti, taÑ
na sundaraÑ, ayaÒca gÈthÈ kesuci potthakesu natthi.
2. EvaÑ hÈre uddisitvÈ idÈni naye uddisituÑ “tattha katame”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha nayanti saÑkilese vodÈnÈni ca vibhÈgato ÒÈpentÊti nayÈ,
nÊyanti vÈ tÈni etehi, ettha vÈti nayÈ, nayanamattameva vÈti nayÈ, nÊyanti vÈ
sayaÑ dhammakathikehi upanÊyanti suttassa atthapavicayatthanti nayÈ. Atha
vÈ nayÈ viyÈti nayÈ. YathÈ hi ekattÈdayo nayÈ sammÈ paÔivijjhiyamÈnÈ
paccayapaccayuppannadhammÈnaÑ yathÈkkamaÑ
sambandhavibhÈgabyÈpÈravirahÈnur|paphalabhÈvadassanena asa~karato
sammutisaccaparamatthasaccÈnaÑ sabhÈvaÑ pavedayantÈ
paramatthasaccappaÔivedhÈya saÑvattanti, evametepi
kaÓhasukkasappaÔibhÈgadhammavibhÈgadassanena
aviparÊtasuttatthÈvabodhÈya abhisambhuÓantÈ veneyyÈnaÑ
catusaccappaÔivedhÈya saÑvattanti. Atha vÈ pariyatti-atthassa nayanato
saÑkilesato yamanato ca nayÈ niruttinayena.
NandiyÈvaÔÔoti-ÈdÊsu nandiyÈvaÔÔassa viya ÈvaÔÔo etassÈti nandiyÈvaÔÔo,
yathÈ hi nandiyÈvaÔÔo antoÔhitena padhÈnÈvayavena bahiddhÈ ÈvaÔÔati,
evamayampi nayoti attho. Atha vÈ nandiyÈ taÓhÈya pamodassa vÈ ÈvaÔÔo
etthÈti nandiyÈvaÔÔo. TÊhi avayavehi lobhÈdÊhi saÑkilesapakkhe alobhÈdÊhi
ca vodÈnapakkhe pukkhalo sobhanoti tipukkhalo.
AsantÈsanajavaparakkamÈdivisesayogena sÊho BhagavÈ, tassa vikkÊÄitaÑ
desanÈvacÊkammabh|to vihÈroti katvÈ vipallÈsatappaÔipakkhaparidÊpanato
sÊhassa vikkÊÄitaÑ etthÈti
18
KhuddakanikÈya
sÊhavikkÊÄito, nayo. BalavisesayogadÊpanato vÈ sÊhavikkÊÄitasadisattÈ nayo
sÊhavikkÊÄito. Balaviseso cettha saddhÈdibalaÑ, dasabalÈni eva vÈ.
AtthanayattayadisÈbhÈvena kusalÈdidhammÈnaÑ ÈÄocanaÑ
disÈlocanaÑ.TathÈ ÈlocitÈnaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ atthanayattayayojane
samÈnayanato a~kuso viya a~kuso. GÈthÈsu laÒjeti pakÈseti suttatthanti
laÒjako, nayo ca so laÒjako cÈti nayalaÒjako. GatÈti ÒÈtÈ, matÈti attho. So
eva vÈ pÈÔho. SesaÑ vuttanayena veditabbaÑ.
3. EvaÑ nayepi uddisitvÈ idÈni m|lapadÈni uddisituÑ “tattha
katamÈnÊ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha m|lÈni ca tÈni nayÈnaÑ
paÔÔhÈnabhÈgÈnaÒca patiÔÔhÈbhÈvato padÈni ca adhigam|pÈyabhÈvato
koÔÔhÈsabhÈvato cÈti m|lapadÈni. Kosallasambh|taÔÔhena, kucchitÈnaÑ vÈ
pÈpadhammÈnaÑ salanato viddhaÑsanato, kusÈnaÑ vÈ rÈgÈdÊnaÑ lavanato,
kusÈ viya vÈ lavanato, kusena vÈ ÒÈÓena lÈtabbato pavattetabbato kusalÈni,
tappaÔipakkhato akusalÈnÊti padattho veditabbo.
EvaÑ gaÓanaparicchedato jÈtibhedato ca m|lapadÈni dassetvÈ idÈni
sar|pato dassento saÑkilesapakkhaÑyeva paÔhamaÑ uddisati “taÓhÈ”tiÈdinÈ. Tattha tasati paritasatÊti taÓhÈ. AvindiyaÑ vindati, vindiyaÑ na
vindatÊti avijjÈ, vijjÈpaÔipakkhÈti vÈ avijjÈ. Lubbhanti tena, sayaÑ vÈ
lubbhati, lubbhanamattameva vÈ soti lobho. Dosamohesupi eseva nayo.
Asubhe “subhan”ti pavattÈ saÒÒÈ subhasaÒÒÈ. SukhasaÒÒÈdÊsupi iminÈva
nayena attho veditabbo. Sa~gahanti gaÓanaÑ. SamosaraÓanti samoropanaÑ.
PaccanÊkadhamme sametÊti samatho. AniccÈdÊhi vividhehi ÈkÈrehi
passatÊti vipassanÈ. AlobhÈdayo lobhÈdipaÔipakkhato veditabbÈ. Asubhe
“asubhan”ti pavattÈ saÒÒÈ asubhasaÒÒÈ, kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ.
SaÒÒÈsÊsena hi desanÈ. DukkhasaÒÒÈdÊsupi eseva nayo.
IdaÑ uddÈnanti idaÑ vuttasseva atthassa vippakiÓÓabhÈvena nassituÑ
adatvÈ uddhaÑ dÈnaÑ rakkhaÓaÑ uddÈnaÑ, sa~gahavacananti attho.
“CattÈro
Netti-aÔÔhakathÈ
19
vipallÈsÈ”tipi pÈÔho. Kilesabh|mÊti saÑkilesabh|mi sabbesaÑ
akusaladhammÈnaÑ samosaraÓaÔÔhÈnattÈ. KusalÈnaÑ yÈni tÊÓi m|lÈni.
“KusalÈnÊ”tipi paÔhanti. SatipaÔÔhÈnÈti asubhasaÒÒÈdayo sandhÈyÈha.
Indriyabh|mÊti saddhÈdÊnaÑ vimuttiparipÈcanindriyÈnaÑ
samosaraÓaÔÔhÈnattÈ vuttaÑ. YujjantÊti yojÊyanti. Khoti padap|raÓe,
avadhÈraÓatthe vÈ nipÈto. Tena ete evÈti dasseti. AÔÔhÈrasevÈti vÈ.
M|lapadÈti m|lapadÈni, li~gavipallÈso vÈ.
UddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. NiddesavÈravaÓÓanÈ
4. EvaÑ uddiÔÔhe hÈrÈdayo niddisituÑ “tattha sa~khepato”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tattha tatthÈti tasmiÑ uddesapÈÔhe. Sa~khepato netti kittitÈti
samÈsato nettippakaraÓaÑ kathitaÑ. HÈranayam|lapadÈnaÒhi
sar|padassanaÑ uddesapÈÔhena katanti. Ettha ca hÈranayÈnaÑ–
SÈmaÒÒato visesena, padattho lakkhaÓaÑ kamo.
EttÈvatÈ ca hetvÈdÊ, veditabbÈ hi viÒÒunÈ.
Tesu avisesato visesato ca hÈranayÈnaÑ attho dassito. LakkhaÓÈdÊsu
pana avisesato sabbepi hÈrÈ nayÈ ca yathÈkkamaÑ byaÒjanatthamukhena
nava~gassa sÈsanassa atthasaÑvaÓÓanalakkhaÓÈ. Visesato pana tassa tassa
hÈrassa nayassa ca lakkhaÓaÑ niddese eva kathayissÈma. KamÈdÊni ca
yasmÈ nesaÑ lakkhaÓesu ÒÈtesu viÒÒeyyÈni honti, tasmÈ tÈnipi niddesato
parato pakÈsayissÈma.
HÈrasa~khepa
1. YÈ pana assÈdÈdÊnavatÈti-ÈdikÈ niddesagÈthÈ, tÈsu assÈdÈdÊnavatÈti
assÈdo ÈdÊnavatÈti padavibhÈgo. ŒdÊnavatÈti ca ÈdÊnavo eva. Keci
“assÈdÈdÊnavato”ti paÔhanti, taÑ na sundaraÑ. Tattha assÈdÊyatÊti assÈdo,
sukhaÑ somanassaÒca. VuttaÒhetaÑ “yaÑ bhikkhave paÒcupÈdÈnakkhandhe
paÔicca uppajjati sukhaÑ somanassaÑ, ayaÑ paÒcasu
20
KhuddakanikÈya
upÈdÈnakkhandhesu assÈdo”ti1. YathÈ cetaÑ sukhaÑ somanassaÑ, evaÑ
iÔÔhÈrammaÓampi. Vuttampi cetaÑ “so tadassÈdeti taÑ nikÈmetÊ”ti2, “r|paÑ
assÈdeti abhinandati taÑ Èrabbha rÈgo uppajjatÊ”ti,3 “saÑyojanÊyesu
bhikkhave dhammesu assÈdÈnupassino”ti4 ca. AssÈdeti etÈyÈti vÈ assÈdo,
taÓhÈ. TaÓhÈya hi kÈraÓabh|tÈya puggalo sukhampi sukhÈrammaÓampi
assÈdeti. YathÈ ca taÓhÈ, evaÑ vipallÈsÈpi. VipallÈsavasena hi sattÈ
aniÔÔhampi ÈrammaÓaÑ iÔÔhÈkÈrena assÈdenti, evaÑ vedanÈya sabbesaÑ
tebh|makasa~khÈrÈnaÑ taÓhÈya vipallÈsÈnaÒca assÈdavicÈro veditabbo.
KathaÑ pana dukkhÈdukkhamasukhavedanÈnaÑ assÈdanÊyatÈti?
VipallÈsato sukhapariyÈyasabbhÈvato ca. TathÈ hi vuttaÑ “sukhÈ kho Èvuso
visÈkha vedanÈ ÔhitisukhÈ vipariÓÈmadukkhÈ. DukkhÈ vedanÈ ÔhitidukkhÈ
vipariÓÈmasukhÈ, adukkhamasukhÈ vedanÈ ÒÈÓasukhÈ aÒÒÈÓadukkhÈ”ti5.
Tattha vedanÈya aÔÔhasatapariyÈyavasena, tebh|makasa~khÈrÈnaÑ
nikkhepakaÓÉar|pakaÓÉavasena, taÓhÈya SaÑkilesavatthuvibha~ge
NikkhepakaÓÉe ca taÓhÈniddesavasena, vipallÈsÈnaÑ sukhasaÒÒÈdivasena6
dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatavasena ca vibhÈgo veditabbo.
Œdinavo dukkhÈ vedanÈ tissopi vÈ dukkhatÈ. Atha vÈ sabbepi
tebh|makÈ sa~khÈrÈ ÈdÊnavo. ŒdÊnaÑ ativiya kapaÓaÑ vÈti pavattatÊti hi
ÈdÊnavo, kapaÓamanusso, evaÑsabhÈvÈ ca tebh|makÈ dhammÈ
aniccatÈdiyogena. Yato tattha ÈdÊnavÈnupassanÈ ÈraddhavipassakÈnaÑ
yathÈbh|tanayoti vuccati. TathÈ ca vuttaÑ “yaÑ bhikkhave
paÒcupÈdÈnakkhandhÈ-aniccÈ dukkhÈ vipariÓÈmadhammÈ, ayaÑ paÒcasu
upÈdÈnakkhandhesu ÈdÊnavo”ti. TasmÈ ÈdÊnavo
dukkhasaccaniddesabh|tÈnaÑ jÈtiyÈdÊnaÑ aniccatÈdÊnaÑ dvÈcattÈlÊsÈya
ÈkÈrÈnaÒca vasena vibhajitvÈ niddisitabbo.
Nissarati etenÈti nissaraÓaÑ, ariyamaggo. NissaratÊti vÈ nissaraÓaÑ,
nibbÈnaÑ. Ubhayampi sÈmaÒÒaniddesena ekasesena vÈ
______________________________________________________________
1. Ma 1. 120; SaÑ 2. 23, 24 piÔÔhÈdÊsu atthato samÈnaÑ.
3. Abhi 8. 153 piÔÔhe.
5. Ma 1. 377 piÔÔhe.
2. Abhi 8. 133 piÔÔhÈdÊsu.
4. SaÑ 1. 312 piÔÔhe.
6. SubhasaÒÒÈdivasena (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
21
“nissaraÓan”ti vuttaÑ. Pi-saddo purimÈnaÑ pacchimÈnaÒca sampiÓÉanattho.
Tattha ariyamaggapakkhe satipaÔÔhÈnÈdÊnaÑ
sattattiÑsabodhipakkhiyadhammÈnaÑ kÈyÈnupassanÈdÊnaÒca
tadantogadhabhedÈnaÑ vasena nissaraÓaÑ vibhajitvÈ niddisitabbaÑ.
NibbÈnapakkhe pana kiÒcÈpi asa~khatÈya dhÈtuyÈ nippariyÈyena
vibhÈgo natthi. PariyÈyena pana sopÈdisesanirupÈdisesabhedena. Yato vÈ
taÑ nissaÔaÑ, tesaÑ PaÔisambhidÈmagge1 dassitappabhedÈnaÑ
cakkhÈdÊnaÑ channa dvÈrÈnaÑ r|pÈdÊnaÑ channaÑ ÈrammaÓÈnaÑ
taÑtaÑdvÈrappavattÈnaÑ channaÑ channaÑ
viÒÒÈÓaphassavedanÈsaÒÒÈcetanÈtaÓhÈvitakkavicÈrÈnaÑ pathavÊdhÈtuÈdÊnaÑ channaÑ dhÈt|naÑ dasannaÑ kasiÓÈyatanÈnaÑ asubhÈnaÑ
kesÈdÊnaÑ dvattiÑsÈya ÈkÈrÈnaÑ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ dvÈdasannaÑ
ÈyatanÈnaÑ aÔÔhÈrasannaÑ dhÈt|naÑ lokiyÈnaÑ indriyÈnaÑ kÈmadhÈtuÈdÊnaÑ tissannaÑ dhÈt|naÑ kÈmabhavÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ tiÓÓaÑ bhavÈnaÑ
catunnaÑ jhÈnÈnaÑ appamaÒÒÈnaÑ ÈruppÈnaÑ dvÈdasannaÑ
paÔiccasamuppÈda~gÈnaÒcÈti evamÈdÊnaÑ sa~khatadhammÈnaÑ
nissaraÓabhÈvena ca vibhajitvÈ niddisitabbaÑ.
Phalanti desanÈphalaÑ. KiÑ pana tanti? YaÑ desanÈya nipphÈdÊyati.
Nanu ca nibbÈnÈdhigamo Bhagavato desanÈya nipphÈdÊyati. NibbÈnaÒca
“nissaraÓan”ti iminÈ vuttamevÈti? SaccametaÑ, taÒca kho paramparÈya.
Idha pana paccakkhato desanÈphalaÑ adhippetaÑ. TaÑ pana
sutamayaÒÈÓaÑ. AtthadhammavedÈdi-ariyamaggassa
pubbabhÈgappaÔipattibh|tÈ chabbisuddhiyo. YaÒca tasmiÑ khaÓe maggaÑ
anabhisambhuÓantassa kÈlantare tadadhigamakÈraÓabh|taÑ
sampattibhavahetu ca siyÈ. TathÈ hi vakkhati “attÈnudiÔÔhiÑ |hacca, evaÑ
maccutaro siyÈti2 idaÑ phalan”ti, “dhammo have rakkhati dhammacarinti
idaÑ phalan”ti3 ca. Etena nayena devesu ca mÈnusesu ca
ÈyuvaÓÓabalasukhayasaparivÈra-Èdhipateyyasampattiyo upadhisampattiyo
cakkavattisirÊ devarajjasirÊ cattÈri sampatticakkÈni sÊlasampadÈ
samÈdhisampadÈ tisso vijjÈ cha abhiÒÒÈ catasso paÔisambhidÈ sÈvakabodhi
paccekabodhi sammÈsambodhÊti sabbÈpi sampattiyo puÒÒasambhÈrahetukÈ
Bhagavato desanÈya sÈdhetabbatÈya phalanti veditabbÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 6, 7 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 1. 448; Abhi 4. 56; Khu 8. 19, 180; Khu 10. 7 piÔÔhÈdÊsu.
3. Khu 5. 215, 357 piÔÔhesu.
22
KhuddakanikÈya
UpÈyoti ariyamaggapadaÔÔhÈnabh|tÈ pubbabhÈgappaÔipadÈ. SÈ hi
purimÈ purimÈ pacchimÈya pacchimÈya adhigam|pÈyabhÈvato paramparÈya
magganibbÈnÈdhigamassa ca hetubhÈvato upÈyo. YÈ ca pubbe
vuttaphalÈdhigamassa upÈyapaÔipatti. Keci pana “saha vipassanÈya maggo
upÈyo”ti vadanti, tesaÑ matena nissaraÓanti nibbÈnameva vuttaÑ siyÈ.
PhalaÑ viya upÈyopi pubbabhÈgoti vuttaÑ siyÈ, yaÑ pana vakkhati “sabbe
dhammÈ -pa- visuddhiyÈti1 ayaÑ upÈyo”ti. EtthÈpi pubbabhÈgappaÔipadÈ
eva udÈhaÔÈti sakkÈ viÒÒÈtuÑ. YasmÈ pana “te pahÈya tare oghanti2 idaÑ
nissaraÓan”ti ariyamaggassa nissaraÓabhÈvaÑ vakkhati. Ariyamaggo hi
oghataraÓanti.
ŒÓattÊti ÈÓÈrahassa Bhagavato veneyyajanassa hitasiddhiyÈ “evaÑ
paÔipajjÈhÊ”ti vidhÈnaÑ. TathÈ hi vakkhati “suÒÒato lokaÑ avekkhassu,
mogharÈjÈti3 ÈÓattÊ”ti.
YogÊnanti catusaccakammaÔÔhÈnabhÈvanÈya yuttappayuttÈnaÑ
veneyyÈnaÑ, atthÈyÈti vacanaseso. DesanÈhÈroti etesaÑ yathÈvuttÈnaÑ
assÈdÈdÊnaÑ vibhajanalakkhaÓo saÑvaÓÓanÈviseso desanÈhÈro nÈmÈti attho.
EtthÈha–kiÑ panetesaÑ assÈdÈdÊnaÑ anavasesÈnaÑ vacanaÑ desanÈhÈro,
udÈhu ekaccÈnanti? NiravasesÈnaÑyeva. YasmiÒhi sutte
assÈdÈdÊnavanissaraÓÈni sar|pato ÈgatÈni, tattha vattabbameva natthi. Yattha
pana ekadesena ÈgatÈni, na vÈ sar|pena. Tattha anÈgataÑ atthavasena
niddhÈretvÈ hÈro yojetabbo. AyaÒca attho DesanÈhÈravibha~ge ÈgamissatÊti
idha na papaÒcito.
2. YaÑ pucchitanti yÈ pucchÈ, viciyamÈnÈti vacanaseso. VissajjitaÑ
anugÊtÊti etthÈpi eseva nayo. Tattha vissajjitanti vissajjanÈ, sÈ
ekaÑsabyÈkaraÓÈdivasena catubbidhaÑ byÈkaraÓaÑ. Ca-saddo
sampiÓÉanattho. tena gÈthÈyaÑ avuttaÑ padÈdiÑ sa~gaÓhÈti. TÈ pana
pucchÈvissajjanÈ kassÈti Èha “suttassÈ”ti. Etena sutte ÈgataÑ
pucchÈvissajjanaÑ vicetabbanti dasseti. Ya ca anugÊtÊti vuttasseva atthassa
yÈ anu pacchÈ gÊti anugÊti, sa~gahagÈthÈ, pucchÈya vÈ anur|pÈ gÊti. Etena
______________________________________________________________
1. Khu 1. 53; Khu 2. 317 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 1. 399; Khu 7. 14 piÔÔhÈdÊsu.
3. Khu 1. 448; Abhi 4. 56; Khu 10. 7, 198 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
23
pubbÈparaÑ gahitaÑ. ByÈkaraÓassa hi pucchÈnur|patÈ idha pubbÈparaÑ
adhippetaÑ1. YÈ “pucchÈnusandhÊ”ti vuccati. PurimaÑ “suttassÈ”ti padaÑ
pubbÈpekkhanti puna “suttassÈ”ti vuttaÑ. Tena suttassa nissayabh|te
assÈdÈdike pariggaÓhÈti. EttÈvatÈ vicayahÈrassa visayo niravasesena dassito
hoti. TathÈ ca vakkhati VicayahÈravibha~ge “padaÑ vicinati -pa- anugÊtiÑ
vicinatʔti.
Tattha sutte sabbesaÑ padÈnaÑ anupubbena atthaso byaÒjanaso ca
vicayo padavicayo. “AyaÑ pucchÈ adiÔÔhajotanÈ diÔÔhasaÑsandanÈ
vimaticchedanÈ anumatipucchÈ kathetukamyatÈpucchÈ sattÈdhiÔÔhÈnÈ
dhammÈdhiÔÔhÈnÈ ekÈdhiÔÔhÈnÈ anekÈdhiÔÔhÈnÈ sammutivisayÈ
paramatthavisayÈ atÊtavisayÈ anÈgatavisayÈ paccuppannavisayÈ”ti-ÈdinÈ
pucchÈvicayo veditabbo. “IdaÑ vissajjanaÑ ekaÑsabyÈkaraÓaÑ
vibhajjabyÈkaraÓaÑ paÔipucchÈbyÈkaraÓaÑ ÔhapanaÑ sÈvasesaÑ
niravasesaÑ sa-uttaraÑ anuttaraÑ lokiyaÑ lokuttaran”ti-ÈdinÈ
vissajjanavicayo.
“AyaÑ pucchÈ iminÈ sameti, etena na sametÊ”ti pucchi tatthaÑ ÈnetvÈ
vicayo pubbenÈparaÑ saÑsanditvÈ ca2 vicayo pubbÈparavicayo. “AyaÑ
anugÊti vuttatthasa~gahÈ avuttatthasa~gahÈ tadubhayatthasa~gahÈ
kusalatthasa~gahÈ akusalatthasa~gahÈ”ti-ÈdinÈ anugÊtivicayo. AssÈdÈdÊsu
sukhavedanÈya “iÔÔhÈrammaÓÈnubhavanalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ, taÓhÈya
“ÈrammaÓaggahaÓalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ, vipallÈsÈnaÑ
“viparÊtaggahaÓalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ, avasiÔÔhÈnaÑ tebh|makadhammÈnaÑ
“yathÈsakalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ sabbesaÒca dvÈvÊsatiyÈ tikesu dvÈcattÈlÊsÈdhike
ca dukasate labbhamÈnapadavasena taÑtaÑassÈdatthavisesaniddhÈraÓaÑ
assÈdavicayo.
DukkhavedanÈya “aniÔÔhÈnubhavanalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ, dukkhasaccÈnaÑ
“paÔisandhilakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ, aniccatÈdÊnaÑ Èdi-antavantatÈya
aniccantikatÈya ca “aniccÈ”ti-ÈdinÈ sabbesaÒca lokiyadhammÈnaÑ
saÑkilesabhÈgiyahÈnabhÈgiyatÈdivasena ÈdÊnavavuttiyÈ okÈraniddhÈraÓena
ÈdÊnavavicayo. NissaraÓapade ariyamaggassa
______________________________________________________________
1. NÈma (SÊ)
2. PubbÈparaÑ saÑsandetvÈva (SÊ)
24
KhuddakanikÈya
Ègamanato kÈyÈnupassanÈdipubbabhÈgappaÔipadÈvibhÈgavisesaniddhÈraÓavasena nibbÈnassa yathÈvuttapariyÈyavibhÈgavisesaniddhÈraÓavasenÈti
evaÑ nissaraÓavicayo. PhalÈdÊnaÑ taÑtaÑsuttadesanÈya
sÈdhetabbaphalassa tadupÈyassa tattha tattha suttavidhivacanassa ca
vibhÈganiddhÈraÓavasena vicayo veditabbo. EvaÑ
padapucchÈvissajjanapubbÈparÈnugÊtÊnaÑ assÈdÈdÊnaÒca
visesaniddhÈraÓavaseneva vicayalakkhaÓo “vicayo hÈro”ti veditabbo.
3. Sabbesanti soÄasannaÑ. Bh|mÊti byaÒjanaÑ sandhÈyÈha. ByaÒjanaÒhi
m|lapadÈni viya nayÈnaÑ hÈrÈnaÑ bh|mi pavattiÔÔhÈnaÑ, tesaÑ
byaÒjanavicÈrabhÈvato. VuttaÒhi “hÈrÈ byaÒjanavicayo”ti. PeÔakepi hi
vuttaÑ “yattha ca sabbe hÈrÈ, sampatamÈnÈ nayanti suttatthaÑ.
ByaÒjanavidhiputhuttÈ”ti. Gocaroti suttattho. Suttassa hi
padatthuddhÈraÓamukhena hÈrayojanÈ. TesaÑ byaÒjanatthÈnaÑ.
YuttÈyuttaparikkhÈti yuttassa ca ayuttassa ca upaparikkhÈ.
“YuttÈyuttiparikkhÈ”tipi pÈÔho, yutti-ayuttÊnaÑ vicÈraÓÈti attho. KathaÑ
pana tesaÑ yuttÈyuttajÈnanÈ? Cat|hi mahÈpadesehi avirujjhanena. Tattha
byaÒjanassa tÈva sabhÈvaniruttibhÈvo adhippetatthavÈcakabhÈvo ca
yuttabhÈvo. Atthassa pana suttavinayadhammatÈhi avilomanaÑ. Ayamettha
sa~khepo. VitthÈro pana parato Èvi bhavissati. HÈro yuttÊti niddiÔÔhoti evaÑ
sutte byaÒjanatthÈnaÑ yuttÈyuttabhÈvavibhÈvanalakkhaÓo yuttihÈroti
veditabbo.
4. Dhammanti yaÑ kiÒci suttÈgataÑ kusalÈdidhammamÈha. Tassa
dhammassÈti tassa yathÈvuttassa kusalÈdidhammassa. YaÑ padaÔÔhÈnanti
yaÑ kÈraÓaÑ, yonisomanasikÈrÈdi sutte ÈgataÑ vÈ anÈgataÑ vÈ sambhavato
niddhÈretvÈ kathetabbanti adhippÈyo. ItÊti evaÑ, vuttanayenÈti attho. YÈva
sabbadhammÈti yattakÈ tasmiÑ sutte ÈgatÈ dhammÈ, tesaÑ sabbesampi
yathÈnur|paÑ padaÔÔhÈnaÑ niddhÈretvÈ kathetabbanti adhippÈyo. Atha vÈ
yÈva sabbadhammÈti suttÈgatassa dhammassa yaÑ padaÔÔhÈnaÑ, tassapi
yaÑ padaÔÔhÈnanti sambhavato yÈva sabbadhammÈ padaÔÔhÈnavicÈraÓÈ
kÈtabbÈti attho. Eso hÈro padaÔÔhÈnoti evaÑ sutte ÈgatadhammÈnaÑ
padaÔÔhÈnabh|tÈ dhammÈ tesaÒca padaÔÔhÈnabh|tÈti sambhavato
padaÔÔhÈnabh|tadhammaniddhÈraÓalakkhaÓo padaÔÔhÈno nÈma hÈroti attho.
Netti-aÔÔhakathÈ
25
5. Vuttamhi ekadhammeti kusalÈdÊsu khandhÈdÊsu vÈ yasmiÑ kismiÒci
ekadhamme, sutte sar|pato niddhÈraÓavasena vÈ kathite. Ye dhammÈ
ekalakkhaÓÈ kecÊti ye keci dhammÈ kusalÈdibhÈvena
r|pakkhandhÈdibhÈvena vÈ tena dhammena samÈnalakkhaÓÈ. VuttÈ bhavanti
sabbeti te sabbepi kusalÈdisabhÈvÈ, khandhÈdisabhÈvÈ vÈ dhammÈ sutte
avuttÈpi tÈya samÈnalakkhaÓatÈya vuttÈ bhavanti ÈnetvÈ
saÑvaÓÓanÈvasenÈti adhippÈyo. Ettha ca ekalakkhaÓÈti samÈnalakkhaÓÈ
vuttÈ. Tena sahacÈritÈ samÈnakiccatÈ samÈnahetutÈ samÈnaphalatÈ
samÈnÈrammaÓatÈti evamÈdÊhi avuttÈnampi vuttÈnaÑ viya niddhÈraÓaÑ
veditabbaÑ. So hÈro lakkhaÓo nÈmÈti evaÑ sutte anÈgatepi dhamme
vuttappakÈrena Ègate viya niddhÈretvÈ yÈ saÑvaÓÓanÈ, so lakkhaÓo nÈma
hÈroti attho.
6. Neruttanti niruttaÑ, padanibbacananti attho. AdhippÈyoti
BuddhÈnaÑ sÈvakÈnaÑ vÈ tassa suttassa desakÈnaÑ adhippÈyo. ByaÒjananti
byaÒjanena, karaÓe hi etaÑ paccattaÑ. KÈmaÒca sabbe hÈrÈ byaÒjanavicayÈ,
ayaÑ pana visesato byaÒjanadvÈreneva atthapariyesanÈti katvÈ
“byaÒjanan”ti vuttaÑ. TathÈ hi vakkhati “byaÒjanena suttassa neruttaÒca
adhippÈyo ca nidÈnaÒca pubbÈparÈnusandhi ca gavesitabbÈ”ti. AthÈti
padap|raÓamattaÑ. DesanÈnidÈnanti nidadÈti phalanti nidÈnaÑ, kÈraÓaÑ,
yena kÈraÓena desanÈ pavattÈ, taÑ desanÈya pavattinimittanti attho.
PubbÈparÈnusandhÊti pubbena ca aparena ca anusandhi. “PubbÈparena
sandhÊ”tipi pÈÔho, suttassa pubbabhÈgena aparabhÈgaÑ saÑsanditvÈ
kathananti attho. Sa~gÊtivasena vÈ pubbÈparabh|tehi suttantarehi
saÑvaÓÓiyamÈnassa suttassa saÑsandanaÑ pubbÈparÈnusandhi. YaÒca
pubbapadena parapadassa sambandhanaÑ, ayampi pubbÈparÈnusandhi. Eso
hÈro catuby|hoti evaÑ nibbacanÈdhippÈyÈdÊnaÑ catunnaÑ
vibhÈvanalakkhaÓo catuby|ho hÈro nÈmÈti attho.
7. EkamhipadaÔÔhÈneti ekasmiÑ ÈrambhadhÈtu-Èdike parakkamadhÈtuÈdÊnaÑ padaÔÔhÈnabh|te dhamme desanÈruÄhe sati. Pariyesati sesakaÑ
padaÔÔhÈnanti tassa visabhÈgatÈya aggahaÓena vÈ sesakaÑ pamÈdÈdÊnaÑ
ÈsannakÈraÓattÈ padaÔÔhÈnabh|taÑ kosajjÈdikaÑ dhammantaraÑ pariyesati
paÒÒÈya gavesati, pariyesitvÈ ca saÑvaÓÓanÈya yojento
26
KhuddakanikÈya
desanaÑ ÈvaÔÔati paÔipakkheti vÊriyÈrambhÈdimukhena ÈraddhasuttaÑ
vuttanayena pamÈdÈdivasena niddisanto desanaÑ paÔipakkhato ÈvaÔÔeti
nÈma. ŒvaÔÔo nÈma so hÈroti desanÈya gahitadhammÈnaÑ
sabhÈgavisabhÈgadhammavasena ÈvaÔÔanalakkhaÓo ÈvaÔÔo hÈro nÈmÈti attho.
8. Dhammanti sabhÈvadhammaÑ, taÑ kusalÈdivasena anekavidhaÑ.
PadaÔÔhÈnanti yasmiÑ patiÔÔhite uttari guÓavisese adhigacchati, taÑ
visesÈdhigamakÈraÓaÑ. Bh|minti puthujjanabh|mi dassanabh|mÊti
evamÈdikaÑ bh|miÑ. Vibhajjateti vibhÈgena katheti. SÈdhÈraÓeti
dassanapahÈtabbÈdinÈmavasena vÈ puthujjanasotÈpannÈdivatthuvasena vÈ
sÈdhÈraÓe avisiÔÔhe samÈneti attho. VuttavipariyÈyena asÈdhÈraÓÈ veditabbÈ.
Neyyo vibhattÊti yathÈvuttadhammÈdÊnaÑ vibhajano ayaÑ hÈro vibhattÊti
ÒÈtabboti attho. TasmÈ saÑkilesadhamme vodÈnadhamme ca
sÈdhÈraÓasÈdhÈraÓato padaÔÔhÈnato bh|mito ca vibhajanalakkhaÓo
“vibhattihÈro”ti daÔÔhabbaÑ.
9. NiddiÔÔheti kathite sutte Ègate, saÑvaÓÓite vÈ. BhÈviteti yathÈ
uppannasadisÈ uppannÈti vuccanti, evaÑ bhÈvitasadise bhÈvetabbeti attho.
PahÊneti etthÈpi eseva nayo. Parivattati paÔipakkheti vuttÈnaÑ dhammÈnaÑ
ye paÔipakkhÈ, tesaÑ vasena parivattetÊti attho. EvaÑ niddiÔÔhÈnaÑ
dhammÈnaÑ paÔipakkhato parivattanalakkhaÓo “parivattano hÈro”ti
veditabbo.
10. VividhÈni ekasmiÑyeva atthe vacanÈni vivacanÈni, vivacanÈni eva
vevacanÈni, pariyÈyasaddÈti attho. TÈni vevacanÈni. Bah|nÊti anekÈni. Tusaddo avadhÈraÓe. Tena bah| eva pariyÈyasaddÈ vevacanahÈrayojanÈyaÑ
kathetabbÈ, na katipayÈti dasseti. Sutte vuttÈnÊti navavidhasuttantasa~khÈte
tepiÔake Buddhavacane bhÈsitÈni. EtthÈpi tu-saddassa attho ÈnetvÈ
yojetabbo, tena PÈÄiyaÑ ÈgatÈniyeva vevacanÈni gahetabbÈnÊti vuttaÑ hoti.
EkadhammassÈti ekassa padatthassa. Yo jÈnÈti suttavid|ti yathÈ “sappissa
jÈnÈhÊ”ti vutte “sappinÈ vicÈrehi, sappiÑ dehi, dethÈ”ti vÈ ÈÓÈpetÊti attho,
evaÑ yo suttakovido dhammakathiko
Netti-aÔÔhakathÈ
27
ekassa atthassa bah|pi pariyÈyasadde vicÈreti vibhÈveti yojetÊti attho.
Vevacano nÈma so hÈroti tassa atthassa vuttappakÈrapariyÈyasaddayojanÈlakkhaÓo vevacanahÈro nÈma. TasmÈ ekasmiÑ atthe
anekapariyÈyasaddayojanÈlakkhaÓo “vevacanahÈro”ti veditabbaÑ.
11. Dhammanti khandhÈdidhammaÑ. PaÒÒattÊhÊti paÒÒÈpanehi pakÈrehi
ÒÈpanehi, asa~karato vÈ Ôhapanehi. VividhÈhÊti nikkhepappabhavÈdivasena
anekavidhÈhi. So ÈkÈroti yo ekassevatthassa nikkhepappabhavapaÒÒattiÈdivasena anekÈhi paÒÒattÊhi paÒÒÈpanÈkÈro. ©eyyo paÒÒatti nÈma hÈroti
paÒÒattihÈro nÈmÈti ÒÈtabbo. TasmÈ ekekassa dhammassa anekÈhi
paÒÒattÊhi paÒÒÈpetabbÈkÈravibhÈvanalakkhaÓo “paÒÒattihÈro”ti
veditabbaÑ.
12. PaÔiccuppÈdoti paÔiccasamuppÈdo. IndriyakhandhÈti indriyÈni ca
khandhÈ ca. DhÈtu-ÈyatanÈti dhÈtuyo ca ÈyatanÈni ca. EtehÊti yo
dvÈdasapadiko paccayÈkÈro yÈni ca dvÈvÊsatindriyÈni ye ca paÒcakkhandhÈ
yÈ ca aÔÔhÈrasa dhÈtuyo yÈni ca dvÈdasÈyatanÈni, etehi sutte
Ègatapadatthamukhena niddhÈriyamÈnehi. Otarati yoti yo saÑvaÓÓanÈnayo
ogÈhati, paÔiccasamuppÈdÈdike anupavisatÊti attho. OtaraÓo nÈma so hÈroti
yo yathÈvutto saÑvaÓÓanÈviseso, so otaraÓahÈro nÈma. Ca-saddena cettha
suÒÒatamukhÈdÊnaÑ gÈthÈyaÑ avuttÈnampi sa~gaho daÔÔhabbo. EvaÑ
paÔiccasamuppÈdÈdimukhehi suttatthassa otaraÓalakkhaÓo otaraÓo hÈro
nÈmÈti veditabbaÑ.
13. VissajjitamhÊti BuddhÈdÊhi byÈkate. PaÒheti ÒÈtuÑ icchite atthe.
GÈthÈyanti gÈthÈruÄhe. IdaÒca pucchantÈ yebhuyyena gÈthÈbandhavasena
pucchantÊti katvÈ vuttaÑ. YamÈrabbhÈti sÈ pana gÈthÈ yaÑ atthaÑ Èrabbha
adhikicca pucchitÈ, tassa atthassa. SuddhÈsuddhaparikkhÈti padaÑ sodhitaÑ,
Èrambho na sodhito, padaÒca sodhitaÑ Èrambho ca sodhitoti evaÑ
padÈdÊnaÑ sodhitÈsodhitabhÈvavicÈro. HÈro so sodhano nÈmÈti
yathÈvuttavicÈro sodhano hÈro nÈma. EvaÑ sutte
padapadatthapaÒhÈrambhÈnaÑ sodhanalakkhaÓo “sodhano hÈro”ti
veditabbaÑ.
28
KhuddakanikÈya
14. EkattatÈyÈti ekassa bhÈvo ekattaÑ, ekattameva ekattatÈ, tÈya
ekattatÈya. Eka-saddo cettha samÈnasaddapariyÈyo, tasmÈ sÈmaÒÒenÈti
attho. VisiÔÔhÈ mattÈ vimattÈ, vimattÈva vemattaÑ, tassa bhÈvo vemattatÈ,
tÈya vemattatÈya, visesenÈti attho. Tena vikappayitabbÈti ye dhammÈ
“dukkhaÑ samudayo”ti-ÈdinÈ samaÒÒena, “jÈti jarÈ kÈmataÓhÈ
bhavataÓhÈ”ti-ÈdinÈ visesena ca sutte desitÈ, te “kimettha sÈmaÒÒaÑ, ko vÈ
viseso”ti evaÑ sÈmaÒÒavisesavikappanavasena na vikappayitabbÈ. KasmÈ?
SÈmaÒÒavisesakappanÈya vohÈrabhÈvena anavaÔÔhÈnato kÈladisÈvisesÈdÊnaÑ
viya apekkhÈsiddhito ca. YathÈ hi “ajja hiyyo sve”ti vuccamÈnÈ kÈlavisesÈ
anavaÔÔhitasabhÈvÈ “purimÈ disÈ pacchimÈ disÈ”ti vuccamÈnÈ disÈvisesÈ ca,
evaÑ samaÒÒavisesÈpi. TathÈ hi “idaÑ dukkhan”ti vuccamÈnaÑ jÈti-ÈdiapekkhÈya sÈmaÒÒampi samÈnaÑ saccÈpekkhÈya viseso hoti. Esa nayo
samudayÈdÊsupi. Eso hÈro adhiÔÔhÈnoti evaÑ suttÈgatÈnaÑ dhammÈnaÑ
avikappanavasena sÈmaÒÒavisesaniddhÈraÓalakkhaÓo adhiÔÔhÈno hÈro
nÈmÈti attho.
15. Ye dhammÈti ye avijjÈdikÈ paccayadhammÈ. YaÑ dhammanti yaÑ
sa~khÈrÈdikaÑ paccayuppannadhammaÑ. JanayantÊti nibbattenti. PaccayÈti
sahajÈtapaccayabhÈvena. Paramparatoti paramparapaccayabhÈvena,
anur|pasantÈnaghaÔanavasena paccayo hutvÈti attho. UpanissayakoÔi hi
idhÈdhippetÈ. PurimasmiÑ avasiÔÔho paccayabhÈvo. HetumavakaÉÉhayitvÈti
taÑ yathÈvuttapaccayasa~khÈtaÑ janakadibhedabhinnaÑ hetuÑ ÈkaÉÉhitvÈ
suttato niddhÈretvÈ yo saÑvaÓÓanÈsa~khÈto, eso hÈro parikkhÈroti evaÑ
sutte ÈgatadhammÈnaÑ parikkhÈrasa~khÈte hetupaccaye niddhÈretvÈ
saÑvaÓÓanalakkhaÓo parikkhÈro hÈroti attho.
16. Ye dhammÈti ye sÊlÈdidhammÈ. YaÑ m|lÈti yesaÑ samÈdhi-ÈdÊnaÑ
m|labh|tÈ, te tesaÑ samÈdhi-ÈdÊnaÑ padaÔÔhÈnabhÈvena samÈropayitabbÈti
sambandho. Ye cekatthÈ pakÈsitÈ MuninÈti ye ca
rÈgavirÈgÈcetovimuttisekkhaphalakÈmadhÈtusamatikkamanÈdisaddÈ
anÈgÈmiphalatthatÈya ekatthÈ BuddhamuninÈ paridÊpitÈ, te
aÒÒamaÒÒavevacanabhÈvena samoropayitabbÈti sambandho.
SamÈropanaÒjettha sutte
Netti-aÔÔhakathÈ
29
yathÈrutavasena niddhÈraÓavasena vÈ gayhamÈnassa sikkhattayasa~khÈtassa
sÊlÈdikkhandhattayassa pariyÈyantaravibhÈvanamukhena
bhÈvanÈpÈrip|rikathanaÑ, bhÈvanÈpÈrip|rÊ ca pahÈtabbassa pahÈnenÈti
pahÈnasamÈropanÈpi atthato dassitÈ eva hoti. Esa samÈropano hÈroti esa
sutte ÈgatadhammÈnaÑ padaÔÔhÈnavevacanabhÈvanÈpahÈnasamÈropanavicÈraÓalakkhaÓo samÈropano nÈma hÈroti attho.
Nayasa~khepa
17. EvaÑ gÈthÈbandhavasena soÄasapi hÈre niddisitvÈ idÈni naye
niddisituÑ “taÓhaÒcÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha taÓhaÒca avijjampi cÈti sutte
ÈgataÑ atthato niddhÈraÓavasena vÈ gahitaÑ taÓhaÑ avijjaÒca yo netÊti
sambandho. Yo saÑvaÓÓanÈviseso, taÑ neti saÑkilesapakkhaÑ pÈpeti,
saÑkilesavasena suttatthaÑ yojetÊti adhippÈyo. SamathenÈti samÈdhinÈ.
VipassanÈyÈti paÒÒÈya, yo neti vodÈnapakkhaÑ pÈpeti, tathÈ suttatthaÑ
yojetÊti adhippÈyo. Saccehi yojayitvÈti nayanto ca taÓhÈ ca avijjÈ ca
bhavam|lakattÈ samudayasaccaÑ, avasesÈ tebh|makadhammÈ
dukkhasaccaÑ, samathavipassanÈ maggasaccaÑ, tena pattabbÈ
asa~khatadhÈtu nirodhasaccanti evaÑ imehi cat|hi saccehi yojetvÈ. AyaÑ
nayo nandiyÈvaÔÔoti yo taÓhÈvijjÈhi saÑkilesapakkhassa suttatthassa
samathavipassanÈhi vodÈnapakkhassa catusaccayojanamukhena
nayanalakkhaÓo saÑvaÓÓanÈviseso, ayaÑ nandiyÈvaÔÔo nayo nÈmÈti attho.
Ettha ca nayassa bh|mi gÈthÈyaÑ “nayo”ti vuttÈ, tasmÈ saÑvaÓÓanÈvisesoti
vuttaÑ. Na hi atthanayo saÑvaÓÓanÈ, catusaccapaÔivedhassa anur|po
pubbabhÈge anugÈhaÓanayo atthanayo. Tassa pana yÈ ugghaÔitaÒÒu-ÈdÊnaÑ
vasena taÓhÈdimukhena nayabh|miracanÈ, tattha nayavohÈro.
18. Akusaleti dvÈdasacittuppÈdasa~gahite sabbepi akusale dhamme.
Sam|lehÊti attano m|lehi, lobhadosamohehÊti attho. Kusaleti sabbepi
catubh|make kusale dhamme. Kusalam|lehÊti kusalehi alobhÈdim|lehi yo
neti. Nayanto ca kusalÈkusalaÑ mÈyÈmarÊci-Èdayo viya abh|taÑ na hotÊti
bh|taÑ.
30
KhuddakanikÈya
PaÔaghaÔÈdayo viya na sammutisaccamattanti tathaÑ. Akusalassa
iÔÔhavipÈkatÈbhÈvato kusalassa ca aniÔÔhavipÈkatÈbhÈvato vipÈke sati
avisaÑvÈdakattÈ avitathaÑ neti. EvametesaÑ tiÓÓampi padÈnaÑ
kusalÈkusalavisesanatÈ daÔÔhabbÈ. Atha vÈ akusalam|lehi akusalÈni
kusalam|lehi ca kusalÈni nayanto ayaÑ nayo bh|taÑ tathaÑ avitathaÑ neti,
cattÈro saccÈni niddhÈretvÈ yojetÊti attho. DukkhÈdÊni hi bÈdhakÈdibhÈvato
aÒÒathÈbhÈvÈbhÈvena bh|tÈni, saccasabhÈvattÈ tathÈni, avisaÑvÈdanato
avitathÈni. VuttaÒhetaÑ Bhagavato “cattÈrimÈni bhikkhave tathÈni
avitathÈni anaÒÒathÈnÊ”ti1. TipukkhalaÑ taÑ nayaÑ Èh|ti yo akusalam|lehi
saÑkilesapakkhassa kusalam|lehi vodÈnapakkhassa suttatthassa
catusaccayojanamukhena nayanalakkhaÓo saÑvaÓÓanÈviseso, taÑ
tipukkhalaÑ nayanti vadantÊti attho.
19. VipallÈsehÊti asubhe subhanti-Èdinayappavattehi cat|hi vipallÈsehi.
Kileseti kilissanti vibÈdhiyantÊti kilesÈ, saÑkiliÔÔhadhammÈ,
saÑkilesapakkhanti attho. Keci “saÑkilese”tipi paÔhanti, kilesasahiteti attho.
IndriyehÊti saddhÈdÊhi indriyehi. Saddhammeti
paÔipattipaÔivedhasaddhamme, vodÈnapakkhanti attho. EtaÑ nayanti yo
subhaÒÒÈdÊhi vipallÈsehi sakalassa saÑkilesapakkhassa saddhindriyÈdÊhi
vodÈnapakkhassa catusaccayojanavasena nayanalakkhaÓo
saÑvaÓÓanÈviseso, etaÑ nayaÑ nayavid| saddhammanayakovidÈ,
atthanayakusalÈ eva vÈ sÊhavikkÊÄitaÑ nayanti vadantÊti attho.
20. VeyyÈkaraÓes|ti tassa tassa atthanayassa yojanatthaÑ katesu
suttassa atthavissajjanes|ti attho. TenevÈha “tahiÑ tahin”ti. KusalÈkusalÈti
vodÈniyÈ saÑkilesikÈ ca tassa tassa nayassa disÈbh|tadhammÈ. VuttÈti
suttato niddhÈretvÈ kathitÈ. ManasÈ volokayateti te yathÈvuttadhamme
citteneva “ayaÑ paÔhamÈ disÈ ayaÑ dutiyÈ disÈ”ti-ÈdinÈ tassa tassa nayassa
disÈbhÈvena upaparikkhati, vicÈretÊti attho. “Olokayate te
______________________________________________________________
1. SaÑ 3. 377 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
31
abahÊ”tipi pÈÔho. Tattha teti te yathÈvuttadhamme. AbahÊti abbhantaraÑ,
citte evÈti attho. TaÑ khu disÈlocanaÑ Èh|ti olokayateti ettha yadetaÑ
olokanaÑ, taÑ disÈlocanaÑ nÈma nayaÑ vadanti. Khu-ti ca nipÈto
avadhÈraÓe. Tena olokanameva ayaÑ nayo, na koci atthavisesoti dasseti.
21. OloketvÈti paÔhamÈdidisÈbhÈvena upaparikkhitvÈ. DisÈlocanenÈti
disÈlocananayena karaÓabh|tena. Yena hi vidhinÈ tassa tassa atthanayassa
yojanÈya disÈ olokÊyanti, so vidhi disÈlocananti evaÑ vÈ ettha attho
daÔÔhabbo. UkkhipiyÈti uddharitvÈ, disÈbh|tadhamme suttato niddhÈretvÈti
attho. “Ukkhipiya yo samÈnetÊ”tipi paÔhanti, tassattho “yo tesaÑ
disÈbh|tadhammÈnaÑ samÈnayanaÑ karotÊ”ti. Yanti vÈ kiriyÈparÈmasanaÑ.
SamÈnetÊti samaÑ, sammÈ vÈ Èneti tassa tassa nayassa yojanÈvasena. Ke
pana Èneti? Sabbe kusalÈkusale taÑtaÑnayadisÈbh|te. AyaÑ nayoti
samÈnetÊti ettha yadetaÑ taÑtaÑnayadisÈbh|tadhammÈnaÑ samÈnayanaÑ,
ayaÑ a~kuso nÈma nayoti attho. EtaÒca dvayaÑ “vohÈranayo,
kammanayo”ti ca vuccati.
22. EvaÑ hÈre naye ca niddisitvÈ idÈni nesaÑ yojanakkamaÑ dassento
“soÄasa hÈrÈ paÔhaman”ti-ÈdimÈha. Tattha paÔhamaÑ soÄasa hÈrÈ
“yojetabbÈ”ti vacanaseso. HÈrasaÑvaÓÓanÈ paÔhamaÑ kÈtabbÈ
byaÒjanapariyeÔÔhibhÈvatoti adhippÈyo. Disalocanatoti disÈlocanena,
ayameva vÈ pÈÔho. A~kusena hÊti hi-saddo nipÈtamattaÑ. SesaÑ
uttÈnameva.
DvÈdasapada
23. IdÈni yesaÑ byaÒjanapadÈnaÑ atthapadÈnaÒca vasena dvÈdasa
padÈni suttanti vuttaÑ, tÈni padÈni niddisituÑ “akkharaÑ padan”ti-ÈdimÈha.
Tattha apariyosite pade vaÓÓo akkharaÑ pariyÈyavasena akkharaÓato
asaÒcaraÓato. Na hi vaÓÓassa pariyÈyo vijjati, atha vaÓÓoti kenaÔÔhena
vaÓÓo? AtthasaÑvaÓÓanaÔÔhena. VaÓÓo eva hi ittarakhaÓatÈya
aparÈparabhÈvena pavatto padÈdibhÈvena gayhamÈno yathÈsambandhaÑ
taÑ taÑ atthaÑ.
32
KhuddakanikÈya
vadati. EkakkharaÑ vÈ padaÑ akkharaÑ, keci pana “manasÈ desanÈvÈcÈya
akkharaÓato akkharan”ti vadanti.
Padanti pajjati attho etenÈti padaÑ, taÑ nÈmapadaÑ ÈkhyÈtapadaÑ
upasaggapadaÑ nipÈtapadanti catubbidhaÑ. Tattha “phasso vedanÈ cittan”ti
evamÈdikaÑ satvappadhÈnaÑ nÈmapadaÑ. “Phusati vedayati vijÈnÈtÊ”ti
evamÈdikaÑ kiriyÈpadhÈnaÑ ÈkhyÈtapadaÑ. KiriyÈvisesaggahaÓanimittaÑ
“pa” iti evamÈdikaÑ upasaggapadaÑ. KiriyÈya satvassa ca
sar|pavisesappakÈsanahetubh|taÑ “evan”ti evamÈdikaÑ nipÈtapadaÑ.
ByaÒjananti sa~khepato vuttaÑ padÈbhihitaÑ atthaÑ byaÒjayatÊti
byaÒjanaÑ, vÈkyaÑ. TaÑ pana atthato padasamudÈyoti daÔÔhabbaÑ.
Padamattasavanepi hi adhikÈrÈdivasena labbhamÈnehi padantarehi
anusandhÈnaÑ katvÈva atthasampaÔipatti hotÊti vÈkyameva atthaÑ
byaÒjayati. NiruttÊti ÈkÈrÈbhihitaÑ nibbacanaÑ nirutti.
Niddesoti nibbacanavitthÈro niravasesadesanattÈ niddeso. Padehi
vÈkyassa vibhÈgo ÈkÈro. Yadi evaÑ padato ÈkÈrassa ko visesoti?
Apariyosite vÈkye avibhajjamÈne vÈ tadavayavo padaÑ. UccÈraÓavasena
pariyosite vÈkye vibhajjamÈne vÈ tadavayavo ÈkÈroti ayametesaÑ viseso.
ChaÔÔhaÑ vacanaÑ chaÔÔhavacanaÑ. ŒkÈro chaÔÔhavacanaÑ etassÈti
ÈkÈrachaÔÔhavacanaÑ, byaÒjanapadaÑ. Ettha ca byaÒjananti imassa padassa
anantaraÑ vattabbaÑ ÈkÈrapadaÑ niddesapadÈnantaraÑ vadantena
“ÈkÈrachaÔÔhavacanan”ti vuttaÑ, padÈnupubbikaÑ pana icchantehi taÑ
byaÒjanapadÈnantarameva kÈtabbaÑ. TathÈ hi vakkhati “aparimÈÓÈ
byaÒjanÈ aparimÈÓÈ ÈkÈrÈti, byaÒjanehi vivarati ÈkÈrehi vibhajatÊ”ti ca. Keci
pana “ÈkÈrapadabyaÒjananiruttiyo ca niddeso”ti paÔhanti. EttÈva byaÒjanaÑ
sabbanti yÈnimÈni akkharÈdÊni niddiÔÔhÈni, ettakameva sabbaÑ byaÒjanaÑ,
etehi asa~gahitaÑ byaÒjanaÑ nÈma natthÊti attho.
24. Sa~kÈsanÈti saÑkhittena kÈsanÈ. PakÈsanÈti paÔhamaÑ kÈsanÈ,
kÈsÊyati dÊpÊyatÊti attho. IminÈ hi atthapadadvayena akkharapadehi
vibhÈviyamÈno atthÈkÈro gahito. YasmÈ akkharehi suyyamÈnehi
suÓantÈnaÑ visesavidhÈnassa katattÈ
Netti-aÔÔhakathÈ
33
padapariyosÈne padatthasampaÔipatti hoti. TathÈ hi vakkhati “tattha BhagavÈ
akkharehi sa~kÈseti padehi pakÈsetÊti, akkharehi padehi ca ugghÈÔetÊ”ti ca.
VivaraÓÈti vitthÈraÓÈ. VibhajanÈ ca uttÈnÊkammaÒca paÒÒatti ca
vibhajanuttÈnÊkammapaÒÒatti. Tattha vibhajanÈti vibhÈgakaraÓaÑ,
ubhayenÈpi niddisanamÈha. Idha purimanayeneva byaÒjanÈkÈrehi
niddisiyamÈno atthÈkÈro dassitoti daÔÔhabbaÑ. UttÈnÊkammaÑ
pÈkaÔakaraÓaÑ. PakÈrehi ÒÈpanaÑ paÒÒatti. DvayenÈpi paÔiniddisanaÑ
katheti. EtthÈpi niruttiniddesasa~khÈtehi byaÒjanapadehi niddisiyamÈno
atthÈkÈro vutto, yo paÔiniddisÊyatÊti vuccati. EtehÊti etehi eva
sa~kÈsanÈdivinimuttassa desanÈtthassa abhÈvato. Atthoti suttattho.
Kammanti ugghaÔanÈdikammaÑ. Suttatthena hi desanÈya pavattiyamÈnena
ugghaÔitaÒÒu-ÈdiveneyyÈnaÑ cittasantÈnassa pabodhanakiriyÈnibbatti. So ca
suttattho sa~kÈsanÈdi-ÈkÈroti. Tena vuttaÑ “attho kammaÒca niddiÔÔhan”ti.
25. TÊÓÊti li~gavipallÈsena vuttaÑ, tayoti vuttaÑ hoti. Navahi padehÊti
navahi koÔÔhÈsehi. Attho samÈyuttoti attho sammÈ yutto na vinÈ vattati.
Sabbassa hi Buddhavacanassa catusaccappakÈsanato atthanayÈnaÒca
catusaccayojanavasena pavattanato sabbo PÈÄi-attho atthanayattayasa~gahito
sa~kÈsanÈdi-ÈkÈravisesavutti cÈti.
26. IdÈni yathÈniddiÔÔhe desanÈhÈrÈdike nettippakaraÓassa padatthe
sukhaggahaÓatthaÑ gaÓanavasena paricchinditvÈ dassento “atthassÈ”tiÈdimÈha. Tattha catubbÊsÈti soÄasa hÈrÈ cha byaÒjanapadÈni dve
kammanayÈti evaÑ catubbÊsa. Ubhayanti cha atthapadÈni tayo atthanayÈti
idaÑ navavidhaÑ yathÈvuttaÑ catubbÊsavidhaÒcÈti etaÑ ubhayaÑ.
Sa~kalayitvÈti sampiÓÉetvÈ. “Sa~khepayato”tipi pÈÔho, ekato karontassÈti
attho. EttikÈti etappamÈÓÈ, ito vinimutto koci nettipadattho natthÊti attho.
EvaÑ tettiÑsapadatthÈya nettiyÈ suttassa atthapariyesanÈya yo “soÄasa
hÈrÈ paÔhaman”ti nayehi paÔhamaÑ hÈrÈ saÑvaÓÓetabbÈti hÈranayÈnaÑ
saÑvaÓÓanÈkkamo dassito, svÈyaÑ hÈranayÈnaÑ
34
KhuddakanikÈya
desanÈkkameneva siddho. EvaÑ siddhe sati ayaÑ Èrambho imamatthaÑ
dÊpeti–sabbepime hÈrÈ nayÈ ca iminÈ dassitakkameneva suttesu
saÑvaÓÓanÈvasena yojetabbÈ, na uppaÔipÈÔiyÈti.
KiÑ panettha kÈraÓaÑ, yadete hÈrÈ nayÈ ca iminÈva kamena desitÈti?
Yadipi nÈyamanuyogo katthaci anukkame nivisati, api ca dhammadesanÈya
nissayaphalatadupÈyasarÊrabh|tÈnaÑ assÈdÈdÊnaÑ vibhÈvanasabhÈvattÈ
pakatiyÈ sabbasuttÈnur|pÈti suviÒÒeyyabhÈvato paresaÒca
saÑvaÓÓanÈvisesÈnaÑ vicayahÈrÈdÊnaÑ patiÔÔhÈbhÈvato paÔhamaÑ
desanÈhÈro dassito.
PadapucchÈvissajjanapubbÈparÈnugÊtÊhi saddhiÑ
desanÈhÈrapadatthÈnaÑ pavicayasabhÈvatÈya tassa anantaraÑ vicayo. TathÈ
hi vakkhati “padaÑ vicinati -pa- ÈÓattiÑ vicinati anugÊtiÑ vicinatÊ”ti.
Vicayena hÈrena pavicitÈnaÑ atthÈnaÑ yuttÈyuttivicÈraÓÈ yuttÈti
yuttivicÈraÓabhÈvato vicayÈnantaraÑ yuttihÈro vutto. TathÈ hi vakkhati
“vicayena hÈrena vicinitvÈ yuttihÈrena yojetabban”ti.
YuttÈyuttÈnaÑyeva atthÈnaÑ upapatti-anur|paÑ kÈraÓaparamparÈya
niddhÈraÓalakkhaÓaÑ padaÔÔhÈnacintanaÑ kattabbanti yuttihÈrÈnantaraÑ
padaÔÔhÈnahÈro dassito. TathÈ hi vakkhati “yo koci upanissayo yo koci
paccayo ca, sabbo so padaÔÔhÈnan”ti.
YuttÈyuttÈnaÑ kÈraÓaparamparÈya pariggahitasabhÈvÈnaÑyeva ca
dhammÈnaÑ avuttÈnampi ekalakkhaÓatÈya gahaÓaÑ kÈtabbanti
dassanatthaÑ padaÔÔhÈnÈnantaraÑ lakkhaÓo hÈro vutto. TathÈ hi
LakkhaÓahÈravibha~ge “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti-ÈdinÈ
paÔiccasamuppÈdaÑ dassetvÈ “evaÑ ye dhammÈ ekalakkhaÓÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Atthato niddhÈritÈnampi dhammÈnaÑ nibbacanÈdÊni vattabbÈni, na
sutte sar|pato ÈgatÈnamevÈti dassanatthaÑ lakkhaÓÈnantaraÑ catuby|ho
vutto. EvaÒhi niravasesato atthÈvabodho hoti, evaÒca katvÈ “yadÈ hi
bhikkhu atthassa ca nÈmaÑ jÈnÈti dhammassa ca nÈmaÑ jÈnÈti tathÈ tathÈ
naÑ abhiniropetÊ”ti anavasesapariyÈdÈnaÑ vakkhati. TathÈ “punappunaÑ
gabbhamupetÊ”ti ettha “ye jarÈmaraÓena aÔÔiyitukÈmÈ
Netti-aÔÔhakathÈ
35
bhavissanti, te bhavissanti bhojane mattaÒÒuno indriyesu guttadvÈrÈ”tiÈdinÈ sammÈpaÔipattiÑ adhippÈyabhÈvena vakkhati.
NibbacanÈdhippÈyanidÈnavacanehi saddhiÑ sutte padatthÈnaÑ
suttantarasaÑsandanasa~khÈte pubbÈparavicÈre dassite tesaÑ
sabhÈgavisabhÈgadhammantarÈvaÔÔanaÑ sukhena sakkÈ dassetunti
catuby|hÈnantaraÑ ÈvaÔÔo vutto. Teneva hi “Èrambhatha1 nikkamathÈ”ti
gÈthÈyaÑ ÈrambhanikkamanabuddhasÈsanayogadhunanehi
vÊriyasamÈdhipaÒÒindriyÈni niddhÈretvÈ tadanuyogassa m|laÑ “pamÈdo”ti
suttantare dassito pamÈdo ÈvaÔÔito.
SabhÈgavisabhÈgadhammÈvaÔÔane niyojite sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓavasena
saÑkilesavodÈnadhammÈnaÑ padaÔÔhÈnato bh|mito ca vibhÈgo sakkÈ
sukhena yojitunti ÈvaÔÔÈnantaraÑ vibhattihÈro vutto. Yato
VibhattihÈravibha~ge “katame dhammÈ sÈdhÈraÓÈ. Dve dhammÈ sÈdhÈraÓÈ
nÈmasÈdhÈraÓÈ vatthusÈdhÈraÓÈ cÈ”ti ÈrabhitvÈ “micchattaniyatÈnaÑ
sattÈnaÑ aniyatÈnaÒca sattÈnaÑ dassanappahÈtabbÈ2 kilesÈ sÈdhÈraÓÈ,
puthujjanassa sotÈpannassa ca kÈmarÈgabyÈpÈdÈ sÈdhÈraÓÈ”ti-ÈdinÈ
sabhÈgavisabhÈgapariyÈyavanteyeva dhamme vibhajissati.
SÈvajjÈnavajjadhammÈnaÑ sappaÔibhÈgÈbhÈvato tesaÑ vibhÈge kate
suttÈgate dhamme akasirena paÔipakkhato parivattetuÑ sakkÈti vibhattianantaraÑ parivattanahÈro vutto. TathÈ hi “sammÈdiÔÔhissa purisapuggalassa
micchÈdiÔÔhi nijjiÓÓÈ bhavatÊ”ti paÔivibhattasabhÈve eva dhamme
ParivattanahÈravibha~ge udÈharissati.
PaÔipakkhato parivattitÈpi dhammÈ pariyÈyavacanehi bodhetabbÈ, na
sutte ÈgatÈyevÈti dassanatthaÑ parivattanÈnantaraÑ vevacanahÈro vutto.
EvaÑ te dhammÈ pariyÈyasaddatopi vibhÈvitÈ hontÊti pariyÈyato
pakÈsitÈnaÑ dhammÈnaÑ pabhedato paÒÒattivasena vibhajanaÑ sukhena
sakkÈ ÒÈtunti vevacanahÈrÈnantaraÑ paÒÒattihÈro vutto. TathÈ hi sutte
ÈgatadhammÈnaÑ pariyÈyapaÒÒattivibhÈgaÑ subodhanaÒca3
PaÒÒattihÈravibha~ge vakkhati.
______________________________________________________________
1. Œrabhatha (SÊ)
2. Dassanena pahÈtabbÈ (SÊ)
3. SubodhaÒca(SÊ)
36
KhuddakanikÈya
PabhavapariÒÒÈdipaÒÒattivibhÈgamukhena
paÔiccasamuppÈdasaccÈdidhammavibhÈge kate sutte ÈgatadhammÈnaÑ
paÔiccasamuppÈdÈdimukhena avadhÈraÓaÑ sakkÈ dassetunti paÒÒattianantaraÑ otaraÓo hÈro vutto. TathÈ hi “uddhaÑ adho”ti gÈthaÑ uddisitvÈ
“vippamutto”ti padena asekkhaÑ vijjaÑ niddhÈretvÈ “vijjuppÈdÈ
avijjÈnirodho”ti-ÈdinÈ paÔiccasamuppÈdaÑ udÈharissati.
DhÈtÈyatanÈdÊsu otÈritÈnaÑ sutte padatthÈnaÑ
pucchÈrambhavisodhanaÑ sakkÈ sukhena sampÈdetunti otaraÓÈnantaraÑ
sodhano hÈro vutto. TathÈ hi vakkhati “yattha evaÑ suddho Èrambho, so
paÒho vissajjito bhavatÊ”ti-Èdi.
Visodhitesu sutte padapadatthesu tattha
labbhamÈnasÈmaÒÒavisesabhÈvo sukaro hotÊti dassetuÑ sodhanÈnantaraÑ
adhiÔÔhÈno hÈro dassito. Sodhano hi adhiÔÔhÈnassa bah|pakÈro, tato eva hi
“yathÈ yathÈ vÈ pana pucchitaÑ, tathÈ tathÈ vissajjayitabban”ti1 vakkhati.
SÈmaÒÒavisesabh|tesu sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓesu dhammesu paveditesu
parikkhÈrasa~khÈtassa sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓar|passa paccayaheturÈsissa
pabhedo suviÒÒeyyoti adhiÔÔhÈnÈnantaraÑ parikkhÈro vutto. TathÈ hi
vakkhati “asÈdhÈraÓalakkhaÓo hetu, sÈdhÈraÓalakkhaÓo paccayo. YathÈ kiÑ
bhave, yathÈ a~kurassa nibbattiyÈ bÊjaÑ asÈdhÈraÓaÑ pathavÊ Èpo ca
sÈdhÈraÓÈ”ti-Èdi.
AsÈdhÈraÓe sÈdhÈraÓe ca kÈraÓe dassite tassa attano phalesu
kÈraÓÈkÈro tesaÑ hetuphalÈnaÑ pabhedato desanÈkÈro
bhÈvetabbapahÈtabbadhammÈnaÑ bhÈvanÈpahÈnÈni ca niddhÈretvÈ
vuccamÈnÈni sammÈ suttassa atthaÑ tathattÈvabodhÈya saÑvattantÊti
parikkhÈrÈnantaraÑ samÈropano hÈro dassitoti. IdaÑ hÈrÈnaÑ
anukkamakÈraÓaÑ.
NayÈnaÑ pana veneyyattayappayojitattÈ atthanayattay|padesassa
tadanukkameneva nandiyÈvaÔÔÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ atthanayÈnaÑ kamo veditabbo.
UgghaÔitaÒÒu-Èdayo hi tayo veneyyÈ nandiyÈvaÔÔÈdayo payojenti. TasmÈ te
uddesaniddesapaÔiniddesÈ viya yathÈkkamaÑ tesaÑ
______________________________________________________________
1. ... pucchati, yadi ekattatÈya yadi vemattatÈya ... (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
37
upakÈrÈya saÑvattantÊti. TathÈ hi nesaÑ cattÈro cha aÔÔha ca m|lapadÈ
niddiÔÔhÈ. Itarassa pana nayadvayassa atthanayattayassa bh|miyÈ ÈlocanaÑ
tassa tattha samÈnayanaÒcÈti iminÈ kÈraÓena uddesakkamo veditabbo. Na hi
sakkÈ anoloketvÈ samÈnetunti.
EtaparamatÈ ca hÈrÈnaÑ ettakehi pakÈravisesehi atthanayattayasahitehi
suttassa attho niddhÈriyamÈno veneyyÈnaÑ alamanuttarÈya paÔhamÈya
bh|miyÈ samadhigamÈyÈti veditabbo. Dassanabh|misamanuppatti-atthÈ hi
nettippakaraÓadesanÈti. Atha vÈ etadantogadhattÈ sabbesaÑ suttassa
saÑvaÓÓanÈvisesÈnaÑ ettÈvatÈ hÈrÈnaÑ daÔÔhabbÈ. YattakÈ hi suttassa
saÑvaÓÓanÈvisesÈ, sabbe te netti-upadesÈyattÈti vuttovÈyamattho.
TathÈ hi ye keci suttassa saÑvaÓÓanÈpakÈrÈ niddisÊyanti. SeyyathidaÑ?
Suttassa samuÔÔhÈnaÑ vattabbaÑ, adhippÈyo vibhÈvetabbo, anekadhÈ
padattho saÑvaÓÓetabbo, vidhi anuvÈdo ca veditabbo, virodho
samÈdhÈtabbo, anusandhiyÈ1 anur|paÑ nigametabbanti. TathÈ suttassa
payojanaÑ piÓÉattho padattho anusandhi codanÈ parihÈro ca atthaÑ
vadantena vattabbÈti. TathÈ upogghÈÔapadaviggahapadatthacÈlanÈpaccupaÔÔhÈnÈni vattabbÈnÊti.
TathÈ tisso kathÈ ekanÈÄikÈ caturassÈ nisinnavattikÈ. Tattha PÈÄiÑ vatvÈ
ekekapadassa atthakathanaÑ ekanÈÄikÈ nÈma.
PaÔipakkhaÑ dassetvÈ paÔipakkhassa upamaÑ dassetvÈ sapakkhaÑ
dassetvÈ sapakkhassa upamaÑ dassetvÈ kathanaÑ caturassÈ nÈma.
VisabhÈgadhammavaseneva pariyosÈnaÑ gantvÈ puna
sabhÈgadhammavaseneva pariyosÈnagamanaÑ nisinnavattikÈ nÈma.
BhedakathÈya tatvakathÈya pariyÈyavacanehi ca suttaÑ
saÑvaÓÓetabbanti ca evamÈdayo. Tesampi ettheva avarodho, yasmÈ te idha
katipayahÈrasa~gahitÈti.
NayÈnaÑ pana yasmÈ ugghaÔitaÒÒu-Èdayo tayo eva veneyyÈ
saccÈbhisamayabhÈgino tadatthÈya ca atthanayadesanÈ, tasmÈ satipi
______________________________________________________________
1. Anusandhissa (Ka)
38
KhuddakanikÈya
saÑkilesavodÈnadhammÈnaÑ yathÈvuttam|lapadabhedato vaÉÉhetvÈ
vibhajitabbappakÈre tathÈ m|lapadÈni avaÉÉhetvÈ veneyyattayavaseneva
etaparamatÈ vuttÈ. Navasu navasu eva hi m|lapadesu sabbesaÑ
saÑkilesavodÈnadhammÈnaÑ antogadhabhÈvato na tÈni vaÉÉhetabbÈni
veneyyattayÈdhikÈrato na hÈpetabbÈnÊti nayÈnaÑ etaparamatÈ daÔÔhabbÈ.
KammÈnayÈnaÑ pana ÈlocanasamÈnayanato aÒÒassa pakÈrantarassa
asambhavato etaparamatÈ. HetvÈdÊti ettha Èdisaddena phalabh|miupanisÈsabhÈgavisabhÈgalakkhaÓanayÈdayo pariggahitÈ. Tesu het|ti
kÈraÓaÑ, yo dhammotipi vuccati, so pana paccayabhÈvena ekavidho.
KÈrako sampÈpakoti duvidho. Puna kÈrako ÒÈpako sampÈpakoti tividho.
Hetuhetu paccayahetu uttamahetu sÈdhÈraÓahet|ti catubbidho.
Paccayadhammo kusalo akusalo saddo ariyamaggoti paÒcavidho. TathÈ
sabhÈgahetu asabhÈgahetu ajjhattikahetu bÈhirahetu janakahetu
pariggÈhakahetu sÈdhÈraÓahetu asÈdhÈraÓahetu samanantarahetu
paramparahetu sahajÈtahetu asahajÈtahetu sÈsavahetu anÈsavahet|ti-ÈdinÈ
anekavidho cÈti veditabbo.
Phalampi paccayuppannabhÈvena ekavidhaÑ. Adhigantabbatopi
sampÈpakahetuvasena phalapariyÈyo labbhatÊti nibbattetabbaadhigantabbabhÈvato duvidhaÑ. ©Èpetabbanibbattetabbapattabbato
tividhaÑ. PaccayuppannavipÈkakiriyÈvacanatthanibbÈnavasena
paÒcavidhaÑ. SabhÈgahetunibbattaÑ asabhÈgahetunibbattanti
evamÈdivasena anekavidhaÒcÈti veditabbaÑ. TathÈ lokiyaÑ lokuttaranti.
Tattha lokuttaraÑ cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni. LokiyaphalaÑ duvidhaÑ kÈyikaÑ
mÈnasaÒca. Tattha kÈyikaÑ paÒcadvÈrikaÑ, avasiÔÔhaÑ mÈnasaÑ. YaÒca
tÈya tÈya suttadesanÈya sÈdhetabbaÑ, tadapi phalanti.
Bh|mÊpi sÈsavabh|mi anÈsavabh|mi sa~khatabh|mi asa~khatabh|mi
dassanabh|mi bhÈvanÈbh|mi puthujjanabh|mi sekkhabh|mi asekkhabh|mi
sÈvakabh|mi Paccekabuddhabh|mi SammÈsambuddhabh|mi jhÈnabh|mi
asamÈhitabh|mi paÔipajjamÈnabh|mi paÔipannabh|mi paÔhamÈbh|mi yÈva
catutthÊbh|mi kÈmÈvacarabh|mi yÈva lokuttarabh|mÊti bahuvidhÈ. Tattha
sÈsavabh|mi parittamahaggatÈ dhammÈ. AnÈsavabh|mi appamÈÓÈ dhammÈ.
Sa~khatabh|mi nibbÈnavajjÈ sabbe sabhÈvadhammÈ. Asa~khatabh|mi
Netti-aÔÔhakathÈ
39
appaccayÈ dhammÈ. Dassanabh|mi paÔhamamaggaphaladhammÈ.
BhÈvanÈbh|mi avasiÔÔhamaggaphaladhammÈ. Puthujjanabh|mi
hÊnamajjhimÈ dhammÈ. Sekkhabh|mi cattÈro ariyamaggadhammÈ heÔÔhimÈ
ca tayo phaladhammÈ. Asekkhabh|mi aggaphaladhammÈ.
SÈvakapaccekabuddhabuddhadhammÈ sÈvakÈdibh|miyo. JhÈnabh|mi
jhÈnadhammÈ. AsamÈhitabh|mi jhÈnavajjitÈ dhammÈ. PaÔipajjamÈnabh|mi
maggadhammÈ. PaÔipannabh|mi phaladhammÈ. PaÔhamÈdibh|miyo saha
phalena cattÈro maggÈ apariyÈpanno dhammÈ “paÔhamÈya bh|miyÈ
pattiyÈ”ti-Èdivacanato. KÈmÈvacarÈdibh|miyo kÈmÈvacarÈdidhammÈ. Ye ca
dhammÈ tesaÑ tesaÑ hÈranayÈnaÑ patiÔÔhÈnabhÈvena suttesu niddhÈrÊyanti,
tepi bh|miyoti viÒÒÈtabbÈ.
UpanisÈti balavakÈraÓaÑ, yo upanissayapaccayoti vuccati. YaÒca
sandhÈya sutte “dukkh|panisÈ saddhÈ saddh|panisaÑ sÊlan”ti yÈva
vimutt|panisaÑ vimuttiÒÈÓadassanan”ti vuttaÑ. Api ca upanisÈti tasmiÑ
tasmiÑ samaye siddhante hadayabh|taÑ abbhantaraÑ vuccati. IdhÈpi
nettihadayaÑ, yaÑ sammÈ pariggaÓhantÈ dhammakathikÈ tasmiÑ tasmiÑ
sutte Ègatadhammamukhena sabbahÈranayayojanÈya samatthÈ honti. KiÑ
panetaÑ nettihadayaÑ? YadidaÑ etasseva tettiÑsavidhassa
pakaraÓapadatthasoÄasassa aÔÔhavÊsatividhapaÔÔhÈnavibha~gasahitassa visayo
saha nimittavibhÈgena asa~karato vavatthito.
SeyyathidaÑ? DesanÈhÈrassa assÈdÈdayo visayo, tassa
assÈdÈdivibhÈvanalakkhaÓattÈ. Tassa assÈdo sukhaÑ somanassanti
evamÈdivibhÈgo, tassa nimittaÑ iÔÔhÈrammaÓÈdi, ayaÒca attho
desanÈhÈravicayahÈraniddesavaÓÓanÈyaÑ vitthÈrato pakÈsito eva. Sutte
Ègatadhammassa sabhÈgavisabhÈgadhammÈvaÔÔanavisayo ÈvaÔÔahÈro,
tadubhaya-ÈvaÔÔanalakkhaÓattÈ. Sutte ÈgatadhammÈnaÑ
paccanÊkadhammavisayo parivattanahÈro, paÔipakkhadhammaparivattanalakkhaÓattÈ. PadaÔÔhÈnaparikkhÈresu ÈsannakÈraÓaÑ
upanissayakÈraÓaÒca padaÔÔhÈnaÑ, hetu parikkhÈroti ayametesaÑ viseso.
SabhÈgavisabhÈgadhammÈ ca tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ
anuk|lapaÔik|ladhammÈ yathÈkkamaÑ veditabbÈ. YathÈ? SammÈdiÔÔhiyÈ
sammÈsa~kappo sabhÈgo, micchÈsa~kappo visabhÈgoti iminÈ nayena
sabbaÑ sabhÈgavisabhÈgato veditabbaÑ.
KhuddakanikÈya
40
LakkhaÓanti sabhÈvo. So hÈranayÈnaÑ niddese vibhÈvito eva.
YaÑ panetaÑ hetu-ÈdivisesavinimuttaÑ hÈranayÈnaÑ
yojanÈnibandhanaÑ, so nayo. YathÈha lakkhaÓahÈre “evaÑ ye dhammÈ
ekalakkhaÓÈ ( )1 kiccato ca lakkhaÓato ca sÈmaÒÒato cÈ”ti-Èdi. TathÈ
vicayena hÈrena vicinitvÈ yuttihÈrena yojetabbÈti. TathÈ sodhanahÈrÈdÊsu
suddho Èrambho hoti, so paÒho vissajjito bhavatÊti2 evamÈdi. EkattÈdayopi
nayÈ idha nayoti gahetabbÈ.
EvaÑ hetuphalÈdÊni upadhÈretvÈ nesaÑ vasena tattha tattha sutte
labbhamÈnapadatthaniddhÈraÓamukhena yathÈlakkhaÓaÑ ete hÈrÈ nayÈ ca
yojetabbÈ. Visesato pana padaÔÔhÈnaparikkhÈrÈ hetuvasena.
DesanÈvicayacatuby|hasamÈropanÈ hetuphalavasena. TathÈ
vevacanapaÒÒatti-otaraÓasodhanÈ phalavasenevÈti keci. Vibhatti
hetubh|mivasena. Parivatto visabhÈgavasena. ŒvaÔÔo
sabhÈgavisabhÈgavasena. LakkhaÓayutti-adhiÔÔhÈnÈ nayavasena yojetabbÈti.
EttÈvatÈ ca yaÑ vuttaÑ–
“SÈmaÒÒato visesena, padattho lakkhaÓaÑ kamo.
EttÈvatÈ ca hetvÈdÊ, veditabbÈ hi viÒÒunÈ”ti.
AyaÑ gÈthÈ vuttatthÈ hoti.
NiddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. PaÔiniddesavÈra
1. DesanÈhÈravibha~gavaÓÓanÈ
5. EvaÑ hÈrÈdayo sukhaggahaÓatthaÑ gÈthÈbandhavasena sar|pato
niddisitvÈ idÈni tesu hÈre tÈva paÔiniddesavasena vibhajituÑ “tattha katamo
desanÈhÈro”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha katamoti kathetukamyatÈpucchÈ.
DesanÈhÈroti pucchitabbadhammanidassanaÑ. KiÒcÈpi desanÈhÈro
niddesavÈre sar|pato dassito, paÔiniddesassa pana
______________________________________________________________
1. (Te kiccatova vuttÈ) (SÊ)
2. HotÊti (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
41
visayaÑ dassento “assÈdÈdÊnavatÈ”ti gÈthaÑ ekadesena paccÈmasati. AyaÑ
desanÈhÈro pubbÈparÈpekkhÈ. Tattha pubbÈpekkhatte “katamo
desanÈhÈro”ti vucchitvÈ “assÈdÈdÊnavatÈ”ti sar|pato dassitassa nigamanaÑ
hoti. ParÈpekkhatte pana “ayaÑ desanÈhÈro kiÑ desayatÊ”ti desanÈkiriyÈya
kattuniddeso hoti. Tena desanÈhÈrassa anvatthasaÒÒataÑ dasseti. DesayatÊti
saÑvaÓÓeti, vitthÈretÊti attho.
IdÈni anena desetabbadhamme sar|pato dassento “assÈdan”ti-ÈdimÈha,
taÑ pubbe vuttanayattÈ uttÈnameva. TasmÈ ito parampi avuttameva
vaÓÓayissÈma. “Kattha pana Ègate assÈdÈdike ayaÑ hÈro saÑvaÓÓetÊ”ti
anuyogaÑ manasikatvÈ desanÈhÈrena saÑvaÓÓetabbadhammaÑ dassento
“dhammaÑ vo bhikkhave desessÈmÊ”ti-ÈdikaÑ sabbapariyattidhammasa~gÈhakaÑ Bhagavato chachakkadesanaÑ ekadesena dasseti.
Tattha dhammanti ayaÑ dhamma-saddo pariyattisaccasamÈdhipaÒÒÈpakatipuÒÒÈpattiÒeyyÈdÊsu bah|su diÔÔhappayogo. TathÈ hi “idha
bhikkhu dhammaÑ pariyÈpuÓÈtÊ”ti-ÈdÊsu1 pariyattidhamme dissati.
“DiÔÔhadhammo pattadhammo”ti-ÈdÊsu2 sacce. “EvaÑdhammÈ te
Bhagavanto ahesun”ti-ÈdÊsu3 samÈdhimhi. “SaccaÑ dhammo dhiti cÈgo”ti
evamÈdÊsu4 paÒÒÈyaÑ. “JÈtidhammÈnaÑ bhikkhave sattÈnan”ti evamÈdÊsu5
pakatiyaÑ. “Dhammo have rakkhati dhammacÈrin”ti-ÈdÊsu6 puÒÒe. “CattÈro
pÈrÈjikÈ dhammÈ”ti evamÈdÊsu7 ÈpattiyaÑ. “KusalÈ dhammÈ akusalÈ”tiÈdÊsu8 Òeyye. Idha pana pariyattiyaÑ daÔÔhabboti9.
Voti pana ayaÑ vo-saddo “handa dÈni bhikkhave pavÈremi vo”ti10
ettha upayogatthe Ègato. “SannipatitÈnaÑ vo bhikkhave dvayaÑ
karaÓÊyan”ti-ÈdÊsu11 karaÓatthe. “Ye hi vo ariyÈ
parisuddhakÈyakammantÈ”ti-ÈdÊsu12 padap|raÓe. “ŒrocayÈmi vo
bhikkhave”ti-ÈdÊsu13 sampadÈnatthe. IdhÈpi sampadÈnatthe evÈti daÔÔhabbo.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 76 piÔÔhe.
2. DÊ 1. 102; Vi 3. 17 piÔÔhÈdÊsu. 3. DÊ 2. 7, 70 piÔÔhÈdÊsu.
4. Khu 5. 14, 61 piÔÔhesu. 5. DÊ 2. 245; Ma 1. 84 piÔÔhesu. 6. Khu 5. 218 piÔÔhÈdÊsu.
7. Vi 1. 150 piÔÔhe.
8. Abhi 1. 1 piÔÔhe.
9. Ma-®Ôha 1. 18; Abhi-®Ôha 1. 81; BuddhavaÑsa-®Ôha 15 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
10. SaÑ 1. 192 piÔÔhe.
11. Ma 1. 217 piÔÔhÈdÊsu.
12. Gavesitabbo.
13. AÑ 2. 495 piÔÔhÈdÊsu.
42
KhuddakanikÈya
BhikkhanasÊlatÈdiguÓayogena bhikkh|, bhinnakilesatÈdiguÓayogena vÈ.
Atha vÈ saÑsÈre bhayaÑ ikkhantÊti bhikkh|. Bhikkhaveti tesaÑ ÈlapanaÑ.
Tena te dhammassavane niyojento attano mukhÈbhimukhaÑ karoti.
DesessÈmÊti kathessÈmi. Tena nÈhaÑ dhammissaratÈya tumhe aÒÒaÑ kiÒci
kÈreyyÈmi1, anÈvaraÓaÒÈÓena sabbaÑ Òe yyadhammaÑ paccakkhakÈritÈya
pana dhammaÑ desessÈmÊti idÈni pavattiyamÈnaÑ dhammadesanaÑ
paÔijÈnÈti. ŒdikalyÈÓanti-ÈdÊsu Èdimhi kalyÈÓaÑ ÈdikalyÈÓaÑ,
ÈdikalyÈÓametassÈti vÈ ÈdikalyÈÓaÑ. Sesapadadvayepi eseva nayo. “Tattha
sÊlena ÈdikalyÈÓaÑ. SamÈdhinÈ majjhekalyÈÓaÑ. PaÒÒÈya
pariyosÈnakalyÈÓaÑ. BuddhasubuddhatÈya vÈ ÈdikalyÈÓaÑ.
DhammasudhammatÈya majjhekalyÈÓaÑ. SaÑghasuppaÔipattiyÈ
pariyosÈnakalyÈÓaÑ. Atha vÈ ugghaÔitaÒÒuvinayanena ÈdikalyÈÓaÑ.
VipaÒcitaÒÒuvinayanena majjhekalyÈÓaÑ. Neyyapuggalavinayanena
pariyosÈnakalyÈÓaÑ. Ayamevattho idhÈdhippeto.
AtthasampattiyÈ sÈtthaÑ. ByaÒcanasampattiyÈ sabyaÒjanaÑ.
Sa~kÈsanÈdicha-atthapadasamÈyogato vÈ sÈtthaÑ.
AkkharÈdichabyaÒjanapadasamÈyogato sabyaÒjanaÑ. Ayamevattho
idhÈdhippeto. UpanetabbÈbhÈvato ekantena paripuÓÓanti kevalaparipuÓÓaÑ.
ApanetabbÈbhÈvato parisuddhaÑ. SÊlÈdipaÒcadhammakkhandhapÈrip|riyÈ
vÈ paripuÓÓaÑ. CaturoghanittharaÓÈya pavattiyÈ lokÈmisanirapekkhatÈya ca
parisuddhaÑ. BrahmaÑ seÔÔhaÑ uttamaÑ, brahm|naÑ vÈ seÔÔhÈnaÑ
ariyÈnaÑ cariyaÑ sikkhattayasa~gahaÑ sÈsanaÑ brahmacariyaÑ
pakÈsayissÈmi paridÊpayissÈmÊti attho.
EvaÑ BhagavatÈ desito pakÈsito ca sÈsanadhammo yesaÑ assÈdÈdÊnaÑ
dassanavasena pavatto, te assÈdÈdayo desanÈhÈrassa visayabh|tÈ yattha
yattha pÈÔhe savisesaÑ vuttÈ, tato tato niddhÈretvÈ udÈharaÓavasena
idhÈnetvÈ dassetuÑ “tattha katamo assÈdo”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha kÈmanti
manÈpiyar|pÈdiÑ tebh|makadhammasa~khÈtaÑ vatthukÈmaÑ.
KÈmayamÈnassÈti icchantassa. Tassa cetaÑ samijjhatÊti tassa
kÈmayamÈnassa sattassa taÑ kÈmasa~khÈtaÑ vatthu samijjhati ce, sace so
taÑ labhatÊti vuttaÑ hoti. AddhÈ
______________________________________________________________
1. KÈressÈmi (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
43
pÊtimano hotÊti ekaÑsena tuÔÔhacitto hoti. LaddhÈti labhitvÈ. Maccoti satto.
YadicchatÊti yaÑ icchati. Ayamettha sa~khepo, vitthÈro pana niddese1
vuttanayena veditabbo. AyaÑ assÈdoti yÈyaÑ adhippÈyasamijjhanÈ
icchitalÈbhe pÊtimanato somanassaÑ, ayaÑ assÈdetabbato assÈdo.
Tassa ce kÈmayÈnassÈti tassa puggalassa kÈme icchamÈnassa, kÈmena
vÈ kÈyamÈnassa. ChandajÈtassÈti jÈtataÓhassa. Jantunoti sattassa. Te
kÈmÈparihÈyantÊti tevatthukÈmÈ kenaci antarÈyena vinassanti ce.
Sallaviddhova ruppatÊti atha ayomayÈdinÈ sallena viddho viya pÊÄiyatÊti
attho. AyaÑ ÈdÊnavoti yÈyaÑ kÈmÈnaÑ vipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈ
kÈmayÈnassa sattassa ruppanÈ domanassuppatti, ayaÑ ÈdÊnavo.
Yo kÈme parivajjetÊti yo bhikkhu yathÈvutte kÈme tattha chandarÈgassa
vikkhambhanena vÈ samucchindanena vÈ sabbabhÈgena vajjeti. YathÈ kiÑ?
Sappasseva padÈ siroti, yathÈ koci puriso jÊvitukÈmo kaÓhasappaÑ paÔipathe
passitvÈ attano pÈdena tassa siraÑ parivajjeti, SomaÑ -pa- samativattatÊti so
bhikkhu sabbaÑ lokaÑ visaritvÈ ÔhitattÈ loke visattikÈsa~khÈtaÑ imaÑ
taÓhaÑ satimÈ hutvÈ samatikkamatÊti. IdaÑ nissaraÓanti yadidaÑ
visattikÈsa~khÈtÈya taÓhÈya nibbÈnÈrammaÓena ariyamaggena
samativattanaÑ, idaÑ nissaraÓaÑ.
Khettanti kedÈrÈdikhettaÑ. Vatthunti gharavatthu-ÈdivatthuÑ.
HiraÒÒaÑ vÈti kahÈpaÓasa~khÈtaÑ suvaÓÓasa~khÈtaÒca hiraÒÒaÑ. VÈsaddo vikappanattho, so sabbapadesu yojetabbo. GavÈssanti gÈvo ca asse
cÈti gavÈssaÑ. DÈsaporisanti dÈse ca porise cÈti dÈsaporisaÑ. Thiyoti
itthiyo. Bandh|ti ÒÈtibandhavo. Puth| kÈmeti aÒÒepi vÈ manÈpiyar|pÈdike
bah| kÈmaguÓe. Yo naro anugijjhatÊti yo satto anu anu abhika~khati
patthetÊti attho. AyaÑ assÈdoti yadidaÑ khettÈdÊnaÑ anugijjhanaÑ, ayaÑ
assÈdeti vatthukÈme etenÈti assÈdo.
______________________________________________________________
1. Khu 7. 1 piÔÔhÈdÊsu.
44
KhuddakanikÈya
AbalÈ naÑ balÊyantÊti khettÈdibhede kÈme anuvijjhantaÑ taÑ puggalaÑ
kusalehi pahÈtabbattÈ abalasa~khÈtÈ kilesÈ balÊyanti abhibhavanti,
saddhÈbalÈdivirahena vÈ abalaÑ taÑ puggalaÑ abalÈ kilesÈ balÊyanti,
abalattÈ abhibhavantÊti attho. MaddantenaÑ parissayÈti enaÑ kÈmagiddhaÑ
kÈme pariyesantaÑ rakkhantaÒca sÊhÈdayo ca pÈkaÔaparissayÈ
kÈyaduccaritÈdayo ca apÈkaÔaparissayÈ maddanti. Tato naÑ -pa- dakanti
tato tehi pÈkaÔÈpÈkaÔaparissayehi abhibh|taÑ taÑ puggalaÑ jÈtiÈdidukkhaÑ samudde bhinnanÈvaÑ udakaÑ viya anveti anugacchatÊti attho.
AyaÑ ÈdÊnavoti yvÈyaÑ taÓhÈduccaritasaÑkilesahetuko jÈtiÈdidukkhÈnubandho, ayaÑ ÈdÊnavo.
TasmÈti yasmÈ kÈmagiddhassa vuttanayena dukkhÈnubandho vijjati,
tasmÈ. Jant|ti satto. SadÈ satoti pubbarattÈpararattaÑ jÈgarÊyÈnuyogena sato
hutvÈ. KÈmÈni parivajjayeti vikkhambhanavasena samucchedavasena ca
r|pÈdÊsu vatthukÈmesu sabbappakÈraÑ kilesakÈmaÑ anuppÈdento kÈmÈni
parivajjaye pajaheyya. Te pahÈya tare oghanti evaÑ te kÈme pahÈya
tappahÈnakara-ariyamaggeneva catubbidhampi oghaÑ tareyya, tarituÑ
sakkuÓeyyÈti attho. NÈvaÑ sitvÈva pÈrag|ti yathÈ puriso udakaggahaÓena
garubhÈraÑ nÈvaÑ udakaÑ bahi siÒcitvÈ lahukÈya nÈvÈya appakasireneva
pÈrag| bhaveyya, pÈraÑ gaccheyya, evameva attabhÈvanÈvaÑ
kiles|dakagarukaÑ siÒcitvÈ lahukena attabhÈvena pÈrag| bhaveyya, pÈraÑ
nibbÈnaÑ arahattappattiyÈ gaccheyya anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ
parinibbÈnenÈti attho. IdaÑ nissaraÓanti yaÑ kÈmappahÈnamukhena
caturodhaÑ taritvÈ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ nibbÈnaÑ, idaÑ
sabbasa~khatarissaraÓato nissaraÓanti.
Dhammoti dÈnÈdipuÒÒadhammo. Haveti nipÈtamattaÑ. Rakkhati
dhammacÈrinti yo taÑ dhammaÑ appamatto carati, taÑ dhammacÈriÑ
diÔÔhadhammikasamparÈyikabhedena duvidhatopi anatthato rakkhati pÈleti.
ChattaÑ mahantaÑ yatha vassakÈleti vassakÈle deve vassante yathÈ
mahantaÑ chattaÑ kusalena purisena dhÈritaÑ taÑ vassatemanato rakkhati.
Tattha yathÈ taÑ chattaÑ appamatto hutvÈ attÈnaÑ rakkhantaÑ chÈdentaÒca
vassÈdito rakkhati, evaÑ dhammopi attasammÈpaÓidhÈnena appamatto
hutvÈ dhammacariyÈya attÈnaÑ
Netti-aÔÔhakathÈ
45
rakkhantaÑyeva rakkhatÊti adhippÈyo. EsÈ -pa- cÈrÊti etena vuttamevatthaÑ
pÈkaÔataraÑ karoti, taÑ suviÒÒeyyameva. IdaÑ phalanti diÔÔhadhammikehi
samparÈyikehi ca anatthehi yadidaÑ dhammassa rakkhaÓaÑ vuttaÑ
rakkhÈvasÈnassa ca abbhudayassa nippÈdanaÑ, idaÑ nissaraÓaÑ anÈmasitvÈ
desanÈya nibbattetabbatÈya phalanti.
Sabbe dhammÈti sabbe sa~khatÈ dhammÈ. AnattÈti natthi etesaÑ attÈ
kÈrakavedakasabhÈvo, sayaÑ vÈ na attÈti anattÈti. ItÊti evaÑ. YadÈ paÒÒÈya
passatÊti yasmiÑ kÈle vipassanaÑ ussukkÈpento anattÈnupassanÈsa~khatÈya
paÒÒÈya passati. Atha nibbindati dukkheti atha anattÈnupassanÈya pubbe
eva aniccatÈdukkhatÈnaÑ suparidiÔÔhattÈ nibbidÈnupassanÈvasena
vipassanÈgocarabh|te paÒcakkhandhadukkhe nibbindati nibbedaÑ Èpajjati.
Esa maggo visuddhiyÈti yÈ vuttalakkhaÓÈ nibbidÈnupassanÈ
sabbakilesavisujjhanato visuddhisa~khÈtassa ariyamaggassa
accantavisuddhiyÈ vÈ amatadhÈtuyÈ maggo upÈyo. AyaÑ upÈyoti yadidaÑ
anattÈnupassanÈmukhena sabbasmiÑ vaÔÔasmiÑ nibbindanaÑ vuttaÑ, taÑ
visuddhiyÈ adhigamahetubhÈvato upÈyo.
“CakkhumÈ -pa- parivajjaye”ti imissÈ gÈthÈya ayaÑ sa~khepattho–
yathÈ cakkhumÈ puriso sarÊre vahante visamÈni bh|mippadesÈni caÓÉatÈya
vÈ visame hatthi-Èdayo parivajjeti, evaÑ loke sappaÒÒo puriso sappaÒÒatÈya
hitÈhitaÑ jÈnanto pÈpÈni lÈmakÈni duccaritÈni parivajjeyyÈti. AyaÑ ÈÓattÊti
yÈ ayaÑ “pÈpÈni parivajjetabbÈnÊ”ti DhammarÈjassa Bhagavato ÈÓÈ, ayaÑ
ÈÓattÊti.
EvaÑ visuÑ visuÑ suttesu ÈgatÈ phal|pÈyÈÓattiyo udÈharaÓabhÈvena
dassetvÈ idÈni tÈ ekato ÈgatÈ dassetuÑ “suÒÒato”ti gÈthamÈha.
Tattha suÒÒato lokaÑ avekkhassu, MogharÈjÈti ÈÓattÊti “MogharÈja
sabbampi sa~khÈralokaÑ avasavattitÈsallakkhaÓavasena vÈ
tucchabhÈvasamanupassanavasena vÈ suÒÒoti passÈ”ti idaÑ DhammarÈjassa
vacanaÑ vidhÈnabhÈvato ÈÓatti. SabbadÈ satikiriyÈya taÑsuÒÒatÈdassanaÑ
sampajjatÊti “yadÈ satoti upÈyo”ti vuttaÑ. AttÈnudiÔÔhiÑ |haccÈti
46
KhuddakanikÈya
vÊsativatthukaÑ sakkÈyadassanaÑ uddharitvÈ samucchinditvÈ. EvaÑ
maccutaro siyÈti. IdaÑ phalanti yaÑ evaÑ vuttena vidhinÈ maccutaraÓaÑ
maccuno visayÈtikkamanaÑ tassa yaÑ pubbabhÈgapaÔipadÈpaÔipajjanaÑ,
idaÑ desanÈya phalanti attho. YathÈ pana assÈdÈdayo sutte katthaci sar|pato
katthaci niddhÈretabbatÈya katthaci visuÑ visuÑ katthaci ekato dassitÈ, na
evaÑ phalÈdayo. PhalÈdayo pana sabbattha sutte gÈthÈsu vÈ ekato
dassetabbÈti imassa nayassa dassanatthaÑ visuÑ visuÑ udÈharitvÈpi puna
“suÒÒato lokan”ti-ÈdinÈ ekato udÈharaÓaÑ katanti daÔÔhabbaÑ.
6. EvaÑ assÈdÈdayo udÈharaÓavasena sar|pato dassetvÈ idÈni tattha
puggalavibhÈgena desanÈvibhÈgaÑ dassetuÑ “tattha BhagavÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha ugghaÔitaÑ ghaÔitamattaÑ uddiÔÔhamattaÑ yassa
niddesapaÔiniddesÈ na katÈ, taÑ jÈnÈtÊti ugghaÔitaÒÒ|. Uddesamattena
sappabhedaÑ savitthÈramatthaÑ paÔivijjhatÊti attho, ugghaÔitaÑ vÈ uccalitaÑ
uÔÔhapitanti attho, taÑ jÈnÈtÊti ugghaÔitaÒÒ|. Dhammo hi desiyamÈno
desakato desanÈbhÈjanaÑ sa~kamanto viya hoti, tamesa uccilitameva
jÈnÈtÊti attho, calitameva vÈ ugghaÔitaÑ. SassatÈdi-ÈkÈrassa hi veneyyÈnaÑ
Èsayassa BuddhÈveÓikÈ dhammadesanÈ ta~khaÓapatitÈ eva calanÈya hoti,
tato paramparÈnuvattiyÈ, tatthÈyaÑ ugghaÔite calitamatteyeva Èsaye
dhammaÑ jÈnÈti avabujjhatÊti ugghaÔitaÒÒ|, tassa ugghaÔitaÒÒussa
nissaraÓaÑ desayati, tattakeneva tassa atthasiddhito. VipaÒcitaÑ vitthÈritaÑ
niddiÔÔhaÑ jÈnÈtÊti vipaÒcitaÒÒ|, vipaÒcitaÑ vÈ mandaÑ saÓikaÑ dhammaÑ
jÈnÈtÊti vipaÒcitaÒÒ|, tassa vipaÒcitaÒÒussa ÈdÊnavaÒca nissaraÓaÒca
desayati, nÈtisa~khepavitthÈrÈya desanÈya tassa atthasiddhito. Netabbo
dhammassa paÔiniddisena atthaÑ pÈpetabboti neyyo, mudindriyatÈya vÈ
paÔilomaggahaÓato netabbo anunetabboti neyyo, tassa neyyassa assÈdaÑ
ÈdÊnavaÑ nissaraÓaÒca desayati, anavasesetvÈva desanena tassa
atthasiddhito. TatthÈyaÑ PÈÄi–
“Katamo ca puggalo ugghaÔitaÒÒ|? Yassa puggalassa saha
udÈhaÔavelÈya dhammÈbhisamayo hoti. AyaÑ vuccati puggalo
ugghaÔitaÒÒ|.
Netti-aÔÔhakathÈ
47
Katamo ca puggalo vipaÒcitaÒÒ|? Yassa puggalassa saÑkhittena
bhÈsitassa vitthÈrena atthe vibhajiyamÈne dhammÈbhisamayo hoti.
AyaÑ vuccati puggalo vipaÒcitaÒÒ|.
Katamo ca puggalo neyyo? Yassa puggalassa uddesato
paripucchato yonisomanasikaroto kalyÈÓamitte sevato bhajato
payirupÈsato evaÑ anupubbena dhammÈbhisamayo hoti. AyaÑ vuccati
puggalo neyyo”ti1.
Padaparamo panettha nettiyaÑ paÔivedhassa abhÈjananti na gahitoti
daÔÔhabbaÑ. Ettha ca assÈdo, ÈdÊnavo, nissaraÓaÑ, assÈdo ca ÈdÊnavo ca,
assÈdo ca nissaraÓaÒca, ÈdÊnavo ca nissaraÓaÒca, assÈdo ca ÈdÊnavo ca
nissaraÓaÒcÈti ete satta paÔÔhÈnanayÈ.
Tesu tatiyachaÔÔhasattamÈ veneyyattayavinayane samatthatÈya gahitÈ,
itare cattÈro na gahitÈ. Na hi kevalena assÈdena ÈdÊnavena tadubhayena vÈ
kathitena veneyyavinayanaÑ sambhavati, kilesÈnaÑ pahÈnÈvacanato.
PaÒcamopi ÈdÊnavÈvacanato nissaraÓassa anupÈyo eva. Na hi vimuttirasÈ
Bhagavato desanÈ vimuttiÑ tadupÈyaÒca anÈmasantÊ pavattati. TasmÈ ete
cattÈro nayÈ anuddhaÔÈ. Sace pana padaparamassa puggalassa vasena
pavattaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ tadubhayabhÈge ÔhitaÑ
desanaÑ suttekadesaÑ gÈthaÑ vÈ tÈdisaÑ etesaÑ nayÈnaÑ
udÈharaÓabhÈvena uddharati, evaÑ sati sattannampi nayÈnaÑ gahaÓaÑ
bhaveyya. VeneyyavinayanaÑ pana tesaÑ santÈne ariyamaggassa
uppÈdanaÑ. TaÑ yathÈvuttehi eva nayehi, nÈvasesehÊti itare idha na vuttÈ.
YasmÈ pana PeÔake2
“Tattha katamo assÈdo ca ÈdÊnavo ca?
YÈni karoti puriso, tÈni attani passati.
KalyÈÓakÈrÊ kalyÈÓaÑ, pÈpakÈrÊ ca pÈpakanti.
Tattha yaÑ kalyÈÓakÈrÊ kalyÈÓaÑ paccanubhoti, ayaÑ assÈdo. YaÑ
pÈpakÈrÊ pÈpaÑ paccanubhoti, ayaÑ ÈdÊnavo.
______________________________________________________________
1. Abhi 3. 147 piÔÔhe.
2. Khu 10. 199 piÔÔhe.
48
KhuddakanikÈya
AÔÔhime bhikkhave lokadhammÈ. Katame aÔÔha? LÈbhoti-Èdi1. Tattha
lÈbho yaso sukhaÑ pasaÑsÈ, ayaÑ assÈdo. AlÈbho ayaso dukkhaÑ nindÈ,
ayaÑ ÈdÊnavo.
Tattha katamo assÈdo ca nissaraÓaÒca?
Sukho vipÈko puÒÒÈnaÑ, adhippÈyo ca ijjhati.
KhippaÒca paramaÑ santiÑ, nibbÈnamadhigacchatÊti2.
AyaÑ assÈdo ca nissaraÓaÒca.
DvattiÑsimÈni bhikkhave mahÈpurisassa mahÈpurisalakkhaÓÈni, yehi
samannÈgatassa mahÈpurisassa dveva gatiyo bhavanti anaÒÒÈ -pavivaÔacchadoti sabbaÑ LakkhaÓasuttaÑ3, ayaÑ assÈdo ca nissaraÓaÒca.
Tattha katamo ÈdÊnavo ca nissaraÓaÒca?
BhÈrÈ have paÒcakkhandhÈ, bhÈrahÈro ca puggalo.
BhÈrÈdÈnaÑ dukhaÑ loke, bhÈranikkhepanaÑ sukhaÑ.
NikkhipitvÈ garuÑ bhÈraÑ, aÒÒaÑ bhÈraÑ anÈdiya.
Sam|laÑ taÓhamabbuyha, nicchÈto parinibbutoti4.
AyaÑ ÈdÊnavo ca nissaraÓaÒca.
Tattha katamo assÈdo ca ÈdÊnavo ca nissaraÓaÒca?
KÈmÈ hi citrÈ madhurÈ manoramÈ,
Virupar|pena mathenti cittaÑ.
TasmÈ ahaÑ pabbajitomhi rÈja,
ApaÓÓakaÑ sÈmaÒÒameva seyyoti5.
AyaÑ assÈdo ca ÈdÊnavo ca nissaraÓaÒcÈ”ti vuttaÑ. TasmÈ tepi nayÈ
idha niddhÈretvÈ veditabbÈ. PhalÈdÊsupi ayaÑ nayo labbhati eva. YasmÈ
PeÔake6 “tattha katamaÑ phalaÒca upÈyo ca? SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒoti
gÈthÈ7, idaÑ phalaÒca upÈyo ca.
______________________________________________________________
1. AÑ 3. 7 piÔÔhe.
2. Khu 10. 199 piÔÔhe.
3. DÊ 3. 117 piÔÔhe.
4. SaÑ 2. 22 piÔÔhe.
5. Ma 2. 261; Khu 2. 327; Khu 10. 200 piÔÔhÈdÊsu thokaÑ visadisaÑ.
6. Khu 10. 197 piÔÔhÈdÊsu.
7. SaÑ 1. 13 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
49
Tattha katamaÑ phalaÒca ÈÓatti ca?
Sace bhÈyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiyaÑ.
MÈkattha pÈpakaÑ kammaÑ, Èvi vÈ yadi vÈ rahoti1.
IdaÑ phalaÒca ÈÓatti ca.
Tattha katamo upÈyo ca ÈÓatti ca?
Kumbh|pamaÑ kÈyamimaÑ viditvÈ,
Nagar|pamaÑ cittamidaÑ ÔhapetvÈ.
Yodhetha mÈraÑ paÒÒÈvudhena,
JitaÒca rakkhe anivesano siyÈti2.
AyaÑ upÈyo ca ÈÓatti ca. EvaÑ phalÈdÊnaÑ dukavasenapi udÈharaÓaÑ
veditabbaÑ. Ettha ca yo nissaraÓadesanÈya vinetabbo, so ugghaÔitaÒÒ|tiÈdinÈ yathÈ desanÈvibhÈgena puggalavibhÈgasiddhi hoti, evaÑ
ugghaÔitaÒÒussa BhagavÈ nissaraÓaÑ desetÊti-ÈdinÈ puggalavibhÈgena
desanÈvibhÈgo sambhavatÊti so tathÈ dassito.
EvaÑ yesaÑ puggalÈnaÑ vasena desanÈvibhÈgo dassito, te puggale
paÔipadÈvibhÈgena vibhajitvÈ dassetuÑ “catasso paÔipadÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha paÔipadÈbhiÒÒÈkato vibhÈgo paÔipadÈkato hotÊti Èha “catasso
paÔipadÈ”ti. TÈ panetÈ ca samathavipassanÈpaÔipattivasena duvidhÈ honti.
KathaÑ? Samathapakkhe tÈva paÔhamasamannÈhÈrato paÔÔhÈya yÈva tassa
tassa jhÈnassa upacÈraÑ uppajjati, tÈva pavattÈ samathabhÈvanÈ “paÔipadÈ”ti
vuccati. UpacÈrato pana paÔÔhÈya yÈva appanÈ tÈva pavattÈ paÒÒÈ
“abhiÒÒÈ”ti vuccati.
SÈ panÈyaÑ paÔipadÈ ekaccassa dukkhÈ hoti
nÊvaraÓÈdipaccanÊkadhammasamudÈcÈragahaÓatÈya kicchÈ asukhasevanÈti
attho, ekaccassa tadabhÈvena sukhÈ. AbhiÒÒÈpi ekaccassa dandhÈ hoti
mandÈ asÊghappavatti, ekaccassa khippÈ amandÈ sÊghappavatti. TasmÈ yo
Èdito kilese vikkhambhento dukkhena sasa~khÈrena sappayogena kilamanto
vikkhambheti, tassa dukkhÈ paÔipadÈ hoti. Yo pana vikkhambhitakileso
______________________________________________________________
1. Khu 1. 137 piÔÔhe.
2. Khu 1. 18 piÔÔhe.
50
KhuddakanikÈya
appanÈparivÈsaÑ vasanto cirena a~gapÈtubhÈvaÑ pÈpuÓÈti, tassa
dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti. Yo khippaÑ a~gapÈtubhÈvaÑ pÈpuÓÈti, tassa
khippÈbhiÒÒÈ nÈma hoti. Yo kilese vikkhambhento sukhena akilamanto
vikkhambheti, tassa sukhÈ paÔipadÈ nÈma hoti.
VipassanÈpakkhe pana yo r|pÈr|pamukhena vipassanaÑ abhinivisanto
cattÈri mahÈbh|tÈni pariggahetvÈ upÈdÈr|paÑ pariggaÓhÈti ar|paÑ
pariggaÓhÈti, r|pÈr|paÑ pana pariggaÓhanto dukkhena kasirena kilamanto
pariggahetuÑ sakkoti, tassa dukkhÈ paÔipadÈ nÈma hoti.
Pariggahitar|pÈr|passa pana vipassanÈparivÈse maggapÈtubhÈvadandhatÈya
dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti. Yopi r|pÈr|paÑ pariggahetvÈ nÈmar|paÑ
vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthapite ca
nÈmar|pe vipassanÈparivÈsaÑ vasanto cirena maggaÑ uppÈdetuÑ sakkoti.
TassÈpi dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
Aparo nÈmar|pampi vavatthapetvÈ paccaye pariggaÓhanto dukkhena
kasirena kilamanto pariggaÓhÈti, paccaye ca pariggahetvÈ
vipassanÈparivÈsaÑ vasanto cirena maggaÑ uppÈdeti. Evampi dukkhÈ
paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
Aparo paccayepi pariggahetvÈ lakkhaÓÈni paÔivijjhanto dukkhena
kasirena kilamanto paÔivijjhati, paÔividdhalakkhaÓo ca vipassanÈparivÈsaÑ
vasanto cirena maggaÑ uppÈdeti. Evampi dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ
nÈma hoti.
Aparo lakkhaÓÈnipi paÔivijjhitvÈ vipassanÈÒÈÓe tikkhe s|re suppasanne
vahante uppannaÑ vipassanÈnikantiÑ pariyÈdiyamÈno dukkhena kasirena
kilamanto pariyÈdiyati, nikantiÒca pariyÈdiyitvÈ vipassanÈparivÈsaÑ vasanto
cirena maggaÑ uppÈdeti. Evampi dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti.
IminÈvupÈyena itarÈpi tisso paÔipadÈ veditabbÈ. VipassanÈpakkhikÈ eva
panettha catasso paÔipadÈ daÔÔhabbÈ.
CattÈro puggalÈti yathÈvuttapaÔipadÈvibhÈgena cattÈro
paÔipannakapuggalÈ. TaÑ pana paÔipadÈvibhÈgaÑ saddhiÑ hetupÈyaphalehi
dassetuÑ “taÓhÈcarito”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha caritanti cariyÈ, vuttÊti attho. TaÓhÈya nibbattitaÑ caritaÑ
etassÈti taÓhÈcarito, taÓhÈya vÈ pavattito carito
Netti-aÔÔhakathÈ
51
taÓhÈcarito, lobhajjhÈsayoti attho. DiÔÔhicaritoti etthÈpi eseva nayo. Mandoti
mandiyaÑ vuccati avijjÈ, tÈya samannÈgato mando, mohÈdhikoti attho.
SatindriyenÈti satiyÈ ÈdhipaccaÑ kurumÈnÈya. Satindriyameva hissa
visadaÑ hoti. YasmÈ taÓhÈcaritatÈya pubbabhÈge kosajjÈbhibhavena na
vÊriyaÑ balavaÑ hoti, mohÈdhikatÈya na paÒÒÈ balavatÊ. TadubhayenÈpi na
samÈdhi balavÈ hoti, tasmÈ “satindriyameva hissa visadaÑ hotÊ”ti vuttaÑ.
TenevÈha “satipaÔÔhÈnehi nissayehÊ”ti. TaÓhÈcaritatÈya cassa
kilesavikkhambhanaÑ na sukaranti dukkhÈ paÔipadÈ, avisadaÒÈÓatÈya
dandhÈbhiÒÒÈti pubbe vuttanayaÑ ÈnetvÈ yojetabbaÑ. NiyyÈtÊti
ariyamaggena vaÔÔadukkhato niggacchati.
Udatthoti uda-attho, uÄÈrapaÒÒoti attho. PaÒÒÈsahÈyapaÔilÈbhena cassa
samÈdhi tikkho hoti sampayuttesu ÈdhipaccaÑ pavatteti. TenevÈha
“samÈdhindriyenÈ”ti. VisadaÒÈÓattÈ “khippÈbhiÒÒÈyÈ”ti vuttaÑ.
SamÈdhipadhÈnattÈ jhÈnÈnaÑ jhÈnehi nissayehÊti ayaÑ viseso. SesaÑ
purimasadisameva. DiÔÔhicarito aniyyÈnikamaggampi niyyÈnikanti
maÒÒamÈno tattha ussÈhabahulattÈ vÊriyÈdhiko hoti. VÊriyÈdhikatÈyeva
cassa kilesavikkhambhanaÑ sukaranti sukhÈ paÔipadÈ, avisadaÒÈÓatÈya pana
dandhÈbhiÒÒÈti imamatthaÑ dasseti “diÔÔhicarito mando”ti-ÈdinÈ. SesaÑ
vuttanayameva.
SaccehÊti ariyasaccehi. AriyasaccÈni hi lokiyÈni pubbabhÈgaÒÈÓassa
sammasanaÔÔhÈnatÈya lokuttarÈni adhimuccanatÈya maggaÒÈÓassa
abhisamayaÔÔhÈnatÈya ca nissayÈni hontÊti. SesaÑ vuttanayameva. Ettha ca
diÔÔhicarito udattho ugghaÔitaÒÒ|. TaÓhÈcarito mando neyyo. Itare dvepi
vipaÒcitaÒÒ|ti evaÑ yena veneyyattayena pubbe desanÈvibhÈgo dassito,
tadeva veneyyattayaÑ iminÈ paÔipadÈvibhÈgena dassitanti daÔÔhabbaÑ.
IdÈni taÑ veneyyapuggalavibhÈgaÑ atthanayayojanÈya visayaÑ katvÈ
dassetuÑ “ubho taÓhÈcaritÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TaÓhÈya samÈdhipaÔipakkhattÈ
taÓhÈcarito visujjhamÈno samÈdhimukhena visujjhatÊti
52
KhuddakanikÈya
Èha “samathapubba~gamÈyÈ”ti. “SamathavipassanaÑ yuganaddhaÑ
bhÈvetÊ”ti1 vacanato pana sammÈdiÔÔhisahiteneva sammÈsamÈdhinÈ
niyyÈnaÑ, na sammÈsamÈdhinÈ evÈti Èha “samathapubba~gamÈya
vipassanÈyÈ”ti. “RÈgavirÈgÈ cetovimuttÊti arahattaphalasamÈdhÊ”ti
sa~gahesu vuttaÑ. Idha pana anÈgÈmiphalasamÈdhÊti vakkhati. So hi
samÈdhismiÑ parip|rakÈrÊti. Tattha raÒjanaÔÔhena rÈgo. So virajjati etÈyÈti
rÈgavirÈgÈ, tÈya rÈgavirÈgÈya, rÈgappahÈyikÈyÈti attho.
CetovimuttiyÈti cetoti cittaÑ, tadapadesena cettha samÈdhi vuccati
“yathÈ cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayan”ti2. PaÔippassaddhivasena paÔipakkhato
vimuccatÊti vimutti, tena vÈ vimutto, tato vimuccananti vÈ vimutti,
samÈdhiyeva. YathÈ hi lokiyakathÈyaÑ saÒÒÈ cittaÒca desanÈsÊsaÑ. YathÈha
“nÈnattakÈyÈ nÈnattasaÒÒino”ti3 “kiÑ citto tvaÑ bhikkh|”ti4 ca, evaÑ
lokuttarakathÈyaÑ paÒÒÈ samÈdhi ca. YathÈha “paÒcaÒÈÓiko
sammÈsamÈdhÊ”ti5 ca “samathavipassanaÑ yuganaddhaÑ bhÈvetÊ”ti1 ca.
Tesu idha rÈgassa ujuvipaccanÊkato samathapubba~gamatÈvacanato ca
cetoggahaÓena samÈdhi vutto. TathÈ vimuttivacanena. Tena vuttaÑ
“samÈdhiyevÈ”ti. Ceto ca taÑ6 vimutti cÈti cetovimutti. Atha vÈ
vuttappakÈrasseva cetaso paÔipakkhato vimutti vimokkhoti cetovimutti,
cetasi vÈ phalaviÒÒÈÓe vuttappakÈrÈva vimuttÊti cetovimutti, cetaso vÈ
phalaviÒÒÈÓassa paÔipakkhato vimutti vimokkho etasminti cetovimutti,
samÈdhiyeva. PaÒÒÈvimuttiyÈti etthÈpi ayaÑ nayo yathÈsambhavaÑ
yojetabbo.
DiÔÔhiyÈ savisaye paÒÒÈsadisÊ pavattÊti diÔÔhicarito visujjhamÈno
paÒÒÈmukhena7 visujjhatÊti Èha “ubho diÔÔhicaritÈ vipassanÈ”ti-Èdi.
AvijjÈvirÈgÈ paÒÒÈvimuttÊti arahattaphalapaÒÒÈ. SamathaggahaÓena
tappaÔipakkhato taÓhaÑ vipassanÈggahaÓena avijjaÒca niddhÈretvÈ
paÔhamanayassa bh|miÑ sakkÈ sukhena dassetunti Èha “ye samatha -pahÈtabbÈ”ti.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 475; Khu 9. 283, 288 piÔÔhÈdÊsu.
2. SaÑ 1. 13, 167 piÔÔhÈdÊsu.
3. DÊ 3. 209, 218, 241; AÑ 2. 427; AÑ 3. 201 piÔÔhÈdÊsu.
4. Vi 1. 72 piÔÔhÈdÊsu.
5. Abhi 2. 347 piÔÔhe.
6. So (?)
7. PaÒÒÈdhurena (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
53
Tattha samathapubba~gamÈ paÔipadÈti purimÈ dve paÔipadÈ, itarÈ
vipassanÈpubba~gamÈti daÔÔhabbÈ. HÈtabbÈti gametabbÈ, netabbÈti attho.
VipassanÈya aniccadukkhanattasaÒÒÈbhÈvato dukkhasaÒÒÈparivÈrattÈ ca
asubhasaÒÒÈya imÈ catasso saÒÒÈ dassitÈ honti. TappaÔipakkhena ca cattÈro
vipallÈsÈti sakalassa sÊhavikkÊÄitanayassa bh|miÑ sukhena sakkÈ dassetunti
Èha “ye vipassanÈ -pa- hÈtabbÈ”ti.
7. EvaÑ paÔipadÈvibhÈgena veneyyapuggalavibhÈgaÑ dassetvÈ idÈni
taÑ ÒÈÓavibhÈgena dassento yasmÈ Bhagavato desanÈ yÈvadeva
veneyyavinayanatthÈ, vinayanaÒca nesaÑ sutamayÈdÊnaÑ tissannaÑ
paÒÒÈnaÑ anukkamena nibbattanaÑ, yathÈ Bhagavato desanÈya
pavattibhÈvavibhÈvanaÒca hÈranayabyÈpÈro, tasmÈ imassa hÈrassa
samuÔÔhitappakÈraÑ tÈva pucchitvÈ yena puggalavibhÈgadassanena
desanÈbhÈjanaÑ vibhajitvÈ tattha desanÈyaÑ desanÈhÈraÑ niyojetukÈmo
taÑ dassetuÑ “svÈyaÑ hÈro kattha sambhavatÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha yassÈti yo so aÔÔhahi akkhaÓehi vimutto sotÈvadhÈnapariyosÈnÈhi
ca sampattÊhi samannÈgato yassa. SatthÈti
diÔÔhadhammikasamparÈyikaparamatthehi yathÈrahaÑ anusÈsanato satthÈ.
Dhammanti yathÈnusiÔÔhaÑ paÔipajjamÈne apÈyesu apatamÈne dhÈretÊti
dhammo, taÑ dhammaÑ. DesayatÊti sa~khepavitthÈranayehi bhÈsati katheti.
AÒÒataroti Bhagavato sÈvakesu aÒÒataro. GaruÔÔhÈnÊyoti
sÊlasutÈdiguÓavisesayogena garukaraÓÊyo. SabrahmacÈrÊti brahmaÑ vuccati
seÔÔhaÔÔhena sakalaÑ SatthusÈsanaÑ. SamaÑ saha vÈ brahmaÑ carati
paÔipajjatÊti sabrahmacÈrÊ. SaddhaÑ paÔilabhatÊti “SammÈsambuddho vata so
BhagavÈ yo evar|passa dhammassa desetÈ”ti TathÈgate, “svÈkkhÈto
vatÈyaÑ dhammo yo evaÑ ekantaparipuÓÓo ekantaparisuddho”ti-ÈdinÈ
dhamme ca saddhaÑ labhati uppÈdetÊti attho.
TatthÈti tasmiÑ yathÈsute yathÈpariyatte dhamme. VÊmaÑsÈti PÈÄiyÈ
PÈÄi-atthassa ca vÊmaÑsanapaÒÒÈ. SesaÑ tassÈ eva vevacanaÑ. SÈ hi
yathÈvuttavÊmaÑsane sa~kocaÑ anÈpajjitvÈ ussahanavasena ussÈhanÈ,
tulanavasena tulanÈ, upaparikkhaÓavasena upaparikkhÈti ca vuttÈ. Atha
KhuddakanikÈya
54
vÈ vÊmaÑsatÊti vÊmaÑsÈ, sÈ padapadatthavicÈraÓÈ paÒÒÈ. UssÈhanÈti
vÊriyena upatthambhitÈ dhammassa dhÈraÓaparicayasÈdhikÈ paÒÒÈ. TulanÈti
padena padantaraÑ, desanÈya vÈ desanantaraÑ1 tulayitvÈ2 saÑsanditvÈ
gahaÓapaÒÒÈ. UpaparikkhÈti mahÈpadese otÈretvÈ PÈÄiyÈ PÈÄi-atthassa ca
upaparikkhaÓapaÒÒÈ. AttahitaÑ parahitaÒca Èka~khantehi suyyatÊti sutaÑ,
kÈlavacanicchÈya abhÈvato, yathÈ duddhanti. KiÑ pana tanti? AdhikÈrato
sÈmatthiyato vÈ pariyattidhammoti viÒÒÈyati. Atha vÈ savanaÑ sutaÑ,
sotadvÈrÈnusÈrena pariyattidhammassa upadhÈraÓanti attho. Sutena hetunÈ
nibbattÈ sutamayÊ. PakÈrena jÈnÈtÊti paÒÒÈ. YÈ vÊmaÑsÈ, ayaÑ sutamayÊ
paÒÒÈti paccekampi yojetabbaÑ. TathÈti yathÈ sutamayÊ paÒÒÈ
vÊmaÑsÈdipariyÈyavatÊ vÊmaÑsÈdivibhÈgavatÊ ca, tathÈ cintÈmayÊ cÈti attho.
YathÈ vÈ sutamayÊ oramattikÈ anavaÔÔhitÈ ca, evaÑ cintÈmayÊ cÈti dasseti.
Sutena nissayenÈti sutena pariyattidhammena
pariyattidhammassavanena vÈ upanissayena, itthambh|talakkaÓe
karaÓavacanaÑ, yathÈvuttaÑ sutaÑ upanissÈyÈti attho. VÊmaÑsÈti-ÈdÊsu
“idaÑ sÊlaÑ, ayaÑ samÈdhi, ime r|pÈr|padhammÈ, ime paÒcakkhandhÈ”ti
tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvavÊmaÑsanabh|tÈ paÒÒÈ vÊmaÑsÈ.
TesaÑyeva dhammÈnaÑ vacanatthaÑ muÒcitvÈ sabhÈvasarasalakkhaÓassa
tulayitvÈ viya gahaÓapaÒÒÈ tulanÈ. TesaÑyeva dhammÈnaÑ salakkhaÓaÑ
avijahitvÈ aniccatÈdiruppanasappaccayÈdi-ÈkÈre ca takketvÈ vitakketvÈ ca
upaparikkhaÓapaÒÒÈ upaparikkhÈ. TathÈ upaparikkhite dhamme saviggahe
viya upaÔÔhahante evameteti nijjhÈnakkhame katvÈ cittena anu anu pekkhaÓÈ
manasÈnupekkhaÓÈ. Ettha ca yathÈ sutamayÊ paÒÒÈ yathÈsutassa dhammassa
dhÈraÓaparicayavasena pavattanato ussÈhajÈtÈ “ussÈhanÈ”ti vattabbataÑ
arahati, na evaÑ cintÈmayÊti idha “ussÈhanÈ”ti padaÑ na vuttaÑ. CintanaÑ
cintÈ, nijjhÈnanti attho. SesaÑ vuttanayameva.
ImÈhi dvÊhi paÒÒÈhÊti yathÈvuttÈhi dvÊhi paÒÒÈhi kÈraÓabh|tÈhi.
SutacintÈmayaÒÒÈÓesu hi patiÔÔhito vipassanaÑ ÈrabhatÊti. “ImÈsu dvÊsu
paÒÒÈs|”tipi paÔhanti. “Tehi jÈtÈsu uppannÈs|”ti vÈ
______________________________________________________________
1. DesanÈnantaraÑ (Ka)
2. TuletvÈ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
55
vacanaseso yojetabbo. ManasikÈrasampayuttassÈti
r|pÈr|papariggahÈdimanasikÈre yuttappayuttassa. YaÑ ÒÈÓaÑ uppajjatÊti
vuttanayena manasikÈrappayogena diÔÔhivisuddhika~khÈvitaraÓavisuddhimaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhipaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhÊnaÑ
sampÈdanena vipassanaÑ ussukkantassa yaÑ ÒÈÓadassanavisuddhisa~khÈtaÑ ariyamaggaÒÈÓaÑ uppajjati, ayaÑ bhÈvanÈmayÊ paÒÒÈti
sambandho. TaÑ pana dassanaÑ bhÈvanÈti duvidhanti Èha
“dassanabh|miyaÑ vÈ bhÈvanÈbh|miyaÑ vÈ”ti. Yadi dassananti vuccati,
kathaÑ tattha paÒÒÈ bhÈvanÈmayÊti? BhÈvanÈmayameva hi taÑ ÒÈÓaÑ,
paÔhamaÑ nibbÈnadassanato pana “dassanan”ti vuttanti saphalo
paÔhamamaggo dassanabh|mi. SesÈ sekkhÈsekkhadhammÈ bhÈvanÈbh|mi.
8. IdÈni imÈ tisso paÒÒÈ pariyÈyantarena dassetuÑ “paratoghosÈ”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha paratoti na attato, aÒÒato Satthuto sÈvakato vÈti attho.
GhosÈti tesaÑ desanÈghosato, desanÈpaccayÈti attho. Atha vÈ parato ghoso
etissÈti paratoghosÈ, yÈ paÒÒÈ, sÈ sutamayÊti yojetabbaÑ.
PaccattasamuÔÔhitÈti paccattaÑ tassa tassa attani sambh|tÈ.
YonisomanasikÈrÈti tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvapariggaÓhanÈdinÈ
yathÈvuttena upÈyena pavattamanasikÈrÈ. Parato ca ghosenÈti
paratoghosena hetubh|tena. SesaÑ vuttanayameva
IdÈni yadatthaÑ imÈ paÒÒÈ uddhaÔÈ, tameva veneyyapuggalavibhÈgaÑ
yojetvÈ dassetuÑ “yassÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha imÈ dveti gaÓanavasena vatvÈ
puna tÈ sutamayÊcintÈmayÊ cÈti sar|pato dasseti. AyaÑ ugghaÔitaÒÒ|ti ayaÑ
sutamayacintÈmayaÒÈÓehi Èsayapayogapabodhassa nipphÈditattÈ
uddesamatteneva jÈnanato “ugghaÔitaÒÒ|”ti vuccati. AyaÑ vipaÒcitaÒÒ|ti
cintÈmayaÓena Èsayassa aparikkhatattÈ uddesaniddesehi jÈnanato
vipaÒcitaÒÒ|. AyaÑ neyyoti sutamayaÒÈÓassÈpi abhÈvato niravasesaÑ
vitthÈradesanÈya netabbato neyyo.
9. EvaÑ desanÈpaÔipadÈÒÈÓavibhÈgehi desanÈbhÈjanaÑ veneyyattayaÑ
vibhajitvÈ idÈni tattha pavattitÈya Bhagavato dhammadesanÈya desanÈhÈraÑ
niddhÈretvÈ yojetuÑ “sÈyaÑ dhammadesanÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ.
56
KhuddakanikÈya
TatthasÈyanti sÈ ayaÑ. YÈ pubbe “dhammaÑ vo bhikkhave
desessÈmÊ”ti-ÈdinÈ1 paÔiniddesavÈrassa Èdito desanÈhÈrassa vasayabhÈvena
nikkhittÈ PÈÄi, tamevettha desanÈhÈraÑ niyojetuÑ “sÈyaÑ dhammadesanÈ”ti
paccÈmasati. KiÑ desayatÊti kathetukamyatÈvasena desanÈya piÓÉatthaÑ
pucchitvÈ taÑ gaÓanÈya paricchinditvÈ sÈmaÒÒato dasseti “cattÈri
saccÈnÊ”ti. SaccavinimuttÈ hi Bhagavato desanÈ natthÊti. TassÈ ca cattÈri
saccÈni piÓÔattho. PapattipavattakanivattitadupÈyavimuttassa neyyassa2
abhÈvato cattÈri aviparÊtabhÈvena saccÈnÊti daÔÔhabbaÑ. TÈni “dukkhaÑ
samudayaÑ nirodhaÑ maggan”ti sar|pato dasseti.
Tattha anekupaddavÈdhiÔÔhÈnabhÈvena kucchitattÈ
bÈlajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhÈvavirahena tucchattÈ ca
dukkhaÑ. AvasesapaccayasamavÈye dukkhassa upattikÈraÓattÈ samudayo.
SabbagatisuÒÒattÈ natthi ettha saÑsÈracÈrakasa~khÈto dukkharodho,
etasmiÑ vÈ adhigate saÑsÈracÈrakasa~khÈtassa dukkharodhassa abhÈvotipi
nirodho, anuppÈdanirodhapaccayattÈ vÈ. MÈrento gacchati, nibbÈnatthikehi
maggiyatÊti vÈ maggo. Tattha samudayena assÈdo, dukkhena ÈdÊnavo,
magganirodhehi nissaraÓaÑ. EvaÑ yasmiÑ sutte cattÈri saccÈni sar|pato
ÈgatÈni, tattha yathÈrutavasena. Yattha pana sutte cattÈri saccÈni sar|pato na
ÈgatÈni, tattha atthato cattÈri saccÈni uddharitvÈ tesaÑ vasena assÈdÈdayo
niddhÈretabbÈ. Yattha ca assÈdÈdayo sar|pato ÈgatÈ, tattha vattabbameva
natthi. Yattha pana na ÈgatÈ, tattha atthato uddharitvÈ tesaÑ vasena cattÈri
saccÈni niddhÈretabbÈni. Idha pana assÈdÈdayo udÈharaÓavasena sar|pato
dassitÈti tehi saccÈni niddhÈretuÑ “ÈdÊnavo cÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha “saÑkhittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ”ti3 vacanato taÓhÈvajjÈ
tebh|makadhammÈ dukkhasaccaÑ, te ca aniccÈdisabhÈvattÈ ÈdÊnavo,
phalaÒca desanÈya sÈdhetabbaÑ. Tattha yaÑ lokiyaÑ, taÑ sandhÈya vuttaÑ
“phalaÒca dukkhan”ti. AssÈdoti taÓhÈvipallÈsÈnampi icchitattÈ te sandhÈya
“assÈdo samudayo”ti vuttaÑ. Saha vipassanÈya ariyamaggo desanÈ
______________________________________________________________
1. Khu 10. 5 piÔÔhe.
3. DÊ 2. 243; Ma 1. 82; Ma 3. 292; Abhi 2. 105 piÔÔhÈdÊsu.
2. ©eyyassa (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
57
ca desanÈphalÈdhigamassa upÈyoti katvÈ “upÈyo ÈÓatti ca maggo”ti vuttaÑ.
NissaraÓapade cÈpi ariyamaggo niddhÈretabbo, na cÈyaÑ saccavibhÈgo
Èkuloti daÔÔhabbo. YathÈ hi Saccavibha~ge1 “taÓhÈ avasiÔÔhÈ kilesÈ avasiÔÔhÈ
akusalÈ dhammÈ sÈsavÈni kusalam|lÈni sÈsavÈ ca kusalÈ dhammÈ
samudayasaccabhÈvena vibhattÈ”ti tasmiÑ tasmiÑ naye taÑtaÑavasiÔÔhÈ
tebh|makadhammÈ dukkhasaccabhÈvena vibhattÈ, evamidhÈpi daÔÔhabbanti.
ImÈni cattÈri saccÈnÊti nigamanaÑ. IdaÑ dhammacakkanti yÈyaÑ
Bhagavato catusaccavasena sÈmukkaÑsikÈ dhammadesanÈ, idaÑ
dhammacakkaÑ.
IdÈni tassÈ dhammadesanÈya dhammacakkabhÈvaÑ
Saccavibha~gasuttavasena2 dassetuÑ “yathÈha BhagavÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha idaÑ dukkhanti idaÑ jÈti-ÈdivibhÈgaÑ sa~khepato
paÒcupÈdÈnakkhandhasa~gahaÑ taÓhÈvajjaÑ tebh|makadhammajÈtaÑ
dukkhassa adhiÔÔhÈnabhÈvena dukkhadukkhÈdibhÈvena ca dukkhaÑ
ariyasaccanti attho. Meti BhagavÈ attÈnaÑ niddisati. BÈrÈÓasiyanti
BÈrÈÓasÊnÈmakassa nagarassa avid|re. Paccekabuddha-isÊnaÑ ÈkÈsato
otaraÓaÔÔhÈnatÈya IsipatanaÑ. MigÈnaÑ tattha abhayassa dinnattÈ
MigadÈyanti ca laddhanÈme assame. Uttarati atikkamati, abhibhavatÊti vÈ
uttaraÑ, natthi etassa uttaranti anuttaraÑ. AnatisayaÑ appaÔibhÈgaÑ vÈ.
KiÒcÈpi Bhagavato dhammadesanÈ anekÈsu devamanussaparisÈsu
anekasatakkhattuÑ tesaÑ ariyasaccappaÔivedhasampÈdanavasena pavattitÈ,
tathÈpi sabbapaÔhamaÑ AÒÒÈsikoÓÉaÒÒa3ppamukhÈya aÔÔhÈrasaparimÈÓÈya
brahmakoÔiyÈ catusaccappaÔivedhavibhÈvanÊyÈ dhammadesanÈ, tassÈ
sÈtisayÈ dhammacakkasamaÒÒÈti “dhammacakkaÑ pavattitan”ti vuttaÑ.
Tattha satipaÔÔhÈnÈdidhammo eva pavattanaÔÔhena cakkanti
dhammacakkaÑ, cakkanti vÈ ÈÓÈ. Dhammato anapetattÈ dhammaÒca taÑ
cakkaÒcÈti dhammacakkaÑ. Dhammena ÒÈyena cakkantipi dhammacakkaÑ.
YathÈha “dhammaÒca pavatteti cakkaÒcÈti dhammacakkaÑ, cakkaÒca
pavatteti dhammaÒcÈti dhammacakkaÑ, dhammena pavattetÊti
dhammacakkan”ti-Èdi4. AppaÔivattiyanti DhammisÈrassa Bhagavato
SammÈsambuddhabhÈvato dhammacakkassa ca anuttarabhÈvato
appaÔisedhanÊyaÑ. Kena pana appaÔivattiyanti Èha “samaÓena vÈ”ti-Èdi.
Tattha samaÓenÈti pabbajjaÑ upagatena.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 114 piÔÔhe.
3. AÒÒÈkoÓÉaÒÒa... (SÊ), AÒÒÈtakoÓÉaÒÒa... (Ka)
2. Ma 3. 291 piÔÔhe.
4. Khu 9. 346, 348 piÔÔhesu.
KhuddakanikÈya
58
BrÈhmaÓenÈti jÈtibrÈhmaÓena. ParamatthasamaÓabrÈhmaÓÈnaÒhi
paÔilomanacittaÑyeva natthi. DevenÈti kÈmÈvacaradevena. KenacÊti yena
kenaci avasiÔÔhapÈrisajjena. EttÈvatÈ aÔÔhannampi parisÈnaÑ
anavasesapariyÈdÈnaÑ daÔÔhabbaÑ. Lokasminti sattaloke.
TatthÈti tissaÑ catusaccadhammadesanÈyaÑ. AparimÈÓÈ padÈ,
aparimÈÓÈ akkharÈti uppaÔipÈÔivacanaÑ yebhuyyena padasa~gahitÈni
akkharÈnÊti dassanatthaÑ. PadÈ akkharÈ byaÒjanÈti li~gavipallÈso katoti
daÔÔhabbaÑ. AtthassÈti catusaccasa~khÈtassa atthassa. Sa~kÈsanÈti
sa~kÈsitabbÈkÈro. Esa nayo sesesupi. AtthassÈti ca sambandhe
sÈmivacanaÑ. Itipidanti itÊti pakÈrattho, pi-saddo sampiÓÉanattho, iminÈpi
iminÈpi pakÈrena idaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ veditabbanti attho. Tena jÈtiÈdibhedena yathÈvuttassa dukkhasaccassa anekabhedataÑ taÑdÊpakÈnaÑ
akkharapadÈdÊnaÑ vuttappakÈraÑ aparimÈÓataÒca samattheti.
AyaÑ dukkhasamudayoti ayaÑ kÈmataÓhÈdibhedÈ taÓhÈvaÔÔassa
m|labh|tÈ yathÈvuttassa dukkhassa nibbattihetubhÈvato dukkhasamudayo.
AyaÑ dukkhanirodhoti ayaÑ sabbasa~khatanissaÔÈ asa~khatadhÈtu
yathÈvuttassa dukkhassa anuppÈdanirodhapaccayattÈ dukkhanirodho. AyaÑ
dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈti ayaÑ sammÈdiÔÔhi-Èdi-aÔÔha~gasam|ho
dukkhanirodhasa~khÈtaÑ nibbÈnaÑ gacchati ÈrammaÓavasena
tadabhimukhÊbh|tattÈ paÔipadÈ ca hoti dukkhanirodhappattiyÈti
dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ. Itipidanti padassa pana samudayasacce
aÔÔhasatataÓhÈvicaritehi, nirodhasacce madanimmadanÈdipariyÈyehi,
maggasacce sattattiÑsabodhipakkhiyadhammehi attho vibhajitvÈ veditabbo.
SesaÑ vuttanayameva.
EvaÑ “dvÈdasa padÈni suttan”ti gÈthÈya sakalassa sÈsanassa channaÑ
atthapadÈnaÑ channaÒca byaÒjanapadÈnaÑ vasena yÈ dvÈdasapadatÈ vuttÈ,
tameva “dhammaÑ vo bhikkhave desessÈmÊ”ti-ÈdinÈ desanÈhÈrassa
visayadassanavasena chachakkapariyÈyaÑ1 ekadesena uddisitvÈ
Dhammacakkappavattanasuttena2 tadatthassa
sa~gahitabhÈvadassanamukhena sabbassÈpi Bhagavato vacanassa
catusaccadesanÈbhÈvaÑ tadatthassa ca catusaccabhÈvaÑ vibhÈvento “idaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 3. 327 piÔÔhe.
2. SaÑ 3. 368; Vi 3. 14; Khu 9. 329 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
59
dukkhanti me bhikkhave BÈrÈÓasiyan”ti-ÈdinÈ Saccavibha~gasuttaÑ1
uddesato dassetvÈ “tattha aparimÈÓÈ padÈ”ti-ÈdinÈ byaÒjanatthapadÈni
vibhajanto dvÈdasapadabhÈvaÑ dÊpetvÈ idÈni tesaÑ
aÒÒamaÒÒavisayivisayabhÈvena sambandhabhÈvaÑ dassetuÑ “tattha
BhagavÈ akkharehi sa~kÈsetÊ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha padÈvayavaggahaÓamukhena padaggahaÓaÑ, gahite ca pade
padatthÈvabodho gahitapubbasa~ketassa hoti. Tattha ca
padÈvayavaggahaÓena viya padaggahaÓassa, padatthÈvayavaggahaÓenÈpi
padatthaggahaÓassa visesÈdhÈnaÑ jÈyatÊti Èha “akkharehi sa~kÈsetÊ”ti.
YasmÈ pana akkharehi saÑkhittena dÊpiyamÈno attho padapariyosÈne
vÈkyassa apariyositattÈ padeneva pakÈsito dÊpito hoti, tasmÈ “padehi
pakÈsetÊ”ti vuttaÑ. VÈkyapariyosÈne pana so attho vivarito vivaÔo kato
hotÊti vuttaÑ “byaÒjanehi vivaratÊ”ti. YasmÈ ca pakÈrehi vÈkyabhede kate
tadattho vibhatto nÈma hoti, tasmÈ “ÈkÈrehi vibhajatÊ”ti vuttaÑ. TathÈ
vÈkyÈvayavÈnaÑ paccekaÑ nibbacanavibhÈge kate so attho pÈkaÔo hotÊti
vuttaÑ “niruttÊhi uttÈnÊkarotÊ”ti. Katanibbacanehi vÈkyÈvayavehi
vitthÈravasena niravasesato desitehi2 veneyyÈnaÑ cittaparitosanaÑ
buddhinisÈnaÒca kataÑ hotÊti Èha “niddesehi paÒÒapetÊ”ti. Ettha ca
akkharehi eva sa~kÈsetÊti avadhÈraÓaÑ akatvÈ akkharehi sa~kÈsetiyevÈti
evaÑ avadhÈraÓaÑ daÔÔhabbaÑ. EvaÒhi sati atthapadÈnaÑ
nÈnÈvÈkyavisayatÈpi siddhÈ hoti. Tena ekÈnusandhike sutte chaÄeva
atthapadÈni, nÈnÈnusandhike pana anusandhimhi anusandhimhi cha cha
atthapadÈni niddhÈretabbÈni.
“Akkharehi ca padehi ca ugghaÔetÊ”ti-ÈdinÈ byaÒjanapadÈnaÑ
kiccasÈdhanaÑ dasseti. Veneyyattayavinayanameva hi tesaÑ byÈpÈro.
AÔÔhÈnabhÈvato pana saccappaÔivedhassa padaparamo na idha vutto.
NeyyaggahaÓeneva vÈ tassÈpi idha gahaÓaÑ sekkhaggahaÓena viya
kalyÈÓaputhujjanassÈti daÔÔhabbaÑ. AkkharehÊti-ÈdÊsu karaÓasÈdhane
karaÓavacanaÑ, na hetumhi. AkkharÈdÊni hi ugghaÔanÈdi-atthÈni, na
ugghaÔanÈdi-akkharÈdi-atthaÑ. YadatthÈ ca
______________________________________________________________
1. Ma 3. 291 piÔÔhe.
2. Desite (Ka)
60
KhuddakanikÈya
kiriyÈ so hetu, yathÈ “annena vasatÊ”ti. UgghaÔetÊti sotÈvadhÈnaÑ katvÈ
samÈhitacittÈnaÑ veneyyÈnaÑ sa~kÈsanavasena akkharehi visesaÑ Èdahanto
yathÈ padapariyosÈne ÈsayappaÔibodho hoti, tathÈ yathÈdhippetaÑ atthaÑ
sa~khepena katheti uddisatÊti attho. VipaÒcayatÊti yathÈ-uddiÔÔhaÑ atthaÑ
niddisati. VitthÈretÊti vitthÈraÑ karoti, vitthÈraÑ katvÈ Ècikkhati vÈ,
paÔiniddisatÊti attho. YasmÈ cettha ugghaÔetÊti uddisanaÑ adhippetaÑ.
Uddeso ca desanÈya Èdi, tasmÈ vuttaÑ “ugghaÔanÈ ÈdÊ”ti. TathÈ vipaÒcanaÑ
niddisanaÑ, vittharaÓaÑ paÔiniddisanaÑ, niddesapaÔiniddesÈ ca desanÈya
majjhapariyosÈnÈti. Tena vuttaÑ “vipaÒcanÈ majjhe, vitthÈraÓÈ
pariyosÈnan”ti.
EvaÑ “akkharehi sa~kÈsetÊ”ti-ÈdinÈ channaÑ byaÒjanapadÈnaÑ
byÈpÈraÑ dassetvÈ idÈni atthapadÈnaÑ byÈpÈraÑ dassetuÑ “soyaÑ
dhammavinayo”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha sÊlÈdidhammo eva pariyatti-atthabh|to
veneyyavinayanato dhammavinayo. UgghaÔÊyantoti uddisiyamÈno. TenÈti
ugghaÔitaÒÒ|vinayanena. VipaÒcÊyantoti niddisiyamÈno. VitthÈrÊyantoti
paÔiniddisiyamÈno.
10. EttÈvatÈ “dhammaÑ vo bhikkhave desessÈmÊ”ti uddiÔÔhÈya PÈÄiyÈ
tividhakalyÈÓataÑ dassetvÈ idÈni atthabyaÒjanasampattiÑ dassetuÑ “cha
padÈni attho”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ suviÒÒeyyaÑ. “TenÈha BhagavÈ”ti-ÈdinÈ
desanÈhÈrassa visayabhÈvena uddiÔÔhaÑ PÈÄiÑ nigamanavasena dasseti.
Lokuttaranti-Èdi “kevalaparipuÓÓaÑ parisuddhan”ti padÈnaÑ
atthavivaraÓaÑ. Tattha upaÔÔhitaÑ sabbavisesÈnanti sabbesaÑ
uttarimanussadhammasa~khÈtÈnaÑ visesÈnaÑ adhisÊlasikkhÈdivisesÈnaÑ vÈ
upatiÔÔhanaÔÔhÈnaÑ. “IdaÑ nesaÑ padakkantan”ti-ÈdÊnaÑ viya etassa
saddasiddhi veditabbÈ. “IdaÑ vuccati TathÈgatapadaÑitipÊ”ti-ÈdÊsu idaÑ
sikkhattayasa~gahaÑ sÈsanabrahmacariyaÑ TathÈgatagandhahatthino
paÔipattidesanÈgamanehi kilesagahanaÑ ottharitvÈ gatamaggotipi. Tena
gocarabhÈvanÈsevanÈhi nisevitaÑ bhajitantipi. Tassa
mahÈvajiraÒÈÓasabbaÒÒutaÒÒÈÓadantehi ÈraÒjitaÑ tebh|makadhammÈnaÑ
ÈraÒjanaÔÔhÈnantipi vuccatÊti attho. Ato cetanti yato TathÈgatapadÈdibhÈvena
vuccati, ato aneneva kÈraÓena brahmuno sabbasattuttamassa Bhagavato,
brahmaÑ vÈ sabbaseÔÔhaÑ cariyanti paÒÒÈyati
Netti-aÔÔhakathÈ
61
yÈvadeva manussehi suppakÈsitattÈ yathÈvuttappakÈrehi ÒÈyati. TenÈha
BhagavÈti yathÈvuttatthaÑ PÈÄiÑ nigamanavasena dasseti.
AnupÈdÈparinibbÈnatthatÈya Bhagavato desanÈya yÈvadeva
ariyamaggasampÈpanattho desanÈhÈroti dassetuÑ “kesaÑ ayaÑ
dhammadesanÈ”ti pucchitvÈ “yogÊnan”ti Èha.
CatusaccakammaÔÔhÈnabhÈvanÈya yuttappayuttÈti yogino. Te hi imaÑ
desanÈhÈraÑ payojentÊti. IdaÑ vacanaÑ DesanÈhÈravibha~gassa
yathÈnusandhinÈ sammÈ ÔhapitabhÈvaÑ dassetuÑ pakaraÓaÑ sa~gÈyantehi
Ôhapitanti daÔÔhabbaÑ. TathÈ hi vuttaÑ “tenÈha ÈyasmÈ MahÈkaccÈyano”ti.
Niyuttoti PÈÄito assÈdÈdipadatthe niddhÈretvÈ yojitoti attho.
DesanÈhÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
2. VicayahÈravibha~gavaÓÓanÈ
11. Tattha katamo vicayo hÈroti-Èdi VicayahÈravibha~go. TatthÈyaÑ
apubbapadavaÓÓanÈ–kiÑ vicinatÊti ettha “vicinatÊ”ti etena vicayasaddasa
kattuniddesataÑ dasseti. Kinti panatthassa hÈrassa visayo pucchitoti taÑ
tassa visayaÑ dassetuÑ “padaÑ vicinatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha padaÑ
vicinatÊti-Èdito paÔÔhÈya yÈva nigamanÈ suttassa sabbaÑ padaÑ vicinati.
AyaÒca vicayo duvidho saddato atthato ca. Tesu “idaÑ nÈmapadaÑ, idaÑ
ÈkhyÈtapadaÑ, idaÑ upasaggapadaÑ, idaÑ nipÈtapadaÑ, idaÑ itthili~gaÑ,
idaÑ purisali~gaÑ, idaÑ napuÑsakali~gaÑ, idaÑ atÊtakÈlaÑ, idaÑ
anÈgatakÈlaÑ, idaÑ vattamÈnakÈlaÑ, idaÑ kattusÈdhanaÑ, idaÑ
karaÓasÈdhanaÑ, idaÑ kammasÈdhanaÑ, idaÑ adhikaraÓasÈdhanaÑ, idaÑ
paccattavacanaÑ, idaÑ upayogavacanaÑ, yÈva idaÑ bhummavacanaÑ,
idaÑ ekavacanaÑ, idaÑ anekavacanan”ti evamÈdivibhÈgavacanaÑ, ayaÑ
saddato padavicayo. So panÈyaÑ padavicayo
aviparÊtasabhÈvaniruttisallakkhaÓeneva sampajjatÊti daÔÔhabbaÑ. Atthato
pana vicayo tena tena padena vattabba-atthasaÑvaÓÓanÈ. Sace pana padaÑ
pucchÈdivasena pavattaÑ, tassa tadatthassa ca pucchÈdibhÈvo vicetabboti
imamatthaÑ dassento “paÒhaÑ vicinatÊ”ti-ÈdimÈha.
62
KhuddakanikÈya
YasmÈ ca sabbo desanÈhÈro vicayahÈrassa visayo suttassa vicayoti
katvÈ, tasmÈ vuttaÑ “assÈdaÑ vicinatÊ”ti-Èdi. YasmÈ pana anugÊtÊti ettha
anur|pÈ gÊti anugÊtÊti ayampi attho icchito, tasmÈ viciyamÈnassa
suttapadassa anur|pato suttantarapadÈnipi atthuddhÈravasena vÈ
paduddhÈravasena vÈ ÈnetvÈ vicetabbÈnÊti dassento “sabbe nava suttante
vicinatÊ”ti Èha. Nava suttanteti suttageyyÈdike nava sutte, yathÈsambhavatoti
adhippÈyo. AyaÑ vicayahÈrassa padatthaniddeso.
EvaÑ niddesavÈre vicayahÈro sa~khepato niddiÔÔhoti taÑ vibhÈgena
niddisitvÈ paÔiniddesavasena vibhajanto yasmÈ padavicayo suttassa
anupadaÑ pavattetabbatÈya atibhÈriko na sukaro cÈti taÑ anÈmasitvÈ
paÒhavissajjanavicaye tÈva dassento “yathÈ kiÑ bhave”ti-ÈdimÈha. Tattha
yathÈ kiÑ bhaveti yena pakÈrena so vicayo pavattetabbo, taÑ pakÈrajÈtaÑ
kiÑ bhave, kÊdisaÑ bhaveyyÈti attho. “YathÈ kiÑ bhaveyyÈ”tipi pÈÔho. Puna
yathÈti nipÈtamattaÑ. ŒyasmÈti piyavacanaÑ. Ajitoti BÈvarÊbrÈhmaÓassa
paricÈrakabh|tÈnaÑ soÄasannaÑ aÒÒataro. PÈrÈyaneti pÈraÑ vuccati
nibbÈnaÑ, tassa adhigam|pÈyadesanattÈ kiÒcÈpi sabbaÑ Bhagavato
vacanaÑ “pÈrÈyanan”ti vattabbataÑ arahati, sa~gÊtikÈrehi pana
vatthugÈthÈnugÊtigÈthÈdÊhi saddhiÑ AjitasuttÈdÊnaÑ1 soÄasannaÑ suttÈnaÑ
idaÑ nÈmaÑ katanti tesaÒÒeva pÈrÈyanasamaÒÒÈti Èha “pÈrÈyane”ti. Keci
“pÈrÈyaniko”ti paÔhanti. Te kira tÈpasapabbajj|pagamanato pubbe
pÈrÈyanaÑ adhÊyantÈ vicariÑsu. TasmÈ ayampi pÈrÈyanaÑ vattetÊti
pÈrÈyanikoti vutto. PucchatÊti kasmÈ vuttaÑ, nanu pucchÈnibbattattÈ atÊtÈti?
SaccametaÑ, pucchanÈkÈraÑ pana buddhiyaÑ viparivattamÈnaÑ katvÈ
evamÈha.
PucchÈ ca nÈmesÈ adiÔÔhajotanÈpucchÈ diÔÔhasaÑsandanÈ
vimaticchedanÈ anumatipucchÈ kathetukamyatÈpucchÈ ekaÑsabyÈkaraÓÊyÈ
vibhajjabyÈkaraÓÊyÈ paÔipucchÈbyÈkaraÓÊyÈ ÔhapanÊyÈ dhammÈdhiÔÔhÈnÈ
sattÈdhiÔÔhÈnÈti anekavidhÈ. TasmÈ “kimayaÑ pucchÈ adiÔÔhajotanÈ”ti-ÈdinÈ
yathÈsambhavaÑ pucchÈ vicetabbÈ. YathÈ cettha pucchÈvibhÈgo, evaÑ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 24 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
63
vissajjanavibhÈgopi vissajjanavicaye yathÈsambhavaÑ vattabbo.
PucchÈsabhÈgena hi vissajjananti. Idha pana vimaticchedanaÑ
sattÈdhiÔÔhÈnaÑ pucchaÑ udÈharitvÈ tattha vicayanÈkÈraÑ dassetuÑ
“kenassu nivuto loko”ti-ÈdimÈha.
Tattha kenÈti kattari karaÓavacanaÑ. S|ti nipÈtamattaÑ, s|ti vÈ
saÑsaye nipÈto, tenassa paÒhassa vimaticchedanapucchÈbhÈvaÑ dasseti.
Nivutoti paÔicchÈdito. Lokoti sattaloko. IccÈyasmÈ Ajitoti
sa~gÊtikÈrakavacanaÑ. NappakÈsatÊti na paÒÒÈyati. KissÈbhilepanaÑ br|sÊti
kiÑ assa lokassa abhilepanaÑ vadasi. “KiÑ svÈbhilepanan”tipi pÈÔho, tassa
kiÑ su abhilepananti padavibhÈgo.
PadÈnÊti pajjati etehi atthoti padÈni, vÈkyÈni. PucchitÈnÊti
pucchÈbhÈvena vuttÈnÊti attho. Eko paÒhoti yadipi cattÈri padÈni
pucchanavasena vuttÈni, ÒÈtuÑ icchito pana attho eko evÈti “eko paÒho”ti
vuttaÑ. Tattha kÈraÓamÈya “ekavatthupariggahÈ”ti. IdaÑ vuttaÑ hoti–
kiÒcÈpi nivÈraÓa-appakÈsana-abhilepanamahÈbhayasa~khÈtÈ pucchÈya
gahitÈ cattÈro ete attho, te panekaÑ lokaÑ patiguÓabh|tÈ, loko
padhÈnabhÈvena gahitoti tabbasena ekovÈyaÑ paÒhoti. TenevÈha
“lokÈdhiÔÔhÈnan”ti-Èdi. Ko pana so lokoti? Œha “loko tividho”ti-Èdi.
Tattha rÈgÈdikilesabahulatÈya kÈmÈvacarasattÈ kilesaloko.
JhÈnÈbhiÒÒÈparibuddhiyÈ r|pÈvacarasattÈ bhavaloko.
ŒneÒjasamÈdhibahulatÈya visadindriyattÈ ar|pÈvacarasattÈ indriyaloko.
Atha vÈ kilissanaÑ kileso, vipÈkadukkhanti attho. TasmÈ dukkhabahulatÈya
apÈyesu sattÈ kilesaloko. TadaÒÒe sattÈ sampattibhavabhÈvato bhÈvaloko.
Tattha ye vimuttiparipÈcakehi indriyehi samannÈgatÈ sattÈ, so indriyalokoti
veditabbaÑ. PariyÈpannadhammavasena lokasamaÒÒÈti ariyapuggalÈ idha
na sa~gayhanti.
AvijjÈya nivuto lokoti catura~gasamannÈgatena andhakÈrena viya
rathaghaÔÈdidhammasabhÈvappaÔicchÈdanalakkhaÓÈya avijjÈya nivuto
64
KhuddakanikÈya
paÔicchÈdito loko. VivicchÈti vicikicchÈhetu. “VivicchÈmacchariyan”ti
sa~gahe vuttaÑ. PamÈdÈti pamÈdahetu. JappÈbhilepananti jappÈ taÓhÈ assa
lokassa makkaÔÈlepo viya makkaÔassa abhilepanaÑ silesoti br|mi.
Dukkhanti jÈti-ÈdikaÑ vaÔÔadukkhanti ayaÑ padattho. SesaÑ PÈÄiyÈ eva
viÒÒÈyati. ImÈni cattÈri padÈni pucchÈgÈthÈyaÑ vuttÈni “imehÊ”ti
vissajjanagÈthÈyaÑ vuttehi imehi cat|hi padehi vissajjitÈni. Kathanti Èha
“paÔhaman”ti-ÈdiÑ. Tena yathÈkkamaÑ pucchÈvissajjanÈni veditabbÈnÊti
dasseti.
IdÈni taÑ yathÈkkamaÑ pucchaÑ vissajjanaÒca sar|pato dassetuÑ
gÈthÈya ca atthaÑ vivarituÑ “kenass|”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha “nÊvaraÓehÊ”ti
padena vuttamevatthaÑ pÈkaÔaÑ katvÈ dassetuÑ “avijjÈnÊvaraÓÈ hi sabbe
sattÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Ettha ca “yathÈhÈ”ti-ÈdinÈ suttantaradassanena imasmiÑ
paÒhavissajjanavicaye anugÊtivicayaÑ dassetÊti daÔÔhabbaÑ. Tattha
pariyÈyatoti kÈraÓato. NÊvaraÓasa~khÈtÈnaÑ kÈmacchandÈdÊnampi
kÈraÓabhÈvato paÔicchÈdanabhÈvato ca ekaÑyeva nÊvaraÓaÑ vadÈmi, na
pana aÒÒesaÑ nÊvaraÓasabhÈvÈnaÑ abhÈvÈti attho. YathÈ ca avijjÈya sati
nÊvaraÓÈnaÑ bhÈvo, evaÑ avijjÈya asati na santi nÊvaraÓÈnÊti dassetuÑ
“sabbaso”ti-Èdi vuttaÑ.
TenÈti “avijjÈya nivuto loko”ti padena. PaÔhamassa padassÈti “kenassu
nivuto loko”ti padassa. YuttÈti yojitÈ, anur|pÈti vÈ attho. Etena
pucchÈnur|patÈ vissajjanassa dassitÈti pubbÈparavicayo vuttoti veditabbaÑ.
“Yo puggalo nÊvaraÓehi nivuto”ti-ÈdinÈ vivicchÈpamÈdÈnaÑ avijjÈya
paccayabhÈvaÑ dasseti. Nivuto eva hi nappakÈsati. VivicchÈti vicikicchÈ.
TenevÈha “vivicchÈ nÈma vuccati vicikicchÈ”ti. TatrÈyaÑ padasiddhi–
yathÈ micchÈdiÔÔhisammÈdiÔÔhiyo “niccaÑ aniccan”ti-ÈdinÈ
ekaÑsaggÈhabhÈvena pavattanti, na evamayaÑ. AyaÑ pana
anekaÑsaggÈhabhÈvato “niccaÑ nu kho aniccaÑ nu kho”ti-ÈdinÈ vividhaÑ
viruddhaÑ vÈ icchati esatÊti vivicchÈti. “So vicikicchanto”ti-ÈdinÈ
appakÈsanassa vivicchÈpamÈdÈnaÑ kÈraÓabhÈvaÑ vivarati. Sukke dhamme
na uppÈdiyatÊti na samÈdÈya vattati. NappakÈsantÊti te attano santÈne
anuppÈdiyamÈnÈ kusalÈ dhammÈ taÑ puggalaÑ
Netti-aÔÔhakathÈ
65
pakÈsaÑ loke abhiÒÒÈtaÑ na karontÊti attho. AbhilimpatÊti makkaÔÈlepo
viya makkaÔaÑ dÈrusilÈdÊsu purisaÑ r|pÈdivisaye allÊyÈpetÊti attho.
ŒsattibahulassÈti Èsa~gabahulassa. EvaÑ abhijappÈti karitvÈti evaÑ
pariyuÔÔhÈnaÔÔhÈyinÊti iminÈ kÈraÓena. TatthÈti tÈya taÓhÈya. Loko abhilitto
silesena makkhito viya hotÊti attho.
BhÈyati etasmÈti bhayaÑ. MahantaÑ bhayaÑ mahabbhayaÑ. TenevÈha
“dukkhamassa mahabbhayan”ti. DukkhaÑ domanassanti dukkhameva
vibhattanti sabbaÑ dukkhaÑ vibhajitvÈ dassetuÑ “tisso dukkhatÈ”ti-Èdi
vuttaÑ. Odhasoti1 kadÈci att|pakkamam|lÈya kadÈci par|pakkamam|lÈyÈtiÈdinÈ vibhÈgena dukkhadukkhatÈya muccanakÈ visesena r|pÈvacarÈ. TatÈti
odhaso kadÈci karahacÊti evaÑ ÈkaÉÉhati. VipariÓÈmadukkhatÈya
muccanakÈ upekkhÈsamÈpattibahulÈ visesena ar|pÈvacarasattÈ. AppÈbÈdhÈti
padaÑ2 dukkhadukkhatÈya muccanassa kÈraÓavacanaÑ. DÊghÈyukÈti
vipariÓÈmadukkhatÈya. Ar|padevÈ hi loke visesato dÊghÈyukÈti. IdaÒca
muccanamaccantikaÑ. YasmÈ ca dukkhÈ vedanÈpi sa~khatattÈ
aniccatÈdisa~khÈradukkhasabhÈvÈ eva, tasmÈ yato muccanamaccantikaÑ,
taÑ anavasesapariyÈdÈnavasena sa~gaÓhitvÈ dassetuÑ “sa~khÈradukkhatÈya
panÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha upÈdiyatÊti upÈdi, vipÈkakkhandhÈ kaÔattÈ ca r|paÑ. UpÈdissa
sesaÑ upÈdisesaÑ, taÑ natthi etissÈti anupÈdisesÈ, nibbÈnadhÈtu, tÈya
anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ, itthambh|talakkhaÓe cÈyaÑ karaÓaniddeso.
NibbÈnadhÈt|ti ca nibbÈyanamattaÑ. TasmÈti yasmÈ sakalalokabyÈpinÊ
sabbasa~gÈhinÊ ca sa~khÈradukkhatÈ, tasmÈ. LokassÈti sambandhe
sÈmivacanaÑ. Tena “dukkhamassÈ”ti padassa atthaÑ dasseti. Evamettha
lokassa nÊvaraÓÈdÊni ajÈnantena, samayantaraparicayena vÈ tattha
saÑsayapakkhandena ekaÑseneva byÈkÈtabbattÈ sattÈdhiÔÔhÈnÈ pucchÈ katÈ,
sÈ ca ajÈnanassa, saÑsayassa vÈ nÊvaraÓÈdivisayatÈya catubbidhÈ. PÈÄiyaÑ
pana nÊvaraÓÈdÊnaÑ loko ÈdhÈrabhÈvena gÈthÈyaÑ vuttoti eko paÒhoti
dassitanti. Ayamettha pucchÈvicayo. Vissajjanavicayopi adiÔÔhajotinÊ
vissajjanÈ vimaticchedinÊ cÈti-ÈdinÈ pucchÈvicaye vuttanayÈnusÈrena
veditabbo.
______________________________________________________________
1. Omisoti (SÊ)
2. AppÈbÈdhÈti idaÑ (SÊ)
66
KhuddakanikÈya
EvaÑ ekÈdhÈraÑ pucchaÑ dassetvÈ idÈni anekÈdhÈraÑ dassetuÑ
“savanti sabbadhÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha savantÊti sandanti. SabbadhÊti
sabbesu r|pÈdÊsu Èyatanesu. SotÈti taÓhÈdisotÈ. KiÑ nivÈraÓanti tesaÑ kiÑ
ÈvaraÓaÑ kÈ rakkhÈ. SaÑvaraÑ br|hÊti taÑ nesaÑ nÊvaraÓasa~khÈtaÑ
saÑvaraÑ kathehi. Kena sotÈ pidhÊyareti kena dhammena taÓhÈdisotÈ
vidhiyyanti1 pacchijjantÊti ayamettha padattho. SesaÑ PÈÄivaseneva Èvi
bhavissati.
Te dve paÒhÈti yadipi imissÈ gÈthÈya pucchÈvasena pavattÈya cattÈri
padÈni cattÈri vÈkyÈni. ©ÈtuÑ icchitassa pana atthassa duvidhattÈ te dve
paÒhÈ. KasmÈti ce? “Imehi bahvÈdhivacanena pucchitÈ”ti Èha. TatthÈyaÑ
sa~khepattho–ime etÈya gÈthÈya gahitÈ atthÈ yasmÈ bah|ni adhikicca
pavattavacanena pucchitÈ, tasmÈ te dve paÒhÈti. Ekato upari bah|ti hi
sÈsanavohÈro, tameva pucchÈya duvidhatthavisayataÑ vivarituÑ “evan”tiÈdi vuttaÑ. Tassattho–yÈhi ÒÈtibyasanÈdisa~khÈtÈhi pÈÓavadhÈdÊhi eva vÈ
duggatihetubh|tÈhi ÈpadÈhi samaÑ saha, sabbathÈ vÈ ayaÑ loko Èpanno
ajjhotthaÔo. TaÑnimittehi dasahi kilesavatth|hi saÑkiliÔÔho ca, tassa taÑ
ÈpannÈkÈraÑ saÑkiliÔÔhÈkÈraÒca buddhiyaÑ katvÈ Èha “evaÑ samÈpannassa
evaÑ saÑkiliÔÔhassÈ”ti. VodÈyati sujjhati etenÈti vodÈnaÑ,
samathavipassanÈ. VuÔÔhÈti etena nimittato pavattato cÈti vuÔÔhÈnaÑ,
ariyamaggo.
AsamÈhitassÈti nÈnÈrammaÓesu vikkhittacittassa. SavantÊti pavattanti.
AbhijjhÈti-Èdi asamÈdhÈnahetudassanaÑ. TenevÈha “evaÑ asamÈhitassÈ”ti.
“YathÈha BhagavÈ”ti-ÈdinÈ idhÈpi anugÊtivicayaÑ dasseti. SotÈnaÑ
savanaÑ yebhuyyena anurodhavasenevÈti Èha “savati manÈpikesu r|pes|”ti.
Ettha ca cakkhÈdayo sotÈnaÑ dvÈrabhÈvena pavattamÈnÈ upacÈravasena
sayaÑ savantÈ viya vuttÈ. ItÊti evaÑ. SabbÈti sabbasmÈ. SabbathÈti
sabbappakÈrena. IdaÑ vodÈnanti idaÑ “pariyuÔÔhÈnavighÈtan”ti vuttaÑ
pariyuÔÔhÈnappahÈnaÑ vodÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. Pithiyanti (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
67
VissajjanagÈthÈya sati tesaÑ nivÈraÓanti vipassanÈsampayuttÈ sati
kusalÈkusalÈnaÑ dhammÈnaÑ gatiyo samanvesamÈnÈ tesaÑ sotÈnaÑ
nivÈraÓanti. SotÈnaÑ saÑvaraÑ br|mÊti tameva satiÑ sotÈnaÑ saÑvaraÑ
br|mi. PaÒÒÈyete pidhÊyareti r|pÈdÊsu aniccatÈdipaÔivedhasÈdhikÈya
maggapaÒÒÈya ete sotÈ sabbaso vidhiyyanti, uppajjituÑ appadÈnavasena
samucchijjantÊti attho.
NÈviÒchatÊti abhijjhÈdippavattidvÈrabhÈvena cittasantÈnaÑ, puggalaÑ
vÈ nÈkaÉÉhati. AnusayappahÈnaÑ idha pidhÈnaÑ adhippetanti Èha “paÒÒÈya
anusayÈ pahÊyantÊ”ti. YasmÈ anusayanimittaÑ pariyuÔÔhÈnaÑ anusayÈbhÈve
na hotÊti Èha “anusayes|”ti-Èdi. IdÈni tamevatthaÑ upamÈya vibhÈvento
“taÑ yathÈ khandhavantassÈ”ti-ÈdimÈha. EtthÈpi sotÈnaÑ
nivÈraÓasa~khÈtaÑ saÑvaraÑ pidhÈnaÒca ajÈnantena tattha vÈ saÑsayitena
ekaÑsikattÈ dhammÈdhiÔÔhÈnÈ pucchÈ katÈti idha pucchÈvicayo
vuttanayeneva vissajjanavicayo ca veditabbo.
Ettha ca yena adhippÈyena “kenassu nivuto loko”ti gÈthÈya1 satipi
nivÈraÓÈdÊnaÑ catunnaÑ pucchitabbabhÈve eko paÒhoti vuttaÑ. Tena tÈva
sotÈnaÑyeva saÑvaro pidhÈnaÒca pucchitanti sote ekatthavasena gahetvÈ
pucchÈya ekÈdhiÔÔhÈnabhÈvato eko paÒhoti vattabbaÑ siyÈ. SotÈnaÑ vÈ
bahubhÈvato bah|ti yattakÈ sotÈ, tattakÈ paÒhÈti. Yena pana adhippÈyena
“savanti sabbadhi sotÈ”ti gÈthÈyaÑ2 sote anÈmasitvÈ saÑvarapidhÈnÈnaÑ
vasena “dve paÒhÈ”ti vuttaÑ. Tena paÔhamagÈthÈyaÑ satipi nivÈraÓÈdÊnaÑ
lokÈdhÈrabhÈve lokaÑ anÈmasitvÈ nivÈraÓÈdÊnaÑ vibhÈgena cattÈro
paÒhÈtipi vattabbanti ayaÑ nayo dassitoti daÔÔhabbaÑ.
IdÈni yasmÈ pucchanto na kevalaÑ pubbe attanÈ racitaniyÈmeneva
pucchati, atha kho desanÈkÈle vuttadhammassa anusandhiÑ gahetvÈpi
pucchati, tasmÈ tassa anusandhiÑ pucchÈya vicetabbÈkÈraÑ dassento “yÈni
sotÈnÊ”ti gÈthÈya anantaraÑ “paÒÒÈ ceva sati cÈ”ti gÈthamÈha. TassÈyaÑ
sa~khepattho–yÈyaÑ BhagavatÈ vuttÈ paÒÒÈ, yÈ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 24; Khu 10. 60 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 29; Khu 10. 61 piÔÔhÈdÊsu.
68
KhuddakanikÈya
ca sati yaÒca tadavasesaÑ nÈmar|paÑ, etaÑ sabbampi kattha nirujjhati,
etaÑ me puÔÔho pabr|hÊti.
VissajjanagÈthÈyaÑ panassa yasmÈ paÒÒÈsatiyo nÈmeneva sa~gahaÑ
gacchanti, tasmÈ tÈ visuÑ na vuttÈ. AyaÒcettha sa~khepattho–yaÑ maÑ
tvaÑ Ajita etaÑ paÒhaÑ apucchi “katthetaÑ uparujjhatÊ”ti
anantaragÈthÈyaÑ1, yattha taÑ asesaÑ uparujjhati, taÑ te vadÈmi. Tassa
tassa hi viÒÒÈÓassa nirodhena saheva apubbaÑ acarimaÑ etthetaÑ
uparujjhati, ettheva viÒÒÈÓassa nirodhena nirujjhati, etaÑ viÒÒÈÓanirodhaÑ
tassa nirodho nÈtivattatÊti vuttaÑ hotÊti2. AyaÑ paÒhe3 anusandhiÑ
pucchatÊti anantaragÈthÈyaÑ sotÈnaÑ pariyuÔÔhÈnÈnusayappahÈnakiccena
saddhiÑ sati paÒÒÈ ca vuttÈ, taÑ sutvÈ tappahÈne paÒÒÈsatÊsu tiÔÔhantÊsu
tÈsaÑ sannissayena nÈmar|pena bhavitabbaÑ, tathÈ ca sati vaÔÔati eva.
Kattha nu kho imÈsaÑ sanissayÈnaÑ paÒÒÈsatÊnaÑ asesanirodhoti iminÈ
adhippÈyena ayaÑ pucchÈ katÈti Èha “AyaÑ paÒhe -pa- dhÈtun”ti. Tattha
anusandhÊyati desanÈ etÈyÈti anusandhi.
YÈya paÔipadÈya anupÈdisesaÑ nibbÈnadhÈtuÑ adhigacchanti, taÑ
catusaccakammaÔÔhÈnabhÈvanÈsa~khÈtaÑ paÔipadaÑ saha visayena
dassetuÑ “tÊÓi ca saccÈnÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha sa~khatÈnÊti samecca
sambh|ya paccayehi katÈnÊti sa~khatÈni. NirodhadhammÈnÊti
nirujjhanasabhÈvÈni. DukkhaÑ samudayo maggoti tesaÑ sar|padassanaÑ.
Nirodho pana kathanti Èha “nirodho asa~khato”ti. So hi kenaci paccayena
na sa~khatoti asa~khato. Saha visayena pahÈtabbapahÈyakasabhÈvesu
ariyasaccesu pahÈyakavibhÈgamukhena pahÈtabbavibhÈgaÑ dassetuÑ
“tattha samudayo”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha avijjÈvasesÈti dassanamaggena pahÊnÈvasesÈ avijjÈti attho.
AyaÒca sesa-saddo kÈmacchando byÈpÈdo mÈno uddhaccanti etthÈpi
yojetabbo. YathÈ hi avijjÈ, evaÑ etepi dhammÈ apÈyagamanÊyasabhÈvÈ
paÔhamamaggena pahÊyanti evÈti. “AvijjÈniravasesÈ”tipi pÈÔho, etthÈpi
yathÈvuttesu kÈmacchandÈdipadesupi niravasesa-saddo
______________________________________________________________
1. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 32; Khu 10. 14, 61 piÔÔhÈdÊsu.
2. DÊ-®Ôha 1. 325 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
3. PaÒho (SÊ, Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
69
yojetabbo. SÈvasesaÒhi purimamaggadvayena kÈmacchandÈdayo pahÊyanti,
itarehi pana niravasesanti. TedhÈtuke imÈni dasa saÑyojanÈnÊti ettha
tedhÈtuketi saÑyojanÈnaÑ visayadassanaÑ. Tattha hi tÈni saÑyojanavasena
pavattanti.
12. AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ adhiÔÔhÈyÈti taÑ pahÈyakaÑ patvÈ.
YaÑ panÈti ettha yanti hetu-atthe nipÈto. IdaÑ khaye ÒÈÓanti yena ÒÈÓena
hetubh|tena “khÊÓÈ me jÈtÊ”ti attano jÈtiyÈ khÊÓabhÈvaÑ jÈnÈti, idaÑ evaÑ
paccavekkhaÓassa nimittabh|taÑ arahattaphalaÒÈÓaÑ khaye ÒÈÓaÑ nÈma.
NÈparaÑ itthattÈyÈti pajÈnÈtÊti etthÈpi yanti ÈnetabbaÑ “yaÑ nÈparaÑ
itthattÈyÈti pajÈnÈtÊ”ti. IdaÑ anuppÈde ÒÈÓanti idhÈpi pubbe vuttanayeneva
arahattaphalaÒÈÓavasena attho yojetabbo. AÔÔhasÈliniyaÑ1 pana “khaye
ÒÈÓaÑ kilesakkhayakare ariyamagge ÒaÓanti vuttaÑ. AnuppÈde ÒÈÓaÑ
paÔisandhivasena anuppÈdabh|te taÑtaÑmaggavajjhakilesÈnaÑ
anuppÈdapariyosÈne uppanne ariyaphale ÒÈÓan”ti vuttaÑ. Idha pana
ubhayampi arahattaphalaÒÈÓavaseneva vibhattaÑ. TenevÈha “imÈni dve
ÒÈÓÈni aÒÒÈtÈvindriyan”ti, “ÈrammaÓasa~ketena dve nÈmÈni labbhantÊ”ti
ca.
AÒÒindriyaÑ heÔÔhimesu tÊsu phalesu, uparimesu ca tÊsu maggesu
uppattiyÈ punappunaÑ uppannamÈnampi anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ viya
paÔhamaphaluppattiyÈ aggaphaluppattiyÈ anuppÈdanirodhena nirujjhatÊti Èha
“yaÒca anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyan”ti-Èdi. Etena pahÈtabbadhammÈ viya
dassanabhÈvanÈhi aggaphaluppattiyÈ tadavasesaphaladhammÈpi
anuppÈdanirodhena nirujjhanti. Ko pana vÈdo tebh|makadhammÈnanti
dasseti, ekÈ paÒÒÈ aÒÒÈtÈvindriyattÈ. Yadi ekÈ, kathaÑ dvidhÈ vuttÈti Èha
“api cÈ”ti-Èdi. ŒrammaÓasa~ketenÈti khaye anuppÈdeti imÈya
ÈrammaÓasamaÒÒÈya. SÈ pajÈnanaÔÔhena paÒÒÈti yÈ pubbe sotÈnaÑ
pidhÈnakiccÈ vuttÈ paÒÒÈ, sÈ pajÈnanasabhÈvena paÒÒÈ. ItarÈ pana
yathÈdiÔÔhaÑ yathÈgahitaÑ ÈrammaÓaÑ apilÈpanaÔÔhena ogÈhanaÔÔhena
satÊti.
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 96 piÔÔhe.
70
KhuddakanikÈya
13. EvaÑ “paÒÒÈ ceva sati cÈ”ti padassa atthaÑ vivaritvÈ idÈni
“nÈmar|pan”ti padassa atthaÑ vivaranto “tattha ye paÒcupÈdÈnakkhandhÈ,
idaÑ nÈmar|pan”ti Èha. NÈmar|paÒca vibhÈgena dassento
sukhaggahaÓatthaÑ pÈkaÔanÈmar|pameva vibhÈvetuÑ “tattha ye”tiÈdimÈha. TaggahaÓeneva hi sahacaraÓÈdinÈ tadaÒÒe cittacetasikÈ
r|padhammÈ ca gahitÈ hontÊti. NÈmaggahaÓena cettha khandhattayameva
gahitanti “nÈmar|paÑ viÒÒÈÓasampayuttan”ti vuttaÑ. TaÑ pana r|paÑ
sampayuttanti? NayidaÑ sampayuttapaccayavasena vuttaÑ. Pacurajanassa
pana avibhÈgena gahaÓÊyasabhÈvaÑ sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ.
GÈthÈya anupÈdisesÈ nibbÈnadhÈtu pucchitÈti taÑ
caturiddhipÈdamukhena ariyamaggÈdhigamena pattabbanti dassento
iddhipÈdabhÈvanÈm|labh|tÈni indriyÈni satipaÒÒÈhi niddhÈretuÑ “tattha
sati ca paÒÒÈ ca cattÈri indriyÈnÊ”ti Èha. KusalÈkusalÈnaÑ dhammÈnaÑ
gatiyo samanvesamÈnÈ sati sijjhantÊ ekantena samÈdhiÑ nipphÈdeti.
SatiggahaÓena cettha pariyuÔÔhÈnappahÈnaÑ idhÈdhippetanti Èha “sati dve
indriyÈni, satindriyaÒca samÈdhindriyaÒcÈ”ti. TathÈ
anusayasamugghÈtavidhÈyinÊ paÒÒÈ sijjhamÈnÈ na vinÈ
catubbidhasammappadhÈnavÊriyaÑ sijjhatÊti vuttaÑ “paÒÒÈ dve indriyÈni
paÒÒindriyaÒca vÊriyindriyaÒcÈ”ti.
YÈ imesu cat|su indriyes|ti imesu sati-ÈdÊsu cat|su indriyesu
nissayapaccayatÈya adhiÔÔhÈnabh|tesu taÑsahajÈtÈ eva yÈ saddahanÈ. “Imehi
cat|hi indriyehÊ”tipi PÈÄi, tassÈ imehi cat|hi indriyehi sampayuttÈti
vacanaseso, ÈrammaÓe abhippasÈdalakkhaÓÈ saddhÈ kattukÈmatÈsabhÈvassa
chandassa visesapaccayo hotÊti Èha “yÈ saddhÈdhipateyyÈ cittekaggatÈ,
ayaÑ chandasamÈdhÊ”ti. SamÈhite citteti vipassanÈsamÈdhinÈ samÈhite
citte. IdaÑ pahÈnanti vikkhambhanappahÈnasÈdhako samÈdhi pahÈnanti
vutto pajahati etenÈti katvÈ. “PadhÈnan”tipi pÈÔho, aggoti attho. TathÈ hi
“samÈdhi ekodÊ”ti vuccati.
“AssÈsapassÈsÈ”ti-ÈdinÈ kÈyavacÊcittasa~khÈrasÊsena taÑsamuÔÔhÈpakÈ
vÊriyasa~khÈrÈva gahitÈ. Tehi yÈva bhÈvanÈnipphatti tÈva ekarasena
saraÓato sa~kappetabbato ca “sarasa~kappÈ”ti vuttÈ
Netti-aÔÔhakathÈ
71
“evaÑ me bhÈvanÈ hot|”ti yathÈ icchitÈ, tathÈ pavattiyÈ hetubhÈvato.
Tadubhayanti chandasamÈdhisa~khÈtaÒca padhÈnasa~khÈrasa~khÈtaÒca
vÊriyanti taÑ ubhayaÑ. Ubhayameva hi upacÈravasena aÒÒaÑ viya katvÈ
“chandasamÈdhippadhÈnasa~khÈrasamannÈgataÑ iddhipÈdan”ti vuttaÑ.
Abhinnampi hi upacÈravasena bhinnaÑ viya katvÈ voharanti, yathÈ
“silÈputtakassa sarÊran”ti.
Tattha ijjhatÊti iddhi, samijjhati nipphajjatÊti attho. Ijjhanti vÈ tÈya sattÈ
iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iddhi, pajjati etenÈti pÈdo, paÔhamena
atthena iddhi eva pÈdo iddhipÈdo, iddhikoÔÔhÈsoti attho. Dutiyena atthena
iddhiyÈ pÈdo patiÔÔhÈ adhigam|pÈyoti iddhipÈdo. Tena hi
upar|parivisesasa~khÈtaÑ iddhiÑ pajjanti pÈpuÓanti. Vivekanissitanti
tada~gavivekanissitaÑ samucchedavivekanissitaÑ nissaraÓavivekanissitaÒca
iddhipÈdaÑ bhÈvetÊti attho. TathÈ hi ayaÑ iddhipÈdabhÈvanÈnayutto yogÊ
vipassanÈkkhaÓe kiccato tada~gavivekanissitaÑ ajjhÈsayato
nissaraÓavivekanissitaÑ. MaggakkhaÓe pana kiccato
samucchedavivekanissitaÑ ÈrammaÓato nissaraÓavivekanissitaÑ
iddhipÈdaÑ bhÈvetÊti. Esa nayo virÈganissitanti-ÈdÊsu.
VivekattÈ1 eva hi virÈgÈdayo, kevalaÒcettha vossaggo duvidho
pariccÈgavossaggo ca pakkhandanavossaggo cÈti. Tattha pariccÈgavossaggo
vipassanÈkkhaÓe tada~gavasena, maggakkhaÓe samucchedavasena
kilesappahÈnaÑ. Pakkhandanavossaggo vipassanÈkkhaÓe tanninnabhÈvena,
maggakkhaÓe ÈrammaÓakaraÓavasena nibbÈnapakkhandanaÑ.
Tadubhayampi imasmiÑ lokiyalokuttaramissake atthasaÑvaÓÓanÈnaye
yujjati. TathÈ hi ayaÑ paÔhamiddhipÈdo yathÈvuttena pakÈrena kilese
pariccajati nibbÈnaÒca pakkhandati. VossaggapariÓÈminti iminÈ pana
vacanena vossaggatthaÑ pariÓamantaÑ pariÓataÒca paripaccantaÑ
paripakkaÒcÈti attho. AyaÒhi iddhipÈdabhÈvanÈnuyutto yogÊ yathÈ paÔhamo
iddhipÈdo kilesapariccÈgavossaggatthaÑ
nibbÈnapakkhandanavossaggatthaÒca paripaccati, yathÈ ca paripakko hoti,
tathÈ naÑ bhÈvetÊti. SesiddhipÈdesupi eseva nayo. AyaÑ pana viseso–yathÈ
chandaÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pavattito samÈdhi chandasamÈdhi. EvaÑ vÊriyaÑ
cittaÑ vÊmaÑsaÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pavattito samÈdhi vÊmaÑsÈsamÈdhÊti.
______________________________________________________________
1. VivekatthÈ (SÊ)
72
KhuddakanikÈya
14. Na kevalaÑ catuttha-iddhipÈdo eva samÈdhiÒÈÓam|lako, atha kho
sabbopÊti dassetuÑ “sabbo samÈdhi ÒÈÓam|lako ÒÈÓapubba~gamo
ÒÈÓÈnuparivattÊ”ti vuttaÑ. Yadi evaÑ kasmÈ so eva vÊmaÑsÈsamÈdhÊti
vuttoti? VÊmaÑsaÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ pavattitattÈti vuttovÈyamattho. Tattha
pubbabhÈgapaÒÒÈya ÒÈÓam|lako. AdhigamapaÒÒÈya ÒÈÓapubba~gamo.
PaccavekkhaÓapaÒÒÈya ÒÈÓÈnuparivatti. Atha vÈ pubbabhÈgapaÒÒÈya
ÒÈÓam|lako. UpacÈrapaÒÒÈya ÒÈÓapubba~gamo. AppanÈpaÒÒÈya
ÒÈÓÈnuparivatti. UpacÈrapaÒÒÈya vÈ ÒÈÓam|lako. AppanÈpaÒÒÈya
ÒÈÓapubba~gamo. AbhiÒÒÈpaÒÒÈya ÒÈÓÈnuparivattÊti veditabbaÑ.
YathÈ pureti yathÈ samÈdhissa
pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓÈnuparivattibhÈvena pure pubbe atÊtÈsu jÈtÊsu
asa~khyeyyesupi saÑvaÔÔavivaÔÔesu attano paresaÒca khandhaÑ
khandh|panibaddhaÒca duppaÔivijjhaÑ nÈma natthi, tathÈ pacchÈ
samÈdhissa anÈgataÑsaÒÈÓÈnuparivattibhÈvena anÈgatÈsu jÈtÊsu
asa~khyeyyesupi saÑvaÔÔavivaÔÔesu attano paresaÒca khandhaÑ
khandh|panibaddhaÒca duppaÔivijjhaÑ nÈma natthÊti attho.
YathÈ pacchÈti yathÈ samÈdhissa cetopariyaÒÈÓÈnuparivattibhÈvena
anÈgatesu sattasu divasesu parasattÈnaÑ cittaÑ duppaÔivijjhaÑ nÈma natthi,
tathÈ pure atÊtesu sattasu divasesu parasattÈnaÑ cittaÑ duppaÔivijjhaÑ nÈma
natthÊti attho. YathÈ divÈti yathÈ divasabhÈge s|riyÈlokena andhakÈrassa
vidhamitattÈ cakkhumantÈnaÑ sattÈnaÑ ÈpÈthagataÑ cakkhuviÒÒeyyaÑ
r|paÑ suviÒÒeyyaÑ. TathÈ rattinti tathÈ rattibhÈge catura~gasamannÈgatepi
andhakÈre vattamÈne samÈdhissa dibbacakkhuÒÈÓÈnuparivattitÈya
duppaÔivijjhaÑ r|pÈyatanaÑ natthi.
YathÈ rattiÑ tathÈ divÈti yathÈ ca rattiyaÑ tathÈ divÈti atisukhumaÑ
kenaci tirohitaÑ yaÒca atid|re, taÑ sabbar|paÑ duppaÔivijjhaÑ nÈma
natthi. YathÈ ca r|pÈyatane vuttaÑ, tathÈ samÈdhissa
dibbasotaÒÈÓÈnuparivattitÈya saddÈyatane ca netabbaÑ. TenevÈha “iti
vivaÔena cetasÈ”ti-Èdi. Tattha apariyonaddhenÈti abhiÒÒÈÒÈÓassa
pÈribandhakakilesehi anajjhotthaÔena, apariyonaddhattÈ eva sappabhÈsaÑ
cittaÑ. Eteneva samÈdhissa iddhividhaÒÈÓÈnuparivattitÈpi vuttÈ evÈti
daÔÔhabbaÑ. PaÒcindriyÈnÊti iddhipÈdasampayuttÈni sekkhassa paÒcindriyÈni
adhippetÈnÊti
Netti-aÔÔhakathÈ
73
Èha “kusalÈnÊ”ti. Cittasahabh|nÊti-Èdi tesaÑ viÒÒÈÓanirodhena
nirodhadassanatthaÑ ÈraddhaÑ. TathÈ “nÈmar|paÒcÈ”ti-Èdi. TenetaÑ
dasseti “na kevalaÑ paÒcindriyÈni eva, atha kho nÈmar|paÒca
viÒÒÈÓahetukaÑ viÒÒÈÓassa nirodhÈ nirujjhatÊ”ti.
TassÈti viÒÒÈÓassa. Het|ti taÓhÈ-avijjÈdiko. AnÈhÈranti padassa
atthavivaraÓaÑ. Anabhinanditanti abhinandanabh|tÈya taÓhÈya pahÊnattÈ
eva apatthitaÑ. Tato eva appaÔisandhikaÑ viÒÒÈÓaÑ taÑ nirujjhati. YathÈ
ca viÒÒÈÓaÑ, evaÑ nÈmar|pampi viÒÒÈÓasa~khÈtassa hetuno paccayassa ca
abhÈvÈ tappaccayÈnaÑ sa~khÈrÈdÊnaÑ abhÈvÈ ahetu appaccayaÑ. SesaÑ
pÈkaÔameva. PucchÈvissajjanavicayopi vuttanayÈnusÈrena veditabbo.
EvaÑ anusandhipucchampi dassetvÈ heÔÔhÈ sattÈdhiÔÔhÈnÈ
dhammÈdhiÔÔhÈnÈ ca pucchÈ visuÑ visuÑ dassitÈti idÈni tÈ saha dassetuÑ
“ye ca sa~khÈtadhammÈse”ti-Èdi ÈraddhaÑ. TatthÈyaÑ padattho–
sa~khÈtadhammÈti aniccÈdivasena parivÊmaÑsitadhammÈ, arahataÑ etaÑ
adhivacanaÑ. SekkhÈti sÊlÈdÊni sikkhamÈnÈ avasesÈ ariyapuggalÈ. Puth|ti
bah| satta janÈ. TesaÑ me nipako iriyaÑ, puÔÔho pabr|hÊti tesaÑ
sekhÈsekhÈnaÑ nipako paÓÉito tvaÑ BhagavÈ paÔipattiÑ puÔÔho me br|hÊti.
SesaÑ PÈÄivaseneva viÒÒÈyati.
15. KissÈti kissa hetu, kena kÈraÓenÈti attho. SekhÈsekhavipassanÈ
pubba~gamappahÈnayogenÈti sekhe asekhe vipassanÈpubba~gamappahÈne
ca pucchanayogena, pucchÈvidhinÈti attho.
VissajjanagÈthÈyaÑ kÈmesu nÈbhigijjheyyÈti vatthukÈmesu
kilesakÈmena na abhigijjheyya. ManasÈ’nÈvilo siyÈti byÈpÈdavitakkÈdayo
kÈyaduccaritÈdayo ca manaso ÈvilabhÈvakare dhamme pajahanto cittena
anÈvilo bhaveyya. YasmÈ pana asekkho aniccatÈdivasena sabbadhammÈnaÑ
paritulitattÈ kusalo sabbadhammesu kÈyÈnupassanÈsati-ÈdÊhi ca sato
sabbakilesÈnaÑ bhinnattÈ uttamabhikkhubhÈvaÑ patto ca hutvÈ sabbairiyÈpathesu pavattati, tasmÈ “Kusalo -pa- paribbaje”ti ÈhÈti ayaÑ
sa~khepattho.
74
KhuddakanikÈya
Tattha yaÑ pucchÈgÈthÈyaÑ “nipako”ti padaÑ vuttaÑ, taÑ
BhagavantaÑ sandhÈya vuttaÑ, Bhagavato ca nepakkaÑ
ukkaÑsapÈramippattaÑ anÈvaraÓaÒÈÓadassanena dÊpetabbanti
anÈvaraÓaÒÈÓaÑ tÈva kammadvÈrabhedehi vibhajitvÈ sekhÈsekhapaÔipadaÑ
dassetuÑ “Bhagavato sabbaÑ kÈyakamman”ti-Èdi vuttaÑ. Tena sabbattha
appaÔihataÒÈÓadassanena TathÈgatassa sekhÈsekhapaÔipattidesanÈkosallameva vibhÈveti. Tattha ko cÈti kva ca, kasmiÑ visayeti attho.
TaÑ visayaÑ dasseti “yaÑ anicce dukkhe anattani cÈ”ti. IdaÑ vuttaÑ
hoti–ÒÈÓadassanaÑ nÈma uppajjamÈnaÑ “sabbaÑ sa~khataÑ aniccaÑ
dukkhaÑ sabbe dhammÈ anattÈ”ti uppajjati, tassa pana tasmiÑ visaye yena
appavatti, so paÔighÈtoti, etena lakkhaÓattayappaÔivedhassa
durabhisambhavataÑ anaÒÒasÈdhÈraÓataÒca dasseti.
LakkhaÓattayavibhÈvanena hi Bhagavato catusaccappaÔivedhaÑ
sammÈsambodhiÒca paÓÉitÈ paÔijÈnanti.
AÒÒÈÓaÑ adassananti taÑ paÔighÈtaÑ sar|pato dasseti.
ChaÄÈrammaÓasabhÈvappaÔicchÈdako hi sammoho ÒÈÓadassanassa
paÔighÈtoti. YasmiÑ visaye ÒÈÓadassanaÑ uppattirahaÑ, tattheva tassa
paÔighÈtena bhavitabbanti Èha “yaÑ anicce dukkhe anattani cÈ”ti. YathÈ
idha purisoti-Èdi upamÈdassanaÑ. TatridaÑ opammasaÑsandanaÑ–puriso
viya sabbo loko, tÈrakar|pÈni viya cha ÈrammaÓÈni, tassa purisassa
tÈrakar|pÈnaÑ dassanaÑ viya lokassa cakkhuviÒÒÈÓÈdÊhi yathÈrahaÑ
chaÄÈrammaÓajÈnanaÑ, tassa purisassa tÈrakar|pÈni passantassÈpi “ettakÈni
satÈni, ettakÈni sahassÈnÊ”ti-ÈdinÈ gaÓanasa~ketena ajÈnanaÑ viya lokassa
r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ kathaÒci jÈnantassÈpi
aniccÈdilakkhaÓattayÈnavabodhoti. SesaÑ pÈkaÔameva.
IdÈni yehi padehi BhagavatÈ Èyasmato Ajitassa sekhÈsekhapaÔipadÈ
vuttÈ, tesaÑ padÈnaÑ atthaÑ vibhajituÑ “tattha sekhenÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
tatthÈti nipÈtamattaÑ, tasmiÑ vÈ vissajjane. SekhenÈti sikkhÈ etassa sÊlanti
sekho, tena sekhena. DvÊsu dhammes|ti duvidhesu dhammes|ti adhippÈyo.
PariyuÔÔhÈnÊyes|ti dosena pariyuÔÔhitena yattha parivattitabbaÑ, tesu
ÈghÈtavatth|s|ti attho. “PaÔighaÔÔhÈnÊyes|”tipi pÈÔho, soyevattho.
Netti-aÔÔhakathÈ
75
Ettha ca gedhapaÔisedhacodanÈyaÑ gedhanimitto doso gedhe sati hotÊti
tatopi cittassa rakkhitabbatÈ niddhÈretvÈ vuttÈ. YasmÈ pana BhagavatÈ
“kÈmesu nÈbhigijjheyyÈ”ti1 vuttaÑ, tasmÈ “tattha yÈ icchÈ”ti-ÈdinÈ
gedhavasena niddeso kato. Atha vÈ dosato cittassa rakkhitabbatÈ gÈthÈya
dutiyapÈdena vuttÈyevÈti daÔÔhabbÈ. DutiyapÈdena hi
sesakilesavodÈnadhammÈ dassitÈ. TathÈ hi uppannÈnuppannabhedato
sammÈvÈyÈmassa visayabhÈvena sabbe saÑkilesavodÈnadhamme catudhÈ
vibhajitvÈ sammappadhÈnamukhena sekhapaÔipadaÑ matthakaÑ pÈpetvÈ
dassetuÑ “sekhÈ abhigijjhanto”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha anÈvilasa~kappoti
ÈvilÈnaÑ kÈmasa~kappÈdÊnaÑ abhÈvena anÈvilasa~kappo. Tato eva ca
anabhigijjhanto vÈyamati, vÊriyaÑ pavatteti. KathaÑ vÈyamatÊti Èha “so
anuppannÈnan”ti-Èdi.
Tattha soti uttarivisesatthÈya paÔipajjamÈno sekkho. AnuppannÈnanti
anibbattÈnaÑ. PÈpakÈnanti lÈmakÈnaÑ. AkusalÈnaÑ dhammÈnanti
akosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ. AnuppÈdÈyÈti na uppÈdanatthÈya.
ChandaÑ janetÊti kattukamyatÈsa~khÈtaÑ kusalacchandaÑ uppÈdeti.
VÈyamatÊti payogaparakkamaÑ karoti. VÈriyaÑ ÈrabhatÊti
kÈyikacetasikaviriyaÑ karoti. CittaÑ paggaÓhÈtÊti teneva sahajÈtavÊriyena
cittaÑ ukkhipati. PadahatÊti padhÈnavÊriyaÑ karoti. VÈyamatÊti-ÈdÊni pana
cattÈri padÈni ÈsevanÈbhÈvanÈbahulÊkammasÈtaccakiriyÈhi yojetabbÈni.
UppannÈnaÑ pÈpakÈnanti anuppannÈti avattabbataÑ ÈpannÈnaÑ
pÈpadhammÈnaÑ. PahÈnÈyÈti pajahanatthÈya. AnuppannÈnaÑ kusalÈnanti
anibbattÈnaÑ kosallasambh|tÈnaÑ dhammÈnaÑ. UppÈdÈyÈti
uppÈdanatthÈya. UppannÈnanti nibbattÈnaÑ. ®hitiyÈti ÔhitatthaÑ.
AsammosÈyÈti anassanatthaÑ. BhiyyobhÈvÈyÈti punappunaÑ bhÈvÈya.
VepullÈyÈti vipulabhÈvÈya. BhÈvanÈyÈti vaÉÉhiyÈ. PÈrip|riyÈti
parip|raÓatthÈyÈti ayaÑ tÈva padattho.
16. “Katame anuppannÈ”ti-Èdi akusaladhammÈ kusaladhammÈ ca
yÈdisÈ anuppannÈ yÈdisÈ ca uppannÈ, te dassetuÑ ÈraddhaÑ. Tattha ime
anuppannÈti ime kÈmavitakkÈdayo asamudÈcÈravasena vÈ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 36, 40; Khu 10. 16, 19 piÔÔhÈdÊsu.
76
KhuddakanikÈya
ananubh|tÈrammaÓavasena vÈ anuppannÈ nÈma. AÒÒathÈ hi anamatagge
saÑsÈre anuppannÈ nÈma akusalÈ dhammÈ natthi.
VitakkattayaggahaÓaÒcettha1nidassanamattaÑ daÔÔhabbaÑ. Akusalam|lÈnÊti
anusayÈ eva sabbesaÑ akusalÈnaÑ m|labhÈvato evaÑ vuttÈ, na lobhÈdayo
eva. Ime uppannÈ anusayÈ bh|miladdhuppannÈ asamugghÈÔituppannÈti-Èdi
uppannapariyÈyasabbhÈvato nÈmavasena uppannÈ nÈma, na
vattamÈnabhÈvenÈti attho. Ime anuppannÈ kusalÈ dhammÈti ime
sotÈpannassa saddhÈdayo sotÈpattiphalasacchikiriyÈya paÔipannassa
anuppannÈ kusalÈ dhammÈ nÈma, ko pana vÈdo puthujjanÈnanti dasseti.
Kusalasaddo cettha bÈhitikasutte2 viya anavajjapariyÈyo daÔÔhabbo. Ime
uppannÈ kusalÈ dhammÈti ime paÔhamamagge saddhÈdayo
sotÈpattiphalasacchikiriyÈya paÔipannassa uppannÈ kusalÈ dhammÈ nÈma.
SatipaÔÔhÈnabhÈvanÈya suniggahito kÈmavitakkoti Èha “yena
kÈmavitakkaÑ vÈreti, idaÑ satindriyan”ti. AnavajjasukhapadaÔÔhÈnena
avikkhepena cetodukkhasannissayo vikkhepapaccayo byÈpÈdavitakko
suniggahitoti vuttaÑ “yena byÈpÈdavitakkaÑ vÈreti, idaÑ
samÈdhindriyan”ti. Kusalesu dhammesu ÈraddhavÊriyo parÈparÈdhaÑ
sukhena sahatÊti vÊriyena vihiÑsÈvitakko suniggahitoti3 Èha “yena
vihiÑsÈvitakkaÑ vÈreti, idaÑ vÊriyindriyan”ti. SamÈdhi-ÈdÊnampi
yathÈsakaÑ paÔipakkhappahÈnaÑ paÒÒavantasseva ijjhatÊti imamatthaÑ
dassento Èha “yena uppannuppanne”ti-Èdi.
EtesaÑ yathÈniddhÈritÈnaÑ paÒcannaÑ indriyÈnaÑ savisaye
jeÔÔhakabhÈvaÑ dassetuÑ “saddhindriyaÑ kattha daÔÔhabban”ti-Èdi vuttaÑ.
TaÑ suviÒÒeyyameva. ImesaÒca saddhÈdÊnaÑ sekhÈnaÑ indriyÈnaÑ
nibbattiyÈ sabbepi sekhÈ dhammÈ matthakappattÈ hontÊti dassento “evaÑ
sekho”ti-ÈdinÈ sekhapaÔipadaÑ nigameti.
17. EvaÑ sekhapaÔipadaÑ vibhajitvÈ idÈni asekhapaÔipadaÑ vibhajituÑ
“kusalo sabbadhammÈnan”ti-ÈdimÈha. Tattha sabbadhammÈnanti iminÈ
padena vuttadhamme tÈva vibhajitvÈ tattha asekkhassa kosallaÑ dassetuÑ
“loko
______________________________________________________________
1. VitakkattayapahÈnaÒcettha (SÊ)
2. Ma 2. 314 piÔÔhÈdÊsu.
3. Suniggahoti (SÊ, Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
77
nÈmÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ vuttatthameva. Kilesalokena bhavaloko
samudÈgacchatÊti kÈmÈvacaradhammaÑ nissÈya r|pÈr|pÈvacaradhamme
samudÈgametÊti attho. Soti so mahaggatadhammesu,
parittamahaggatadhammesu vÈ Ôhito. IndriyÈni nibbattetÊti sÊlasamÈdhayo
nibbedhabhÈgiye katvÈ vimuttiparipÈcanÊyÈni saddhÈdÊni indriyÈni uppÈdeti.
Indriyesu bhÈviyamÈnes|ti yathÈvutta-indriyesu vaÉÉhiyamÈnesu
r|pÈr|papariggahÈdivasena neyyassa pariÒÒÈ bhavati.
DassanapariÒÒÈti ÒÈtapariÒÒÈ. BhÈvanÈpariÒÒÈti
tÊraÓapariÒÒÈpahÈnapariÒÒÈ ca. “SÈ duvidhenÈ”ti-ÈdinÈ sa~khepato
vuttamatthaÑ “yadÈ hi sekho”ti-ÈdinÈ vivarati. Tattha “nibbidÈsahagatehi
saÒÒÈmanasikÈrehÊ”ti iminÈ balavavipassanaÑ dasseti. YadÈ hi sekhoti
cettha sikkhanasÊlatÈya kalyÈÓaputhujjanopi sekhapadena sa~gahitoti katvÈ
“dve dhammÈ kosallaÑ gacchanti dassanakosallaÒcÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Ayamettha adhippÈyo–yadÈ kalyÈÓaputhujjano pubbabhÈgasikkhaÑ
sikkhanto nibbidÈsahagatehi saÒÒÈmanasikÈrehi Òe yyaÑ parijÈnÈti, tadÈ
tassa te vipassanÈdhammÈ dassanakosallaÑ paÔhamamaggaÒÈÓaÑ gacchanti
sampÈpuÓanti tena saddhiÑ ghaÔenti. YadÈ pana sotÈpannÈdisekho
vuttanayena neyyaÑ parijÈnÈti, tadÈ tassa te vipassanÈdhammÈ
bhÈvanÈkosallaÑ gacchantÊti.
TaÑ ÒÈÓanti yÈ pubbe neyyassa pariÒÒÈ vuttÈ, taÑ
neyyaparijÈnanaÒÈÓaÑ. PaÒcavidhena veditabbanti visayabhedena tassa
bhedaÑ dasseti. DhammÈnaÑ salakkhaÓe ÒÈÓanti r|pÈr|padhammÈnaÑ
kakkhaÄaphusanÈdisalakkhaÓe ÒÈÓaÑ. TaÑ pana yasmÈ sabbaÑ neyyaÑ1
hetuhetuphalabhedato duvidhameva hoti, tasmÈ “dhammapaÔisambhidÈ ca
atthapaÔisambhidÈ cÈ”ti niddiÔÔhaÑ.
PariÒÒÈti tÊraÓapariÒÒÈ adhippetÈ. YasmÈ panassa r|pÈr|padhamme
salakkhaÓato paccayato ca abhijÈnitvÈ kusalÈdivibhÈgehi te pariggahetvÈ
aniccÈdivasena jÈnanÈ hoti, tasmÈ “evaÑ abhijÈnitvÈ yÈ parijÈnanÈ, idaÑ
kusalan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha evaÑgahitÈti evaÑ aniccÈdito
kalÈpasammasanÈdivasena gahitÈ sammasitÈ. IdaÑ phalaÑ nibbattentÊti
idaÑ udayabbayaÒÈÓÈdikaÑ phalaÑ paÔipÈÔiyÈ
______________________________________________________________
1. ©e yyaÑ (SÊ)
KhuddakanikÈya
78
uppÈdenti, nimittassa kattubhÈvena upacaraÓato yathÈ ariyabhÈvakarÈni
saccÈni ariyasaccÈnÊti. Tesanti udayabbayaÒÈÓÈdÊnaÑ. EvaÑgahitÈnanti
evaÑpavattitÈnaÑ. AyaÑ atthoti ayaÑ saccÈnaÑ anubodhapaÔivedho attho.
YathÈ hi pariÒÒÈpaÒÒÈ sammasitabbadhamme sammasanadhamme tattha
sammasanÈkÈraÑ parijÈnÈti, evaÑ sammasanaphalampi parijÈnÈtÊti katvÈ
ayaÑ nayo dassito.
Ye akusalÈti samudayasaccamÈha. Sabbe hi akusalÈ
samudayapakkhiyÈti. Ye kusalÈti maggadhammÈ sammÈdiÔÔhi-Èdayo. Yadipi
phaladhammÈpi sacchikÈtabbÈ, catusaccappaÔivedhassa pana adhippetattÈ
“katame dhammÈ sacchikÈtabbÈ, yaÑ asa~khatan”ti vuttaÑ. Atthakusaloti
paccayuppannesu atthesu kusalo. Dhammakusaloti paccayadhammesu
kusalo. PÈÄi-atthapÈÄidhammÈ vÈ atthadhammÈ. KalyÈÓatÈkusaloti
yuttatÈkusalo, catunayakovidoti attho, desanÈyuttikusalo vÈ. PhalatÈkusaloti
khÊÓÈsavaphalakusalo. “Œyakusalo”ti-ÈdÊsu Èyoti vaÉÉhi. SÈ anatthahÈnito
aÔÔhuppattito ca duvidhÈ. ApÈyÈti avaÉÉhi. SÈpi atthahÈnito anaÔÔhuppattito
ca duvidhÈ. UpÈyoti sattÈnaÑ accÈyike kicce vÈ bhaye vÈ uppanne tassa
tikicchanasamatthaÑ ÔhÈnuppattikÈraÓaÑ, tattha kusaloti attho. KhÊÓÈsavo
hi sabbaso avijjÈya pahÊnattÈ paÒÒÈvepullappatto etesu ÈyÈdÊsu kusaloti.
EvaÑ asekhassa kosallaÑ ekadesena vibhÈvetvÈ puna anavasesato dassento
“mahatÈ kosallena samannÈgato”ti Èha.
PariniÔÔhitasikkhassa asekhassa satokÈritÈya aÒÒaÑ payojanaÑ natthÊti
vuttaÑ “diÔÔhadhammasukhavihÈratthan”ti. IdÈni yathÈniddiÔÔhaÑ
sekhÈsekhapaÔipadaÑ nigamento “imÈ dve cariyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
bojjhanti bujjhitabbaÑ. TaÑ catubbidhanti taÑ bojjhaÑ catubbidhaÑ,
catusaccabhÈvato. EvaÑ jÈnÈtÊti evaÑ pariÒÒÈbhisamayÈdivasena yo jÈnÈti.
AyaÑ vuccatÊti ayaÑ asekho sativepullappatto nippariyÈyena “sato
abhikkamatÊ”ti-ÈdinÈ vuccatÊti. SesaÑ uttÈnatthameva. IdhÈpi
pucchÈvissajjanavicayÈ pubbe vuttanayÈnusÈrena veditabbÈ.
Netti-aÔÔhakathÈ
79
EttÈvatÈ ca mahÈthero vicayahÈraÑ vibhajanto Ajitasuttavasena1
pucchÈvicayaÑ vissajjanavicayaÒca dassetvÈ idÈni suttantaresupi
pucchÈvissajjanavicayÈnaÑ nayaÑ dassento “evaÑ pucchitabbaÑ, evaÑ
vissajjitabban”ti Èha. Tattha evanti iminÈ nayena. Pucchitabbanti pucchÈ
kÈtabbÈ, ÈcikkhitabbÈ vÈ, vivecetabbÈti attho. EvaÑ vissajjitanti etthÈpi
eseva nayo. Suttassa cÈti-Èdi anugÊtivicayanidassanaÑ. AnugÊti atthato ca
byaÒjanato ca samÈnetabbÈti suttantaradesanÈsa~khÈtÈ anugÊti atthato
byaÒjanato ca saÑvaÓÓiyamÈnena suttena samÈnÈ sadisÊ kÈtabbÈ, tasmiÑ vÈ
sutte sammÈ ÈnetabbÈ. AtthÈpagatanti atthato apetaÑ, asambandhatthaÑ vÈ
dasadÈÄimÈdivacanaÑ viya. TenevÈha “samphappalÈpaÑ bhavatÊ”ti. Etena
atthassa samÈnetabbatÈya kÈraÓamÈha. DunnikkhitassÈti asammÈvuttassa.
Dunnayoti dukkhena netabbo, netuÑ vÈ asakkuÓeyyo. ByaÒjanupetanti
sabhÈvaniruttisamupetaÑ.
EvaÑ anugÊtivicayaÑ dassetvÈ niddesavÈre “suttassa yo pavicayo”ti
saÑkhittena vuttamatthaÑ vibhajituÑ “suttaÒca pavicinitabban”ti vatvÈ
tassa vicinanÈkÈraÑ dassento “kiÑ idaÑ suttaÑ Èhacca vacanan”tiÈdimÈha. Tattha Èhacca vacananti Bhagavato ÔhÈnakaraÓÈni2 Èhacca
abhihantvÈ pavattavacanaÑ, SammÈsambuddhena sÈmaÑ desitasuttanti
attho. Anusandhivacananti sÈvakabhÈsitaÑ. TaÒhi Bhagavato vacanaÑ
anusandhetvÈ pavattanato “anusandhivacanan”ti vuttanti. NÊtatthanti
yathÈrutavasena ÒÈtabbatthaÑ. Neyyatthanti niddhÈretvÈ gahetabbatthaÑ.
SaÑkilesabhÈgiyanti-ÈdÊnaÑ padÈnaÑ attho paÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈyaÑ Èvi
bhavissati. YasmÈ pana Bhagavato desanÈ soÄasavidhe sÈsanapaÔÔhÈne ekaÑ
bhÈgaÑ abhajantÊ nÈma natthi, tasmÈ sopi nayo vicetabbabhÈvena idha
nikkhitto.
KuhiÑ imassa suttassÈti imassa suttassa kasmiÑ padese
ÈdimajjhapariyosÈnesu. SabbÈni saccÈni passitabbÈnÊti dukkhasaccaÑ
suttassa “kuhiÑ kasmiÑ padese kasmiÑ vÈ pade passitabbaÑ niddhÈretvÈ
vicetuÑ, samudayasaccaÑ nirodhasaccaÑ maggasaccaÑ kuhiÑ passitabbaÑ
daÔÔhabbaÑ niddhÈretvÈ vicetun”ti evaÑ sabbÈni saccÈni uddharitvÈ
vicetabbÈnÊti adhippÈyo. ŒdimajjhapariyosÈneti evaÑ suttaÑ
pavicetabbanti-Èdito majjhato
______________________________________________________________
1. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 24 piÔÔhesu.
2. KaraÓÈdiÑ (SÊ)
80
KhuddakanikÈya
pariyosÈnato ca evaÑ iminÈ pucchÈvicayÈdinayena suttaÑ pavicitabbanti
attho. Ettha ca pucchÈvissajjanapubbÈparÈnugÊtivicayÈ PÈÄiyaÑ sar|peneva
dassitÈ. AssÈdÈdivicayo pana saccaniddhÈraÓamukhena nayato dassito, so
niddesavÈre vuttanayeneva veditabbo, tabbicayeneva ca padavicayo
siddhoti.
VicayahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. YuttihÈravibha~gavaÓÓanÈ
18. Tattha katamo yuttihÈroti-Èdi YuttihÈravibha~go. Tattha kiÑ
yojayatÊti yuttihÈrassa visayaÑ pucchati. Ko panetassa visayo? AtathÈkÈrena
gayhamÈnÈ suttatthÈ visayo, tehi tena sÈtisayaÑ yÈthÈvato yuttiniddhÈraÓena
yojetabbÈ. Itaresupi ayaÑ hÈro icchito eva. TaÑ pana bh|takathanamattaÑ
hoti. YasmÈ panÈyaÑ yuttigavesanÈ nÈma na mahÈpadesena vinÈ, tasmÈ
yuttihÈraÑ vibhajanto tassa lakkhaÓaÑ tÈva upadisituÑ “cattÈro
mahÈpadesÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha mahÈpadesÈti mahÈ-apadesÈ, BuddhÈdayo mahante apadisitvÈ
vuttÈni mahÈkÈraÓÈnÊti attho. Atha vÈ mahÈpadesÈti mahÈ-okÈsÈ, mahantÈni
dhammassa patiÔÔhÈnÈnÊti vuttaÑ hoti. TatrÈyaÑ vacanattho–apadissatÊti
apadeso, Buddho apadeso etassÈti BuddhÈpadeso. Esa nayo sesesupi.
“SammukhÈ metaÑ Bhagavato sutan”ti-ÈdinÈ kenaci Èbhatassa ganthassa
dhammoti vÈ adhammoti vÈ vinicchayane kÈraÓaÑ. KiÑ pana tanti? Tassa
tathÈ Èbhatassa suttotaraÓÈdi eva. Yadi evaÑ kathaÑ cattÈroti?
Apadisitabbabhedato. Dhammassa hi dve sampadÈyo BhagavÈ sÈvakÈ ca.
Tesu sÈvakÈ saÑghagaÓapuggalavasena tividhÈ. “EvamamumhÈ mayÈyaÑ
dhammo paÔiggahito”ti apadisitabbÈnaÑ bhedena cattÈro. TenÈha
“BuddhÈpadeso -pa- ekattherÈpadeso”ti. TÈni padabyaÒjanÈnÊti kenaci
Èbhatasuttassa padÈni byaÒjanÈni ca, atthapadÈni ceva byaÒjanapadÈni cÈti
attho. SaÑvaÓÓakena vÈ saÑvaÓÓanÈvasena
Netti-aÔÔhakathÈ
81
ÈhariyamÈnÈni padabyaÒjanÈni. Sutte otÈrayitabbÈnÊti sutte
anuppavesitabbÈni. SandassayitabbÈnÊti saÑsandetabbÈni.
UpanikkhipitabbÈnÊti pakkhitabbÈni.
SuttÈdÊni dassetuÑ “katamasmin”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yasmÈ Bhagavato
vacanaÑ ekagÈthÈmattampi saccavinimuttaÑ natthi, tasmÈ sutteti padassa
atthaÑ dassetuÑ “cat|su ariyasacces|”ti vuttaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pana tÊÓi
piÔakÈni suttanti vuttaÑ, taÑ iminÈ nettivacanena aÒÒadatthu saÑsandati
ceva sameti cÈti daÔÔhabbaÑ. YÈvadeva anupÈdÈparinibbÈnatthÈ Bhagavato
desanÈ, sÈ ekantena rÈgÈdikilesav|pasamaÑ vadatÊti vinayetipadassa atthaÑ
dassento “rÈgavinaye”ti-ÈdimÈha. Vinayoti hi kÈraÓaÑ
rÈgÈdiv|pasamanimittaÑ idhÈdhippetaÑ. YathÈha–
“Ye kho tvaÑ Gotami dhamme jÈneyyÈsi, ime dhammÈ sarÈgÈya
saÑvattanti no virÈgÈya, saÒÒogÈya saÑvattanti no visaÒÒogÈya,
ÈcayÈya saÑvattanti no apacayÈya, mahicchatÈya saÑvattanti no
appicchatÈya, asantuÔÔhiyÈ saÑvattanti no santuÔÔhiyÈ, sa~gaÓikÈya
saÑvattanti no pavivekÈya, kosajjÈya saÑvattanti no vÊriyÈrambhÈya,
dubbharatÈya saÑvattanti no subharatÈya, ekaÑsena Gotami dhÈreyyÈsi
‘neso dhammo, neso vinayo, netaÑ SatthusÈsanan’ti. Ye ca kho tvaÑ
Gotami dhamme jÈneyyÈsi ime dhammÈ virÈgÈya saÑvattanti no
sarÈgÈya, visaÒÒogÈya saÑvattanti no saÒÒogÈya, apacayÈya
saÑvattanti no ÈcayÈya, appicchatÈya saÑvattanti no mahicchatÈya,
santuÔÔhiyÈ saÑvattanti no asantuÔÔhiyÈ, pavivekÈya saÑvattanti no
sa~gaÓikÈya, vÊriyÈrambhÈya saÑvattanti no kosajjÈya, subharatÈya
saÑvattanti no dubbharatÈya, ekaÑsena Gotami dhÈreyyÈsi ‘eso
dhammo, eso vinayo, etaÑ SatthusÈsanan’ti”1.
DhammatÈyantipadassa atthaÑ dassetuÑ “paÔiccasamuppÈde”ti vuttaÑ.
PaÔiccasamuppÈdo hi ÔhitÈva sÈ dhÈtu dhammaÔÔhitatÈ dhammaniyÈmatÈti2
vutto.
______________________________________________________________
1. Vi 4. 449, 450 piÔÔhesu.
2. AÑ 1. 289 piÔÔhe.
82
KhuddakanikÈya
“DhammatÈyaÑ upanikkhipitabbÈnÊ”ti idaÑ PÈÄiyaÑ natthi,
atthadassanavasena pana idha vuttanti daÔÔhabbaÑ. Ettha ca pavattiÑ
nivattiÑ tadupÈyaÒca bÈdhakÈdibhÈve niyataÑ paridÊpento sutte otarati
nÈma. Ekantena rÈgÈdikilesavinayaÑ vadanto vinaye sandissati nÈma. TathÈ
sassataÑ ucchedaÒca vajjetvÈ ekattanayÈdiparidÊpanena
sabhÈvadhammÈnaÑ paccayapaccayuppannabhÈvaÑ vibhÈvento
dhammataÑ na vilometi nÈma.
EvaÑvidho ca kÈmÈsavÈdikaÑ ÈsavaÑ na uppÈdetÊti imamatthaÑ
dassento “yadi cat|su ariyasacces|”ti-ÈdimÈha. Nanu ca anulomato
paÔiccasamuppÈdo pavatti, paÔilomato nivattÊti so cattÈri ariyasaccÈni
anupaviÔÔho kasmÈ idha visuÑ gahitoti? SaccametaÑ. Idha pana visuÑ
gahaÓaÑ dhammÈnaÑ paccayÈyattavuttidassanena aniccapaccayalakkhaÓaÑ
asamatthapaccayalakkhaÓaÑ nirÊhapaccayalakkhaÓaÒca vibhÈvetvÈ tesaÑ
udayavantatÈ tato eva vayavantatÈ tadubhayena aniccatÈ
udayabbayapaÔipÊÄanena dukkhatÈ anattatÈti tilakkhaÓasamÈyogaparidÊpanÊ
sabbadiÔÔhigatakumatividdhaÑsanÊ anaÒÒasÈdhÈraÓÈ sÈsanasampatti pakÈsitÈ
hotÊti dassanatthaÑ.
Ettha ca suttaÑ suttÈnulomaÑ ÈcariyavÈdo attanomatÊti idaÑ catukkaÑ
veditabbaÑ–tattha suttaÑ nÈma tisso sa~gÊtiyo ÈruÄhÈni tÊÓi piÔakÈni.
SuttÈnulomaÑ nÈma mahÈpadesÈ, yaÑ “anulomakappiyan”ti vuccati.
ŒcariyavÈdo nÈma AÔÔhakathÈ. Attanomati nÈma nayaggÈhena anubuddhiyÈ
attano paÔibhÈnaÑ. Tattha suttaÑ appaÔibÈhiyaÑ, taÑ paÔibÈhantena satthÈva
paÔibÈhito hoti. AnulomakappiyaÑ pana suttena samentameva gahetabbaÑ,
na itaraÑ. ŒcariyavÈdopi suttena samento eva gahetabbo, na itaro. TathÈ
attanomati, sÈ pana sabbadubbalÈti.
IdÈni yadatthaÑ idha cattÈro mahÈpadeso ÈbhatÈ, taÑ dassetuÑ “cat|hi
mahÈpadesehÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yaÑ yanti yaÑ yaÑ atthajÈtaÒca
dhammajÈtaÒca. YujjatÊti yathÈvuttehi cat|hi mahÈpadesehi yujjati. Yena
yenÈti yena yena kÈraÓena. YathÈ yathÈti yena yena pakÈrena. TaÑ taÑ
gahetabbanti saÑvaÓÓiyamÈne sutte Èbhatena kÈraÓena pasa~gena pakÈrena
ca suttato uddharitvÈ saÑvaÓÓanÈvasena
Netti-aÔÔhakathÈ
83
gahetabbanti attho. Tena catumahÈpadesÈviruddhÈya yuttiyÈ suttato atthe
niddhÈretvÈ yuttihÈrayojanÈ kÈtabbÈti dasseti.
19. IdÈni taÑ yuttiniddhÈraÓaÑ dassetuÑ “paÒhaÑ pucchitenÈ”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tattha kati padÈnÊti kittakÈni padÈni. PariyogÈhitabbanti padassa
atthaÑ dassetuÑ “vicetabban”ti vuttaÑ. YattakÈni padÈni yathÈdhippetaÑ
atthaÑ abhivadanti, tattakÈni padÈni tadatthassekassa ÒÈtuÑ icchitattÈ “eko
paÒho”ti vuccati, tÈni pana ekagÈthÈyaÑ yadi vÈ sabbÈni padÈni yÈva yadi
vÈ ekaÑ padaÑ ekaÑ atthaÑ abhivadati, ekoyeva so paÒhoti imamatthaÑ
dasseti “yadi sabbÈnÊ”ti-ÈdinÈ. Tanti taÑ paÒhaÑ. AÒÒÈtabbanti
ÈjÈnitabbaÑ. KiÑ ime dhammÈti-Èdi ÈjÈnanÈkÈradassanaÑ. Tattha
dhammÈti pariyattidhammÈ. NÈnatthÈti nÈnÈ atthÈ.
PucchÈgÈthÈyaÑ ayaÑ padattho–kenassubbhÈhato lokoti ayaÑ
sattaloko coro viya coraghÈtakena kena abhihato vadhÊyatÊti attho. Kenassu
parivÈritoti mÈluvalatÈya viya nissitarukkho kena loko ajjhotthaÔo. Kena
sallena otiÓÓoti kena visapÊtadhurappena viya sarÊrabbhantaranimuggena
sallena anupaviÔÔho. Kissa dh|pÈyitoti kissa kena kÈraÓena dh|pÈyito
santÈpito loko. SadÈti padaÑ sabbattha yojetabbaÑ. Teti cattÈri padÈni.
PaÒhasaddÈpekkhÈya pulli~ganiddeso. “VissajjetÊ”ti etena vissajjanato tayo
paÒhÈti ÒÈyatÊti dasseti.
20. TatthÈti vissajjanagÈthÈyaÑ dutiyapÈde vuttÈ jarÈ ca paÔhamapÈde
vuttaÑ maraÓaÒcÈti imÈni dve sa~khatassa paÒcakkhandhassa “sa~khato”ti
lakkhÊyati etehÊti sa~khatalakkhaÓÈni. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ “tÊÓimÈni
bhikkhave sa~khatassa sa~khatalakkhaÓÈni. KatamÈni tÊÓi? UppÈdo
paÒÒÈyati, vayo paÒÒÈyati, Ôhitassa aÒÒathattaÑ paÒÒÈyatÊ”ti1. Tena vuttaÑ
“jarÈyaÑ Ôhitassa aÒÒathattaÑ, maraÓaÑ vayo”ti. Ettha ca “Ôhitassa
aÒÒathattan”ti etena khandhappabandhassa pubbÈparaviseso idha jarÈ, na
khaÓaÔÔhitÊti dasseti. “MaraÓaÑ vayo”ti iminÈ ca “Tisso mato,
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 150; Abhi 4. 54 piÔÔhesu.
84
KhuddakanikÈya
Phusso mato”ti evaÑ loko vuttaÑ sammutimaraÓaÑ dasseti, na
khaÓikamaraÓaÑ, samucchedamaraÓaÑ vÈ.
IdÈni “te tayo paÒhÈ”ti vuttamatthaÑ yuttivasena dassetuÑ “jarÈya
cÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yebhuyyena jiÓÓassa maraÓadassanato
jarÈmaraÓÈnaÑ nÈnattaÑ asampaÔicchamÈnaÑ pati tesaÑ
nÈnattadassanatthaÑ “gabbhagatÈpi hi mÊyantÊ”ti vuttaÑ. IdaÑ vuttaÑ
hoti–yathÈdhippetajarÈvirahitassa maraÓassa dassanato aÒÒÈ jarÈ aÒÒaÑ
maraÓanti. TenevÈha “na ca te jiÓÓÈ bhavantÊ”ti. KiÒca bhiyyo? Kevalassa
maraÓassa diÔÔhattÈ aÒÒÈva jarÈ aÒÒaÑ maraÓaÑ, yathÈ taÑ devÈnanti
imamatthaÑ dasseti “atthi ca devÈnan”ti-ÈdinÈ. Anuttarimanussadhammena
ca tikicchanena sakkÈ jarÈya paÔikÈraÑ kÈtuÑ, na tathÈ maraÓassÈti evampi
jarÈmaraÓÈnaÑ atthato nÈnattaÑ sampaÔicchitabbanti dassetuÑ
“sakkatevÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha sakkateti sakyate, sakkÈti attho.
PaÔikammanti paÔikaraÓaÑ. Nanu ca maraÓassÈpi paÔikÈraÑ kÈtuÑ sakkÈ
iddhipÈdabhÈvanÈya vasibhÈve satÊti codanaÑ manasi katvÈ Èha “aÒÒatreva
iddhimantÈnaÑ iddhivisayÈ”ti. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–
“Yassa kassaci Œnanda cattÈro iddhipÈdÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ
yÈnÊkatÈ vatthukatÈ anuÔÔhitÈ paricitÈ susamÈraddhÈ, so Èka~khamÈno
kappaÑ vÈ tiÔÔheyya kappÈvasesaÑ vÈ”ti1.
Ko panettha kappo, ko vÈ kappÈvasesoti? Kappoti Èyukappo, yasmiÑ
tasmiÒhi kÈle2 yaÑ manussÈnaÑ ÈyuppamÈÓaÑ, taÑ paripuÓÓaÑ karonto
kappaÑ tiÔÔhati nÈma. “AppaÑ vÈ bhiyyo”ti3 vuttaÑ pana vassasatÈdito
atirekaÑ tiÔÔhanto kappÈvasesaÑ tiÔÔhati nÈma. Yadi evaÑ kasmÈ
iddhimanto cetovasippattÈ khÊÓÈsavÈ lokahitatthaÑ tathÈ na tiÔÔhantÊti?
Khandhasa~khÈtassa dukkhabhÈrassa pariÒÒÈtattÈ anussukkatÈya ca.
PaÔippassaddhasabbussukkÈ hi te uttamapurisÈti. VuttaÒhetaÑ
DhammasenÈpatinÈ–
“NÈbhinandÈmi maraÓaÑ, nÈbhika~khÈmi jÊvitaÑ.
KÈlaÒca paÔika~khÈmi, vetanaÑ bhatako yathÈ”ti4.
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 86, 99; SaÑ 3. 227; Abhi 4. 331; Khu 1. 151, 152 piÔÔhÈdÊsu.
2. TasmiÑ tasmiÒhi kÈle (Ka)
3. DÊ 2. 3; AÑ 2. 503 piÔÔhesu.
4. Khu 2. 314; Khu 11. 45 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
85
YathÈ jarÈmaraÓÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ atthato nÈnattaÑ, evaÑ tehi
taÓhÈya ca nÈnatte dassite “tayo paÒhÈ”ti idaÑ sijjhatÊti taÑ dassetuÑ “yaÑ
panÈ”ti-ÈdimÈha.
Tattha yasmÈ taÓhÈya abhÈvepi sati jarÈmaraÓaÑ labbhati
khÊÓÈsavasantÈne, tasmÈ aÒÒaÑ jarÈmaraÓaÑ aÒÒÈ taÓhÈti imamatthamÈha
“dissanti vÊtarÈgÈ jÊrantÈpi mÊyantÈpÊ”ti. Nanu ca taÓhÈpi
jÊraÓabhijjanasabhÈvÈti? SaccaÑ, na idaÑ jarÈmaraÓaÑ idhÈdhippetanti
vuttovÈyamattho. “Yadi cÈ”ti-ÈdinÈ jarÈmaraÓato taÓhÈya anaÒÒatte dosaÑ
dasseti. YobbanaÔÔhÈpi vigatataÓhÈ siyuÑ, na idaÑ yuttanti adhippÈyo.
JarÈmaraÓampi siyÈ dukkhassa samudayo taÓhÈya anaÒÒatte satÊti
adhippÈyo. Na ca siyÈ taÓhÈ dukkhassa samudayo jarÈmaraÓato anaÒÒatte
satÊti bhÈvo. Na hi jarÈmaraÓaÑ dukkhassa samudayo taÓhÈ dukkhassa
samudayo, tasmÈ veditabbaÑ etesamatthato nÈnattanti adhippÈyo. YathÈ ca
taÓhÈ maggavajjhÈ, evaÑ jarÈmaraÓampi siyÈ maggavajjhaÑ taÓhÈya
anaÒÒatte sati. YathÈ ca jarÈmaraÓaÑ na maggavajjhaÑ, tathÈ taÓhÈpi siyÈti
ayampi nayo vutto evÈti daÔÔhabbaÑ. ImÈya yuttiyÈti imÈya yathÈvuttÈya
upapattiyÈ. AÒÒamaÒÒehÊti aÒÒÈhi aÒÒÈhi kÈraÓ|papattÊhi atthato ce
aÒÒattaÑ tadaÒÒampi byaÒjanato gavesitabbanti attho.
ImesaÑ dhammÈnaÑ atthato ekattanti imamevatthaÑ “na hi yujjatÊ”tiÈdinÈ vivarati. TaÓhÈya adhippÈye aparip|ramÈneti icchitÈlÈbhamÈha. Tena
icchÈtaÓhÈnaÑ atthato ekattaÑ vuttaÑ hotÊti. Etena na hi yujjati icchÈya ca
taÓhÈya ca atthato aÒÒattanti. YathÈ idaÑ vacanaÑ samatthanaÑ hoti, evaÑ
icchÈvipariyÈye ÈghÈtavatth|su kodho ca upanÈho ca uppajjatÊti idampi
samatthanaÑ hoti, na tathÈ jarÈmaraÓavipariyÈyeti jarÈmaraÓataÓhÈnaÑ
atthato aÒÒattampi samatthitaÑ hotÊti etamatthaÑ dasseti “imÈya yuttiyÈ”tiÈdinÈ.
Yadi icchÈtaÓhÈnaÑ atthato anaÒÒattaÑ, atha kasmÈ BhagavatÈ imissÈ
gÈthÈya dvidhÈ vuttÈti? Tattha parihÈramÈha “yaÑ panidan”ti-ÈdinÈ. Tattha
yanti kiriyÈparamasanaÑ. Abhilapitanti vuttaÑ yaÑ idaÑ
KhuddakanikÈya
86
abhilapanaÑ, idaÑ bÈhirÈnaÑ r|pÈdÊnaÑ vatth|naÑ ÈrammaÓavasena,
ÈrammaÓakaraÓavasena vÈ yojetabbaÑ. DvÊhi dhammehÊti1 dvÊhi pakatÊti.
KÈ pana tÈ pakatiyoti? Appattassa visayassa esanavacasena icchÈ, pattassa
appattassa vÈ pÈtukÈmatÈvasena taÓhÈ, ayametÈsaÑ viseso. Yadipi evaÑ,
tathÈpi sabbÈ taÓhÈ r|pÈdivisayaÑ gilitvÈ pariniÔÔhapetvÈ gahaÓena
ekasabhÈvÈ evÈti dassento “sabbÈ hi taÓhÈ ajjhosÈnalakkhaÓena
ekalakkhaÓÈ”ti Èha. IdÈni tamatthaÑ upamÈya pakÈsento “sabbo aggÊ”tiÈdimÈha, taÑ suviÒÒeyyameva.
AyaÑ pana na kevalaÑ taÓhÈ ÈrammaÓe pavattivisesena dvÊhi eva
nÈmeti vuttÈ, atha kho anekehipi pariyÈyehÊti dassanatthaÑ “icchÈ-itipÊ”tiÈdi vuttaÑ.
Tattha icchanti tÈya ÈrammaÓÈnÊti icchÈ. TaÓhÈyanaÔÔhena taÓhÈ.
PÊÄÈjananato duruddhÈraÓato ca visapÊtaÑ sallaÑ viyÈti sallaÑ.
SantÈpanaÔÔhena dh|pÈyanÈ. ŒkaÉÉhanaÔÔhena sÊghasotÈ saritÈ viyÈti saritÈ,
allaÔÔhena vÈ saritÈ, “saritÈni sinehitÈni ca, somanassÈni bhavanti jantuno”ti2
hi vuttaÑ. AllÈni ceva siniddhÈni cÈti ayamettha attho. VisattikÈti visatÈti
visattikÈ. VisaÔÈti visattikÈ. VisamÈti visattikÈ. VisÈlÈti visattikÈ. VisakkatÊti
visattikÈ. VisaÑvÈdikÈti visattikÈ. VisaÑharatÊti visattikÈ. Visam|lÈti
visattikÈ. VisaphalÈti visattikÈ. VisaparibhogÈti visattikÈ. VisatÈ vÈ pana sÈ
taÓhÈ r|pe sadde gandhe rase phoÔÔhabbe dhamme kule gaÓe visatÈ vitthatÈti
visattikÈ.
Sinehanavasena sineho. NÈnÈgatÊsu kilamathuppÈdanena kilamatho.
PaliveÔhanaÔÔhena latÈ viyÈti latÈ. “LatÈ uppajja3 tiÔÔhatÊ”ti4 hi vuttaÑ.
Mamanti maÒÒanavasena maÒÒanÈ. D|ragatampi ÈkaÉÉhitvÈ
bandhanaÔÔhena bandho. ŒsÊsanaÔÔhena ÈsÈ. ŒrammaÓarasaÑ
pÈtukÈmatÈvasenena pipÈsÈ. AbhinandanaÔÔhena abhinandanÈ. ItÊti evaÑ
ÈrammaÓe pavattivisesena anekehi nÈmehi gayhamÈnÈpi sabbÈ taÓhÈ
ajjhosÈnalakkhaÓena ekalakkhaÓÈti yathÈvuttamatthaÑ nigameti.
______________________________________________________________
1. DvÊhi nÈmehÊti (Ka)
3. Ubbhijja (SÊ, Ka)
2. Khu 1. 62 piÔÔhe Dhammapade.
4. Khu 1. 62 piÔÔhe Dhammapade.
Netti-aÔÔhakathÈ
87
Puna taÓhÈya anekehi nÈmehi gahitabhÈvameva “yathÈ cÈ”ti-ÈdinÈ
upacayena dasseti. Tattha vevacaneti VevacanahÈravibha~ge. “ŒsÈ ca
pihÈ”ti gÈthÈya1 atthaÑ tattheva vaÓÓayissÈma. AvigatarÈgassÈti-ÈdÊsu
raÒjanaÔÔhena rÈgo, chandanaÔÔhena chando, piyÈyanaÔÔhena pemaÑ,
paridahanaÔÔhena paridÈhoti taÓhÈva vuttÈ. TenevÈha “taÓhÈyetaÑ
vevacanan”ti. EvaÑ yujjatÊti evaÑ icchÈtaÓhÈnaÑ atthato anaÒÒattÈ “tayo
paÒhÈ”ti yaÑ vuttaÑ, taÑ yujjati yuttiyÈ saÑgacchatÊti attho.
21. EvaÑ “kenassubbhÈhato loko”ti2 gÈthÈya “tayo paÒhÈ”ti
paÒhattayabhÈve yuttiÑ dassetvÈ idÈni aÒÒehi pakÈrehi yuttigavesanaÑ
dassento “sabbo dukkh|pacÈro”ti-ÈdimÈha. Tattha dukkh|pacÈroti
dukkhappavatti. KÈmataÓhÈsa~khÈram|lakoti
kÈmataÓhÈpaccayasa~khÈrahetukoti yujjatÊti adhippÈyo. Nibbid|pacÈroti
nibbidÈpavatti kÈmÈnaÑ vipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈ uppajjamÈnÈ anabhirati
ÒÈÓanibbidÈ ca. KÈmataÓhÈparikkhÈram|lakoti kÈmataÓhÈya
parikkhÈrabh|tavatthukÈmahetuko. Tattha anabhiratisa~khÈtÈ nibbidÈ
kÈmataÓhÈparikkhÈram|likÈ, na ÒÈÓanibbidÈti sabbo nibbid|pacÈro
kÈmataÓhÈparikkhÈram|lakoti na pana yujjatÊti vuttaÑ. ImÈya yuttiyÈti
nayaÑ dasseti. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ paÒhattayabhÈve yutti vuttÈ, yathÈ
ca dukkh|pacÈranibbid|pacÈresu, evaÑ imÈya yuttiyÈ iminÈ yogena nayena
aÒÒamaÒÒehi kÈraÓehi taÑtaÑpÈÄippadese anur|pehi aÒÒathÈ aÒÒehi het|hi
yutti gavesitabbÈti.
IdÈni taÑ nayadassanaÑ saÑkhittanti vitthÈrato vibhajitvÈ dassetuÑ
“yathÈ hi BhagavÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. TatthÈyaÑ sa~khepattho–
rÈgadosamohacaritÈnaÑ yathÈkkamaÑ asubhamettÈpaccayÈkÈrakathÈ
rÈgÈdivinayanato sappÈyÈti ayaÑ sÈsanayutti. EvamavaÔÔhite yadi
rÈgacaritassa mettÈcetovimuttiÑ deseyya, sÈ desanÈ na yujjati
asappÈyabhÈvato. TathÈ sukhÈpaÔipadÈdayoti. Nanu ca sukhÈpaÔipadÈdayo
paÔipattiyÈ sambhavanti, na desanÈyÈti? SaccametaÑ, idha pana rÈgacaritoti
tibbakileso rÈgacaritoti adhippeto. Tassa dukkhÈya paÔipadÈya
______________________________________________________________
1. Khu 10. 45, 180 piÔÔhesu.
2. SaÑ 1. 37 piÔÔhe.
88
KhuddakanikÈya
bhÈvanÈ samijjhati. Yassa ca dukkhÈya paÔipadÈya bhÈvanÈ samijjhati, tassa
garutarÈ asubhadesanÈ sappÈyÈ, yassa garutarÈ asubhadesanÈ sappÈyÈ, na
tassa mandakilesassa viya lahukatarÈti imamatthaÑ dassento Èha “SukhaÑ
vÈ paÔipadaÑ -pa- deseyya na yujjati desanÈ”ti. IminÈ nayena sesapadesupi
yathÈsambhavaÑ attho vattabbo. Ettha ca ayuttaparihÈrena
yuttisamadhigamoti yuttivicÈraÓÈya ayuttipi gavesitabbÈti vuttaÑ “Yadi hi
-pa- na yujjati desanÈ”ti. Sesesupi eseva nayo. EvaÑ yaÑ kiÒcÊti-Èdi
yuttihÈrayojanÈya nayadassanameva.
Tattha evanti iminÈ nayena. YaÑ kiÒcÊti aÒÒampi yaÑ kiÒci.
AnulomappahÈnanti pahÈnassa anur|paÑ, pahÈnasamatthanti attho. Sutte
anavasesÈnaÑ padatthÈnaÑ anupadavicÈraÓÈ vicayo hÈro
vicayahÈrasaÑvaÓÓanÈya niddhÈritesu atthesu yuttigavesanaÑ sukaranti Èha
“sabbaÑ taÑ vicayena hÈrena vicinitvÈ yuttihÈrena yojetabban”ti. YÈvatikÈ
ÒÈÓassa bh|mÊti saÑvaÓÓentassa Ècariyassa yaÑ ÒÈÓaÑ yaÑ paÔibhÈnaÑ,
tassa yattako visayo, tattako yuttihÈravicÈroti attho. TaÑ kissa hetu?
Anantanayo samantabhaddako vimaddakkhamo vicittadesano ca
saddhammoti.
EvaÑ nayadassanavaseneva yuttihÈrayojanÈ dassitÈti taÑ
brahmavihÈraphalasamÈpatti navÈnupubbasamÈpattivasibhÈvehi vibhajitvÈ
dassetuÑ “mettÈvihÈrissa sato”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha mettÈvihÈrissÈti
mettÈvihÈralÈbhino. Satoti samÈnassa, tathÈbh|tassÈti attho. ByÈpÈdoti
padoso. CittaÑ pariyÈdÈya ÔhassatÊti cittaÑ abhibhavissati. YasmÈ pana
kusalÈkusalÈnaÑ dhammÈnaÑ apubbaÑ acarimaÑ pavatti nÈma natthi,
tasmÈ samÈpattito vuÔÔhÈnassa aparabhÈgeti dassanatthaÑ “ÔhassatÊ”ti
vuttaÑ. Na yujjati desanÈti byÈpÈdapaÔipakkhattÈ mettÈya tÈdisÊ kathÈ na
yuttÈti attho. ByÈpÈdo pahÈnaÑ abbhatthaÑ gacchatÊti yujjati desanÈti
yathÈvuttakÈraÓato eva ayaÑ kathÈ yuttÈti. SesavÈresupi iminÈva nayena
attho veditabbo. AnuttÈnaÑ eva vaÓÓayissÈma.
AnimittavihÈrissÈti aniccÈnupassanÈmukhena
paÔiladdhaphalasamÈpattivihÈrassa. NimittÈnusÈrÊti sa~khÈranimittÈnusÈrÊ.
Tena tenevÈti
Netti-aÔÔhakathÈ
89
niccÈdÊsu yaÑ yaÑ pahÊnaÑ, tena teneva nimittena. AsmÊti vigatanti
paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu diÔÔhimÈnavasena yaÑ asmÊti maÒÒitaÑ, taÑ
vigataÑ. TamevatthaÑ vivarati “ayamahamasmÊti na samanupassamÊ”ti.
VicikicchÈ kathaÑkathÈsallanti vinayakukkuccassÈpi kathaÑ kathanti
pavattisabbhÈvato vicikicchÈpadena visesitaÑ. Na yujjati desanÈti
vicikicchÈya pahÈnekaÔÔhabhÈvato na yuttÈyaÑ kathÈ.
PaÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpannassÈti paÔhamajjhÈnasama~gino.
KÈmarÈgabyÈpÈdÈ visesÈya saÑvattantÊti na yujjatÊti yasmÈ nÊvaraÓesu
appahÊnesu paÔhamajjhÈnassa upacÈrampi na sampajjati, pageva jhÈnaÑ,
tasmÈ kÈmarÈgabyÈpÈdÈ visesÈya dutiyajjhÈnÈya saÑvattantÊti na yuttÈyaÑ
kathÈ. YathÈladdhassa pana paÔhamajjhÈnassa kÈmarÈgabyÈpÈdÈ
pariyuÔÔhÈnappattÈ hÈnÈya saÑvattantÊti yujjati desanÈ yuttÈ kathÈti, evaÑ
sabbattha yojetabbaÑ. AvitakkasahagatÈ saÒÒÈmanasikÈrÈ nÈma saha
upacÈrena dutiyajjhÈnadhammÈ, ÈrammaÓakaraÓattho hettha sahagatasaddo. HÈnÈyÈti paÔhamajjhÈnato parihÈnÈya. VisesÈyÈti dutiyajjhÈnÈya.
IminÈ nayena tattha tattha hÈnanti, visesoti ca vuttadhammÈ veditabbÈ.
VitakkavicÈrasahagatÈti paÔhamajjhÈnadhammÈ, kÈmÈvacaradhammÈ eva
vÈ. UpekkhÈsukhasahagatÈti upacÈrena saddhiÑ dutiyajjhÈnadhammÈ,
tatramajjhattupekkhÈ hi idha upekkhÈti adhippetÈ. PÊtisukhasahagatÈti saha
upacÈrena tatiyajjhÈnadhammÈ. UpekkhÈsatipÈrisuddhisahagatÈti
catutthajjhÈnadhammÈ.
SaÒÒ|pacÈrÈti paÔusaÒÒÈkiccaÑ karontÈ eva ye keci cittuppÈdÈ,
“ÈkiÒcaÒÒÈyatanadhammÈ”tipi vadanti. SaÒÒÈvedayitanirodhasahagatÈti
“saÒÒÈvedayitanirodhaÑ upasampajja viharissÈmÊ”ti tassa parikammavasena
pavattadhammÈ. Te pana yasmÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyaÑ
Ôhiteneva sakkÈ saÒÒÈvedayitanirodhaÑ upasampajja viharituÑ, na tato
parihÊnena, tasmÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ hÈnÈya saÑvattantÊti
na yuttÈ kathÈ. VisesÈya saÑvattantÊti pana yuttÈ kathÈti Èha “hÈnÈya -padesanÈ”ti. KallatÈparicitanti samatthabhÈvena paricitaÑ,
yathÈvuttasamÈpattÊsu vasibhÈvena paricitanti attho. TenevÈha “abhinÊhÈraÑ
khamatÊ”ti. SesaÑ sabbaÑ uttÈnameva.
90
KhuddakanikÈya
Api cettha appaÔikk|lasaÒÒÈmukhena kÈmacchando vaÒcetÊti yujjati.
PaÔikk|lasaÒÒÈpatir|patÈya byÈpÈdo vaÒcetÊti yujjati. SamÈdhimukhena
thinamiddhaÑ vaÒcetÊti yujjati. VÊriyÈrambhamukhena uddhaccaÑ vaÒcetÊti
yujjati. SikkhÈkÈmatÈmukhena kukkuccaÑ vaÒcetÊti yujjati.
UbhayapakkhasantÊraÓamukhena vicikicchÈ vaÒcetÊti yujjati.
IÔÔhÈniÔÔhasamupekkhanamukhena sammoho vaÒcetÊti yujjati.
AttaÒÒutÈmukhena attani aparibhavena mÈno vaÒcetÊti yujjati.
VÊmaÑsÈmukhena hetupatir|pakapariggahena micchÈdiÔÔhi vaÒcetÊti yujjati.
VirattatÈpatir|pakena sattesu adayÈpannatÈ vaÒcetÊti yujjati.
AnuÒÒÈtapaÔisevanapatir|patÈya kÈmasukhallikÈnuyogo vaÒcetÊti yujjati.
ŒjÊvapÈrisuddhipatir|patÈya asaÑvibhÈgasÊlatÈ vaÒcetÊti yujjati.
SaÑvibhÈgasÊlatÈpatir|patÈya micchÈjÊvo vaÒcetÊti yujjati.
AsaÑsaggavihÈritÈpatir|patÈya asa~gahasÊlatÈ vaÒcetÊti yujjati.
Sa~gahasÊlatÈpatir|patÈya ananulomikasaÑsaggo vaÒcetÊti yujjati.
SaccavÈditÈpatir|patÈya pisuÓavÈcÈ vaÒcetÊti yujjati.
ApisuÓavÈditÈpatir|patÈya anatthakÈmatÈ vaÒcetÊti yujjati.
PiyavÈditÈpatir|patÈya cÈÔukamyatÈ vaÒcetÊti yujjati.
MitabhÈÓitÈpatir|patÈya asammodanasÊlatÈ vaÒcetÊti yujjati.
SammodanasÊlatÈpatir|patÈya mÈyÈ sÈÔheyyaÒca vaÒcetÊti yujjati.
NiggayhavÈditÈpatir|patÈya pharusavÈcatÈ vaÒcetÊti yujjati.
PÈpagarahitÈpatir|patÈya paravajjÈnupassitÈ vaÒcetÊti yujjati.
KulÈnuddayatÈpatir|patÈya kulamacchariyaÑ vaÒcetÊti yujjati.
ŒvÈsaciraÔÔhitikÈmatÈmukhena ÈvÈsamacchariyaÑ vaÒcetÊti yujjati.
DhammaparibandhapariharaÓamukhena dhammamacchariyaÑ vaÒcetÊti
yujjati. DhammadesanÈbhiratimukhena bhassÈrÈmatÈ vaÒcetÊti yujjati.
ApharusavÈcatÈgaÓÈnuggahakaraÓamukhena sa~gaÓikÈrÈmatÈ vaÒcetÊti
yujjati. PuÒÒakÈmatÈpatir|patÈya kammÈrÈmatÈ vaÒcetÊti yujjati.
SaÑvegapatir|pena cittasantÈpo vaÒcetÊti yujjati. SaddhÈlutÈpatir|patÈya
aparikkhatÈ vaÒcetÊti yujjati. VÊmaÑsanÈpatir|pena assaddhiyaÑ vaÒcetÊti
yujjati. AttÈdhipateyyapatir|pena gar|naÑ anusÈsaniyÈ
appadakkhiÓaggÈhitÈ vaÒcetÊti yujjati. DhammÈdhipateyyaparir|pena
sabrahmacÈrÊsu agÈravaÑ vaÒcetÊti yujjati. LokÈdhipateyyapatir|pena attani
dhamme ca paribhavo vaÒcetÊti yujjati. MettÈyanÈmukhena rÈgo vaÒcetÊti
yujjati. KaruÓÈyanÈpatir|pena soko vaÒcetÊti yujjati.
MuditÈvihÈrapatir|pena
Netti-aÔÔhakathÈ
91
pahÈso vaÒcetÊti yujjati. UpekkhÈvihÈrapatir|pena kusalesu dhammesu
nikkhittachandatÈ vaÒcetÊti yujjati. EvaÑ Ègamatir|pakaadhigamapatir|pakÈdÊnampi tathÈ tathÈ vaÒcanasabhÈvo yuttito veditabbo.
EvaÑ ÈgamÈnusÈrena yuttigavesanÈ kÈtabbÈti.
YuttihÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
4. PadaÔÔhÈnahÈravibha~gavaÓÓanÈ
22. Tattha katamo padaÔÔhÈno hÈroti-Èdi PadaÔÔhÈnahÈravibha~go.
Tattha yasmÈ “idaÑ imassa padaÔÔhÈnaÑ, idaÑ imassa padaÔÔhÈnan”ti tesaÑ
tesaÑ dhammÈnaÑ padaÔÔhÈnabh|tadhammavibhÈvanalakkhaÓo padaÔÔhÈno
hÈro, tasmÈ pavattiyÈ m|labh|taÑ avijjaÑ ÈdiÑ katvÈ sabhÈvadhammÈnaÑ
padaÔÔhÈnaÑ ÈsannakÈraÓaÑ niddhÈrento avijjÈya sabhÈvaÑ niddisati
“sabbadhammayÈthÈva-asampaÔivedhalakkhaÓÈ avijjÈ”ti. Tassattho–
sabbesaÑ dhammÈnaÑ aviparÊtasabhÈvo na sampaÔivijjhÊyati etenÈti
sabbadhammayÈthÈva-asampaÔivedho. So lakkhaÓaÑ etissÈti sÈ tathÈ vuttÈ.
Etena dhammasabhÈvappaÔicchÈdanalakkhaÓÈ avijjÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ
sammÈ paÔivedho sampaÔivedho. Tassa paÔipakkho asampaÔivedho. Kattha
pana so sampaÔivedhassa paÔipakkhoti Èha “sabba -pa- lakkhaÓÈ”ti. YasmÈ
pana asubhe subhanti-Èdi vipallÈse sati tattha sammoho upar|pari jÈyatiyeva
na hÈyati, tasmÈ “tassÈ vipallÈsÈ padaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ.
Piyar|paÑ sÈtar|panti piyÈyitabbajÈtiyaÑ iÔÔhajÈtiyaÒca padaÔÔhÈnaÑ.
“YaÑ loke piyar|paÑ sÈtar|paÑ etthesÈ taÓhÈ uppajjamÈnÈ uppajjatÊ”ti1 hi
vuttaÑ. AdinnÈdÈnanti adinnÈdÈnacetanÈ. SÈ hi ekavÈraÑ uppannÈpi
anÈdÊnavadassitÈya lobhassa uppattikÈraÓaÑ hotÊti tassa padaÔÔhÈnaÑ
vuttaÑ. Dosassa pÈÓÈtipÈto padaÔÔhÈnaÑ, mohassa micchÈpaÔipadÈ
padaÔÔhÈnanti etthÈpi iminÈva nayena attho veditabbo.
VaÓÓasaÓÔhÈnabyaÒjanaggahaÓalakkhaÓÈti
nimittÈnubyaÒjanaggahaÓalakkhaÓÈ. SukhasaÒÒÈya phassassa
upagamanalakkhaÓatÈ phassapaccayatÈva vuttÈ. “PhuÔÔho saÒjÈnÈtÊ”ti2 hi
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 246; Ma 1. 85; Abhi 2. 106 piÔÔhesu.
2. SaÑ 2. 292 piÔÔhe.
KhuddakanikÈya
92
vuttaÑ. AssÈdoti taÓhÈ. Sa~khatalakkhaÓÈni uppÈdavayaÒÒathattÈni
yebhuyyena niccaggahaÓaÑ viÒÒÈÓÈdhÊnanti niccasaÒÒÈya
viÒÒÈÓapadaÔÔhÈnatÈ vuttÈ. TathÈ hi so bhikkhu taÑyevaÑ viÒÒÈÓaÑ
sandhÈvati saÑsaratÊti viÒÒÈÓavisayameva attano niccaggÈhaÑ pavedesi.
PaÒcannaÑ khandhÈnaÑ yadi aniccatÈ dukkhatÈ ca sudiÔÔhÈ, attasaÒÒÈ
sukhasaÒÒÈ anavakÈsÈti Èha “aniccasaÒÒÈdukkhasaÒÒÈasamanupassanalakkhaÓÈ attasaÒÒÈ”ti. “YadaniccaÑ taÑ dukkhaÑ, yaÑ
dukkhaÑ tadanattÈ”ti1 hi vuttaÑ.
Yebhuyyena attÈbhiniveso ar|padhammes|ti Èha “tassÈ nÈmakÈyo
padaÔÔhÈnan”ti. SabbaÑ neyyanti2 cattÈri saccÈni catusaccavinimuttassa
Òeyyassa abhÈvato. CittavikkhepapaÔisaÑharaÓaÑ
uddhaccavikkhambhanaÑ. AsubhÈti asubhÈnupassanÈ,
paÔibhÈganimittabh|tÈ asubhÈ eva vÈ, taÓhÈpaÔipakkhattÈ samathassa asubhÈ
padaÔÔhÈnanti vuttaÑ. AbhijjhÈya tanukaraÓato adinnÈdÈnÈveramaÓÊ
alobhassa padaÔÔhÈnanti vutthÈ. TathÈ byÈpÈdassa tanukaraÓato
pÈÓÈtipÈtÈveramaÓÊ adosassa padaÔÔhÈnanti vuttÈ. Vatthu-avippaÔipatti
visayasabhÈvapaÔivedho, sammÈpaÔipatti sÊlasamÈdhisampadÈnaÑ
nibbidÈÒÈÓena anabhiratiÒÈÓameva vÈ tathÈ pavattaÑ. SabbÈpi vedanÈ
dukkhadukkhatÈdibhÈvato dukkhanti katvÈ vuttaÑ “dukkhasaÒÒÈya vedanÈ
padaÔÔhÈnan”ti. DhammasaÒÒÈti dhammamattanti saÒÒÈ.
SattÈnaÑ kÈye avÊtarÈgatÈ paÒcannaÑ ajjhattikÈyatanÈnaÑ vasena hotÊti
Èha “paÒcindriyÈni r|pÊni r|parÈgassa padaÔÔhÈnan”ti. KÈyo hi idha r|panti
adhippeto. Visesato jhÈnanissayabh|te manÈyatane ca nikanti hotÊti Èha
“chaÔÔhÈyatanaÑ bhavarÈgassa padaÔÔhÈnan”ti. EdisaÑ mÈ r|paÑ
nibbattatu, mÈ edisÊ vedanÈti evaÑ pavattÈ r|pÈdi-abhinandanÈ
nibbattabhavÈnupassitÈ. ©ÈÓadassanassÈti kammassakataÒÒÈÓadassanassa.
YonisomanasikÈravato hi pubbenivÈsÈnussati kammassakataÒÒÈÓassa
kÈraÓaÑ hoti, na ayoniso ummujjantassa. Imassa ca atthassa
vibhÈvanatthaÑ MahÈnÈradakassapajÈtakaÑ,3 BrahmajÈle4
ekaccasassatavÈdo ca udÈharitabbo. “OkappanalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ
saddhÈpasÈdÈnaÑ visesaÑ dasseti. So pana saddhÈyayeva avatthÈviseso
daÔÔhabbo. Tattha okappanaÑ saddahanavasena ÈrammaÓassa ogÈhaÓaÑ
nicchayo.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 19 piÔÔhe.
2. ©eyyanti (SÊ)
3. Khu 6. 257 piÔÔhe.
4. DÊ 1. 16 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
93
AnÈvilatÈ assaddhiyÈpagamena cittassa akÈlussiyatÈ. AbhipatthiyanÈ
saddahanameva. AveccapasÈdo paÒÒÈsahito Èyatanagato abhippasÈdo.
ApilÈpanaÑ asammoso1 nimujjitvÈ viya ÈrammaÓassa ogÈhaÓaÑ vÈ, ettha
ca saddhÈdÊnaÑ pasÈdasaddhÈsammappadhÈnasatipaÔÔhÈnajhÈna~gÈni
yathÈkkamaÑ padaÔÔhÈnanti vadantena avatthÈvisesavasena padaÔÔhÈnabhÈvo
vuttoti daÔÔhabbaÑ. SatisamÈdhÊnaÑ vÈ kÈyÈdayo satipaÔÔhÈnÈti.
VitakkÈdayo ca jhÈnÈnÊti padaÔÔhÈnabhÈvena vuttÈ.
AssÈdamanasikÈro saÑyojanÊyesu dhammesu assÈdÈnupassitÈ.
PunabbhavavirohaÓÈti punabbhavÈya virohaÓÈ, punabbhavanibbattanÈrahatÈ
vipÈkadhammatÈti attho. OpapaccayikanibbattilakkhaÓanti
upapattibhavabhÈvena nibbattanasabhÈvaÑ. NÈmakÈya
r|pakÈyasa~ghÈtalakkhaÓanti ar|par|pakÈyÈnaÑ sam|hiyabhÈvaÑ.
IndriyavavatthÈnanti cakkhÈdÊnaÑ channaÑ indriyÈnaÑ vavatthitabhÈvo.
Opapaccayikanti upapattikkhandhanibbattakaÑ. UpadhÊti attabhÈvo. Attano
piyassa maraÓaÑ cintentassa bÈlassa yebhuyyena soko uppajjatÊti maraÓaÑ
sokassa padaÔÔhÈnanti vuttaÑ. UssukkaÑcetaso santÈpo. Odahananti
avadahanaÑ. Attano nissayassa santapanameva bhavassÈti vuttaÑ bhavaÑ
dassetuÑ “imÈnÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha bhavassa a~gÈni bhavasa~khÈtÈni ca
a~gÈni bhava~gÈni. Tesu kilesÈ bhavassa a~gÈni. KammavipÈkavaÔÔaÑ
bhavasa~khÈtÈni a~gÈni. SamaggÈnÊti sabbÈni. KhandhÈyatanÈdÊnaÑ
aparÈparuppattisaÑsaraÓaÑ saÑsaro. Tassa purimapurimajÈtinipphannaÑ
kilesÈdivaÔÔaÑ kÈraÓanti Èha “bhavo saÑsÈrassa padaÔÔhÈnan”ti.
SampÈpakahetubhÈvaÑ sandhÈya “maggo nirodhassa padaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ.
KammaÔÔhÈnogÈhakassa otaraÓaÔÔhÈnatÈya bahussuto titthaÑ nÈma,
tassa sammÈpayirupÈsanÈ titthaÒÒutÈ. Dhamm|pasaÒhitaÑ pÈmojjaÑ pÊtaÑ
nÈma, sappÈyadhammassavanena taÑ uppÈdetvÈ kammaÔÔhÈnassa br|hanÈ
pÊtaÒÒutÈ, bhÈvanÈya thokampi layÈpattiyÈ uddhaÑpattiyÈ ca jÈnanÈ
pattaÒÒutÈ. Attano paÒcahi padhÈniya~gehi samannÈgatassa jÈnanÈ
attaÒÒutÈ, tesu purimÈnaÑ purimÈnaÑ pacchimassa pacchimassa
padaÔÔhÈnabhÈvo suviÒÒeyyo eva. KatapuÒÒasseva patir|padesavÈso
______________________________________________________________
1. Asammoho (SÊ)
94
KhuddakanikÈya
sambhavati, na itarassÈti “pubbekatapuÒÒatÈ patir|padesavÈsassa
padaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. YathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ saha adhiÔÔhÈnena
taruÓavipassanÈ. NibbadÈti balavavipassanÈ. VirÈgoti maggo. VimuttÊti
phalaÑ. Evanti yadidaÑ “tassÈ vipallÈsÈ padaÔÔhÈnan”ti-ÈdinÈ avijjÈdÊnaÑ
padaÔÔhÈnaÑ dassitaÑ, iminÈ nayena athÈpi yo koci upanissayo
balavapaccayoti yo koci avasesapaccayo, sabbo so padaÔÔhÈnaÑ kÈraÓanti
veditabbaÑ. “EvaÑ yÈ kÈci upanisÈ yogato ca paccayato cÈ”tipi paÔhanti.
Tattha upanisÈti kÈraÓaÑ, yogatoti yuttito paccayatoti
paccayabhÈvamattatoti attho veditabbo. YaÑ panettha atthato na vibhattaÑ,
taÑ suviÒÒeyyameva.
PadaÔÔhÈnahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. LakkhaÓahÈravibha~gavaÓÓanÈ
23. Tattha katamo lakkhaÓo hÈroti-Èdi LakkhaÓahÈravibha~go. Tattha
kiÑ lakkhayatÊti lakkhaÓahÈrassa visayaÑ pucchati. “Ye dhammÈ”ti-ÈdinÈ
lakkhaÓahÈraÑ sa~khepato dassetvÈ taÑ udÈharaÓehi vibhajituÑ
“cakkhun”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha “vadhakaÔÔhena ekalakkhaÓÈnÊ”ti iminÈ
anavaÔÔhitabhÈvÈdinÈpi ekalakkhaÓatÈ vuttÈ evÈti daÔÔhabbaÑ.
EvaÑ Èyatanavasena ekalakkhaÓataÑ dassetvÈ idÈni khandhÈdivasena
dassetuÑ “atÊte rÈdha r|pe anapekkho hohÊ”ti-Èdi suttaÑ ÈbhataÑ.
YamakovÈdasutte1 vadhakaÔÔhena ekalakkhaÓÈ vuttÈti tasmiÑ sutte
“vadhakaÑ r|paÑ vadhakaÑ r|panti yathÈbh|taÑ nappajÈnÈtÊ”ti-ÈdinÈ
ÈgatattÈ vuttaÑ. ItÊti evaÑ, imissaÑ gÈthÈyaÑ kÈyagatÈya satiyÈ vuttÈya sati
vedanÈgatÈ sati cittagatÈ sati dhammagatÈ ca sati vuttÈ bhavati
satipaÔÔhÈnabhÈvena ekalakkhaÓattÈti adhippÈyo. DiÔÔhanti-ÈdÊnaÑ atthaÑ
parato vaÓÓayissÈma.
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 89 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
95
KÈye kÈyÈnupassÊ viharÈhÊti ettha kÈyeti r|pakÈye. R|pakÈyo hi idha
a~gapacca~gÈnaÑ kesÈdÊnaÒca sam|haÔÔhena kÈyoti adhippeto. YathÈ ca
sam|haÔÔhena, evaÑ kucchitÈnaÑ ÈyaÔÔhena. KucchitÈnaÒhi
paramajegucchÈnaÑ so Èyotipi kÈyo, Èyoti uppattideso. TatrÈyaÑ
vacanattho–Èyanti tatoti Èyo. Ke Èyanti? KucchitÈ kesÈdayo, iti
kucchitÈnaÑ Èyoti kÈyo.
KÈyÈnupassÊti kÈyaÑ anupassanasÊlo, kÈyaÑ vÈ anupassamÈno.
“KÈye”ti ca vatvÈ puna “kÈyÈnupassÊ”ti dutiyaÑ kÈyaggahaÓaÑ
asammissato vavatthÈnaghanavinibbhogÈdidassanatthaÑ. Tena na kÈye
vedanÈnupassÊ cittadhammÈnupassÊ vÈ, atha kho kÈyÈnupassÊ evÈti
kÈyasa~khÈte vatthusmiÑ kÈyÈnupassanÈkÈrasseva dassanena asammissato
vavatthÈnaÑ dassitaÑ hoti. TathÈ na kÈye a~gapacca~gavinimuttaekadhammÈnupassÊ, nÈpi kesalomÈdivinimutta-itthipurisÈnupassÊ.
Yopi cettha kesalomÈdiko bh|tupÈdÈyasam|hasa~khÈto kÈyo, tatthapi
na bh|tupÈdÈyavinimutta-ekadhammÈnupassÊ, atha kho
rathasambhÈrÈnupassako viya a~gapacca~gasam|hÈnupassÊ,
nagarÈvayavÈnupassako viya kesalomÈdisam|hÈnupassÊ,
kadalikkhandhapattavaÔÔivinibbhujjako viya rittamuÔÔhiviniveÔhako viya ca
bh|tupÈdÈyasam|hÈnupassÊ evÈti nÈnappakÈrato sam|havasenega
kÈyasa~khÈtassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na
hettha yathÈvuttasam|havinimutto kÈyo vÈ aÒÒo vÈ koci dhammo dissati,
yathÈvuttadhammasam|hamatte eva pana tathÈ tathÈ sattÈ
micchÈbhinivesaÑ karonti. TenÈhu porÈÓÈ–
“YaÑ passati na taÑ diÔÔhaÑ, yaÑ diÔÔhaÑ taÑ na passati.
ApassaÑ bajjhate m|Äho, bajjhamÈno na muccatÊ”ti1.
GhanavinibbhogÈdidassanatthanti-Èdisaddena ayamattho veditabbo.
AyaÒhi etasmiÑ kÈye kÈyÈnupassÊyeva, na aÒÒadhammÈnupassÊ.
IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ anudakabh|tÈyapi marÊciyÈ udakÈnupassino
honti, na evaÑ aniccadukkhÈnatta-asubhabh|te eva imasmiÑ kÈye
______________________________________________________________
1. DÊ-®Ôha 2. 347; Ma-®Ôha 1. 247; Abhi-®Ôha 2. 207; PaÔisaÑ-®Ôha 1. 161;
MahÈniddesa-®Ôha 39 piÔÔhÈdÊsu.
KhuddakanikÈya
96
niccasukha-attasubhabhÈvÈnupassÊ, atha kho kÈyÈnupassÊ aniccadukkhaanatta-asubhÈkÈrasam|hÈnupassÊti attho. Atha vÈ yvÈyaÑ
MahÈsatipaÔÔhÈne1 assÈsapassÈsÈdicuÓÓikajÈta-aÔÔhikapariyosÈno kÈyo vutto,
yo ca “idhekacco pathavÊkÈyaÑ aniccato anupassati, ÈpokÈyaÑ tejokÈyaÑ
vÈyokÈyaÑ kesakÈyaÑ -pa- aÔÔhimiÒjakÈyan”ti paÔisambhidÈyaÑ2 kÈyo
vutto, tassa sabbassa imasmiÑ yeva kÈye anupassanato kÈye kÈyÈnupassÊti
evampettha attho daÔÔhabbo.
Atha vÈ kÈye ahanti vÈ mamanti vÈ gahetabbassa kassaci
ananupassanato, tassa pana kesalomÈdikassa nÈnÈdhammasam|hassa
anupassanato kÈye kesÈdidhammasan|hasa~khÈte kÈyÈnupassÊti attho
daÔÔhabbo. Api ca “imasmiÑ kÈye aniccato anupassati no niccato”ti-ÈdinÈ
anukkamena paÔisambhidÈyaÑ2 Ègatanayassa sabbasseva
aniccalakkhaÓÈdikassa ÈkÈrasam|hasa~khÈtassa kÈyassa anupassanato kÈye
kÈyÈnupassÊti attho.
ViharÈhÊti vattÈhi. ŒtÈpÊti tÊsu bhavesu kilese ÈtÈpetÊti ÈtÈpo, so assa
atthÊti ÈtÈpÊ. SampajÈnoti sampajaÒÒasa~khÈtena ÒÈÓena samannÈgato.
SatimÈti kÈyapariggÈhikÈya satiyÈ samannÈgato. AyaÑ pana yasmÈ satiyÈ
ÈrammaÓaÑ pariggahetvÈ paÒÒÈya anupassati, na hi sativirahitÈ anupassanÈ
atthi, tenevÈha “satiÑ ca khvÈhaÑ bhikkhave sabbatthikaÑ vadÈmÊ”ti3.
AnÈtÈpino ca anto sa~koco antarÈyakaro hoti, kammaÔÔhÈnaÑ na sampajjati.
TasmÈ yesaÑ dhammÈnaÑ ÈnubhÈvena taÑ sampajjati, taÑ dassanatthaÑ
“ÈtÈpÊ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha vineyyÈti tada~gavinayena vÈ vikkhambhanavinayena vÈ
vinayitvÈ. Loketi tasmiÑyeva kÈye. KÈyo hi idha lujjanapalujjanaÔÔhena
lokoti adhippeto. AbhijjhÈggahaÓena cettha kÈmacchando,
domanassaggahaÓena byÈpÈdo gahitoti nÊvaraÓesu
balavadhammadvayappahÈnadassanena nÊvaraÓappahÈnaÑ vuttanti
kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnassa
______________________________________________________________
1. DÊ 2. 231 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 9. 406 piÔÔhÈdÊsu.
3. SaÑ 3. 100 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
97
pahÈna~gaÑ dassitaÑ. “ŒtÈpÊ”ti-ÈdinÈ pana sampayoga~gaÑ dassitanti
imamatthaÑ dassetuÑ “ÈtÈpÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha abhijjhÈdomanassÈnaÑ
samatho ujupaÔipakkhoti abhijjhÈdomanassavinayo vuccamÈno
samÈdhindriyaÑ dÊpetÊti Èha “vineyya loke abhijjhÈdomanassanti
samÈdhindriyan”ti1. EkalakkhaÓattÈ catunnaÑ indriyÈnanti yathÈ
vÊriyapaÒÒÈsamÈdhindriyehi kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ ijjhati, evaÑ
vedanÈcittadhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnÈnipi tehi ijjhantÊti
catusatipaÔÔhÈnasÈdhane imesaÑ indriyÈnaÑ sabhÈvabhedÈbhÈvato
samÈnalakkhaÓattÈ itarÈni satipaÔÔhÈnÈnipi vuttÈni eva hontÊti attho.
24. IdÈni satipaÔÔhÈnesu gahitesu sabbesaÑ bodhipakkhiyadhammÈnaÑ
gahitabhÈvaÑ dassetuÑ “cat|su satipaÔÔhÈnes|”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
bodha~gamÈti bodhaÑ ariyamaggaÒÈÓaÑ gacchantÊti bodha~gamÈ.
YathÈvuttassa bodhassa pakkhe bhavÈti bodhipakkhiyÈ.
NeyyÈnikalakkhaÓenÈti ettha nimittato pavattato ca vuÔÔhÈnaÑ niyyÈnaÑ,
niyyÈne niyuttÈti neyyÈnikÈ, yathÈ dovÈrikoti. NiyyÈnasa~khÈtaÑ vÈ phalaÑ
arahantÊti neyyÈnikÈ. NiyyÈnaÑ payojanaÑ etesanti vÈ neyyÈnikÈ.
“NiyyÈnikÈ”tipi pÈÔho, tattha niyyÈnaÑ etesaÑ atthÊti niyyÈnikÈti attho.
“NiyyÈniyÈ”tipi pÈÔho, tassa niyyantÊti niyyÈniyÈti attho daÔÔhabbo.
NiyyÈnikalakkhaÓenÈti niyyÈnikasabhÈvena.
EvaÑ akusalÈpi dhammÈti yathÈ kusalÈ dhammÈ ekalakkhaÓabhÈvena
niddhÈritÈ, evaÑ akusalÈpi dhammÈ ekalakkhaÓaÔÔhena niddhÈretabbÈ.
KathaÑ? PahÈnekaÔÔhatÈvasenÈti dassento “pahÈnaÑ abbhatthaÑ
gacchantÊ”ti Èha. IdÈni taÑ pahÈnaÑ dassetuÑ “cat|su satipaÔÔhÈnes|”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha kÈyÈnupassanÈdÊsu cat|su satipaÔÔhÈnesu bhÈviyamÈnesu
asubhe subhanti-Èdayo cattÈro vipallÈsÈ pahÊyanti, kabaÄÊkÈrÈhÈrÈdayo
cattÈro ÈhÈrÈ cassa pariÒÒaÑ gacchanti, tesaÑ parijÈnanassa paribandhino
kÈmarÈgÈdayo byantÊkatÈ hontÊti attho, kasmÈ? Tehi pahÈtabbabhÈvena
ekalakkhaÓattÈti. EvaÑ sabbattha attho yojetabbo. TenevÈha “eva akusalÈpi
dhammÈ ekalakkhaÓattÈ pahÈnaÑ abbhatthaÑ gacchantÊ”ti.
______________________________________________________________
1. SaÑ-®Ôha 3. 215 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
KhuddakanikÈya
98
IdÈni aÒÒenapi pariyÈyena lakkhaÓahÈrassa udÈharaÓÈni dassetuÑ
“yattha vÈ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yatthÈti yassaÑ desanÈyaÑ. VÈ-saddo
vikappattho. PanÈti padap|raÓo. R|pindriyanti ruppanasabhÈvaÑ
aÔÔhavidhaÑ indriyaÑ. TatthÈti tassaÑ desanÈyaÑ. R|padhÈt|ti
ruppanasabhÈvÈ dasa dhÈtuyo. R|pÈyatananti ruppanasabhÈvaÑ
dasÈyatanaÑ, r|pÊni dasÈyatanÈnÊti attho. RuppanalakkhaÓena
ekalakkhaÓattÈ imÈni desitÈnÊti adhippÈyo. DesitaÑ tattha sukhindriyaÑ
somanassindriyaÑ sukhavedanÈbhÈvena ekalakkhaÓattÈti adhippÈyo.
Dukkhasamudayo ca ariyasaccanti idaÑ akusalassa somanassassa
vasena vuttaÑ, sÈsavakusalassÈpi vasena yujjati eva. Sabbo ca
paÔiccasamuppÈdo desitoti sambandho. AvijjÈnusayitattÈ adukkhamasukhÈya
vedanÈya. VuttaÒhetaÑ “adukkhamasukhÈya vedanÈya avijjÈnusayo
anusetÊ”ti1. TathÈ ca vuttaÑ “adukkhamasukhÈya hi vedanÈya avijjÈ
anusetÊ”ti. Etena adukkhamasukhÈvedanÈggahaÓena avijjÈ gahitÈti dasseti.
Sati ca avijjÈggahaÓe sabbo paÔiccasamuppÈdo desitoti dassetuÑ
“avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti-Èdi vuttaÑ. So cÈti ettha ca-saddo byatirekattho,
tena so paÔiccasamuppÈdo anulomapaÔilomavasena duvidhoti imaÑ
vakkhamÈnavisesaÑ joteti. Tesu anulomato paÔiccasamuppÈdo yathÈdassito
sarÈgasadosasamohasaÑkilesapakkhena hÈtabboti vutto, paÔilomato pana
paÔiccasamuppÈdo yo “avijjÈya tveva asesavirÈganirodhÈ”ti-ÈdinÈ PÈÄiyaÑ2
vutto, taÑ sandhÈya “vÊtarÈgavÊtadosavÊtamoha-ariyadhammehi hÈtabbo”ti
vuttaÑ.
IdÈni ekalakkhaÓatÈvibhÈvanena lakkhaÓahÈrayojanÈya nayaÑ
dassetuÑ “evaÑ ye dhammÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha kiccatoti pathavÊ-ÈdÊnaÑ
phassÈdÊnaÒca r|pÈr|padhammÈnaÑ sandhÈraÓasa~ghaÔÔanÈdikiccato, tesaÑ
tesaÑ vÈ paccayadhammÈnaÑ taÑtaÑpaccayuppannadhammassa
paccayabhÈvasa~khÈtakiccato. LakkhaÓatoti kakkhaÄaphusanÈdisabhÈvato.
SÈmaÒÒatoti r|ppananamanÈdito aniccatÈdito khandhÈyatanÈdito ca.
Cut|papÈtatoti sa~khatadhammÈnaÑ bha~gato uppÈdato ca,
samÈnanirodhato samÈnuppÈdato
______________________________________________________________
1. Ma 1. 377 piÔÔhe.
2. Ma 3. 109; Vi 3. 1 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
99
cÈti attho. Ettha ca sahacaraÓaÑ samÈnahetutÈ samÈnaphalatÈ
samÈnabh|mitÈ samÈnavisayatÈ samÈnÈrammaÓatÈti evamÈdayopi casaddena sa~gahitÈti daÔÔhabbaÑ. SesaÑ uttÈnatthameva.
LakkhaÓahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. Catuby|hahÈravibha~gavaÓÓanÈ
25. Tattha katamo catuby|ho hÈroti Catuby|hahÈravibha~go. Tattha
byaÒjanena suttassa neruttaÒca adhippÈyo ca nidÈnaÒca pubbÈparasandhi ca
gavesitabboti sa~khepena tÈva catuby|haÑ dasseti. “ByaÒjanenÈ”ti iminÈ
hÈrÈnaÑ suttassa byaÒjanavicayabhÈvato byaÒjanamukheneva ete
catuby|hahÈrapadatthÈ niddhÈretabbÈti dasseti. Neruttanti niruttaÑ
nibbacananti attho. Niruttameva neruttaÑ. TenevÈha yÈ
niruttipadasaÑhitÈ”ti. Tassattho–yÈ nirutti, idaÑ neruttaÑ. KÈ pana sÈ
nirutti? PadasaÑhitÈti padesu saÑhitÈ yuttÈ, li~gavacanakÈlasÈdhanapurisÈdi
visesayogena yo yo attho yathÈ yathÈ vattabbo, tathÈ tathÈ
pavattasabhÈvaniruttÊti attho. TathÈ hi vuttaÑ “yaÑ dhammÈnaÑ nÈmaso
ÒÈÓan”ti.
Tattha yanti hetu-atthe nipÈto, yÈya kÈraÓabh|tÈyÈti attho.
DhammÈnanti Òeyya dhammÈnaÑ. NÈmasoti pathavÊ phasso khandhÈ dhÈtu
Tisso Phussoti evamÈdinÈmavisesena ÒÈÓaÑ pavattati, ayaÑ sabhÈvanirutti
nÈma. PathavÊti hi evamÈdikaÑ saddaÑ gahetvÈ tato paraÑ sa~ketadvÈrena
tadatthapaÔipatti taÑtaÑaniyatanÈmapaÒÒattiggahaÓavaseneva hotÊti. Atha
vÈ padasaÑhitÈti padena saÑhitÈ. Padato hi padatthÈvabodho. So panassa
atthe pavattinimittabh|tÈya paÒÒattiyÈ gahitÈya eva hotÊti sÈ pana paÒÒatti
niruttisa~khÈtapadena saÑhitÈ padatthaÑ bodhetÊti padasaÑhitÈti vuttaÑ.
“YadÈ hi bhikkh|”ti-ÈdinÈ “dhammÈnaÑ nÈmaso ÒÈÓan”ti padassa atthaÑ
vivarati.
Tattha atthassÈti saddÈbhidheyyassa atthassa. NÈmaÑ jÈnÈtÊti
nÈmapaÒÒattivasena ayaÑ nÈmÈti nÈmaÑ jÈnÈti. DhammassÈti
sabhÈvadhammassa.
100
KhuddakanikÈya
TathÈ tathÈ naÑ abhiniropetÊti yo yo attho dhammo ca yathÈ yathÈ ca
voharitabbo, tathÈ tathÈ naÑ nÈmaÑ vohÈraÑ abhiniropeti desetÊti attho.
EtthÈvatÈ ca ayaÑ bhikkhu atthakusalo yÈva anekÈdhivacanakusaloti
vuccatÊti sambandhitabbaÑ.
Tattha atthakusaloti PÈÄi-atthe kusalo. Dhammakusaloti PÈÄiyaÑ kusalo.
ByaÒjanakusaloti akkharesu ca vÈkyesu ca kusalo. Niruttikusaloti nibbacane
kusalo. PubbÈparakusaloti desanÈya pubbÈparakusalo. DesanÈkusaloti
dhammassa desanÈya kusalo. AtÊtÈdhivacanakusaloti atÊtapaÒÒattikusalo.
Esa nayo sesesupi. EvaÑ sabbÈni kÈtabbÈni. JanapadaniruttÈnÊti yattakÈni
sattavohÈrapadÈni, tÈni sabbÈni yathÈsambhavaÑ sutte nibbacanavasena
kÈtabbÈni vattabbÈnÊti attho. SabbÈ ca janapadaniruttiyoti sabbÈ ca
lokasamaÒÒÈyo yathÈrahaÑ kÈtabbÈ. “SamaÒÒaÑ nÈtidhÈveyyÈ”ti hi vuttaÑ.
TathÈ hi sammutisaccamukheneva paramatthasaccÈdhigamo hotÊti.
26. AdhippÈyakaÓÉe anuttÈnaÑ nÈma natthi.
27. NidÈnakaÓÉe iminÈ vatthunÈti iminÈ puttagavÈdikittanasa~khÈtena
kÈraÓena. KÈraÓaÒhettha vatthu nidÈnanti ca vuttaÑ. IminÈ nayena
sabbattha nidÈnaniddhÈraÓaÑ veditabbaÑ.
KÈmandhÈti kilesakÈmena andhÈ. JÈlasaÒchannÈti taÓhÈjÈlapaliguÓÔhitÈ.
TaÓhÈchadanachÈditÈti taÓhÈsa~khÈtena andhakÈrena pihitÈ.
BandhanÈbaddhÈti kÈmaguÓasa~khÈtena bandhanena baddhÈ.
“PamattabandhanÈ”tipi pÈÔho, pamÈdenÈti attho. PubbÈparenÈti pubbena vÈ
aparena vÈ desanantarenÈti adhippÈyo. YujjatÊti yogaÑ upeti, sametÊti attho.
Imehi padehi pariyuÔÔhÈnehÊti imehi yathÈvuttehi gÈthÈpadehi
taÓhÈpariyuÔÔhÈnadÊpakehi. SÈyeva taÓhÈti yÈ purimagÈthÈya vuttÈ, sÈyeva
taÓhÈ. “YaÒcÈhÈti-ÈdinÈ dvinnampi gÈthÈnaÑ atthasaÑsandanena
pubbÈparaÑ vibhÈveti. PayogenÈti samudÈcÈrena. TasmÈti yattha sayaÑ
uppannÈ, taÑ santÈnaÑ nissarituÑ adentÊ
Netti-aÔÔhakathÈ
101
nÈnÈrammaÓehi palobhayamÈnÈ kilesehi cittaÑ pariyÈdÈya tiÔÔhati. TasmÈ
kilesavasena ca pariyuÔÔhÈnavasena ca taÓhÈbandhanaÑ vuttÈ.
PapaÒcenti saÑsÈre ciraÑ ÔhapentÊti papaÒcÈ. TiÔÔhanti etÈhÊti ÔhitÊ.
BandhanaÔÔhena sandÈnaÑ viyÈti sandÈnaÑ. NibbÈnanagarappavesassa
paÔisedhanato pali~ghaÑ viyÈti palighaÑ. AnavasesataÓhÈpahÈnena
nittaÓho. AttahitaparahitÈnaÑ idhalokaparalokÈnaÒca munanato munÊti
evaÑ gÈthÈya padattho veditabbo. PapaÒcÈdi-attho pana PÈÄiyaÑ vibhattÈ
evÈti. Tattha yassete papaÒcÈdayo abbhatthaÑ gatÈ, tassa taÓhÈya lesopi na
bhavati. Tena vuttaÑ “yo etaÑ sabbaÑ samatikkanto ayaÑ vuccati
nittaÓho”ti.
28. PariyuÔÔhÈnanti “taÓhÈya pariyuÔÔhÈnÈn”ti vuttÈni taÓhÈvicaritÈni.
Sa~khÈrÈti “tadabhisa~khatÈ sa~khÈrÈ”ti vuttÈ taÓhÈdiÔÔhimÈnahetukÈ
sa~khÈrÈ. Te pana yasmÈ sattasu javanacetanÈsu paÔhamacetanÈ sati
paccayasamavÈye imasmiÑyeva attabhÈve phalaÑ deti. PacchimacetanÈ
anantare attabhÈve. UbhinnaÑ vemajjhacetanÈ yattha katthaci phalaÑ deti,
tasmÈ vipaccanokÈsavasena vibhajitvÈ dassetuÑ “diÔÔhadhammavedanÊyÈ
vÈ”ti-Èdi vuttaÑ. YasmÈ pana taÑtaÑcetanÈsampayuttÈ taÓhÈpi cetanÈ viya
diÔÔhadhammavedanÊyÈdivasena tidhÈ hoti, tasmÈ vuttaÑ “evaÑ taÓhÈ
tividhaÑ phalaÑ detÊ”ti. PubbÈparena yujjatÊti yaÑ pubbaÑ purimaÑ
sa~khÈrÈnaÑ diÔÔhadhammavedanÊyatÈdivacanaÑ vuttaÑ, taÑ iminÈ aparena
kammassa diÔÔhadhammavedanÊyabhÈdivacanena yujjati, Ga~godakaÑ viya
Yamunodakena saÑsandati sametÊti attho.
Sa~khÈrÈ dassanabalenÈti cat|su diÔÔhigatasampayuttesu
vicikicchÈsampayutte cÈti paÒcasu cittuppÈdesu sa~khÈrÈ
paÔhamamaggapaÒÒÈbalena. ChattiÑsa taÓhÈvicaritÈni bhÈvanÈbalenÈti
paÔhamamaggena pahÊnÈvasesavasena vuttaÑ, na sabbesaÑ vasena.
Anubandhoti taÓhÈdÊnaÑ anuppabandhena pavatti. Yo cÈpi papaÒcotiÈdinÈ “papaÒcetÊ”ti-ÈdinÈ vuttaÑ RÈdhasuttaÒca1 saÑsandati. TenevÈha
“idaÑ ekatthan”ti. Yadipi atthato ekaÑ, desanÈya pana
______________________________________________________________
1. RÈmasuttaÒca (Ka)
102
KhuddakanikÈya
viseso vijjatÊti dassetuÑ “api cÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Evanti iminÈ vuttappakÈrena.
SuttenÈti saÑvaÓÓiyamÈnena suttena. Suttanti suttantaraÑ. SaÑsandayitvÈti
vimissitvÈ atthato abhinnaÑ katvÈ. PubbÈparena saddhiÑ yojayitvÈti
pubbena vÈ aparena vÈ suttena saddhiÑ atthato sambandhaÑ yojetvÈ.
VuttamevatthaÑ pÈkaÔaÑ karoti tena suttassa attho niddiÔÔho hoti vitthÈrito
suttantaradassanena.
Na kevalaÑ suttantarasaÑsandanameva pubbÈparasandhi, atha kho
aÒÒopi atthÊti dassetuÑ “so cÈyan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha atthasandhÊti
kiriyÈkÈrakÈdivasena atthassa sambandho. So pana yasmÈ sa~kÈsanÈdÊnaÑ
channaÑ atthapadÈnaÑyeva hoti, sabbassÈpi padatthassa tadavarodhato.
Sambandho ca nÈma na koci attho. TasmÈ “atthasandhi chappadÈnÊ”tiÈdi vuttaÑ. ByaÒjanasandhÊti padassa padantarena sambandho. YasmÈ pana
sabbampi nÈmÈdipadaÑ chahi byaÒjanapadehi asa~gahitaÑ nÈma natthi,
tasmÈ “byaÒjanasandhi chappadÈnÊ”ti-Èdi vuttaÑ.
DesanÈsandhÊti yathÈvuttadesanantarena desanÈya saÑsandanaÑ. Na ca
pathaviÑ nissÈyÈti pathaviÑ visayasa~khÈtaÑ nissayaÑ katvÈ, pathaviÑ
ÈlambhitvÈti attho. JhÈyÊti phalasamÈpattijhÈnena jhÈyÊ. So hi
sabbasa~khÈranissaÔaÑ nibbÈnaÑ ÈlambitvÈ samÈpajjanavasena jhÈyati, na
pathaviÑ nissÈya jhÈyatÊti vutto. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca cat|hi
mahÈbh|tehi r|pappaÔibaddhavuttitÈya sabbo kÈmabhavo r|pabhavo ca
gahitÈ. Ar|pabhavo pana sar|peneva gahitoti sabbaÑ lokaÑ pariyÈdiyitvÈ
puna aÒÒenapi pariyÈyena taÑ dassetuÑ “na ca imaÑ lokan”ti-ÈdimÈha.
Sabbo hi loko idhaloko paraloko cÈti dveva koÔÔhÈsÈ honti. YasmÈ pana
“idhaloko”ti visesato diÔÔhadhammabh|to sattasantÈno vuccati. “Paraloko”ti
bhavantarasa~khepagato sattasantÈno tadubhayavinimutto anindriyabaddho
r|pasantÈno. TasmÈ taÑ sandhÈya “yamidaÑ ubhayamantarenÈ”ti-Èdi
vuttaÑ.
Ye pana “ubhayamantarenÈ”ti vacanaÑ gahetvÈ antarÈbhavaÑ icchanti,
tesaÑ taÑ micchÈ. AntarÈbhavo hi abhidhamme paÔikkhittoti. DiÔÔhanti
Netti-aÔÔhakathÈ
103
r|pÈyatanaÑ. Sutanti saddÈyatanaÑ. Mutanti patvÈ gahetabbato
gandhÈyatanaÑ rasÈyatanaÑ phoÔÔhabbÈyatanaÒca. ViÒÒÈtanti avasiÔÔhaÑ
dhammÈraÓapariyÈpannar|paÑ. Pattanti pariyesitvÈ vÈ apariyesitvÈ vÈ
pattaÑ. Pariyesitanti pattaÑ vÈ appattaÑ vÈ pariyesitaÑ. VitakkitaÑ
vicÈritanti vitakkanavasena anumajjanavasena ca ÈlambitaÑ.
ManasÈnucintitanti cittena anu anu cintitaÑ. AyaÑ sadevake -pa- anissitena
cittena na ÒÈyati jhÈyantoti ayaÑ khÊÓÈsavo phalasamÈpattijhÈnena jhÈyanto
pubbeva taÓhÈdiÔÔhinissayÈnaÑ suÔÔhu pahÊnattÈ sadevake loke -pamanussÈya yattha katthacipi anissitena cittena jhÈyati nÈma. Tato eva loke
kenacipi na ÒÈyati “ayaÑ idaÑ nÈma nissÈya jhÈyatÊ”ti. VuttaÒhetaÑ–
“Namo te purisÈjaÒÒa, namo te purisuttama.
Yassa te nÈbhijÈnÈma, kiÑ tvaÑ nissÈya jhÈyasÊ”ti1.
IdÈni khÊÓÈsavacittassa katthacipi anissitabhÈvaÑ Godhikasuttena2
Vakkalisuttena3 ca vibhÈvetuÑ “yathÈ mÈro”ti-Èdi vuttaÑ. ViÒÒÈÓaÑ
samanvesantoti parinibbÈnato uddhaÑ viÒÒÈÓaÑ pariyesanto.
“PapaÒcÈtÊto”ti-ÈdinÈ adassanassa ÈraÓamÈha. AnissitacittÈ na ÒÈyanti
jhÈyamÈnÈti na kevalaÑ anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ khÊÓÈsavassa
cittagatiÑ mÈrÈdayo na jÈnanti, api ca kho sa-upÈdisesÈyapi nibbÈnadhÈtuyÈ
tassa taÑ na jhÈnantÊti attho. AyaÑ desanÈsandhÊti
GodhikasuttavakkalisuttÈnaÑ viya suttantÈnaÑ aÒÒamaÒÒaatthasaÑsandanÈ desanÈsandhi nÈma.
NiddesasandhÊti niddesassa sandhi niddesasandhi, niddesena vÈ sandhi
niddesasandhi. Purimena suttassa niddesena tasseva pacchimassa niddesassa,
pacchimena vÈ purimassa sambandhananti attho. TaÑ dassetuÑ yasmÈ
BhagavÈ yebhuyyena paÔhamaÑ vaÔÔaÑ dassetvÈ pacchÈ vivaÔÔaÑ dasseti,
tasmÈ “nissitacittÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha nissitaÑ cittaÑ etesanti nissitacittÈ,
puggalÈ, niddisitabbÈ puggalÈdhiÔÔhÈnÈya desanÈyÈti adhippÈyo.
DhammÈdhiÔÔhÈnÈya pana nissitaÑ cittaÑ etthÈti nissitacittÈ,
nissitacittavanto taÓhÈdiÔÔhinissayavasena pavattÈ suttapadesÈ. Sesamettha
sabbaÑ pÈkaÔameva.
Catuby|hahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 10. 130 piÔÔhe.
2. SaÑ 1. 121 piÔÔhe.
3. SaÑ 2. 97 piÔÔhe.
104
KhuddakanikÈya
7. ŒvaÔÔahÈravibha~gavaÓÓanÈ
29. Tattha katamo ÈvaÔÔo hÈroti ŒvaÔÔahÈravibha~go. Tattha
ÈrambhathÈti ÈrambhÈdhÈtusa~khÈtaÑ vÊriyaÑ karotha. NikkamathÈti
kosajjapakkhato nikkhantattÈ nikkamadhÈtusa~khÈtaÑ taduttarivÊriyaÑ
karotha. YuÒjatha BuddhasÈsaneti yasmÈ sÊlasaÑvaro indriyesu guttadvÈratÈ
bhojane mattaÒÒutÈ satisampajaÒÒanti imesu dhammesu patiÔÔhitÈnaÑ
jÈgariyÈnuyogavasena ÈrambhanikkamadhÈtuyo sampajjanti, tasmÈ
tathÈbh|tasamathavipassanÈsa~khÈte Bhagavato sÈsane yuttappayuttÈ hotha.
DhunÈtha maccuno senaÑ, naÄÈgÈraÑva kuÒjaroti evaÑ paÔipajjantÈ ca
tedhÈtu-issarassa maccurÈjassa vasaÑ satte netÊti tassa senÈsa~khÈtaÑ
abalaÑ dubbalaÑ yathÈ nÈma bal|papanno kuÒjaro naÄehi kataÑ agÈraÑ
khaÓeneva viddhaÑseti, evameva kilesagaÓaÑ dhunÈtha vidhamatha
viddhaÑsethÈti attho1.
IdÈni yadatthaÑ ayaÑ gÈthÈ nikkhittÈ, taÑ yojetvÈ dassetuÑ
“Èrambhatha nikkamathÈti vÊriyassa padaÔÔhÈnan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
Èrambhatha nikkamathÈti idaÑ vacanaÑ vÊriyassa padaÔÔhÈnaÑ
vÊriyapayogassa kÈraÓaÑ vÊriyÈrambhe niyojanato, “yogÈ ve jÈyatÊ bh|rÊ”ti2
vacanato yogo bhÈvanÈ. Tattha vipassanÈbhÈvanÈya vakkhamÈnattÈ
samÈdhibhÈvanÈ idhÈdhippetÈti vuttaÑ “yuÒjatha BuddhasÈsaneti
samÈdhissa padaÔÔhÈnan”ti. “Maccuno senan”ti vuttÈya kilesasenÈya sammÈ
dhunanaÑ ÒÈÓeneva hotÊti Èha “DhunÈtha -pa- padaÔÔhÈnan”ti. Puna
yathÈvuttavÊriyasamÈdhipaÒÒÈsampayuttesu ÈdhipaccakiccatÈya
papaÒcappahÈnasamatthÈ vaÔÔam|laÑ chinditvÈ vivaÔÔaÑ pÈpenti cÈti
dassanatthaÑ “Èrambhatha nikkamathÈti vÊriyindriyassa padaÔÔhÈnan”ti-Èdi
vuttaÑ. ImÈni padaÔÔhÈnÈni desanÈti “yÈnimÈni vÊriyassa padaÔÔhÈnan”tiÈdinÈ vÊriyÈdÊnaÑ padaÔÔhÈnÈni vuttÈni, sÈ Èrambhatha nikkamathÈtiÈdidesanÈ, na vÊriyÈrambhavatthu-ÈdÊnÊti attho. TathÈ ceva saÑvaÓÓitaÑ.
EvaÑ yathÈnikkhittÈya desanÈya padaÔÔhÈnavasena atthaÑ niddhÈretvÈ
idÈni taÑ sabhÈgavisabhÈgadhammavasena ÈvaÔÔetukÈmo tassa bh|miÑ
______________________________________________________________
1. SaÑ-®Ôha 1. 203 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
2. Khu 1. 53 piÔÔhe Dhammapade.
Netti-aÔÔhakathÈ
105
dassetuÑ “ayuÒjantÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ yoge yuÒjantÈnaÑ vÈ Èrambho”tiÈdimÈha. Tassattho–yoge bhÈvanÈyaÑ taÑ ayuÒjantÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ
aparipakkaÒÈÓÈnaÑ vÈsanÈbhÈgena ÈyatiÑ vijÈnanatthaÑ ayaÑ
desanÈrambho yuÒjantÈnaÑ vÈ paripakkaÒÈÓÈnanti.
So pamÈdo duvidhoti yena pamÈdena bhÈvanaÑ nÈnuyuÒjanti, so
pamÈdo attano kÈraÓabhedena duvidho. AÒÒÈÓenÈti paÒcannaÑ
khandhÈnaÑ salakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓapaÔicchÈdakena sammohena.
Nivutoti chÈdito. ©e yyaÔÔhÈnanti ÒeyyaÒca taÑ “iti r|paÑ, iti r|passa
samudayo”ti-ÈdinÈ ÒÈÓassa pavattanaÔÔhÈnaÒcÈti Òe yyaÔÔhÈnaÑ.
AnekabhedattÈ pÈpadhammÈnaÑ tabbasena anekabhedopi pamÈdo
m|labh|tÈya avijjÈya vasena eko evÈti Èha “ekavidho avijjÈyÈ”ti.
LÈbhavinicchayapariggahamacchariyÈni pariyesanÈ-ÈrakkhÈparibhogesu
antogadhÈni. ChandarÈgajjhosÈnÈ taÓhÈ evÈti taÓhÈm|lakepi dhamme
ettheva pakkhipitvÈ “tividho taÓhÈyÈ”ti vuttaÑ.
R|pÊsu bhaves|ti r|padhammesu. AjjhosÈnanti taÓhÈbhiniveso. Etena
“taÓhÈya r|pakÈyo padaÔÔhÈnan”ti padassa atthaÑ vivarati. AnÈdimati hi
saÑsÈre itthipurisÈ aÒÒamaÒÒar|pÈbhirÈmÈ, ayaÒcattho
CittapariyÈdÈnasuttena1 dÊpetabbo. Ar|pÊsu sammohoti phassÈdÊnaÑ
atisukhumasabhÈvattÈ santatisam|hakiccÈrammaÓaghanavinibbhogassa
dukkarattÈ ca ar|padhammesu sammoho, sattÈnaÑ patiÔÔhitoti vacanaseso.
EvaÑ niddhÈrite r|pakÈyanÈmakÈyasa~khÈte upÈdÈnakkhandhapaÒcake
ÈrammaÓakaraÓavasena pavattaÑ taÓhaÒca avijjaÒca avisesena vuttaÑ
catupÈdÈnÈnaÑ vasena vibhajitvÈ tesaÑ khandhÈnaÑ upÈdÈnÈnaÒca
dukkhasamudayabhÈvena sahapariÒÒeyyapahÈtabbabhÈvaÑ dasseti “tattha
r|pakÈyo”ti-ÈdinÈ.
30. EvaÑ pamÈdamukhena purimasaccadvayaÑ niddhÈretvÈ
pamÈdamukheneva aparampi saccadvayaÑ niddhÈretuÑ “tattha yo”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha tassÈti tassa pamÈdassa. SampaÔivedhenÈti sammÈ
parijÈnanena assÈdÈdÊnaÑ jÈnanena. RakkhaÓÈ paÔisaÑharaÓÈti attano
cittassa rakkhaÓasa~khÈtÈ pamÈdassa paÔisaÑharaÓÈ, tappaÔipakkhena
sa~kocanÈ appamÈdÈnuyogena
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 1 piÔÔhÈdÊsu.
106
KhuddakanikÈya
yÈ khepanÈ. AyaÑ samathoti kiccena samÈdhiÑ dasseti. AyaÑ
vodÈnapakkhavisabhÈgadhammavasena ÈvaÔÔanÈ. “YadÈ jÈnÈti kÈmÈnaÑ
-pa- ÈnisaÑsan”ti iminÈ samathÈdhigamassa upÈyaÑ dasseti.
Tattha kÈmÈnanti vatthukÈmÈnaÒca kilesakÈmÈnaÒca. AssÈdaÒca
assÈdatoti kÈme paÔicca uppajjamÈnaÑ sukhasomanassasa~khÈtaÑ assÈdaÑ
assÈdatÈya assÈdamattato. ŒdÊnavanti “appassÈdÈ kÈmÈ bahudukkhÈ”tiÈdinÈ1 vuttaÑ ÈdÊnavaÑ dosaÑ. NissaraÓanti paÔhamajjhÈnaÑ. VuttaÒhetaÑ
“kÈmÈnametaÑ nissaraÓaÑ yadidaÑ nekkhamman”ti2. OkÈranti
lÈmakabhÈvaÑ. SaÑkilesanti saÑkilissanaÑ. KÈmahetu hi sattÈ
saÑkilissanti. VodÈnanti visujjhanaÑ. Nekkhamme ca ÈnisaÑsanti
nÊvaraÓappahÈnÈdiguÓavisesayogaÑ. TatthÈti tasmiÑ yathÈvutte samathe
sati. YÈ vÊmaÑsÈti yÈ paÒÒÈ. “SamÈhito bhikkhave bhikkhu yathÈbh|taÑ
pajÈnÈtÊ”ti3 hi vuttaÑ. YathÈ taÓhÈsahitÈva avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo,
evaÑ avijjÈsahitÈva taÓhÈ upÈdÈnÈnaÑ paccayo. TÈsu niruddhÈsu
upÈdÈnÈdÊnaÑ abhÈvo evÈti taÓhÈ-avijjÈpahÈnena
sakalavaÔÔadukkhanirodhaÑ dassento “imesu dvÊsu dhammesu pahÊnes|”tiÈdimÈha. ImÈni cattÈri saccÈni visabhÈgasabhÈgadhammÈvaÔÔanavasena
niddhÈritÈnÊti adhippÈyo.
EvaÑ vodÈnapakkhaÑ nikkhipitvÈ tassa visabhÈgadhammavasena
sabhÈgadhammavasena ca ÈvaÔÔanaÑ dassetvÈ idÈni saÑkilesapakkhaÑ
nikkhipitvÈ tassa visabhÈgadhammavasena sabhÈgadhammavasena ca
ÈvaÔÔanaÑ dassetuÑ “yathÈpi m|le”ti gÈthamÈha. Tassattho–yathÈ nÈma
patiÔÔhÈhetubhÈvena m|lanti laddhavohÈre bh|migate r|kkhassa avayave
pharasuchedÈdi-antarÈyÈbhÈvena anupaddave tato eva daÄhe thire sati
khandhe chinnepi assatthÈdirukkho ruhati, evameva taÓhÈnusayasa~khÈte
attabhÈvarukkhassa m|le maggaÒÈÓapharasunÈ anupacchinne tayidaÑ
dukkhaÑ punappunaÑ aparÈparabhÈvena nibbattati na nirujjhatÊti.
KÈmataÓhÈdinivattanatthaÑ “bhavataÓhÈyÈ”ti vuttaÑ. Etassa dhammassa
paccayoti etassa bhavataÓhÈsa~khÈtassa dhammassa bhavesu
ÈdÊnavappaÔicchÈdanÈdivasena assÈdaggahaÓassa paccayo. VuttaÒhetaÑ
“saÑyojanÊyesu bhikkhave dhammesu
______________________________________________________________
1. Ma 1. 184 piÔÔhÈdÊsu.
2. Khu 1. 237 piÔÔhe.
3. SaÑ 3. 363 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
107
assÈdÈnupassino taÓhÈ pavaÉÉhatÊ”ti1. TenevÈha “avijjÈpaccayÈ hi
bhavataÓhÈ”ti. Idha samatho vipassanÈ ca maggasamÈdhi maggapaÒÒÈ ca
adhippetÈti Èha “yena taÓhÈ nusayaÑ sam|hanatÊ”ti-Èdi. ImÈni cattÈri
saccÈnÊti visabhÈgasabhÈgadhammÈvaÔÔanavasena niddhÈritÈnÊti. SesaÑ
vuttanayameva.
IdÈni na kevalaÑ niddhÈriteheva visabhÈgasabhÈgadhammehi
ÈvaÔÔanaÑ, atha kho PÈÄi-Ègatehipi tehi ÈvaÔÔanaÑ ÈvaÔÔahÈroti dassanatthaÑ
“sabbapÈpassa akaraÓan”ti gÈthamÈha. Tattha sabbapÈpassÈti
sabbÈkusalassa. AkaraÓanti anuppÈdanaÑ. KusalassÈti
catubh|makakusalassa. UpasampadÈti paÔilÈbho. SacittapariyodÈpananti
attano cittavodÈnaÑ, taÑ pana arahattena hoti. Iti sÊlasaÑvarena
sabbapÈpaÑ pahÈya samathavipassanÈhi kusalaÑ sampÈdetvÈ
arahattaphalena cittaÑ pariyodapetabbanti etaÑ BuddhÈna sÈsanaÑ ovÈdo
anusiÔÔhÊti ayaÑ sa~khepattho, vitthÈrato pana attho PÈÄito eva viÒÒÈyati.
Tattha “sabbapÈpaÑ nÈmÈ”ti-ÈdÊsu dosasamuÔÔhÈnanti doso
samuÔÔhÈnameva etassÈti dosasamuÔÔhÈnaÑ, na doso eva samuÔÔhÈnanti.
LobhasamuÔÔhÈnÈyapi pisuÓavÈcÈya sambhavato. KÈyaduccaritanti padaÑ
apekkhitvÈ “dosasamuÔÔhÈnan”ti napuÑsakaniddeso. LobhasamuÔÔhÈnaÑ
mohasamuÔÔhÈnanti etthÈpi eseva nayo. SamphappalÈpo uddhaccacittena
pavattayatÊti adhippÈyena tassa mohasamuÔÔhÈnatÈ vuttÈ.
EvaÑ duccarita-akusalakammapathakammavibhÈgena “sabbapÈpan”ti
ettha vuttapÈpaÑ vibhajitvÈ idÈnissa akusalam|lavasena
agatigamanavibhÈgampi dassetuÑ “akusalam|lan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
akusalam|laÑ payogaÑ gacchantanti lobhÈdi-akusalÈni kÈyavacÊpayogaÑ
gacchantÈni, kÈyavacÊpayogaÑ samuÔÔhÈpentÈnÊti attho. ChandÈti
chandahetu. YaÑ chandÈ agatiÑ gacchati, idaÑ lobhasamuÔÔhÈnanti chandÈ
agatiÑ gacchatÊti yadetaÑ agatigamanaÑ, idaÑ lobhasamuÔÔhÈnanti. EvaÑ
sesesupi attho daÔÔhabbo. EttÈvatÈ “sabbapÈpassa akaraÓan”ti ettha pÈpaÑ
dassetvÈ idÈni tassa akaraÓaÑ dassento “lobho -pa- paÒÒÈyÈ”ti tÊhi
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 316 piÔÔhe.
108
KhuddakanikÈya
kusalam|lehi tiÓÓaÑ akusalam|lÈnaÑ pahÈnavasena sabbapÈpassa
akaraÓaÑ anuppÈdanamÈha. TathÈ lobho upekkhÈyÈti-ÈdinÈ
brahmavihÈrehi. Tattha aratiÑ v|pasamentÊ muditÈ tassÈ m|labh|taÑ
mohaÑ pajahatÊti katvÈ vuttaÑ “moho muditÈya pahÈnaÑ abbhatthaÑ
gacchatʔti.
31. IdÈni aÒÒenapi pariyÈyena pÈpaÑ tassa akaraÓaÒca dassetvÈ
sesapadÈnaÒca atthavibhÈvanamukhena sabhÈgavisabhÈgadhammÈvaÔÔanaÑ
dassetuÑ “sabbapÈpaÑ nÈma aÔÔha micchattÈnÊ”ti-Èdi vuttaÑ. AkiriyÈ
akaraÓaÑ anajjhÈcÈroti tÊhipi padehi micchattÈnaÑ anuppÈdanameva vadati.
TathÈ kiriyÈ karaÓaÑ ajjhÈcÈroti tÊhipi padehi uppÈdanameva vadati.
AjjhÈcÈroti adhiÔÔhahitvÈ ÈcaraÓaÑ. AtÊtassÈti cirakÈlappavattivasena
purÈÓassa. MaggassÈti ariyamaggassa. VuttaÒhetaÑ “purÈÓamaggaÑ
purÈÓaÑ aÒjasanti kho ariyassetaÑ aÔÔha~gikassa maggassa adhivacanan”ti1.
AtÊtena vÈ vipassinÈ BhagavatÈ yathÈdhigataÑ desitabhÈvaÑ sandhÈya
“atÊtassa maggassÈ”ti vuttaÑ. Vipassino hi ayaÑ Bhagavato
SammÈsambuddhassa pÈtimokkhuddesagÈthÈti.
YaÑ paÔivedhenÈti yassa pariÒÒÈbhisamayena. YaÑ pariyodÈpitaÑ,
ayaÑ nirodhoti yadipi asa~khatÈ dhÈtu kenaci saÑkilesena na saÑkilissati,
adhigacchantassa pana puggalassa vasena evaÑ vuttaÑ. Tassa hi yÈva
saÑkilesÈ na vigacchanti, tÈva asa~khatÈ dhÈtu apariyodapitÈti vuccati.
YathÈ nibbÈnÈdhigamena ye khandhÈ v|pasametabbÈ, tesaÑ sesabhÈvena
asesabhÈvena ca “sa-upÈdisesÈ”ti ca, “anupÈdisesÈ”ti ca vuccati,
evaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.
ImÈni PÈÄi-ÈgatadhammÈnaÑ sabhÈgavisabhÈgadhammÈvaÔÔanavasena
niddhÈritÈni cattÈri saccÈni punapi PÈÄi-ÈgatadhammÈnaÑ
sabhÈgavisabhÈgadhammÈvaÔÔanena ÈvaÔÔahÈraÑ dassetuÑ “dhammo have
rakkhatÊ”ti gÈthamÈha. TassÈ padattho pubbe vutto eva. Dhammoti
puÒÒadhammo idhÈdhippeto. TaÑ vibhajitvÈ dassento “dhammo nÈma
duvidho indriyasaÑvaro maggo cÈ”ti Èha. IndriyasaÑvarasÊsena cettha
sabbampi sÊlaÑ gahitanti
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 329 piÔÔhe atthato samÈnaÑ.
Netti-aÔÔhakathÈ
109
daÔÔhabbaÑ. SabbÈ upapattiyo duggati dukkhadukkhatÈdiyogena dukkhÈ
gatiyoti katvÈ. YathÈvutte duvidhe dhamme paÔhamo dhammo yathÈ suciÓÓo
hoti, yato ca so rakkhati, yattha ca patiÔÔhÈpeti, taÑ sabbaÑ dassetuÑ
“tattha yÈ saÑvarasÊle akhaÓÉakÈritÈ”ti-Èdi vuttaÑ. IdÈni tassa dhammassa
apÈyato rakkhaÓe ekantikabhÈvaÑ vibhÈvetuÑ GÈmaÓisaÑyutte1
AsibandhakaputtasuttaÑ ÈbhataÑ.
Tattha evanti pakÈrena. Ca-saddo sampiÓÉane, iminÈpi pakÈrena
ayamattho veditabboti adhippÈyo. Asibandhakaputtoti Asibandhakassa nÈma
putto. GÈme jeÔÔhakatÈya gÈmaÓÊ. PacchÈbh|makÈti pacchÈbh|mivÈsino.
KÈmaÓÉalukÈti sakamaÓÉaluno. SevÈlamÈlikÈti pÈtova udakato sevÈlaÒceva
uppalÈdÊni ca gahetvÈ udakasuddhibhÈvajÈnanatthaÑ mÈlaÑ katvÈ
piÄandhanakÈ. UdakorohakÈti sÈyaÑ pÈtaÑ udakaÑ orohaÓakÈ. UyyÈpentÊti
upariyÈpenti. SaÒÒÈpentÊti sammÈ yÈpenti. SaggaÑ nÈma okkÈmentÊti
parivÈretvÈ ÔhitÈva “gaccha bho brahmalokaÑ, gaccha bho brahmalokan”ti
vadantÈ saggaÑ pavesenti.
AnuparisakkeyyÈti anuparigaccheyya. UmmujjÈti uÔÔhaha. UplavÈti
jalassa upari plava. ThalamuplavÈti thalaÑ abhiruha. Tatra yÈssÈti tatra yaÑ
assa, yaÑ bhaveyya. SakkharakaÔhalanti sakkharÈ vÈ kaÔhalÈ vÈ. SÈ
adhogÈmÊ assÈti sÈ adho gaccheyya, heÔÔhÈgÈmÊ bhaveyya. Adho
gaccheyyÈti heÔÔhÈ gaccheyya. MaggassÈti ariyamaggassa. TikkhatÈti
tikhiÓatÈ. SÈ ca kho na satthakassa viya nisitakaraÓatÈ, atha kho indriyÈnaÑ
paÔubhÈvoti dassetuÑ “adhimattatÈ”ti Èha. Nanu ca ariyamaggo attanÈ
pahÈtabbakilese anavasesaÑ samucchindatÊti atikhiÓo nÈma natthÊti?
SaccametaÑ, tathÈpi no ca kho “yathÈ diÔÔhippattassÈ”ti vacanato
saddhÈvimuttadiÔÔhippattÈnaÑ kilesappahÈnaÑ pati atthi kÈci visesamattÈti
sakkÈ vattuÑ. AyaÑ pana viseso na idhÈdhippeto,
sabbupapattisamatikkamanassa adhippetattÈ. YasmÈ pana ariyamaggena
odhiso kilesÈ pahÊyanti, taÒca nesaÑ tathÈpahÈnaÑ maggadhammesu
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 498 piÔÔhe.
110
KhuddakanikÈya
indriyÈnaÑ apÈÔavapÈÔavatarapÈÔavatamabhÈvena hotÊti yo
vajir|pamadhammesu matthakappattÈnaÑ aggamaggadhammÈnaÑ
paÔutamabhÈvo. AyaÑ idha maggassa tikkhatÈti adhippetÈ. TenevÈha “ayaÑ
dhammo suciÓÓo sabbÈhi upapattÊhi rakkhatÊ”ti. “TasmÈ rakkhitacittassÈ”tiÈdinÈ suttantarena1 sugatisaÒÒitÈnampi upapattÊnaÑ duggatibhÈvaÑ sÈdheti.
32. IdÈni yathÈvuttassa dhammassa visabhÈgadhammÈnaÑ
taÓhÈvijjÈdÊnaÑ sabhÈgadhammÈnaÒca samathavipassanÈdÊnaÑ
niddhÈraÓavasena ÈvaÔÔahÈraÑ yojetvÈ dassetuÑ “tattha duggatÊnaÑ hetu
taÓhÈ ca avijjÈ cÈ”ti-ÈdimÈha. TaÑ pubbe vuttanayattÈ suviÒÒeyyameva.
IdaÑ vuccati brahmacariyanti idaÑ ariyaÑ samathavipassanÈsa~khÈtaÑ
maggabrahmacariyanti vuccati. YaÑ rakkhatÊti sabbÈhi duggatÊhi
rakkhantassa ariyamaggassa ÈrammaÓabh|to nirodho rakkhanto viya vutto,
nimittassa kattubhÈvena upacaritattÈ. ImÈni cattÈri saccÈni
visabhÈgasabhÈgadhammÈvaÔÔanavasena niddhÈritÈnÊti adhippÈyo.
ŒvaÔÔahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. VibhattihÈravibha~gavaÓÓanÈ
33. Tattha katamo vibhattihÈroti VibhattihÈravibha~go. Tattha
dhammavibhattibh|mivibhattipadaÔÔhÈnavibhattÊti tividhÈ vibhatti. TÈsu
yasmÈ dhammesu vibhÈgato niddiÔÔhesu tattha labbhamÈno bh|mivibhÈgo
padaÔÔhÈnavibhÈgo ca niddisiyamÈno suviÒÒeyyo hoti, tasmÈ
dhammavibhattiÑ tÈva niddisanto soÄasavidhe paÔÔhÈne yesaÑ suttÈnaÑ
vasena visesato vibhajitabbÈ, tÈni suttÈni dassetuÑ “dve suttÈni
vÈsanÈbhÈgiyaÒca nibbedhabhÈgiyaÒcÈ”ti vuttaÑ. Tattha vÈsanÈ
puÒÒabhÈvanÈ, tassÈ bhÈgo koÔÔhÈso vÈsanÈbhÈgo, tassa hitanti
vÈsanÈbhÈgiyaÑ, suttaÑ. NibbijjhanaÑ lobhakkhandhÈdÊnaÑ padÈlanaÑ
nibbedho, tassa bhÈgoti sesaÑ purimasadisameva. YasmiÑ sutte tÊÓi
puÒÒakiriyavatth|ni desitÈni, taÑ suttaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ. YasmiÑ pana
sekkhÈsekkhÈ desitÈ, taÑ nibbedhabhÈgiyaÑ. AyaÒca attho PÈÄiyaÑyeva
Ègamissati.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 121 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
111
PuÒÒabhÈgiyÈti puÒÒabhÈge bhavÈ. TathÈ phalabhÈgiyÈ veditabbÈ.
Phalanti pana sÈmaÒÒaphalaÑ. SaÑvarasÊlanti pÈtimokkhasaÑvaro
satisaÑvaro ÒÈÓasaÑvaro khantisaÑvaro vÊriyasaÑvaroti paÒca saÑvarÈ
saÑvarasÊlaÑ. PahÈnasÊlanti tada~gappahÈnaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ
samucchedappahÈnaÑ paÔippassaddhippahÈnaÑ nissaraÓappahÈnanti
paÒcappahÈnÈni. Tesu nissaraÓappahÈnavajjÈna pahÈnÈnaÑ vasena
pahÈnasÊlaÑ veditabbaÑ. Soti yo vÈsanÈbhÈgiyasuttasampaÔiggÈhako, so.
Tena brahmacariyenÈti tena saÑvarasÊlasa~khÈtena seÔÔhacariyena
kÈraÓabh|tena brahmacÈrÊ bhavati. Ettha ca aÔÔhasamÈpattibrahmacariyassa
na paÔikkhepo, keci pana “teneva brahmacariyenÈ”ti paÔhanti, tesaÑ matena
siyÈ tassa paÔikkhepo.
PahÈnasÊle Ôhitoti samucchedapaÔippassaddhippahÈnÈnaÑ vasena
pahÈnasÊle Ôhito. Tena brahmacariyenÈti tena pahÈnasÊlena visesabh|tena
maggabrahmacariyena. Ye pana “teneva brahmacariyenÈ”ti paÔhanti, tesaÑ
ayaÑ pÈÔho “vÈsanÈbhÈgiyaÑ nÈma suttaÑ dÈnakathÈ sÊlakathÈ saggakathÈ
puÒÒavipÈkakathÈ”ti. Ye pana “tena brahmacariyenÈ”ti paÔhanti, tesaÑ
ayaÑ pÈÔho1 “vÈsanÈbhÈgiyaÑ nÈma suttaÑ dÈnakathÈ sÊlakathÈ saggakathÈ
kÈmÈnaÑ ÈdÊnavo nekkhamme ÈnisaÑso”ti. Tattha katamo pÈÔho
yuttataroti? Pacchimo pÈÔhoti niÔÔhaÑ gantabbaÑ. YasmÈ
“nibbedhabhÈgiyaÑ nÈma suttaÑ yÈ catusaccappakÈsanÈ”ti vakkhati, na hi
mahÈthero sÈvasesaÑ katvÈ dhammaÑ desesÊti.
“Natthi pajÈnanÈ”ti-ÈdinÈ ubhinnaÑ suttÈnaÑ sÈtisayaÑ
asa~karakÈraÓaÑ dasseti. Tattha pajÈnanÈti ariyamaggassa padaÔÔhÈnabh|tÈ
vuÔÔhÈnagÈminÊ vipassanÈpaÒÒÈ. ImÈni cattÈri suttÈnÊti imesaÑ suttÈnaÑ
vÈsanÈbhÈgiyanibbedhabhÈgiyÈnaÑ vakkhamÈnÈnaÒca saÑkilesabhÈgiyaasekkhabhÈgiyÈnaÑ vasena cattÈri suttÈni. DesanÈyÈti desanÈnayena.
Sabbato vicayena hÈrena vicinitvÈti sabbatobhÈgena ekÈdasasu ÔhÈnesu
pakkhipitvÈ vicayena hÈrena vicinitvÈ. “YuttihÈrena yojetabbÈnÊ”ti etena
vicayahÈrayuttihÈrÈ vibhattihÈrassa parikammaÔÔhÈnanti dasseti. “YÈvatikÈ
ÒÈÓassa bh|mÊ”ti iminÈ vibhattihÈrassa mahÈvisayataÑ dasseti.
______________________________________________________________
1. TesaÒcayaÑ paÔho (SÊ)
112
KhuddakanikÈya
34. EvaÑ vÈsanÈbhÈgiyanibbedhabhÈgiyabhÈvehi dhamme ekadesena
vibhajitvÈ idÈni tesaÑ kilesabhÈgiya-asekkhabhÈgiyabhÈvehi
sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓabhÈvehi vibhajituÑ “tattha katame dhammÈ
sÈdhÈraÓÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha katame dhammÈti katame
sabhÈvadhammÈ. SÈdhÈraÓÈti avisiÔÔhÈ, samÈnÈti attho. Dve dhammÈti duve
pakatiyo. Pakati-attho hi ayaÑ dhamma-saddo “jÈtidhammÈnaÑ sattÈnan”tiÈdÊsu1 viya. NÈmasÈdhÈraÓÈti nÈmena sÈdhÈraÓÈ, kusalÈkusalÈti
samÈnanÈmÈti attho. VatthusÈdhÈraÓÈti vatthunÈ nissayena sÈdhÈraÓÈ,
ekasantatipatitatÈya samÈnavatthukÈti attho. Visesato saÑkilesapakkhe
pahÈnekaÔÔhÈ nÈmasÈdhÈraÓÈ, sahajekaÔÔhÈ vatthusÈdhÈraÓÈ. AÒÒampi evaÑ
jÈtiyanti kiccapaccayapaÔipakkhÈdÊhi samÈnaÑ sa~gaÓhÈti.
MicchattaniyatÈnaÑ aniyatÈnanti idaÑ puthujjanÈnaÑ upalakkhaÓaÑ.
TasmÈ sassatavÈdÈ ucchedavÈdÈti-Èdiko sabbo puthujjanabhedo ÈharitvÈ
vattabbo. DasanappahÈtabbÈ kilesÈsÈdhÈraÓÈ micchattaniyatÈnaÑ
aniyatÈnaÑ eva ca sambhavato sammattaniyatÈnaÑ asambhavato ca. IminÈ
nayena sesapadesupi attho veditabbo.
AriyasÈvakoti sekkhaÑ sandhÈya vadati. SabbÈ sÈ avÊtarÈgehi
sÈdhÈraÓÈti lokiyasamÈpatti r|pÈvacarÈ ar|pÈvacarÈ dibbavihÈro
brahmavihÈro paÔhamajjhÈnasamÈpattÊti evamÈdÊhi pariyÈyehi sÈdhÈraÓÈ.
KusalasamÈpatti pana iminÈ pariyÈyena siyÈ asÈdhÈraÓÈ, imaÑ pana dosaÑ
passantÈ keci “yaÑ kiÒci -pa- sabbÈ sÈ avÊtarÈgehi sÈdhÈraÓÈ”ti paÔhanti.
KathaÑ te odhiso gahitÈ, atha odhiso gahetabbÈ, kathaÑ sÈdhÈraÓÈti?
AnuyogaÑ manasikatvÈ taÑ visodhento Èha “sÈdhÈraÓÈ hi dhammÈ evaÑ
aÒÒamaÒÒan”ti-Èdi. Tassattho–yathÈ micchattaniyatÈnaÑ aniyatÈnaÒca
sÈdhÈraÓÈti vuttaÑ, evaÑ sÈdhÈraÓÈ dhammÈ na sabbasattÈnaÑ
sÈdhÈraÓatÈya sÈdhÈraÓÈ, kasmÈ? YasmÈ aÒÒamaÒÒaÑ paraÑ paraÑ sakaÑ
sakaÑ visayaÑ nÈtivattanti. PaÔiniyataÒhi tesaÑ pavattiÔÔhÈnaÑ, itarathÈ
tathÈ vohÈro eva na siyÈti adhippÈyo. YasmÈ ca ete eva dhammÈ
______________________________________________________________
1. Khu 9. 38 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.
Netti-aÔÔhakathÈ
113
evaÑ niyatÈ visayÈ, tasmÈ “yopi imehi dhammehi samannÈgato na so taÑ
dhammaÑ upÈtivattatÊ”ti Èha. Na hi micchattaniyatÈnaÑ aniyatÈnaÒca
dassanena pahÈtabbÈ kilesÈ na santi, aÒÒesaÑ vÈ santÊti evaÑ sesepi
vattabbaÑ.
AsÈdhÈraÓo nÈma dhammo tassa tassa puggalassa paccattaniyato
ariyesu sekkhÈsekkhadhammavasena anariyesu
bhabbÈtabbapahÈtabbavasena gavesitabbo, itarassa tathÈ
niddisitabbabhÈvÈbhÈvato. So ca kho sÈdhÈraÓÈvidhuratÈya taÑ taÑ
upÈdÈya tathÈvuttadesanÈnusÈrenÈti imamatthaÑ dasseti “katame dhammÈ
asÈdhÈraÓÈ yÈva desanaÑ upÈdÈya gavesitabbÈ sekkhÈsekkhÈ
bhabbÈbhabbÈ”ti iminÈ. AÔÔhamakassÈti sotÈpattiphalasacchikiriyÈya
paÔipannassa. DhammatÈti dhammasabhÈvo paÔhamassa maggaÔÔhatÈ
dutiyassa phalaÔÔhatÈ. PaÔhamassa vÈ pahÊyamÈnakilesatÈ. Dutiyassa
pahÊnakilesatÈ. Puna aÔÔhamakassÈti anÈgÈmimaggaÔÔhassa. NÈmanti
sekkhÈti nÈmaÑ. DhammatÈti taÑtaÑmaggaÔÔhatÈ heÔÔhimaphalaÔÔhatÈ ca.
PaÔipannakÈnanti maggasama~gÊnaÑ. NÈmanti paÔipannakÈti nÈmaÑ. EvaÑ
“aÔÔhamakassÈ”ti-ÈdinÈ ariyapuggalesu asÈdhÈraÓadhammaÑ dassetvÈ
itaresu nayadassanatthaÑ “evaÑ visesÈnupassinÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Lokiyadhammesu eva hÊnÈdibhÈvo. Tattha visesÈnupassinÈti
asÈdhÈraÓadhammÈnupassinÈ. MicchattaniyatÈnaÑ aniyatÈ dhammÈ
sÈdhÈraÓÈ micchattaniyatÈ dhammÈ asÈdhÈraÓÈ. Micchattaniyatesupi
niyatamicchÈdiÔÔhikÈnaÑ aniyatÈ dhammÈ sÈdhÈraÓÈ. NiyatamicchÈdiÔÔhi
asÈdhÈraÓÈti iminÈ nayena visesÈnupassinÈ veditabbÈ.
EvaÑ nÈnÈnayehi dhammavibhattiÑ dassetvÈ idÈni bh|mivibhattiÑ
padaÔÔhÈnavibhattiÒca vibhajitvÈ dassetuÑ “dassanabh|mÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha dassanabh|mÊti paÔhamamaggo. YasmÈ pana paÔhamamaggakkhaÓe
ariyasÈvako sammattaniyÈmaÑ okkamanto nÈma hoti, tato paraÑ okkanto,
tasmÈ “dassanabh|mi niyÈmÈvakkantiyÈ padaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. KiÒcÈpi
heÔÔhimo heÔÔhimo maggo upari-uparimaggÈdhigamassa kÈraÓaÑ hoti,
sakkÈyadiÔÔhi-ÈdÊni appahÈya kÈmarÈgabyÈpÈdÈdippahÈnassa
asakkuÓeyyattÈ. TathÈpi ariyamaggo attano phalassa visesakÈraÓaÑ
ÈsannakÈraÓaÒcÈti dassetuÑ
114
KhuddakanikÈya
“bhÈvanÈbh|mi uttarikÈnaÑ phalÈnaÑ pattiyÈ padaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. SukhÈ
paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ ÒÈÓuttarassa tathÈvidhapaccayasamÈyoge ca hotÊti sÈ
vipassanÈya padaÔÔhÈnanti vuttÈ. ItarÈ pana tissopi paÔipadÈ samathaÑ
Èvahanti eva. TÈsu sabbamudutÈya sesÈpi dassitÈ evÈti Èha “dukkhÈ
paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ samathassa padaÔÔhÈnan”ti.
DÈnamayaÑ puÒÒakiriyavatth|ti dÈnameva dÈnamayaÑ,
pujjaphalanibbattanaÔÔhena1 puÒÒaÑ, tadeva kattabbato kiriyÈ,
payogasampattiyÈdÊnaÑ adhiÔÔhÈnabhÈvato vatthu cÈti
dÈnamayapuÒÒakiriyavatthu. ParatoghosassÈti dhammassavanassa.
SÈdhÈraÓanti na bÊjaÑ viya a~kurassa, dassanabh|mi-Èdayo viya vÈ
niyÈmÈvakkanti-ÈdÊnaÑ ÈveÓikaÑ, atha kho sÈdhÈraÓaÑ, tadaÒÒakÈraÓehipi
paratoghosassa pavattanatoti adhippÈyo. Tattha keci dÈyakassa
dÈnÈnumodanaÑ ÈciÓÓanti dÈnaÑ paratoghosassa kÈraÓanti vadanti. DÈyako
pana dakkhiÓÈvisuddhiÑ Èka~khanto dÈnasÊlÈdiguÓavisesÈnaÑ savane
yuttappayutto hotÊti dÈnaÑ dhammassavanassa kÈraÓaÑ vuttaÑ.
SÊlasampanno vippaÔisÈrÈbhÈvena samÈhito dhammacintÈsamattho hotÊti
sÊlaÑ cintÈmayaÒÈÓassa kÈraÓanti Èha “sÊlamayan”ti-Èdi. BhÈvanÈmayanti
samathasa~khÈtaÑ bhÈvanÈmayaÑ. BhÈvanÈmayiyÈti uparijhÈnasa~khÈtÈya
vipassanÈsa~khÈtÈya ca bhÈvanÈmayiyÈ. PurimaÑ purimaÑ hi pacchimassa
pacchimassa padaÔÔhÈnaÑ. IdÈni yasmÈ dÈnaÑ sÊlaÑ lokiyabhÈvanÈ ca na
kevalaÑ yathÈvuttaparatoghosÈdÊnaÑyeva, atha kho yathÈkkamaÑ
pariyattibÈhusaccakammaÔÔhÈnÈnuyogamaggasammÈdiÔÔhÊnampi paccayÈ
honti, tasmÈ tampi nayaÑ dassetuÑ puna “dÈnamayan”ti-ÈdinÈ desanaÑ
vaÉÉhesi. TathÈ patir|padesavÈsÈdayo kÈyavivekacittavivekÈdÊnaÑ kÈraÓaÑ
hotÊti imaÑ nayaÑ dassetuÑ “patir|padesavÈso”ti-ÈdimÈha. Tattha
kusalavÊmaÑsÈyÈti paÔisa~khÈnupassanÈya. AkusalapariccÈgoti iminÈ
pahÈnapariÒÒÈ vuttÈti. SamÈdhindriyassÈti maggasamÈdhindriyassa. SesaÑ
suviÒÒeyyameva.
VibhattihÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. PuÒÒaphalanibbattanaÔÔhena (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
115
9. ParivattanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
35. Tattha katamo parivattano hÈroti ParivattanahÈravibha~go. Tattha
yasmÈ saÑvaÓÓiyamÈne sutte yathÈniddiÔÔhÈnaÑ kusalÈkusaladhammÈnaÑ
paÔipakkhabh|te akusalakusaladhamme pahÈtabbabhÈvÈdivasena
niddhÈraÓaÑ paÔipakkhato parivattanaÑ, tasmÈ “sammÈdiÔÔhissa
purisapuggalassa micchÈdiÔÔhi nijjiÓÓÈ bhavatÊ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha
sammÈ pasatthÈ, sundarÈ diÔÔhi etassÈti sammÈdiÔÔhi, tassa. SÈ panassa
sammÈdiÔÔhitÈ pubbabhÈgasammÈdiÔÔhiyÈ vÈ lokuttarasammÈdiÔÔhiyÈ vÈ
veditabbÈ. MicchÈdiÔÔhi nijjiÓÓÈ bhavatÊti purimanaye
vipassanÈsammÈdiÔÔhiyÈ pahÊnÈ hoti, vikkhambhi tÈti attho. Pacchimanaye
paÔhamamaggasammÈdiÔÔhiyÈ pahÊnÈ samucchinnÈti attho.
Ye cassa micchÈdiÔÔhipaccayÈti micchÈbhinivesahetu ye ariyÈnaÑ
adassanakÈmatÈdayo lobhÈdayo pÈÓÈtipÈtÈdayo ca aneke lÈmakaÔÔhena
pÈpakÈ akosallasambh|taÔÔhena akusalÈ dhammÈ uppajjeyyuÑ. Imassa
Èraddhavipassakassa ariyassa ca. DhammÈti samathavipassanÈdhammÈ,
sattattiÑsabodhipakkhiyadhammÈ vÈ anuppannÈ vÈ sambhavanti uppannÈ
bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchanti. SammÈsa~kappassÈti-ÈdÊnampi iminÈva
nayena attho veditabbo. AyaÑ pana viseso–sammÈvimutti-ÈdÊnaÑ
micchÈvimutti avimuttÈva samÈnÈ “vimuttÈ mayan”ti evaÑsaÒÒino
avimuttiyaÑ vÈ vimuttisaÒÒino. TatrÈyaÑ vacanattho–micchÈ pÈpikÈ
vimutti vimokkho etassÈti micchÈvimutti. AÔÔha~gÈ ca micchÈvimutti
yathÈvuttenÈkÈrena micchÈbhinivesavasena ca pavattÈ antadvayalakkhaÓÈ.
SammÈvimutti pana phaladhammÈ, micchÈdiÔÔhike samÈsevato
micchÈvimokkho vÈ micchÈvimutti. MicchÈvimuttiÒÈÓadassanaÑ pana
micchÈvimokkhe micchÈdiÔÔhiyÈ ca sÈranti gahaÓavasena pavatto
akusalacittuppÈdo antamaso pÈpaÑ katvÈ “sukataÑ mayÈ”ti paccavekkhato
uppannamoho ca. SammÈvimuttiÒÈÓadassanassÈti ettha sekkhÈnaÑ
paccavekkhaÓaÒÈnaÑ sammÈvimuttiÒÈÓadassananti adhippetaÑ. TaÒhi
uttaribhÈvanÈpÈrip|riyÈ saÑvattati.
36. EvaÑ sammÈdiÔÔhi-Èdimukhena micchÈdiÔÔhi-ÈdiÑ dassetvÈ puna
pÈÓÈtipÈta-adinnÈdÈnakÈmesumicchÈcÈrÈdito veramaÓiyÈdÊhi
pÈÓÈtipÈtÈdÊnaÑ parivattanaÑ dassetuÑ “yassÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha
116
KhuddakanikÈya
kÈlavÈdissÈti lakkhaÓavacanaÑ. KÈlena sÈpadesaÑ pariyantavatiÑ
atthasaÒhitanti so samphappalÈpassa pahÈnÈya paÔipanno hotÊti vuttaÑ.
Puna “ye ca kho kecÊ”ti-ÈdinÈ sammÈdiÔÔhi-Èdimukheneva micchÈdiÔÔhiÈdÊhi eva parivattanaÑ pakÈrantarena dasseti. Tattha sandiÔÔhikÈti
paccakkhÈ. SahadhammikÈti sakÈraÓÈ. GÈrayhÈti garahitabbayuttÈ.
VÈdÈnuvÈdÈti vÈdÈ ceva anuvÈdÈ ca. “VÈdÈnupÈtÈ”tipi paÔho,
vÈdÈnupavattiyoti attho. PujjÈti p|janÊyÈ. PÈsaÑsÈti pasaÑsitabbÈ.
Puna “ye ca kho kecÊ”ti-ÈdinÈ majjhimÈya paÔipattiyÈ
antadvayaparivattanaÑ dasseti. Tattha bhuÒjitabbÈti-ÈdÊni cattÈri padÈni
vatthukÈmavasena yojetabbÈni. BhÈvayitabbÈ bahulÊkÈtabbÈti padadvayaÑ
kilesakÈmavasena. TesaÑ adhammoti bhÈvetabbo nÈma dhammo siyÈ, kÈmÈ
ca tesaÑ bhÈvetabbÈ icchitÈ, kÈmehi ca veramaÓÊ kÈmÈnaÑ paÔipakkho1, iti
sÈ tesaÑ adhammo ÈpajjatÊti adhippÈyo.
NiyyÈniko dhammoti saha vipassanÈya ariyamaggo. Dukkhoti pÈpaÑ
nijjarÈpessÈmÈti pavattitaÑ sarÊratÈpanaÑ vadati. Sukhoti
anavajjapaccayaparibhogasukhaÑ. Etesupi vÈresu vuttanayeneva
adhammabhÈvÈpatti vattabbÈ. IdÈni asubhasaÒÒÈdimukhena
subhasaÒÒÈdiparivattanaÑ dassetuÑ “yathÈ vÈ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Œraddhavipassakassa kilesÈsucipaggharaÓavasena tebh|makasa~khÈrÈ
asubhato upaÔÔhahantÊti katvÈ vuttaÑ “sabbasa~khÈresu asubhÈnupassino
viharato”ti. “YaÑ yaÑ vÈ panÈ”ti-ÈdinÈ paÔipakkhassa lakkhaÓaÑ
vibhÈveti. Tattha ajjhÈpannoti adhi-Èpanno, abhi-upagato pariÒÒÈtoti attho.
ParivattanahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. PaÔipakkhÈ (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
117
10. VevacanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
37. Tattha katamo vevacano hÈroti VevacanahÈravibha~go. Tattha
yathÈ vevacananiddeso hoti, taÑ dassetuÑ “ekaÑ BhagavÈ dhammaÑ
aÒÒamaÒÒehi vevacanehi niddisatÊ”ti vuttaÑ. VevacanehÊti
pariyÈyasaddehÊti attho. Padattho pubbe vutto eva. KasmÈ pana BhagavÈ
ekaÑ dhammaÑ anekapariyÈyehi niddisatÊti? Vuccate–desanÈkÈle ÈyatiÒca
kassaci kathaÒci tadatthapaÔibodho siyÈti pariyÈyavacanaÑ, tasmiÑ khaÓe
vikkhittacittÈnaÑ aÒÒavihitÈnaÑ aÒÒena pariyÈyena tadatthÈvabodhanatthaÑ
pariyÈyavacanaÑ. Teneva padena puna vacane1 tadaÒÒesaÑ tattha
adhigatatÈ1 siyÈti mandabuddhÊnaÑ punappunaÑ tadatthasallakkhaÓe
asammosanatthaÑ2 pariyÈyavacanaÑ. Anekepi attho samÈnabyaÒjanÈ
hontÊti yÈ atthantaraparikappanÈ siyÈ, tassÈ parivajjanatthampi
pariyÈyavacanaÑ anaÒÒassa vacane anekÈhi tÈhi tÈhi saÒÒÈhi tesaÑ tesaÑ
atthÈnaÑ ÒÈpanatthampi pariyÈyavacanaÑ seyyathÈpi nighaÓÔusatthe.
DhammakathikÈnaÑ tanti-atthupanibandhanaparÈvabodhanÈnaÑ
sukhasikkhiyÈpi pariyÈyavacanaÑ. Attano
dhammaniruttipaÔisambhidÈppattiyÈ vibhÈvanatthaÑ, veneyyÈnaÑ tattha
bÊjÈvÈpanatthaÑ vÈ pariyÈyavacanaÑ BhagavÈ niddisati.
KiÑ bahunÈ yassÈ dhammadhÈtuyÈ suppaÔividdhattÈ SammÈsambuddhÈ
yathÈ sabbasmiÑ atthe appaÔihataÒÈÓÈcÈrÈ, tathÈ sabbasmiÑ saddavohÈreti
ekampi atthaÑ anekehi pariyÈyehi bodheti, na tattha dandhÈyitattaÑ
vitthÈyitattaÑ atthassa. NÈpi dhammadesanÈhÈni, ÈveÓikovÈyaÑ
Buddhadhammoti pariyÈyadesanaÑ dassento “ÈsÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha atthaÑ
dassento “ÈsÈ nÈma vuccati yÈ bhavissassa atthassÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha
bhavissassa atthassÈti anÈgatassa icchitabbassa atthassa. “AvassaÑ
ÈgamissatÊ”ti-ÈdinÈ tassÈ pavattiyÈkÈraÑ dasseti. AnÈgatatthavisayÈ taÓhÈ
ÈsÈ. AnÈgatapaccuppannatthavisayÈ taÓhÈ pihÈti ayametÈsaÑ viseso.
AtthanipphattipaÔipÈlanÈti yÈya icchitassa atthassa nipphattiÑ paÔipÈleti
Ègameti, yÈya vÈ nipphannaÑ atthaÑ paÔipÈleti rakkhati. AyaÑ
______________________________________________________________
1-1. Tattha tadaÒÒesaÑ adhigatatÈ (SÊ)
2. AsammohanatthaÑ (SÊ)
118
KhuddakanikÈya
abhinandanÈ nÈma, yathÈladdhassa atthassa kelÈyanÈ nÈmÈti attho. TaÑ
atthanipphattiÑ sattasa~khÈravasena vibhajitvÈ dassento “piyaÑ vÈ ÒÈtin”tiÈdimÈha. Tattha dhammanti r|pÈdi-ÈrammaÓadhammaÑ, atiiÔÔhÈrammaÓaÑ abhinandati, aniÔÔhÈrammaÓehipi taÑ dassetuÑ
“appaÔikk|lato vÈ abhinandatÊ”ti vuttaÑ. PaÔikk|lepi hi vipallÈsavasena
sattaÑ, sa~khÈraÑ vÈ appaÔikk|lato abhinandati.
YÈsu anekadhÈt|su pavattiyÈ taÓhÈ “anekadhÈt|su sarÈ”ti vuttÈ, tÈ
dhÈtuyo vibhÈgena dassetuÑ “cakkhudhÈt|”ti-Èdi vuttaÑ. KiÒcÈpi
DhÈtuvibha~gÈdÊsu1 kÈmadhÈtu-Èdayo aÒÒÈpi anekadhÈtuyo ÈgatÈ, tÈsampi
ettheva samavarodhoti dassanatthaÑ aÔÔhÈrasevettha dassitÈ. Keci
r|pÈdhimuttÈti-Èdi tÈsu dhÈt|su taÓhÈya pavattidassanaÑ. Tattha yasmÈ
paÒca ajjhattikÈ dhÈtuyo satta ca viÒÒÈÓadhÈtuyo dhammadhÈtu ca
dhammÈrammaÓeneva sa~gahitÈ, tasmÈ aÔÔhÈrasa dhÈtuyo uddisitvÈ chaÄeva
taÓhÈya pavattiÔÔhÈnÈni vibhattÈnÊti daÔÔhabbaÑ. TaÓhÈpakkhÈ
nekkhammassitÈpi domanassupavicÈrÈ tassa anuttaresu vimokkhesu pihaÑ
upaÔÔhÈpayato uppajjati “pihapaccayÈ domanassan”ti vacanato, ko pana vÈdo
gehassitesu domanassupavicÈres|ti imÈni catuvÊsati padÈni “taÓhÈpakkho”ti
vuttaÑ. GehassitÈ pana upekkhÈ aÒÒÈÓupekkhatÈya yathÈbhinivesassa
paccayo hotÊti “yÈ cha upekkhÈ gehassitÈ, ayaÑ diÔÔhipakkho”ti vuttaÑ.
38. IdÈni tesaÑ upavicÈrÈnaÑ taÓhÈpariyÈyaÑ dassento “sÈyeva
patthanÈkÈrena dhammanandÊ”ti-ÈdimÈha. Puna cittaÑ paÒÒÈ BhagavÈ
dhammo saÑgho sÊlaÑ cÈgoti imesaÑ pariyÈyavacananiddhÈraÓena
vevacanahÈraÑ vibhajitvÈ dassetuÑ “cittaÑ mano viÒÒÈÓan”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tattha “aÒÒampi evaÑ jÈtiyan”ti iminÈ paÒÒÈ pajÈnanÈ vicayo
pavicayo dhammavicayo sallakkhaÓÈ upalakkhaÓÈ paccupalakkhaÓÈ
paÓÉiccaÑ kosallaÑ nepuÒÒaÑ vebhabyÈ cintÈ upaparikkhÈ bh|rÊ medhÈ
pariÓÈyikÈ vipassanÈ sampajaÒÒaÑ patodo paÒÒÈ paÒÒindriyaÑ paÒÒÈbalaÑ
paÒÒÈsatthaÑ paÒÒÈpÈsÈdo paÒÒÈ-Èloko paÒÒÈ-obhÈso paÒÒÈpajjoto
paÒÒÈratanaÑ amohoti2 evamÈdÊnampi paÒÒÈya pariyÈyasaddÈnaÑ sa~gaho
daÔÔhabbo.
______________________________________________________________
1. Ma 3. 218; Abhi 2. 84 piÔÔhÈdÊsu.
2. Abhi 1. 19, 20; Khu 7. 260 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
119
PaÒcindriyÈni lokuttarÈnÊti khaye ÒÈÓanti-ÈdÊni paÒcindriyÈni
lokuttarÈni, lokuttarapaÒÒÈya vevacanÈnÊti attho. SabbÈ paÒÒÈti itarehi
vevacanehi vuttÈ sabbÈ paÒÒÈ lokiyalokuttaramissikÈti attho. “Api cÈ”tiÈdinÈ iminÈpi pariyÈyena vevacanaÑ vattabbanti dasseti.
ŒdhipateyyaÔÔhenÈti adhimokkhalakkhaÓe ÈdhipateyyaÔÔhena. YathÈ ca
BuddhÈnussatiyaÑ vuttanti yathÈ BuddhÈnussatiniddese1 “itipi so
BhagavÈ”ti-ÈdinÈ PÈÄiyÈ so BhagavÈ itipi ArahaÑ -pa- itipi BhagavÈti
anekehi vevacanehi BhagavÈ anussaritabboti vuttaÑ. IminÈva nayena
balanipphattigato vesÈrajjappatto yÈva dhammobhÈsapajjotakaroti, etehi
pariyÈyehi Buddhassa Bhagavato vevacanaÑ BuddhÈnussatiyaÑ vattabbanti
padaÑ ÈharitvÈ sambandho veditabbo. EtÈnipi katipayÈni eva Bhagavato
vevacanÈni. Asa~khyeyyÈ hi BuddhaguÓÈ guÓanemittakÈni ca Bhagavato
nÈmÈni. VuttaÒhetaÑ DhammasenÈpatinÈ–
“Asa~khyeyyÈni nÈmÈni, saguÓena Mahesino.
GuÓena nÈmamuddheyyaÑ, api nÈma sahassato”ti2.
DhammÈnussatiyaÑ “asa~khatan”ti-ÈdÊsu na kenaci paccayena
sa~khatanti asa~khataÑ. Natthi etassa anto vinÈsoti anantaÑ. ŒsavÈnaÑ
anÈrammaÓato anÈsavaÑ. AviparÊtasabhÈvattÈ saccaÑ. SaÑsÈrassa
paratÊrabhÈvato pÈraÑ. NipuÓaÒÈÓavisayattÈ sukhumasabhÈvattÈ ca
nipuÓaÑ. AnupacitaÒÈÓasambhÈrehi daÔÔhuÑ na sakkÈti sududdasaÑ.
UppÈdajarÈhi anabbhÈhatattÈ ajajjaraÑ. ThirabhÈvena dhuvaÑ.
JarÈmaraÓehi apalujjanato apalokitaÑ. MaÑsacakkhunÈ dibbacakkhunÈ ca
apassitabbattÈ anidassanaÑ. RÈgÈdipapaÒcÈbhÈvena nippapaÒcaÑ.
KilesÈbhisa~khÈrÈnaÑ v|pasamahetutÈya santaÑ.
AmatahetutÈya bha~gÈbhÈvato ca amataÑ. UttamaÔÔhena atappakaÔÔhena
ca paÓÊtaÑ. AsivÈnaÑ kammakilesavipÈkavaÔÔÈnaÑ abhÈvena sivaÑ. Cat|hi
yogehi anupaddavabhÈvena khemaÑ. TaÓhÈ khÊyati etthÈti taÓhakkhayo.
KatapuÒÒehipi kadÈcideva passitabbattÈ acchariyaÑ. Abh|tapubbattÈ
______________________________________________________________
1. Visuddhi 1. 191 piÔÔhÈdÊsu.
2. UdÈna-®Ôha 306 piÔÔhe.
120
KhuddakanikÈya
abbhutaÑ. AnantarÈyattÈ anÊtikaÑ. AnantarÈyabhÈvahetuto
anÊtikadhammaÑ1.
AnibbattisabhÈvattÈ ajÈtaÑ. Tato eva abh|taÑ. UbhayenÈpi
uppÈdarahitanti vuttaÑ hoti. Kenaci anupaddutattÈ anupaddavaÑ. Na kenaci
paccayena katanti akataÑ. Natthi ettha sokoti asokaÑ. Sokahetuvigamena
visokaÑ. Kenaci anupasajjitabbattÈ anupasaggaÑ. AnupasaggabhÈvahetuto
anupasaggadhammaÑ.
GambhÊraÒÈÓagocarato gambhÊraÑ. SammÈpaÔipattiÑ vinÈ passituÑ
pattuÑ asakkuÓeyyattÈ duppassaÑ. SabbalokaÑ uttaritvÈ Ôhitanti uttaraÑ.
Natthi etassa uttaranti anuttaraÑ. Samassa sadisassa abhÈvena asamaÑ.
PaÔibhÈgÈbhÈvena appaÔisamaÑ. UttamaÔÔhena jeÔÔhaÑ, pÈsaÑsatamattÈ vÈ
jeÔÔhaÑ. SaÑsÈradukkhaÔÔitehi letabbato leÓaÑ. Tato rakkhaÓato tÈÓaÑ.
RaÓÈbhÈvena araÓaÑ. A~gaÓÈbhÈvena ana~gaÓaÑ. NiddosatÈya akÈcaÑ.
RÈgÈdimalÈpagamena vimalaÑ. Cat|hi oghehi anajjhottharaÓÊyato dÊpo.
SaÑsÈrav|pasamasukhatÈya sukhaÑ. PamÈÓakaradhammÈbhÈvato
appamÈÓaÑ, gaÓetuÑ etassa na sakkÈti ca appamÈÓaÑ. SaÑsÈrasamudde
anosÊdanaÔÔhÈnatÈya patiÔÔhÈ. RÈgÈdikiÒcanÈbhÈvena pariggahÈbhÈvena ca
akiÒcananti evamattho daÔÔhabbo.
SaÑghÈnussatiyaÑ sattÈnaÑ sÈroti sÊlasÈrÈdisÈraguÓayogato sattesu
sÈrabh|to. SattÈnaÑ maÓÉoti gorasesu sappimaÓÉo viya sattesu
maÓÉabh|to. SÈraguÓavaseneva sattesu uddharitabbato sattÈnaÑ uddhÈro.
NiccalaguÓatÈya sattÈnaÑ esikÈ. GuÓasobhÈsurabhibhÈvena sattÈnaÑ
pas|naÑ surabhi kusumanti attho.
GuÓesu uttama~gaÑ paÒÒÈ tassÈ upasobhÈhetutÈya sÊlaÑ
uttama~gopasobhanaÑ vuttaÑ. SÊlesu parip|rakÈrino anijjhantÈ nÈma guÓÈ
natthÊti “nidhÈnaÒca sÊlaÑ sabbadobhaggasamatikkamanaÔÔhenÈ”ti vuttaÑ.
AyaÒca attho Œka~kheyyasuttena2 dÊpetabbo. Aparampi vuttaÑ “ijjhati
bhikkhave sÊlavato cetopaÓidhi visuddhattÈ”ti3. Sippanti dhanusippaÑ.
DhaÒÒanti dhanÈyitabbaÑ. DhammavolokanatÈyÈti
samathavipassanÈdidhammassa
______________________________________________________________
1. SaÑ-®Ôha 3. 149 piÔÔhepi passitabbaÑ.
3. DÊ 3. 214; SaÑ 2. 491; AÑ 3. 71 piÔÔhesu.
2. Ma 1. 39 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
121
volokanabhÈvena. VolokanaÔÔhenÈti sattabh|makÈdipÈsÈde viya sÊle ÔhatvÈ
abhiÒÒÈcakkhunÈ lokassa1 voloketuÑ sakkÈti vuttaÑ.
Sabbabh|mÈnuparivatti ca sÊlaÑ catubh|makakusalassÈpi tadanuvattanato.
SesaÑ uttÈnamevÈti.
VevacanahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
11. PaÒÒattihÈravibha~gavaÓÓanÈ
39. Tattha katamo paÒÒattihÈroti PaÒÒattihÈravibha~go. Tattha kÈ
panÈyaÑ paÒÒattÊti? Œha “yÈ pakatikathÈya desanÈ”ti. IdaÑ vuttaÑ hoti–
yÈ desanÈhÈrÈdayo viya assÈdÈdipadatthavisesaniddhÈraÓaÑ akatvÈ
Bhagavato sÈbhÈvikadhammakathÈya desanÈ. YÈ tassÈ paÒÒÈpanÈ, ayaÑ
paÒÒattihÈro. YasmÈ pana sÈ Bhagavato tathÈ tathÈ veneyyasantÈne
yathÈdhippetamatthaÑ nikkhipatÊti nikkhepo. Tassa cÈyaÑ hÈro
dukkhÈdisa~khÈte bhÈge pakÈrehi ÒÈpeti, asa~karato vÈ Ôhapeti, tasmÈ
nikkhepapaÒÒattÊ”ti vutto. Iti pakatikathÈya desanÈti sa~khepena
vuttamatthaÑ vitthÈrena vibhajituÑ “kÈ ca pakatikathÈya desanÈ”ti
pucchitvÈ “cattÈri saccÈnÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha idaÑ dukkhanti ayaÑ paÒÒattÊti kakkhaÄaphusanÈdisabhÈve
r|pÈr|padhamme atÊtÈdivasena anekabhedabhinne abhinditvÈ
pÊÄanasa~khatasantÈpavipariÓÈmaÔÔhatÈsÈmaÒÒena yÈ
kucchitabhÈvÈdimukhena ekajjhaÑ gahaÓassa kÈraÓabh|tÈ paÒÒatti, kÈ pana
sÈti? NÈmapaÒÒattinibandhanÈ tajjÈpaÒÒatti. “ViÒÒattivikÈrasahito saddo
evÈ”ti apare. IminÈ nayena tattha tattha paÒÒatti-attho veditabbo.
“PaÒcannaÑ khandhÈnan”ti-ÈdinÈ tassÈ paÒÒattiyÈ upÈdÈnaÑ dasseti.
DasannaÑ indriyÈnanti aÔÔha r|pindriyÈni manindriyaÑ vedanindriyanti
evaÑ dasannaÑ. AnubhÈvanasÈmaÒÒena hi vedanÈ ekamindriyaÑ katÈ,
tathÈ saddhÈdayo ca maggapakkhiyÈti.
KabaÄaÑ karÊyatÊti kabaÄÊkÈroti vatthuvasena ayaÑ niddeso. YÈya ojÈya
sattÈ yÈpenti, tassÈyetaÑ adhivacanaÑ. SÈ hi
______________________________________________________________
1. LokaÑ (SÊ)
122
KhuddakanikÈya
ojaÔÔhamakassa r|passa ÈharaÓato ÈhÈro. AtthÊti maggena asamucchinnatÈya
vijjati. RÈgoti raÒjanaÔÔhena rÈgo. NandanaÔÔhena nandÊ. TaÓhÈyanaÔÔhena
taÓhÈ. SabbÈnetÈni lobhasseva nÈmÈni. PatiÔÔhitaÑ tattha viÒÒÈÓaÑ
viruÄhanti kammaÑ javÈpetvÈ paÔisandhi-ÈkaÉÉhanasamatthatÈya
patiÔÔhitaÒceva viÒÒÈÓaÑ viruÄhaÒca. YatthÈti tebh|makavaÔÔe bhummaÑ,
sabbattha vÈ purimapurimapade etaÑ bhummaÑ. Atthi tattha sa~khÈrÈnaÑ
vuddhÊti ye imasmiÑ vipÈkavaÔÔe Ôhitassa ÈyatiÑ vaÉÉhanahetukÈ sa~khÈrÈ,
te sandhÈya vuttaÑ “yattha atthi ÈyatiÑ punabbhavÈbhinibbattÊ”ti yasmiÑ
ÔhÈne ÈyatiÑ punabbhavÈbhinibbatti atthi. Atthi tattha ÈyatiÑ
jÈtijarÈmaraÓanti yattha paÔisandhiggahaÓaÑ, tattha khandhÈnaÑ
abhinibbattilakkhaÓÈ jÈti, paripÈkalakkhaÓÈ jarÈ, bhedanalakkhaÓaÑ
maraÓaÒca atthi. AyaÑ pabhÈvapaÒÒatti dukkhassa ca samudayassa cÈti
ayaÑ yathÈvuttÈ desanÈ dukkhasaccassa samudayasaccassa ca
samuÔÔhÈnapaÒÒatti, vipÈkavaÔÔassa sa~khÈrÈnaÒca taÓhÈpaccayaniddesatoti
adhippÈyo.
Natthi rÈgoti aggamaggabhÈvanÈya samucchinnattÈ natthi ce rÈgo
appatiÔÔhitaÑ tattha viÒÒÈÓaÑ aviruÄhanti kammaÑ javÈpetvÈ paÔisandhiÈkaÉÉhanasamatthatÈyÈbhÈvena appatiÔÔhitaÒceva aviruÄhaÒcÈti
vuttapaÔipakkhanayena attho veditabbo.
“AyaÑ pariÒÒÈpaÒÒattÊ”ti-ÈdinÈ ekÈbhisamayavaseneva
maggasammÈdiÔÔhi cat|su ariyasaccesu pavattatÊti dasseti. AyaÑ
bhÈvanÈpaÒÒattÊti ayaÑ dvÈrÈrammaÓehi chadvÈrappavattanadhammÈnaÑ
aniccÈnupassanÈ maggassa bhÈvanÈpaÒÒatti. NirodhapaÒÒatti nirodhassÈti
rodhasa~khÈtÈya taÓhÈya maggena anavasesanirodhapaÒÒatti.
UppÈdapaÒÒattÊti uppannassa paÒÒÈpanÈ. OkÈsapaÒÒattÊti ÔhÈnassa
paÒÒÈpanÈ. ŒhaÔanÈpaÒÒattÊti1 nÊharaÓapaÒÒatti. ŒsÈÔikÈnanti gunnaÑ
vaÓesu nÊlamakkhikÈhi Ôhapita-aÓÉakÈ ÈsÈÔikÈ nÈma. Ettha yassa uppannÈ,
tassa sattassa anayabyasanahetutÈya ÈsÈÔikÈ viyÈti ÈsÈÔikÈ, kilesÈ, tesaÑ
ÈsÈÔikÈnaÑ. AbhinighÈtapaÒÒattÊti samugghÈtapaÒÒatti.
41. EvaÑ vaÔÔavivaÔÔamukhena sammasanaupÈdÈnakkhandhamukheneva saccesu paÒÒattivibhÈgaÑ dassetvÈ idÈni
teparivaÔÔavasena dassetuÑ “idaÑ ‘dukkhan’ti me
______________________________________________________________
1. ŒsÈÔanapaÒÒattÊti (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
123
bhikkhave”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha dassanaÔÔhena cakkhu. YathÈsabhÈvato
jÈnanaÔÔhena ÒÈÓaÑ. PaÔivijjhanaÔÔhena paÒÒÈ. ViditakaraÓaÔÔhena vijjÈ.
ObhÈsanaÔÔhena Èloko. SabbaÑ paÒÒÈvevacanameva. AyaÑ
vevacanapaÒÒatti. SacchikiriyÈpaÒÒattÊti paccakkhakaraÓapaÒÒatti.
TulamatulaÒcÈti gÈthÈya pacurajanÈnaÑ paccakkhabhÈvato tulitaÑ
paricchinnanti tulaÑ, kÈmÈvacaraÑ. Na tulanti atulaÑ, tulaÑ vÈ
sadisamassa aÒÒaÑ lokiyakammaÑ natthÊti atulaÑ, mahagatakammaÑ.
KÈmÈvacarar|pÈvacarakammaÑ vÈ tulaÑ, ar|pÈvacaraÑ atulaÑ,
appavipÈkaÑ vÈ tulaÑ. BahuvipÈkaÑ atulaÑ. Sambhavati etenÈti
sambhavaÑ, sambhavahetubh|taÑ. Bhavasa~khÈraÑ
punabbhavasa~kharaÓakaÑ. AvassajÊti vissajjesi. MunÊti Buddhamuni.
Ajjhattaratoti niyakajjhattarato. SamÈhitoti upacÈrappanÈsamÈdhivasena
samÈhito. Abhindi kavacamivÈti kavacaÑ viya bhindi. Attasambhavanti
attani saÒjataÑ kilesaÑ. IdaÑ vuttaÑ hoti–savipÈkaÔÔhena sambhavaÑ
bhavÈbhisa~kharaÓaÔÔhena bhavasa~khÈranti ca laddhanÈmaÑ
tulÈtulasa~khÈtaÑ lokiyakammaÒca ossaji, sa~gÈmasÊse mahÈyodho
kavacaÑ viya attasambhavaÑ kilesaÒca ajjhattarato samÈhito hutvÈ
abhindÊti.
Atha vÈ tulati tulayanto tÊrento. AtulaÒca sambhavanti nibbÈnaÒceva
sambhavaÒca. Bhavasa~khÈranti bhavagÈmikammaÑ. Avassaji munÊti
“paÒcakkhandhÈ aniccÈ, tesaÑ nirodho nibbÈnaÑ niccan”ti-ÈdinÈ1 nayena
tulayanto Buddhamuni bhave ÈdÊnavaÑ nibbÈne ÈnisaÑsaÒca disvÈ taÑ
khandhÈnaÑ m|labh|taÑ bhavasa~khÈraÑ kammakkhayakarena
ariyamaggena avassaji. KathaÑ? Ajjhattarato. So hi vipassanÈvasena
ajjhattarato samathavasena samÈhito kavacamiva attabhÈvaÑ
pariyonandhitvÈ ÔhitaÑ attani sambhavattÈ “attasambhavan”tiladdhanÈmaÑ
sabbaÑ kilesajÈtaÑ abhindi, kilesÈbhÈve kammaÑ appaÔisandhikattÈ
avassaÔÔhaÑ nÈma hoti, kilesÈbhÈvena kammaÑ jahÊti attho2.
Sa~khatÈsa~khatadhÈtuvinimuttassa abhiÒÒeyyassa abhÈvato vuttaÑ
“Tula -pa- dhammÈnan”ti. Tena dhammapaÔisambhidÈ vuttÈ hotÊti Èha
“nikkhepapaÒÒatti dhammapaÔisambhidÈyÈ”ti. Bhavasa~khÈre
samudayapakkhiyaÑ sandhÈyÈha “pariccÈgapaÒÒattÊ”ti.
Dukkhasaccapakkhiyavasena “pariÒÒÈpaÒÒattÊ”ti.
______________________________________________________________
1. Khu 9. 411 piÔÔhe atthato samÈnaÑ.
2. DÊ-®Ôha 2. 147; UdÈna-®Ôha 299 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
124
KhuddakanikÈya
SamÈdhÈnavisiÔÔhassa ajjhattaratabhÈvassa vasena “bhÈvanÈpaÒÒatti
kÈyagatÈya satiyÈ”ti vuttaÑ. AjjhattaratahÈ visiÔÔhassa pana samÈdhÈnassa
vasena “ÔhitipaÒÒatti cittekaggatÈyÈ”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ.
AbhinibbidÈpaÒÒatti cittassÈti Èyusa~khÈrossajjanavasena cittassa
abhinÊharaÓapaÒÒatti. UpÈdÈnapaÒÒattÊti gahaÓapaÒÒatti. SabbaÒÒutÈyÈti
SammÈsambuddhabhÈvassa. Etena asammÈsambuddhassa
Èyusa~khÈrossajjanaÑ natthÊti dasseti. KilesÈbhÈvena BhagavÈ kammaÑ
jahatÊti dassento “padÈlanÈpaÒÒatti avijjaÓÉakosÈnan”ti Èha.
Yo dukkhamaddakkhi yatonidÈnanti yo Èraddhavipassako sabbaÑ
tebh|makaÑ dukkhaÑ adakkhi passi, paÒca yatonidÈnaÑ yaÑ hetukaÑ,
tampissa kÈraÓabhÈvena taÓhaÑ passi. KÈmesu so jantu kathaÑ nameyyÈti
so evaÑ paÔipanno puriso savatthukÈmesu kilesakÈmesu yena pakÈrena
nameyya abhinameyya, so pakÈro natthi. KasmÈ? KÈmÈ hi loke sa~goti
ÒatvÈ. YasmÈ imasmiÑ loke kÈmasadisaÑ bandhanaÑ natthi. VuttaÒhetaÑ
BhagavatÈ “na taÑ daÄhaÑ bandhanamÈhu dhÊrÈ”ti-Èdi1, tasmÈ sa~khÈre
ÈsajjanaÔÔhena sa~goti viditvÈ. TesaÑ satÊmÈ vinayÈya sikkheti
kÈyagatÈsatiyogena satimÈ tesaÑ kÈmÈnaÑ v|pasamÈya tÊsupi sikkhÈsu
appamatto sikkheyyÈti attho.
VevacanapaÒÒattÊti khandhÈdÊnaÑ vevacanapaÒÒatti. AdakkhÊti pana
padena sambandhattÈ vuttaÑ “dukkhassa pariÒÒÈpaÒÒatti cÈ”ti.
Paccatthikato dassanapaÒÒattÊti anatthajananato paccatthikato
dassanapaÒÒatti. PÈvakakappÈti jalita-aggikkhandhasadisÈ. PapÈtauragopamÈti papÈt|pamÈ uragopamÈ ca.
Mohasambandhano lokoti ayaÑ loko avijjÈhetukehi saÑyojanehi
bandho. Bhabbar|pova dissatÊti vipannajjhÈsayopi mÈyÈya sÈÔheyyena ca
paÔicchÈditasabhÈvo bhabbajÈtikaÑ viya attÈnaÑ dasseti. Upadhibandhano
bÈlo, tamasÈ parivÈritoti tassa pana bÈlassa tathÈ dassane sammohatamasÈ
parivÈritattÈ kÈmaguÓesu anÈdÊnavadassitÈya kilesÈbhisa~khÈrehi bandhattÈ.
TathÈ bh|to
______________________________________________________________
1. Khu 1. 63; SaÑ 1. 77; Khu 10. 132, 185 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
125
cÈyaÑ bÈlo paÓÉitÈnaÑ assirÊ viya khÈyati alakkhiko eva hutvÈ upaÔÔhÈti.
TayidaÑ sabbaÑ bÈlassa sato rÈgÈdikiÒcanato. PaÓÉitassa pana
paÒÒÈcakkhunÈ passato natthi kiÒcananti ayaÑ sa~khepattho. MohasÊsena
vipallÈsÈ gahitÈti Èha “desanÈpaÒÒatti vipallÈsÈnan”ti. ViparÊtapaÒÒattÊti
viparÊtÈkÈrena upaÔÔhahamÈnassa paÒÒÈpanÈ.
Atthi nibbÈnanti samaÓabrÈhmaÓÈnaÑ vÈcÈvatthumattameva. Natthi
nibbÈnanti paramatthato alabbhamÈnasabhÈvattÈti vippaÔipannÈnaÑ
micchÈvÈdaÑ bhaÒjituÑ BhagavatÈ vuttaÑ “atthi bhikkhave ajÈtaÑ
abh|taÑ akataÑ asa~khatan”ti. Tattha hetuÑ dassetuÑ “no cetaÑ
bhikkhave”ti-Èdi vuttaÑ. Tassattho–bhikkhave yadi asa~khatÈ dhÈtu na
abhavissa, na idha sabbassa sa~khatassa nissaraÓaÑ siyÈ. NibbÈnaÒhi
ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattamÈnÈ sammÈdiÔÔhi-Èdayo maggadhammÈ
anavasesakilese samucchindanti, tato tividhassapi vaÔÔassa appavattÊti.
TatthÈyamadhippÈyo–yathÈ pariÒÒeyyatÈya sa-uttarÈnaÑ kÈmÈnaÑ
r|pÈnaÒca paÔipakkhabh|taÑ tabbidhurasabhÈvaÑ nissaraÓaÑ paÒÒÈyati,
evaÑ taÑsabhÈvÈnaÑ sa~khatadhammÈnaÑ paÔipakkhabh|tena
tabbidhuratÈsabhÈvena nissaraÓena bhavitabbaÑ, yaÒca taÑ nissaraÓaÑ. SÈ
asa~khatÈ dhÈtu. KiÒci bhiyyo? Sa~khatadhammÈrammaÓaÑ
vipassanÈÒÈÓaÑ. Api ca anulomaÒÈÓaÑ kilese na samucchedavasena
pajahituÑ sakkoti. SammutisaccÈrammaÓampi paÔhamajjhÈnÈdÊsu ÒÈÓaÑ
vikkhambhanamattameva karoti, kilesÈnaÑ na samucchedaÑ,
samucchedappahÈnakaraÒca ariyamaggaÒÈÓaÑ, tassa
sa~khatadhammasammutisaccaviparÊtena ÈrammaÓena bhavitabbaÑ, sÈ
asa~khatÈ dhÈtu. TathÈ nibbÈna-saddo katthaci visaye aviparÊtattho
veditabbo, upacÈravuttisabbhÈvato, yathÈ taÑ “sÊhasaddo”ti.
Atha vÈ “atthi bhikkhave ajÈtaÑ abh|taÑ akataÑ asa~khatan”ti1
vacanaÑ aviparÊtatthaÑ, BhagavatÈ bhÈsitattÈ. YaÒhi BhagavatÈ bhÈsitaÑ,
taÑ aviparÊtatthaÑ. YathÈ taÑ “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ, sabbe sa~khÈrÈ
dukkhÈ, sabbe dhammÈ anattÈ”ti2, evampi yuttivasena asa~khatÈya dhÈtuyÈ
paramatthato sabbhÈvo veditabbo. KiÑ vÈ etÈya yutticintÈya? YasmÈ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 178 piÔÔhe UdÈne.
2. Ma 1. 290, 292; Abhi 4. 385; Khu 8. 30; Khu 9. 36; Ku 10. 7 piÔÔhÈdÊsu.
KhuddakanikÈya
126
BhagavatÈ “atthi bhikkhave ajÈtaÑ abh|taÑ akataÑ asa~khatanti1,
appaccayÈ dhammÈ asa~khatÈ dhammÈti2 ca, asa~khataÒca vo bhikkhave
dhammaÑ desessÈmi asa~khatagÈminiÒca paÔipadan”ti-ÈdinÈ3 ca anekehi
suttapadehi nibbÈnadhÈtuyÈ paramatthato sabbhÈvo desitoti. Tattha
upanayanapaÒÒattÊti paÔipakkhato hetu upanayanassa paÒÒÈpanÈ.
JotanÈpaÒÒattÊti paÔiÒÒÈtassa atthassa siddhiyÈ pakÈsanÈpaÒÒatti. SesaÑ
sabbaÑ suviÒÒeyyameva.
PaÒÒattihÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
12. OtaraÓahÈravibha~gavaÓÓanÈ
42. Tattha katamo otaraÓo hÈroti OtaraÓahÈravibha~go. Tattha
asekkhÈvimuttÊti ayaÑ tedhÈtuke vÊtarÈgatÈ asekkhÈphalavimutti. TÈniyevÈti
tÈni asekkhÈyaÑ vimuttiyaÑ saddhÈdÊni. AyaÑ indriyehi otaraÓÈti
asekkhÈya vimuttiyÈ niddhÈritehi saddhÈdÊhi indriyehi saÑvaÓÓanÈya
otaraÓÈ.
PaÒcandriyÈni vijjÈti sammÈsa~kappo viya sammÈdiÔÔhiyÈ upakÈrakattÈ
paÒÒÈkkhandhe saddhÈdÊni cattÈri indriyÈni vijjÈya upakÈrakattÈ
sa~gaÓhanavasena vuttÈni. Sa~khÈrapariyÈpannÈnÊti paÒcasu khandhesu
sa~khÈrakkhandhe antogadhÈni. Ye sa~khÈrÈ anÈsavÈti taÑ
sa~kharakkhandhaÑ viseseti. Aggaphalassa adhippetattÈ. Tato eva ca no
bhava~gÈ. DhammadhÈtusa~gahitÈti aÔÔhÈrasadhÈt|su
dhammadhÈtusa~gahitÈ. Yadipi pubbe vÊtarÈgatÈ asekkhÈvimutti dassitÈ,
tassÈ pana paÔipattidassanatthaÑ “ayaÑ ahamasmÊti anÈnupassÊ”ti
dassanamaggo idha vuttoti imamatthaÑ dassetuÑ “ayaÑ ahamasmÊti
anÈnupassÊ”ti-Èdi vuttaÑ. SabbaÑ vuttanayameva.
43. Nissitassa calitanti taÓhÈdiÔÔhivasena kammaÑ anavaÔÔhÈnaÑ.
Cut|papÈtoti aparÈparaÑ cavanaÑ upapatanaÒca. Nissitapade labbhamÈnaÑ
nissayanaÑ uddharanto Èha “nissayo nÈmÈ”ti. TaÓhÈnissayoti
taÓhÈbhiniveso. So hi taÓhÈcaritassa patiÔÔhÈbhÈvena tathÈ vuttho.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 178 piÔÔhe UdÈne.
2. Abhi 1. 4 piÔÔhe.
3. SaÑ 2. 535 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
127
EvaÑ diÔÔhinissayopi daÔÔhabbo. Rattassa cetanÈti cetanÈpadhÈnattÈ
sa~khÈrakkhandhadhammÈnaÑ cetanÈsÊsena taÓhaÑ eva vadati. TenevÈha
“ayaÑ taÓhÈnissayo”ti. YasmÈ pana viparÊtÈbhiniveso mohassa balavabhÈve
eva hoti, tasmÈ “yÈ m|Ähassa cetanÈ, ayaÑ diÔÔhinissayo”ti vuttaÑ.
EvaÑ cetanÈsÊsena taÓhÈdiÔÔhiyo vatvÈ idÈni tattha nippariyÈyena
cetanaÑyeva gaÓhanto “cetanÈ pana sa~khÈrÈ”ti Èha. YÈ rattassa vedanÈ,
ayaÑ sukhÈ vedanÈti sukhÈya vedanÈya rÈgo anusetÊti katvÈ vuttaÑ. TathÈ
adukkhamasukhÈya vedanÈya avijjÈ anusetÊti Èha “yÈ samm|Ähassa vedanÈ,
ayaÑ adukkhamasukhÈ vedanÈ”ti. Idha vedanÈsÊsena cetanÈ vuttÈ.
TaÓhÈyÈti taÓhaÑ. DiÔÔhiyÈti diÔÔhiÑ. YathÈ vÈ sesadhammÈnaÑ taÓhÈya
nissayabhÈve puggalo taÓhÈya nissitoti vuccati.
EvaÑ taÓhÈya sesadhammÈnaÑ paccayabhÈve puggalo taÓhÈya nissitoti
vuccatÊti Èha “taÓhÈya anissito”ti. PassaddhÊti darathapaÔippassambhanÈ.
KÈyikÈti karajakÈyasannissitÈ. CetasikÈti cittasannissitÈ. YasmÈ pana sÈ
darathapaÔippassaddhikÈyacittÈnaÑ sukhe sati pÈkaÔÈ hoti, tasmÈ “yaÑ
kÈyikaÑ sukhan”ti-ÈdinÈ phal|pacÈrena vuttÈya passaddhiyÈ nati-abhÈvassa
kÈraÓabhÈvaÑ dassetuÑ “passaddhakÈyo”ti-Èdi vuttaÑ. Soti evaÑ
vimuttacitto khÊÓÈsavo. R|pasa~khaye vimuttoti r|pÈnaÑ sa~khayasa~khÈte
nibbÈne vimutto. AtthÊtipi na upetÊti sassato attÈ ca loko cÈtipi taÓhÈdiÔÔhiupayena na upeti na gaÓhÈti. NatthÊti asassatoti. Atthi natthÊti ekaccaÑ
sassataÑ ekaccaÑ asassatanti. Nevatthi no natthÊti amarÈvikkhepavasena.
GambhÊroti uttÈnabhÈvahet|naÑ kilesÈnaÑ abhÈvena gambhÊro. Nibbutoti
atthÊti-ÈdinÈ upagamanakilesÈnaÑ v|pasamena parinibbuto sÊtibh|to.
IdhÈgatÊti paralokato idha Ègati. GatÊti idhalokato paralokagamanaÑ.
TaÑ pana punabbhavoti Èha “peccabhavo”ti. Idha huranti
dvÈrÈrammaÓadhammÈ dassitÈti “ubhayamantarenÈ”ti padena
dvÈrappavattadhamme dassento “phassasamuditesu dhammes|”ti Èha.
Tassattho–
128
KhuddakanikÈya
phassena saddhiÑ phassena kÈraÓabh|tena ca samuditesu sambh|tesu
viÒÒaÓavedanÈsaÒÒÈcetanÈvitakkavicÈrÈdidhammesu. AttÈnaÑ na passatÊti
tesaÑ dhammÈnaÑ anattabhÈveneva tattha attÈnaÑ na passati. Virajjati
virÈgÈ vimuccatÊti padehi lokuttaradhammÈnaÑ paÔiccasamuppÈdabhÈvaÑ
dassento tadatthatÈya sÊlÈdÊnampi pariyÈyena tabbhÈvamÈha “lokuttaro”tiÈdinÈ.
44. NÈmasampayuttoti nÈmena missito. Sa-upÈdisesÈ nibbÈnadhÈt|ti
arahattaphalaÑ adhippetaÑ. TaÒca paÒÒÈpadhÈnanti Èha “sa-upÈdisesÈ
nibbÈnadhÈtu vijjÈti. SesaÑ sabbaÑ uttÈnameva.
OtaraÓahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
13. SodhanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
45. Tattha katamo sodhano hÈroti SodhanahÈravibha~go. Tattha
BhagavÈ padaÑ sodhetÊti “avijjÈya nivuto loko”ti1 vadanto BhagavÈ
“kenassu nivuto loko”ti1 ÈyasmatÈ Ajitena pucchÈvasena vuttaÑ padaÑ
sodheti nÈma, tadatthassa vissajjanato. No ca Èrambhanti na tÈva ÈrambhaÑ
sodheti, ÒÈtuÑ icchitassa atthassa apariyositattÈ. Suddho Èrambhoti ÒÈtuÑ
icchitassa atthassa pabodhitattÈ sodhito Èrambhoti attho.
AÒÒÈÓapakkhandÈnaÑ dveÄhakajÈtÈnaÑ vÈ pucchanakÈle pucchitÈnaÑ
pucchÈvisayo avijaÔaÑ mahÈgahanaÑ viya mahÈduggaÑ viya ca
andhakÈraÑ avibh|taÑ hoti. YadÈ ca BhagavatÈ paÓÉitehi vÈ Bhagavato
sÈvakehi apade padaÑ dassentehi nijjaÔaÑ nigumbaÑ katvÈ paÒhe vissajjite
mahatÈ gandhahatthinÈ abhibhavitvÈ obhaggapadÈlito gahanappadeso viya
vigatandhakÈro vibh|to upaÔÔhahamÈno visodhito nÈma hoti.
SodhanahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhittÈ.
______________________________________________________________
1. Khu 1. 434; Khu 8. 6, 24, 25 piÔthÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
129
14. AdhiÔÔhÈnahÈravibha~gavaÓÓanÈ
46. Tattha katamo adhiÔÔhÈno hÈroti AdhiÔÔhÈnahÈravibha~go. Tattha
tathÈ dhÈrayitabbÈti ekattavemattatÈsa~khÈtasÈmaÒÒavisesamattato
dhÈrayitabbÈ, na pana tattha kiÒci vikappetabbÈti adhippÈyo.
AvikappetabbatÈya kÈraÓaÑ niddesavÈravaÓÓanÈyaÑ vuttameva. TaÑ taÑ
phalaÑ maggati gavesatÊti maggo, tadatthikehi maggÊyati gavesÊyatÊti vÈ
maggo. NiratiyaÔÔhena nirassÈdaÔÔhena ca nirayo. UddhaÑ anugantvÈ
tiriyaÑ aÒcibhÈti tiracchÈnÈ. TiracchÈnÈva tiracchÈnayoni. PetatÈya petti,
ito pecca gatabhÈvoti attho. Petti eva pettivisayo. Na suranti na bhÈsanti na
dibbantÊti asurÈ. AsurÈ eva asurayoni. Dibbehi r|pÈdÊhi suÔÔhu aggÈti saggÈ.
Manassa ussannatÈya manussÈ. VÈnaÑ vuccati taÓhÈ, taÑ tattha natthÊti
nibbÈnaÑ. NirayaÑ gacchatÊti nirayagÈmÊ. Sesapadesupi eseva nayo.
Asurayoniyoti asurayoniyÈ hito, asurajÈtinibbattanakoti attho. SaggaÑ
gametÊti saggagÈmiyo. ManussagÈmÊti manussalokagÈmÊ.
PaÔisa~khÈnirodhoti paÔisa~khÈya paÔipakkhabhÈvanÈya nirodho, paÔipakkhe
vÈ tathÈ appavatte uppajjanÈharassa paÔipakkhavuttiyÈ anuppÈdo.
AppaÔisa~khÈnirodhoti sa~khatadhammÈnaÑ sarasanirodho,
khaÓikanirodhoti attho.
47. R|panti ekattatÈ. Bh|tÈnaÑ upÈdÈyÈti vemattatÈ. UpÈdÈr|panti
ekattatÈ. CakkhÈyatanaÑ -pa- kabaÄÊkÈro ÈhÈroti vemattatÈ. TathÈ
bh|tar|panti ekattatÈ. PathavÊdhÈt| -pa- vÈyodhÈt|ti vemattatÈ.
PathavÊdhÈt|ti ekattatÈ. VÊsati ÈkÈrÈ vemattatÈ. ŒpodhÈt|ti ekattatÈ.
DvÈdasa ÈkÈrÈ vemattatÈ. TejodhÈt|ti ekattatÈ. CattÈro ÈkÈrÈ vemattatÈ.
VÈyodhÈt|ti ekattatÈ. Cha ÈkÈrÈ vemattatÈti imamatthaÑ dassento “dvÊhi
ÈkÈrehi dhÈtuyo pariggaÓhÈtÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha kesÈti kesÈ nÈma upÈdinnakasarÊraÔÔhakÈ kakkhaÄalakkhaÓÈ
imasmiÑ sarÊre pÈÔiyekko pathavÊdhÈtukoÔÔhÈso. LomÈ nÈma -pamatthalu~gaÑ nÈma sarÊraÔÔhakaÑ kakkhaÄalakkhaÓaÑ imasmiÑ sarÊre
pÈÔiyekko koÔÔhÈsoti ayaÑ vemattatÈ. ŒpodhÈt|ti-ÈdikoÔÔhÈsesu
KhuddakanikÈya
130
pittÈdÊsu eseva nayo. AyaÑ pana viseso–yena cÈti yena tejodhÈtunÈ
kupitena. SantappatÊti ayaÑ kÈyo santappati ekÈhikajarÈdibhÈvena
usumajÈto hoti. Yena ca jÊrÊyatÊti yena ayaÑ kÈyo jarÊyati.
IndriyavekallataÑ balakkhayaÑ valittacapalitÈdiÒca pÈpuÓÈti. Yena ca
pariÉayhatÊti yena kupitena ayaÑ kÈyo Éayhati, so ca puggalo “ÉayhÈmi
ÉayhÈmÊ”ti kandanto satadhotasappigosÊtacandanÈdilepanaÑ
tÈlavaÓÔavÈtaÒca paccÈsÊsati. Yena ca asitapÊtakhÈyitasÈyitaÑ sammÈ
pariÓÈmaÑ gacchatÊti asitaÑ vÈ odanÈdi, pÊtaÑ vÈ pÈnakÈdi, khÈyitaÑ vÈ
piÔÔhakhajjakÈdi, sÈyitaÑ vÈ ambapakkamadhuphÈÓitÈdi sammÈ paripÈkaÑ
gacchati, rasÈdibhÈvena vivekaÑ gacchatÊti attho. Ettha ca purimÈ tayo
tejodhÈt| catusamuÔÔhÈnÈ. Pacchimo kammasamuÔÔhÈnova.
Uddha~gamÈ vÈtÈti uggÈrahikkÈrÈdipavattakÈ uddhaÑ ÈrohanavÈtÈ.
AdhogamÈ vÈtÈti uccÈrapassÈvÈdinÊharaÓakÈ adho orohanavÈtÈ. KucchisayÈ
vÈtÈti antÈnaÑ bahivÈtÈ. KoÔÔhÈsayÈ vÈtÈti antÈnaÑ antovÈtÈ.
A~gama~gÈnusÈrino vÈtÈti dhamanijÈlÈnusÈrena sakalasarÊre a~gama~gÈni
anusaÔÈ samiÒjanapasÈraÓÈdinibbattakÈ vÈtÈ. AssÈsoti
antopavisananÈsikavÈto. PassÈsoti bahinikkhamananÈsikavÈto. Ettha ca
purimÈ sabbe catusamuÔÔhÈnÈ. AssÈsapassÈsÈ cittasamuÔÔhÈnÈ eva. EvaÑ
vemattatÈdassanavasena vibhÈgena udÈhaÔÈ catasso dhÈtuyo
paÔikk|lamanasikÈravasena upasaÑharanto “imehi dvÈcattÈlÊsÈya
akÈrehÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha na gayh|paganti na gahaÓayoggaÑ.
SabhÈvabhÈvatoti sabhÈvalakkhaÓato.
EvaÑ paÔikk|lamanasikÈraÑ dassetvÈ puna tattha sammasanacÈraÑ
PÈÄivaseneva dassetuÑ “tenÈha BhagavÈ yÈ ceva kho panÈ”ti-ÈdimÈha. TaÑ
sabbaÑ suviÒÒeyyaÑ.
48. EvaÑ saccamaggar|padhammavasena adhiÔÔhÈnahÈraÑ dassetvÈ
idÈni avijjÈvijjÈdÊnampi vasena taÑ dassetuÑ “avijjÈti ekattatÈ”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha “dukkhe aÒÒÈÓan”ti-ÈdÊsu yasmÈ avijjÈ dukkhasaccassa
Netti-aÔÔhakathÈ
131
yÈthÈvasarasalakkhaÓaÑ jÈnituÑ paÔivijjhituÑ na deti chÈdetvÈ
pariyonandhitvÈ tiÔÔhati, tasmÈ “dukkhe aÒÒÈÓan”ti vuccati. TathÈ yasmÈ
dukkhasamudayassa dukkhanirodhassa dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya
yÈthÈvasarasalakkhaÓaÑ jÈnituÑ paÔivijjhituÑ na deti chÈdetvÈ
pariyonandhitvÈ tiÔÔhati, tasmÈ “dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya
aÒÒÈÓan”ti vuccati. Pubbanto atÊtaddhabh|tÈ khandhÈyatanadhÈtuyo.
Aparanto anÈgataddhabh|tÈ. PubbantÈparanto tadubhayaÑ. IdappaccayatÈ
sa~khÈrÈdÊnaÑ kÈraÓÈni avijjÈdÊni. PaÔiccasamuppannÈ dhammÈ avijjÈdÊhi
nibbattÈ sa~khÈrÈdidhammÈ.
TatthÈyaÑ avijjÈ yasmÈ atÊtÈnaÑ khandhÈdÊnaÑ yÈva
paÔiccasamuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ yÈthÈvasarasalakkhaÓaÑ jÈnituÑ
paÔivijjhituÑ na deti chÈdetvÈ pariyonandhitvÈ tiÔÔhati, tasmÈ “pubbante
aÒÒÈÓaÑ yÈva paÔiccasamuppannesu dhammesu aÒÒÈÓan”ti vuccati, evÈyaÑ
avijjÈ kiccato jÈtitopi kathitÈ. AyaÒhi imÈni aÔÔha ÔhÈnÈni jÈnituÑ
paÔivijjhituÑ na detÊti kiccato kathitÈ. UppajjamÈnÈpi imesu aÔÔhasu ÔhÈnesu
uppajjatÊti jÈtito kathitÈ. EvaÑ kiccato jÈtito ca kathitÈpi lakkhaÓato kathite
eva sukathitÈ hotÊti lakkhaÓato dassetuÑ “aÒÒÈÓan”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha ÒÈÓaÑ atthÈnatthaÑ kÈraÓÈkÈraÓaÑ catusaccadhammaÑ viditaÑ
pÈkaÔaÑ karoti. AyaÑ pana avijjÈ uppajjitvÈ taÑ viditaÑ pÈkaÔaÑ kÈtuÑ na
detÊti ÒÈÓapaccanÊkato aÒÒÈÓaÑ. Dassanantipi paÒÒÈ, sÈ hi taÑ ÈkÈraÑ
passati. AvijjÈ pana uppajjitvÈ passituÑ na detÊti adassanaÑ.
Abhisamayotipi paÒÒÈ, sÈ taÑ ÈkÈraÑ abhisameti. AvijjÈ pana uppajjitvÈ
taÑ abhisametuÑ na detÊti anabhisamayo. Anubodho sambodho
paÔivedhotipi paÒÒÈ, sÈ taÑ ÈkÈraÑ anubujjhati sambujjhati paÔivijjhati1.
AvijjÈ pana uppajjitvÈ taÑ anubujjhituÑ sambujjhituÑ paÔivijjhituÑ2 na
detÊti ananubodho asambodho appaÔivedho. TathÈ sallakkhaÓaÑ
upalakkhaÓaÑ paccupalakkhaÓaÑ samapekkhaÓantipi paÒÒÈ, sÈ taÑ ÈkÈraÑ
sallakkhati upalakkhati paccupalakkhati samaÑ sammÈ ca apekkhati. AvijjÈ
pana uppajjitvÈ tassa tathÈ kÈtuÑ na detÊti asallakkhaÓaÑ anupalakkhaÓaÑ
apaccupalakkhaÓaÑ asamapekkhaÓanti ca vuccati.
______________________________________________________________
1. PaÔibujjhati (Ka)
2. PaÔibujjhituÑ (Ka)
132
KhuddakanikÈya
NÈssa kiÒci paccakkhakammaÑ atthi sayaÒca appaccavekkhitvÈ
katakammanti appaccakkhakammaÑ. DummedhÈnaÑ bhÈvo dummejjhaÑ.
BÈlÈnaÑ bhÈvo bÈlyaÑ. SampajaÒÒanti paÒÒÈ, sÈ atthÈnatthaÑ
kÈraÓÈkÈraÓaÑ catusaccadhammaÑ sampajÈnÈti. AvijjÈ pana uppajjitvÈ taÑ
kÈraÓaÑ pajÈnituÑ na detÊti asampajaÒÒaÑ. Mohanavasena moho.
Pamohanavasena pamoho. Sammohanavasena sammoho. AvindiyaÑ
vindati, vindiyaÑ na vindatÊti avijjÈ. VaÔÔasmiÑ ohanati otaratÊti avijjogho.
VaÔÔasmiÑ yojetÊti avijjÈyogo. AppahÊnaÔÔhena ceva punappunaÑ
uppajjanato ca avijjÈnusayo. Magge pariyuÔÔhitacorÈ viya addhike
kusalacittaÑ pariyuÔÔhÈti viluppatÊti1 avijjÈpariyuÔÔhÈnaÑ. YathÈ
nagaradvÈre palighasa~khÈtÈya la~giyÈ patitÈya manussÈnaÑ nagarappaveso
pacchijjati, evameva yassa sakkÈyanagare ayaÑ patitÈ, tassa
nibbÈnasampÈpakaÑ ÒÈÓagamanaÑ pacchijjatÊti avijjÈla~gÊ nÈma hoti.
AkusalaÒca taÑ m|laÒca, akusalÈnaÑ vÈ m|lanti akusalam|laÑ. TaÑ pana
na aÒÒaÑ, idhÈdhippeto mohoti moho akusalam|lanti ayaÑ ekapadiko
avijjÈya atthuddhÈro. AyaÑ vemattatÈti ayaÑ avijjÈya vemattatÈ.
VijjÈti vindiyaÑ vindatÊti vijjÈ, vijjanaÔÔhena vijjÈ, viditakaraÓaÔÔhena
vijjÈ. “Dukkhe ÒÈÓan”ti-ÈdÊsu dukkhasaccassa yÈthÈvasarasalakkhaÓaÑ
jÈnÈti passati paÔivijjhatÊti dukkhe ariyasacce visayabh|te ÒÈÓaÑ “dukkhe
ÒÈÓan”ti vuttaÑ. Esa nayo sesesupi. PaÒÒÈti tassa tassa atthassa
pÈkaÔakaraÓasa~khÈtena paÒÒÈpanaÔÔhena paÒÒÈ, tena tena vÈ aniccÈdinÈ
pakÈrena dhamme jÈnÈtÊti paÒÒÈ. PajÈnanÈkÈro pajÈnanÈ. AniccÈdÊni
vicinatÊti vicayo. PakÈrehi vicinatÊti pavicayo. Catusaccadhamme vicinatÊti
dhammavicayo. AniccÈdÊnaÑ sallakkhaÓavasena sallakkhaÓÈ. TesaÑyeva
pati pati upalakkhaÓavasena paccupalakkhaÓÈ. PaÓÉitabhÈvo paÓÉiccaÑ.
KusalabhÈvo kosallaÑ. NipuÓabhÈvo nepuÒÒaÑ. AniccÈdÊnaÑ
vibhÈvanavasena vebhabyÈ. TesaÑyeva cintanavasena cintÈ. AniccÈdÊni
upaparikkhatÊti upaparikkhÈ. Bh|rÊti pathaviyÈ nÈmaÑ, ayampi saÓuÔÔhena
vitthataÔÔhena ca bh|rÊ viyÈti bh|rÊ. Tena vuttaÑ “bh|rÊ vuccati pathavÊ,
tÈya pathavisamÈya vitthatÈya paÒÒÈya samannÈgatoti
______________________________________________________________
1. VilumpatÊti (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
133
bh|ripaÒÒo”ti1. Api ca bh|rÊti paÒÒÈyevetaÑ amivacanaÑ. Bh|te atthe
ramatÊti bh|rÊ.
Kilese medhati hiÑsatÊti medhÈ, khippaÑ gahaÓadhÈraÓaÔÔhena vÈ
medhÈ. Yassuppajjati, taÑ sattaÑ hitapaÔipattiyaÑ sampayuttaÑ vÈ
yÈthÈvalakkhaÓapaÔivedhe pariÓetÊti pariÓÈyikÈ. AniccÈdivasena dhamme
vipassatÊti vipassanÈ. SammÈ pakÈrehi aniccÈdÊni jÈnÈtÊti sampajaÒÒaÑ.
UppathapaÔipanne sindhave vÊthi-ÈropanatthaÑ patodo viya uppathe
dhÈvanak|ÔacittaÑ vÊthi-ÈropanatthaÑ vijjhatÊti patodo viyÈti patodo.
DassanalakkhaÓe indaÔÔhaÑ kÈretÊti indriyaÑ, paÒÒÈsa~khÈtaÑ indriyaÑ
paÒÒindriyaÑ. AvijjÈya na kampatÊti paÒÒÈbalaÑ. KilesacchedanaÔÔhena
paÒÒÈva satthaÑ paÒÒÈsatthaÑ. AccuggataÔÔhena paÒÒÈva pÈsÈdo
paÒÒÈpÈsÈdo. ŒlokanaÔÔhena paÒÒÈva Èloko paÒÒÈ-Èloko.
ObhÈsanaÔÔhena paÒÒÈva obhÈso paÒÒÈ-obhÈso. PajjotanaÔÔhena
paÒÒÈva pajjoto paÒÒÈvajjoto. RatikaraÓaÔÔhena ratidÈyakaÔÔhena
ratijanakaÔÔhena cittÊkataÔÔhena dullabhapÈtubhÈvaÔÔhena atulaÔÔhena
anomasattaparibhogaÔÔhena ca paÒÒÈva ratanaÑ paÒÒÈratanaÑ. Na tena
sattÈ muyhanti, sayaÑ vÈ ÈrammaÓe na muyhatÊti amoho.
DhammavicayapadaÑ vuttatthameva. KasmÈ panetaÑ puna vuttanti?
Amohassa mohapaÔipakkhabhÈvadÊpanatthaÑ. TenetaÑ dÊpeti–yvÈyaÑ
amoho, so na kevalaÑ mohato aÒÒo dhammo, mohassa paÔipakkho
dhammavicayasa~khÈto amohova idhÈdhippetoti. SammÈdiÔÔhÊti
yÈthÈvaniyyÈnikakusaladiÔÔhi. Dhammavicayasa~khÈto pasattho sundaro vÈ
bojjha~goti dhammavicayasambojjha~go. Magga~ganti ariyamaggassa
a~gaÑ kÈraÓanti magga~gaÑ. Ariyamaggassa antogadhattÈ
maggapariyÈpannanti.
AsaÒÒÈsamÈpattÊti saÒÒÈvirÈgabhÈvanÈvasena pavattitÈ
asaÒÒabhav|papattinibbattanasamÈpatti. Anuppanne hi Buddhe ekacce
titthÈyatane pabbajitvÈ vÈyokasiÓe parikammaÑ katvÈ catutthajjhÈnaÑ
nibbattetvÈ jhÈnÈ vuÔÔhÈya saÒÒÈya dosaÑ passanti, saÒÒaya sati
hatthacchedÈdidukkhaÒceva
______________________________________________________________
1. Khu 7. 73 piÔÔhe.
134
KhuddakanikÈya
sabbabhayÈni ca honti, “alaÑ imÈya saÒÒÈya, saÒÒÈbhÈvo santo”ti evaÑ
saÒÒÈya dosaÑ passitvÈ saÒÒÈvirÈgavasena catutthajjhÈnaÑ nibbattetvÈ
aparihÊnajjhÈnÈ kÈlaÑ katvÈ asaÒÒÊsu nibbattanti. CittaÑ nesaÑ
cuticittanirodheneva idha nivattati, r|pakkhandhamattameva tattha
nibbattati.
Te yathÈ nÈma jiyÈvegukkhitto saro yattako jiyÈvego, tattakameva
ÈkÈse gacchati, evamevaÑ jhÈnavegukkhittÈ upapajjitvÈ yattako jhÈnavego,
tattakameva kÈlaÑ tiÔÔhanti. JhÈnavege pana parikkhÊÓe tattha r|pakkhandho
antaradhÈyati, idha paÔisandhisaÒÒÈ uppajjati, taÑ sandhÈya vuttaÑ
“asaÒÒabhav|papattinibbattanasamÈpattÊ”ti. Vibh|tasaÒÒÈsamÈpattÊti
viÒÒÈÓaÒcÈyatanasamÈpatti. SÈ hi paÔhamÈruppaviÒÒÈÓassa
paÔhamÈruppasaÒÒÈyapi vibhÈvanato “vibh|tasaÒÒÈ”ti vuccati. Keci
“vibh|tar|pasaÒÒÈ”ti paÔhanti, tesaÑ matena vibh|tar|pasamÈpatti nÈma
sesÈruppasamÈpattiyo. SesÈ sammÈpattiyo suviÒÒeyyÈva.
NevasekkhanÈsekkho jhÈyÊti jhÈnalÈbhÊ puthujjano. ŒjÈniyo jhÈyÊti
arahÈ, sabbepi vÈ ariyapuggalÈ. Assakhalu~ko jhÈyÊti khalu~kassasadiso
jhÈyÊ. TathÈ hi khalu~ko asso damathaÑ na upeti ito cito ca yathÈruci
dhÈvati, evamevaÑ yo puthujjano abhiÒÒÈlÈbhÊ, so abhiÒÒÈ assÈdetvÈ
“alamettÈvatÈ, katamettÈvatÈ”ti uttaridamathÈya aparisakkanto
abhiÒÒÈcittavasena ito cito ca dhÈvati pavattati, so “assakhalu~ko jhÈyÊ”ti
vutto. DiÔÔhuttaro jhÈyÊti jhÈnalÈbhÊ diÔÔhigatiko. PaÒÒuttaro jhÈyÊti
lakkhaÓ|panijjhÈnena jhÈyÊ, sabbo eva vÈ paÒÒÈdhiko jhÈyÊ.
SaraÓo samÈdhÊti akusalacittekaggatÈ, sabbopi vÈ sÈsavo samÈdhi.
AraÓo samÈdhÊti sabbo kusalÈbyÈkato samÈdhi, lokuttaro eva vÈ. Savero
samÈdhÊti paÔighacittesu ekaggatÈ. Avero samÈdhÊti mettÈcetovimutti.
Anantaradukepi eseva nayo. SÈmiso samÈdhÊti lokiyasamÈdhi. So hi
anatikkantavaÔÔÈmisalokÈmisatÈya sÈmiso. NirÈmiso samÈdhÊti lokuttaro
samÈdhi. Sasa~khÈro samÈdhÊti dukkhÈpaÔipado dandhÈbhiÒÒo
sukhÈpaÔipado ca dandhÈbhiÒÒo. So hi sasa~khÈrena sappayogena cittena
paccanÊkadhamme
Netti-aÔÔhakathÈ
135
kicchena kasirena niggahetvÈ adhigantabbo. Itaro asa~khÈro samÈdhi.
EkaÑsabhÈvito samÈdhÊti sukkhavipassakassa samÈdhi. UbhayaÑsabhÈvito
samÈdhÊti samathayÈnikassa samÈdhi. Ubhayato bhÈvitabhÈvano samÈdhÊti
kÈyasakkhino ubhatobhÈgavimuttassa ca samÈdhi. So hi ubhayato bhÈgehi
ubhayato bhÈvitabhÈvano.
ŒgÈÄhapaÔipadÈti kÈmÈnaÑ orohanapaÔipatti, kÈmasukhÈnuyogoti attho.
NijjhÈmapaÔipadÈti kÈmassa nijjhÈpanavasena khedanavasena1 pavattÈ
paÔipatti, attakilamathÈnuyogoti attho. AkkhamÈ paÔipadÈti-ÈdÊsu
padhÈnakaraÓakÈle sÊtÈdÊni asahantassa paÔipadÈ, tÈni nakkhamatÊti
akkhamÈ. Sahantassa pana tÈni khamatÊti khamÈ. “UppannaÑ kÈmavitakkaÑ
nÈdhivÈsetÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena micchÈvitakke sametÊti samÈ. ManacchaÔÔhÈni
indriyÈni dametÊti damÈ paÔipadÈ.
Evanti iminÈ vuttanayena. Yo dhammoti yo koci jÈti-Èdidhammo.
Yassa dhammassÈti tato aÒÒassa jarÈdidhammassa. SamÈnabhÈvoti
dukkhÈdibhÈvena samÈnabhÈvo. EkattatÈyÈti samÈnatÈya
dukkhÈdibhÈvÈnaÑ ekÊbhÈvena. EkÊ bhavatÊti anekopi “dukkhan”ti-ÈdinÈ
ekasaddÈbhidheyyatÈya ekÊ bhavati. Etena ekattatÈya lakkhaÓamÈha. Yena
yena vÈ pana vilakkhaÓoti yo dhammo yassa dhammassa yena yena
bhÈvena visadiso. Tena tena vemattaÑ gacchatÊti tena tena bhÈvena so
dhammo tassa dhammassa vemattataÑ visadisattaÑ gacchati,
dukkhabhÈvena samÈnopi3 jÈti-Èdiko abhinibbatti-ÈdibhÈvena jarÈdikassa
visiÔÔhataÑ gacchatÊti attho. IminÈ vemattatÈya lakkhaÓamÈha.
IdÈni tÈva ekattavemattatÈvisaye niyojetvÈ dassetuÑ “sutte vÈ
veyyÈkaraÓe vÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha pucchitanti pucchÈvasena
desitasuttavasena vuttaÑ, na pana adhiÔÔhÈnahÈrassa pucchÈvisayatÈya.
SesaÑ uttÈnameva.
AdhiÔÔhÈnahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Chedanavasena (SÊ)
3. SamÈnepi (SÊ)
2. Ma 1. 14; AÑ 1. 323; AÑ 2. 342 piÔÔhÈdÊsu.
136
KhuddakanikÈya
15. ParikkhÈrahÈravibha~gavaÓÓanÈ
49. Tattha katamo parikkhÈro hÈroti ParikkhÈrahÈvibha~go. Tattha yo
dhammo yaÑ dhammaÑ janayati, tassa so parikkhÈroti sa~khepato
parikkhÈralakkhaÓaÑ vatvÈ taÑ vibhÈgena dassetuÑ “kiÑ lakkhaÓo”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha hinoti attano phalaÑ paÔikÈraÓabhÈvaÑ gacchatÊti hetu.
PaÔicca etasmÈ phalaÑ etÊti paccayo. KiÒcÈpi hetupaccayasaddehi
kÈraÓameva vuccati, tathÈpi tattha visesaÑ vibhÈgena dassetuÑ
“asÈdhÈraÓalakkhaÓo”ti-Èdi vuttaÑ. SabhÈvo het|ti samÈnabhÈvo bÊjaÑ
hetu. Nanu ca bÊjaÑ a~kurÈdisadisaÑ na hotÊti? No na hoti, aÒÒato hi
tÈdisassa anuppajjanato.
“YathÈ vÈ panÈ”ti-ÈdinÈpi udÈharaÓantaradassanena hetupaccayÈnaÑ
visesameva vibhÈveti. Tattha duddhanti khÊraÑ. Dadhi bhavatÊti
ekattanayena abhedopacÈrena vÈ vuttaÑ, na aÒÒathÈ. Na hi khÊraÑ dadhi
hoti. TenevÈha “na catthi ekakÈlasamavadhÈnaÑ duddhassa ca dadhissa
cÈ”ti. Atha vÈ ghaÔe duddhaÑ pakkhittaÑ dadhi bhavati, dadhi tattha
kÈlantare jÈyati paccayantarasamÈyogena, tasmÈ na catthi
ekakÈlasamavadhÈnaÑ duddhassa ca dadhissa ca rasakhÊravipÈkÈdÊhi
bhinnasabhÈvattÈ. Evamevanti yathÈ hetubh|tassa khÊrassa phalabh|tena
dadhinÈ na ekakÈlasamavadhÈnaÑ, evamaÒÒassÈpi hetussa phalena na
ekakÈlasamavadhÈnaÑ, na tathÈ paccayassa, na hi paccayo ekantena phalena
bhinnakÈlo evÈti, evampi hetupaccayÈnaÑ viseso veditabboti adhippÈyo.
EvaÑ bÈhiraÑ hetupaccayavibhÈgaÑ dassetvÈ idÈni ajjhattikaÑ
dassetuÑ “ayaÒhi saÑsÈro”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha “avijjÈ avijjÈya het|”ti
vutte kiÑ ekasmiÑ cittuppÈde anekÈ avijjÈ vijjantÊti? Œya “purimikÈ avijjÈ
pacchimikÈya avijjÈya het|”ti. Tena ekasmiÑ kÈle hetuphalÈnaÑ
samÈvadhÈnaÑ natthÊti etamevatthaÑ samattheti. Tattha “purimikÈ avijjÈ”tiÈdinÈ hetuphalabh|tÈnaÑ avijjÈnaÑ vibhÈgaÑ dasseti. “BÊja~kuro viyÈ”tiÈdinÈ imamatthaÑ dasseti–yathÈ bÊjaÑ a~kurassa hetu hontaÑ
samanantarahetutÈya hetu hoti. YaÑ pana bÊjato phalaÑ nibbattati, tassa
bÊjaÑ paramparahetutÈya hetu hoti. EvaÑ avijjÈyapi hetubhÈve daÔÔhabbanti.
Netti-aÔÔhakathÈ
137
Puna “yathÈ vÈ panÈ”ti-ÈdinÈpi hetupaccayavibhÈgameva dasseti.
Tattha thÈlakanti dÊpakapallikÈ. Anaggikanti aggiÑ vinÈ. DÊpetunti jÈletuÑ.
Iti sabhÈvo het|ti evaÑ padÊpujjÈlanÈdÊsu aggi-ÈdipadÊpasadisaÑ kÈraÓaÑ
sabhÈvo hetu. ParabhÈvo paccayoti tattheva kapallikÈvaÔÔitelÈdisadiso aggito
aÒÒo sabhÈvo paccayo. Ajjhattikoti niyakajjhattiko niyakajjhatte bhavo.
BÈhiroti tato bahibh|to. Janakoti nibbattako. PariggÈhakoti upatthambhako.
AsÈdhÈraÓoti ÈveÓiko. SÈdhÈraÓoti aÒÒesampi paccayuppannÈnaÑ samÈnÈ.
IdÈni yasmÈ kÈraÓaÑ “parikkhÈro”ti vuttaÑ, kÈraÓabhÈvo ca
phalÈpekkhÈya, tasmÈ kÈraÓassa yo kÈraÓabhÈvo yathÈ ca so hoti, yaÒca
phalaÑ yo ca tassa viseso, yo ca kÈraÓaphalÈnaÑ sambandho, taÑ sabbaÑ
vibhÈvetuÑ “avupacchedattho”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha kÈraÓaphalabhÈvena
sambandhatÈ santati. Ko ca tattha sambandho, ko kÈraÓaphalabhÈvo ca? So
eva avupacchedattho. Yo phalabh|to aÒÒassa akÈraÓaÑ hutvÈ nirujjhati, so
vupacchinno nÈma hoti, yathÈ taÑ arahato cuticittaÑ. Yo pana attano
anur|passa phalassa hetu hutvÈ nirujjhati, so anupacchinno eva nÈma hoti,
hetuphalasambandhassa vijjamÈnattÈti Èha “avupacchedattho santati attho”ti.
YasmÈ ca kÈraÓato nibbattaÑ phalaÑ nÈma, na anibbattaÑ, tasmÈ
“nibbatti attho phalattho”ti vuttaÑ. YasmÈ pana purimabhavena
anantarabhavapaÔisandhÈnavasena pavattÈ upapattikkhandhÈ punabbhavo,
tasmÈ vuttaÑ “paÔisandhi attho punabbhavattho”ti. TathÈ yassa puggalassa
kilesÈ uppajjanti, taÑ palibundhenti1 sammÈ paÔipajjituÑ na denti. YÈva ca
maggena asamugghÈtitÈ, tÈva anusenti nÈma, tena vuttaÑ “palibodhattho
pariyuÔÔhÈnattho, asamugghÈtattho anusayattho”ti. PariÒÒÈbhisamayavasena
pariÒÒÈte na kadÈci taÑ nÈmar|pa~kurassa kÈraÓaÑ hessatÊti Èha
“apariÒÒÈtattho viÒÒÈÓassa bÊjattho”ti. Yattha avupacchedo tattha santatÊti
yattha r|pÈr|pappavattiyaÑ yathÈvutto avupacchedo, tattha
______________________________________________________________
1. Palibuddhanti (SÊ, Ka)
138
KhuddakanikÈya
santativohÈro. Yattha santati tattha nibbattÊti-Èdi
paccayaparamparadassanaÑ hetuphalasambandhavibhÈvanameva.
“YathÈ vÈ pana cakkhuÒca paÔiccÈ”ti-ÈdinÈ “sabhÈvo het|”ti
vuttamevatthaÑ vibhÈgena dasseti. Tattha sannissayatÈyÈti
upanissayapaccayatÈya. ManasikÈroti kiriyÈmanodhÈtu. SÈ hi
cakkhuviÒÒÈÓassa viÒÒÈÓabhÈvena samÈnajÈtitÈya sabhÈvo hetu. Sa~khÈrÈ
viÒÒÈÓassa paccayo sabhÈvo het|ti puÒÒÈdi-abhisa~khÈrÈ
paÔisandhiviÒÒÈÓassa paccayo, tattha yo sabhÈvo, so het|ti. Sa~khÈrÈti
cettha sabbo lokiyo kusalÈkusalacittuppÈdo adhippeto. IminÈ nayena
sesÈpadesupi attho veditabbo. EvaÑ yo koci upanissayo sabbo so
parikkhÈroti yathÈvuttappabhedo yo koci paccayo, so sabbo attano phalassa
parikkharaÓato abhisa~kharaÓato parikkhÈro. Tassa niddhÈretvÈ kathanaÑ
parikkhÈro hÈroti.
ParikkhÈrahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
16. SamÈropanahÈravibha~gavaÓÓanÈ
50. Tattha katamo samÈropano hÈroti SamÈropanahÈravibha~go. Tattha
ekasmiÑ padaÔÔhÈneti yasmiÑ kismiÒci ekasmiÑ kÈraÓabh|te dhamme
suttena gahite. YattakÈni padaÔÔhÈnÈni otarantÊti yattakÈni aÒÒesaÑ
kÈraÓabh|tÈni tasmiÑ dhamme samosaranti. SabbÈni tÈni
samÈropayitabbÈnÊti sabbÈni tÈni padaÔÔhÈnÈni padaÔÔhÈnabh|tÈ dhammÈ
sammÈ niddhÈraÓavasena ÈnetvÈ desanÈya ÈropetabbÈ, desanÈr|Ähe viya
katvÈ kathetabbÈti attho. YathÈ ÈvaÔÔe hÈre “ekamhi padaÔÔhÈne, pariyesati
sesakaÑ padaÔÔhÈnan”ti1 vacanato anekesaÑ padaÔÔhÈnÈnaÑ pariyesanÈ
vuttÈ, evamidhÈpi bah|naÑ padaÔÔhÈnÈnaÑ samÈropanÈ kÈtabbÈti dassento
“yathÈ ÈvaÔÔe hÈre”ti Èha. Na kevalaÑ padaÔÔhÈnavaseneva samÈropanÈ, atha
kho vevacanabhÈvanÈpahÈnavasenapi samÈropanÈ kÈtabbÈti dassento “tattha
samÈropanÈ catubbidhÈ”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. Khu 10. 3 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
139
KasmÈ panettha padaÔÔhÈnavevacanÈni gahitÈni, nanu
padaÔÔhÈnavevacanahÈre eva ayamattho vibhÈvitoti? SaccametaÑ, idha pana
padaÔÔhÈnavevacanaggahaÓaÑ bhÈvanÈpahÈnÈnaÑ
adhiÔÔhÈnavisayadassanatthaÒceva tesaÑ adhivacanavibhÈgadassanatthaÒca.
EvaÒhi bhÈvanÈpahÈnÈni suviÒÒeyyÈni honti sukarÈni ca paÒÒÈpetuÑ. IdaÑ
padaÔÔhÈnanti idaÑ tividhaÑ sucaritaÑ BuddhÈnaÑ sÈsanassa ovÈdassa
visayÈdhiÔÔhÈnabhÈvato padaÔÔhÈnaÑ. Tattha “kÈyikan”ti-ÈdinÈ tÊhi
sucaritehi sÊlÈdayo tayo khandhe samathavipassanÈ tatiyacatutthaphalÈni ca
niddhÈretvÈ dasseti, taÑ suviÒÒeyyameva. VanÊyatÊti vanaÑ, vanati, vanute
iti vÈ vanaÑ. Tattha yasmÈ paÒca kÈmaguÓÈ kÈmataÓhÈya, nimittaggÈho
anubyaÒjanaggÈhassa, ajjhattikabÈhirÈni ÈyatanÈni
tappaÔibandhachandarÈgÈdÊnaÑ, anusayÈ ca pariyuÔÔhÈnÈnaÑ kÈraÓÈni honti,
tasmÈ tamatthaÑ dassetuÑ “paÒca kÈmaguÓÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
51. AyaÑ vevacanena samÈropanÈti yo “rÈgavirÈgÈ cetovimutti
sekkhaphalaÑ, anÈgÈmiphalaÑ, kÈmadhÈtusamatikkamanan”ti etehi
pariyÈyavacanehi tatiyaphalassa niddeso, tathÈ yo “avijjÈvirÈgÈ
paÒÒÈvimutti asekkhaphalaÑ, aggaphalaÑ arahattaÑ,
tedhÈtukasamatikkamanan”ti etehi pariyÈyavacanehi catutthaphalassa
niddeso, yo ca “paÒÒindriyan”ti-ÈdÊhi pariyÈyavacanehi paÒÒÈya niddeso,
ayaÑ vevacanehi ca samÈropanÈ.
TasmÈtiha tvaÑ bhikkhu kÈye kÈyÈnupassÊ viharÈhÊti-Èdi
LakkhaÓahÈravibha~gavaÓÓanÈyaÑ vuttanayena veditabbaÑ. KevalaÑ
tattha ekalakkhaÓattÈ avuttÈnampi vuttabhÈvadassanavaseneva ÈgataÑ, idha
bhÈvanÈsamÈropanavasenÈti ayameva viseso. KÈyÈnupassanÈ visesato
asubhÈnupassanÈ eva kÈmarÈgatadekaÔÔhakilesÈnaÑ ekantapaÔipakkhÈti
asubhasaÒÒÈ kabaÄÊkÈrÈhÈrapariÒÒÈya paribandhakilesÈ kÈmupÈdÈnaÑ
kÈmayogo abhijjhÈkÈyagantho kÈmÈsavo kÈmÈgho rÈgasallaÑ
r|padhammapariÒÒÈya paÔipakkhakilesÈ r|padhammesu rÈgo
chandÈgatigamananti etesaÑ pÈpadhammÈnaÑ pahÈnÈya saÑvattatÊti
imamatthaÑ dasseti “kÈye kÈyÈnupassÊ viharanto”ti-ÈdinÈ.
140
KhuddakanikÈya
TathÈ vedanÈnupassanÈ visesato dukkhÈnupassanÈti, sÈ–
“Yo sukhaÑ dukkhato adda, dukkhamaddakkhi sallato.
AdukkhamasukhaÑ santaÑ, adakkhi naÑ aniccato”ti1–
Èdivacanato sabbaÑ vedanaÑ “dukkhan”ti passantÊ sukhasaÒÒÈya
vedanÈhetupariÒÒÈya paribandhakilesÈnaÑ gosÊlÈdÊhi bhavasuddhi hotÊti
vedanÈssÈdena pavattassa bhavupÈdÈnasa~khÈtassa sÊlabbatupÈdÈnassa
vedanÈvasena “anatthaÑ me acarÊ”ti2 Èdinayappavattassa
byÈpÈdakÈyaganthassa dosasallassa vedanÈssÈdavaseneva pavattassa
bhavayoga bhavÈsava bhavoghasa~khÈtassa bhavarÈgassa bhavapariÒÒÈya
paribandhakakilesÈnaÑ vedanÈvisayassa rÈgassa dosÈgatigamanassa ca
pahÈnÈya saÑvattatÊti etamatthaÑ dasseti “vedanÈsu vedanÈnupassÊ”tiÈdinÈ.
TathÈ cittÈnupassanÈ visesato aniccÈnupassanÈti, sÈ cittaÑ “aniccan”ti
passantÊ tattha yebhuyyena sattÈ niccasaÒÒinoti niccasaÒÒÈya
viÒÒÈÓÈhÈrapariÒÒÈya paribandhakilesÈnaÑ niccÈbhinivesapaÔipakkhato eva
diÔÔhupÈdÈna diÔÔhiyoga sÊlabbataparÈmÈsa kÈyagantha diÔÔhÈsava
diÔÔhoghasa~khÈtÈya diÔÔhiyÈ niccasaÒÒÈnimittassa “seyyohamasmÊ”ti3
Èdinayappavattassa mÈnasallassa saÒÒÈpariÒÒÈya paÔipakkhakilesÈnaÑ
saÒÒÈya rÈgassa diÔÔhÈbhinivesassa appahÊnattÈ uppajjanakassa
bhayÈgatigamanassa ca pahÈnÈya saÑvattatÊti imamatthaÑ dasseti “citte
cittÈnupassÊ”ti-ÈdinÈ.
Tattha dhammÈnupassanÈ visesato anattasaÒÒÈti4, sÈ sa~khÈresu
attasaÒÒÈya manosaÒcetanÈhÈrapariÒÒÈya paÔipakkhakilesÈnaÑ
sakkÈyadiÔÔhiyÈ “idameva saccan”ti5 pavattassa micchÈbhinivesassa
micchÈbhinivesahetukÈya avijjÈyoga avijjÈsava avijjogha
mohasallasa~khÈtÈya avijjÈya sa~khÈrapariÒÒÈya paribandhakilesÈnaÑ
sa~khÈresu rÈgassa
______________________________________________________________
1. SaÑ 2. 409; Khu 1. 227 piÔÔhesu.
2. DÊ 3. 218; AÑ 3. 208, 375; Abhi 1. 244; Abhi 2. 376, 403 piÔÔhesu.
3. Abhi 1. 245; Abhi 2. 359, 366, 404 piÔÔhÈdÊsu.
4. AnattÈnupassanÈti(?)
5. Ma 2. 150, 166; Ma3. 22 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
141
mohÈgatigamanassa ca pahÈnÈya saÑvattatÊti imamatthaÑ dasseti
“dhammesu dhammÈnupassÊ viharanto”ti-ÈdinÈ. SesaÑ uttÈnameva.
SamÈropanahÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
NiÔÔhitÈ ca hÈravibha~gavaÓÓanÈ.
_____
1. DesanÈhÈrasampÈtavaÓÓanÈ
EvaÑ suparikammakatÈya bh|miyÈ nÈnÈvaÓÓÈni muttapupphÈni
pakiranto viya susikkhitasippÈcariyavicÈritesu surattasuvaÓÓÈla~kÈresu
nÈnÈvidharaÑsijÈlasamujjalÈni vividhÈni maÓiratanÈni bandhanto viya
mahÈpathaviÑ parivattetvÈ pappaÔakojaÑ khÈdÈpento viya
yojanikamadhugaÓÉaÑ pÊÄetvÈ sumadhurasaÑ pÈyento viya ca ÈyasmÈ
MahÈkaccÈno nÈnÈsuttapadese udÈharanto soÄasa hÈre vibhajitvÈ idÈni te
ekasmiÑyeva sutte yojetvÈ dassento hÈrasampÈtavÈraÑ Èrabhi. Œrabhanto
ca yÈyaÑ niddesavÈre–
52. “SoÄasa hÈrÈ paÔhamaÑ,
Disalocanato disÈ viloketvÈ.
Sa~khipiya a~kusena hi,
Nayehi tÊhi niddise suttan”ti–
gÈthÈ vuttÈ. YasmÈ taÑ hÈravibha~gavÈro nappayojeti, vippakiÓÓavisayattÈ,
nayavicÈrassa ca antaritattÈ. Anekehi suttapadesehi hÈrÈnaÑ
vibhÈgadassanameva hi hÈravibha~gavÈro. HÈrasampÈtavÈro pana taÑ
payojeti, ekasmiÑ yeva suttapadese soÄasa hÈre yojetvÈva tadanantaraÑ
nayasamuÔÔhÈnassa kathitattÈ. TasmÈ “soÄasa hÈrÈ paÔhaman”ti gÈthaÑ
paccÈmasitvÈ “tassÈ niddeso kuhiÑ daÔÔhabbo, hÈrasampÈte”ti Èha.
Tassattho–“tassÈ gÈthÈya niddeso kattha daÔÔhabbo”ti. Etena suttesu
hÈrÈnaÑ yojanÈnayadassanaÑ hÈrasampÈtavÈroti dasseti.
HÈrasampÈtapadassa attho vutto eva.
142
KhuddakanikÈya
Arakkhitena cittenÈti cakkhudvÈrÈdÊsu sati ÈrakkhÈbhÈvena aguttena
cittena. MicchÈdiÔÔhihatenÈti sassatÈdimicchÈbhinivesad|sitena.
ThinamiddhÈbhibh|tenÈti cittassa kÈyassa ca akalyatÈlakkhaÓehi
thinamiddhehi ajjhotthaÔena. VasaÑ mÈrassa gacchatÊti kilesamÈrÈdÊnaÑ
yathÈkÈmaÑ karaÓÊyo hotÊti ayaÑ tÈva gÈthÈya padattho.
PamÈdanti “arakkhitena cittenÈ”ti idaÑ padaÑ chasu dvÈresu
sativosaggalakkhaÓaÑ pamÈdaÑ katheti. TaÑ maccuno padanti taÑ
pamajjanaÑ guÓamÈraÓabho maccusa~khÈtassa mÈrassa
vasavattanaÔÔhÈnaÑ, tena “arakkhitena cittena, vasaÑ mÈrassa gacchatÊ”ti
paÔhamapÈdaÑ catutthapÈdena sambandhitvÈ dasseti. So vipallÈsoti yaÑ
aniccassa khandhapaÒcakassa “niccan”ti dassanaÑ, so vipallÈso
vipariyesaggÈho. TenevÈha “viparÊtaggÈhalakkhaÓo vipallÈso”ti. SabbaÑ
vipallÈsasÈmaÒÒena gahetvÈ tassa adhiÔÔhÈnaÑ pucchati “kiÑ
vipallÈsayatÊ”ti. SÈmaÒÒassa ca viseso adhiÔÔhÈnabhÈvena voharÊyatÊti Èha
“saÒÒaÑ cittaÑ diÔÔhimitÊ”ti. TaÑ “vipallÈsayatÊ”ti padena
sambandhitabbaÑ. Tesu saÒÒÈvipallÈso sabbamuduko, aniccÈdikassa
visayassa micchÈvasena upaÔÔhitÈkÈraggahaÓamattaÑ migapotakÈnaÑ
tiÓapurisakesu purisoti uppannasaÒÒÈ viya. CittapallÈso tato balavataro
amaÓi-Èdike visaye maÓi-Èdi-ÈkÈrena upaÔÔhahante tathÈ sanniÔÔhÈnaÑ viya
niccÈdito sanniÔÔhÈnamattaÑ. DiÔÔhivipallÈso pana sabbabalavataro yaÑ yaÑ
ÈrammaÓaÑ yathÈ yathÈ upaÔÔhÈti, tathÈ tathÈ naÑ sassatÈdivasena “idameva
saccaÑ moghamaÒÒan”ti abhinivisanto pavattati. Tattha saÒÒÈvipallÈso
cittavipallÈsassa kÈraÓaÑ, cittavipallÈso diÔÔhivipallÈsassa kÈraÓaÑ hoti.
IdÈni vipallÈsÈnaÑ pavattiÔÔhÈnaÑ visayaÑ dassetuÑ “so kuhiÑ
vipallÈsayati, cat|su attabhÈvavatth|s|”ti Èha. Tattha attabhÈvavatth|s|ti
paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu. Tehi Èhito ahaÑ mÈno etthÈti attÈ, “attÈ”ti
bhavati ettha buddhi vohÈro cÈti attabhÈvo, so eva subhÈdÊnaÑ vipallÈsassa
ca adhiÔÔhÈnabhÈvato vatthu cÈti “attabhÈvavatth|”ti vuccati. “R|paÑ attato
samanupassatÊ”ti-ÈdinÈ tesaÑ sabbavipallÈsam|labh|tÈya sakkÈyadiÔÔhiyÈ
pavattiÔÔhÈnabhÈvena attabhÈvavatthutaÑ dassetvÈ puna vipallÈsÈnaÑ
pavatti-ÈkÈrena
Netti-aÔÔhakathÈ
143
saddhiÑ visayaÑ vibhajitvÈ dassetuÑ “r|paÑ paÔhamaÑ vipallÈsavatthu
asubhe subhan”ti vuttaÑ. TaÑ sabbaÑ suviÒÒeyyaÑ. Puna
m|lakÈraÓavasena vipallÈse vibhajitvÈ dassetuÑ “dve dhammÈ cittassa
saÑkilesÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha kiÒcÈpi avijjÈrahitÈ taÓhÈ natthi, avijjÈ ca
subhasukhasaÒÒÈnampi paccayo eva, tathÈpi taÓhÈ etÈsaÑ sÈtisayaÑ
paccayoti dassetuÑ “TaÓhÈnivutaÑ -pa- dukkhe sukhan”ti vuttaÑ.
DiÔÔhinivutanti diÔÔhisÊsena avijjÈ vuttÈti avijjÈnivutanti attho. KÈmaÒcettha
taÓhÈrahitÈ diÔÔhi natthi, taÓhÈpi diÔÔhiyÈ paccayo eva. TaÓhÈpi “niccaÑ
attÈ”ti ayoniso ummujjantÈnaÑ tathÈpavattamicchÈbhinivesassa moho
visesapaccayoti dassetuÑ “DiÔÔhinivutaÑ -pa- attÈ”ti vuttaÑ.
Yo diÔÔhivipallÈsoti “anicce niccaÑ, anattani attÈ”ti pavattampi
vipallÈsadvayaÑ sandhÈyÈha “so atÊtaÑ r|paÑ -pa- atÊtaÑ viÒÒÈÓaÑ attato
samanupassatÊ”ti. Etena aÔÔhÈrasavidhopi pubbantÈnukappikavÈdo
pacchimÈnaÑ dvinnaÑ vipallÈsÈnaÑ vasena hotÊti dasseti. TaÓhÈvipallÈsoti
taÓhÈm|lako vipallÈso. “Asubhe subhaÑ, dukkhe sukhan”ti etaÑ
vipallÈsadvayaÑ sandhÈya vadati. AnÈgataÑ r|paÑ abhinandatÊti anÈgataÑ
r|paÑ diÔÔhÈbhinandanavasena abhinandati. AnÈgataÑ vedanaÑ, saÒÒaÑ,
sa~khÈre, viÒÒÈÓaÑ abhinandatÊti etthÈpi eseva nayo. Etena
catucattÈlÊsavidhopi aparantÈnukappikavÈdo yebhuyyena purimÈnaÑ
dvinnaÑ vipallÈsÈnaÑ vasena hotÊti dasseti. Dve dhammÈ cittassa
upakkilesÈti evaÑ paramasÈvajjassa vipallÈsassa mulakÈraÓanti visesato dve
dhammÈ cittassa upakkilesÈ taÓhÈ ca avijjÈ cÈti te sar|pato dasseti. TÈhi
visujjhantaÑ cittaÑ visujjhatÊti paÔipakkhavasenapi tÈsaÑ
upakkilesabhÈvaÑyeva vibhÈveti, na hi taÓhÈ-avijjÈsu pahÊnÈsu koci
saÑkilesadhammo na pahÊyatÊti. YathÈ ca vipallÈsÈnaÑ m|lakÈraÓaÑ
taÓhÈvijjÈ, evaÑ sakalassÈpi vaÔÔassa m|lakÈraÓanti yathÈnusandhinÈva
gÈthaÑ niÔÔhapetuÑ “tesan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha tesanti yesaÑ arakkhitaÑ
cittaÑ micchÈdiÔÔhihataÒca, tesaÑ. “AvijjÈnÊvaraÓÈnan”ti-ÈdinÈ mÈrassa
vasagamanena anÈdimatisaÑsÈre saÑsaraÓanti dasseti.
ThinamiddhÈbhibh|tenÈti ettha “thinaÑ nÈmÈ”ti-ÈdinÈ thinamiddhÈnaÑ
sar|paÑ dasseti. Tehi cittassa abhibh|tatÈ suviÒÒeyyÈvÈti taÑ anÈmasitvÈ
144
KhuddakanikÈya
kilesamÈraggahaÓeneva taÑnimittÈ abhisa~khÈramÈra khandhamÈra
maccumÈrÈ gahitÈ evÈti “kilesamÈrassa ca sattamÈrassa cÈ”ti ca-saddena vÈ
tesampi gahaÓaÑ katanti daÔÔhabbaÑ. So hi nivuto saÑsÈrÈbhimukhoti so
mÈravasaÑ gato, tato eva nivuto kilesehi yÈva na mÈrabandhanaÑ chijjati,
tÈva saÑsÈrÈbhimukhova hoti, na visa~khÈrÈbhimukhoti adhippÈyo. ImÈni
BhagavatÈ dve saccÈni desitÈni. KathaÑ desitÈni?
Tattha duvidhÈ kathÈ abhidhammanissitÈ ca suttantanissitÈ ca. TÈsu
abhidhammanissitÈ nÈma arakkhitena cittenÈti rattampi cittaÑ arakkhitaÑ,
duÔÔhampi cittaÑ arakkhitaÑ, m|Ähampi cittaÑ arakkhitaÑ. Tattha rattaÑ
cittaÑ aÔÔhannaÑ lobhasahagatacittuppÈdÈnaÑ vasena veditabbaÑ, duÔÔhaÑ
cittaÑ dvinnaÑ paÔighacittuppÈdÈnaÑ vasena veditabbaÑ, m|ÄhaÑ cittaÑ
dvinnaÑ mom|hacittuppÈdÈnaÑ vasena veditabbaÑ. YÈva imesaÑ
cittuppÈdÈnaÑ vasena indriyÈnaÑ agutti agopÈyanÈ apÈlanÈ anÈrakkhÈ
sativosaggo pamÈdo cittassa asaÑvaro, evaÑ arakkhitaÑ cittaÑ hoti.
MicchÈdiÔÔhihataÑ nÈma cittaÑ catunnaÑ diÔÔhisampayuttacittuppÈdÈnaÑ
vasena veditabbaÑ, thinamiddhÈbhibh|taÑ nÈma cittaÑ paÒcannaÑ
sasa~khÈrikÈkusalacittuppÈdÈnaÑ vasena veditabbaÑ. EvaÑ sabbepi
aggahitaggahaÓena dvÈdasa akusalacittuppÈdÈ honti. Te “katame dhammÈ
akusalÈ? YasmiÑ samaye akusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hotÊ”ti-ÈdinÈ
CittuppÈdakaÓÉe1 akusalacittuppÈdadesanÈvasena vitthÈrato vattabbÈ.
MÈrassÈti ettha paÒca mÈrÈ. Tesu kilesamÈrassa catunnaÑ ÈsavÈnaÑ
catunnaÑ oghÈnaÑ catunnaÑ yogÈnaÑ catunnaÑ ganthÈnaÑ catunnaÑ
upÈdÈnÈnaÑ aÔÔhannaÑ nÊvaraÓÈnaÑ dasannaÑ kilesavatth|naÑ vasena
ÈsavagocchakÈdÊsu2 vuttanayena, tathÈ “jÈtimado gottamado
Èrobyamado”ti-ÈdinÈ Khuddakavatthuvibha~ge3 ÈgatÈnaÑ sattanaÑ
kilesÈnaÒca vasena vibhÈgo vattabbo. AyaÑ tÈvettha abhidhammanissitÈ
kathÈ.
SuttantanissitÈ4 pana arakkhitena cittenÈti cakkhunÈ r|paÑ disvÈ
nimittaggÈhÊ hoti anubyaÒjanaggÈhÊ, yatvÈdhikaraÓamenaÑ cakkhundriyaÑ
asaÑvutaÑ viharantaÑ abhijjhÈdomanassÈ pÈpakÈ akusalÈ dhammÈ
anvÈssaveyyuÑ,
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 90 piÔÔhe.
3. Abhi 2. 359 piÔÔhe.
2. Abhi 1. 5, 221 piÔÔhÈdÊsu.
4. Ma 1. 282; AÑ 3. 547 piÔÔhesu.
Netti-aÔÔhakathÈ
145
tassa saÑvarÈya na paÔipajjati, na rakkhati cakkhundriyaÑ, cakkhundriye na
saÑvaraÑ Èpajjati. Sotena -pa-. GhÈnena, jivhÈya, kÈyena, manasÈ -pamanindriye na saÑvaraÑ Èpajjati1. EvaÑ arakkhitaÑ cittaÑ hoti.
MicchÈdiÔÔhihatena cÈti micchÈdiÔÔhihataÑ nÈma cittaÑ
pubbantakappanavasena vÈ aparantakappanavasena vÈ
pubbantÈparantakappanavasena vÈ micchÈ bhinivisantassa ayoniso
ummujjantassa “sassato lokoti vÈ -pa- neva hoti na na hoti TathÈgato paraÑ
maraÓÈ”ti2 vÈ yÈ diÔÔhi, tÈya hataÑ upahataÑ. YÈ ca kho “imÈ cattÈro
sassatavÈdÈ -pa- paÒca paramadiÔÔhadhammanibbÈnavÈdÈ”ti BrahmajÈle3
paÒcattaye4 ca ÈgatÈ dvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo, tÈsaÑ vasena cittassa
micchÈdiÔÔhihatabhÈvo kathetabbo.
ThinamiddhÈbh|tenÈti thinaÑ nÈma cittassa akammaÒÒatÈ. MiddhaÑ
nÈma vedanÈdikkhandhattayassa akammaÒÒatÈ. TathÈ thinaÑ
anussÈhasaÑhananaÑ. MiddhaÑ asattivighÈto. Iti thinena middhena ca
cittaÑ abhibh|taÑ ajjhotthaÔaÑ upaddutaÑ sa~kocanappattaÑ layÈpannaÑ.
VasaÑ mÈrassa gacchatÊti vaso nÈma icchÈ lobho adhippÈyo ruci Èka~khÈ
ÈÓÈ ÈÓatti. MÈroti paÒca mÈrÈ khandhamÈro abhisa~khÈmÈro maccumÈro
devaputtamÈro kilesamÈroti. GacchatÊti tesaÑ vasaÑ icchaÑ -pa- ÈÓattiÑ
gacchati upagacchati upeti vattati anuvattati nÈtikkamatÊti. Tena vuccati
vasaÑ mÈrassa gacchatÊ”ti.
Tattha yathÈvuttÈ akusalÈ dhammÈ, taÓhÈvijjÈ eva vÈ samudayasaccaÑ.
Yo so “vasaÑ mÈrassa gacchatÊ”ti vutto, so ye paÒcupÈdÈnakkhandhe
upÈdÈya paÒÒatto, te paÒcakkhandhÈ dukkhasaccaÑ. EvaÑ BhagavatÈ idha
dve saccÈni desitÈni. TenevÈha “dukkhaÑ samudayo cÈ”ti. TesaÑ BhagavÈ
pariÒÒÈya ca pahÈnÈya ca dhammaÑ desetÊti vuttamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ
kÈtuÑ “dukkhassa pariÒÒÈya samudayassa pahÈnÈyÈ”ti vuttaÑ. KathaÑ
desetÊti ce?–
“TasmÈ rakkhitacittassa, sammÈsa~kappagocaro.
SammÈdiÔÔhiÑ purakkhatvÈ, ÒatvÈna udayabbayaÑ.
ThinamiddhÈbhibh| bhikkhu, sabbÈ duggatiyo jahe”ti5–
______________________________________________________________
1. Ma 1. 282, 336, 340; Ma 2. 371; Ma 3. 13, 53 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
2. Abhi 2. 388; Khu 9. 149 piÔÔhÈdÊsu.
3. DÊ 1. 12 piÔÔhÈdÊsu.
4. Ma 3. 18 piÔÔhe.
5. Khu 1. 121 piÔÔhe UdÈne.
146
KhuddakanikÈya
gÈthÈya. Tassattho–yasmÈ arakkhitena cittena vasaÑ mÈrassa gacchati,
tasmÈ satisaÑvarena manacchaÔÔhÈnaÑ indriyÈnaÑ rakkhaÓena rakkhitacitto
assa. SammÈsa~kappagocaroti yasmÈ
kÈmasa~kappÈdimicchÈsa~kappagocaro tathÈ tathÈ ayoniso vikappetvÈ
nÈnÈvidhÈni micchÈdassanÈni gaÓhÈti. Tato eva ca micchÈdiÔÔhihatena
cittena vasaÑ mÈrassa gacchati, tasmÈ yonisomanasikÈrena kammaÑ
karonto nekkhammasa~kappÈdisammÈsa~kappagocaro assa. SammÈdiÔÔhiÑ
purakkhatvÈti sammÈsa~kappagocaratÈya vidhutamicchÈdassano
kammassakatÈlakkhaÓaÑ yathÈbh|taÒÈÓalakkhaÓaÒca sammÈdiÔÔhiÑ
pubba~gamaÑ katvÈ sÊlasamÈdhÊsu yuttappayutto. Tato eva ca ÒatvÈna
udayabbayaÑ paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu samapaÒÒÈsÈya ÈkÈrehi
uppÈdaÑ nirodhaÒca ÒatvÈ vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ anukkamena
ariyamagge gaÓhanto aggamaggena thinamiddhÈbhibh| bhikkhu sabbÈ
duggatiyo jaheti evaÑ sabbaso bhinnakilesattÈ bhikkhu khÊÓÈsavo
yathÈsambhavaÑ tividhadukkhatÈyogena duggatisa~khÈtÈ sabbÈpi gatiyo
jaheyya, tÈsaÑ parabhÈge nibbÈne tiÔÔheyyÈti attho.
YaÑ taÓhÈya avijjÈya ca pahÈnaÑ, ayaÑ nirodhoti pahÈnassa
nirodhassa paccayabhÈvato asa~khatadhÈtupahÈnaÑ nirodhoti ca vuttÈ.
ImÈni cattÈri saccÈnÊti purimagÈthÈya purimÈni dve, pacchimagÈthÈya
pacchimÈni dveti dvÊhi gÈthÈhi bhÈsitÈni imÈni cattÈri ariyasaccÈni. Tesu
samudayena assÈdo, dukkhena ÈdÊnavo, magganirodhehi nissaraÓaÑ,
sabbagatijahanaÑ phalaÑ, rakkhitacittatÈdiko upÈyo,
arakkhitacittatÈdinisedhanamukhena rakkhitacittatÈdÊsu niyojanaÑ
Bhagavato ÈÓattÊti. EvaÑ desanÈhÈrapadatthÈ assÈdÈdayo niddhÈretabbÈ.
TenevÈha “niyutto desanÈhÈrasampÈto”ti.
DesanÈhÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
Netti-aÔÔhakathÈ
147
2. VicayahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
53. EvaÑ desanÈhÈrasampÈtaÑ dassetvÈ idÈni vicayahÈrasampÈtaÑ
dassento yasmÈ desanÈhÈrapadatthavicayo vicayahÈro, tasmÈ desanÈhÈre
vipallÈsahetubhÈvena niddhÈritÈya taÓhÈya
kusalÈdivibhÈgapavicayamukhena vicayahÈrasampÈtaÑ dassetuÑ “tattha
taÓhÈ duvidhÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha kusalÈti kusaladhammÈrammaÓÈ.
Kusala-saddo cettha BÈhitikasutte1 viya anavajjatthe daÔÔhabbo. KasmÈ
panettha taÓhÈ kusalapariyÈyena uddhaÔÈ? HeÔÔhÈ desanÈhÈre
vipallÈsahetubhÈvena taÓhaÑ uddharitvÈ tassÈ vasena saÑkilesapakkho
dassito. VicittapaÔibhÈnatÈya pana idhÈpi taÓhÈmukheneva vodÈnapakkhaÑ
dassetuÑ kusalapariyÈyena taÓhÈ uddhaÔÈ. Tattha saÑsÈraÑ gametÊti
saÑsÈragÈminÊ, saÑsÈranÈyikÈti attho. ApacayaÑ nibbÈnaÑ gametÊti
apacayagÈminÊ. KathaÑ pana taÓhÈ apacayagÈminÊti? Œha “pahÈnataÓhÈ”ti.
Tada~gÈdippahÈnassa hetubh|tÈ taÓhÈ. KathaÑ pana ekantasÈvajjÈya
taÓhÈya kusalabhÈvoti? SevitabbabhÈvato. YathÈ taÓhÈ, evaÑ mÈnopi
duvidho kusalopi akusalopi, na taÓhÈ evÈti taÓhÈya nidassanabhÈvena mÈno
vutto.
Tattha mÈnassa yathÈdhippetaÑ kusalÈdibhÈvaÑ dassetuÑ “yaÑ
mÈnaÑ nissÈyÈ”ti-ÈdimÈha. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ “mÈnamahaÑ
DevÈnaminda duvidhena vadÈmi sevitabbampi asevitabbampÊ”ti-Èdi. YaÑ
nekkhammassitaÑ domanassanti-Èdi “kusalÈ”ti vuttataÓhÈya
sar|padassanatthaÑ vuttaÑ. Tattha nekkhammassitaÑ domanassaÑ nÈma–
“Tattha katamÈni cha nekkhammassitÈni domanassÈni?
R|pÈnaÑtveva aniccataÑ viditvÈ vipariÓÈmavirÈganirodhaÑ ‘pubbe
ceva r|pÈ etarahi ca, sabbete r|pÈ aniccÈ dukkhÈ vipariÓÈmadhammÈ’ti
evametaÑ yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya disvÈ anuttaresu vimokkhesu
pihaÑ upaÔÔhÈpeti ‘kudÈssu nÈmÈhaÑ tadÈyatanaÑ upasampajja
viharissÈmi, yadariyÈ etarahi ÈyatanaÑ upasampajja viharantÊ’ti. Iti
anuttaresu vimokkhesu pihaÑ upaÔÔhÈpayato
______________________________________________________________
1. Ma 2. 314 piÔhe.
148
KhuddakanikÈya
uppajjati pihÈ, pihÈpaccayÈ domanassaÑ. YaÑ evar|paÑ domanassaÑ,
idaÑ vuccati nekkhammassitaÑ domanassan”ti1–
evaÑ chasu dvÈresu iÔÔhÈrammaÓe ÈpÈthagate anuttaravimokkhasa~khÈtaariyaphaladhammesu pihaÑ upaÔÔhÈpetvÈ tadadhigamÈya aniccÈdivasena
vipassanaÑ upaÔÔhÈpetvÈ ussukkÈpetuÑ asakkontassa imampi pakkhaÑ
imampi mÈsaÑ imampi saÑvaccharaÑ vipassanaÑ ussukkÈpetvÈ
ariyabh|miÑ sampÈpuÓituÑ nÈsakkhinti anusocato uppannaÑ domanassaÑ
nekkhammavasena vipassanÈvasena anussativasena paÔha majjhÈnÈdivasena
paÔipattiyÈ hetubhÈvena uppajjanato nekkhammassitaÑ domanassaÑ nÈma.
AyaÑ taÓhÈ kusalÈti ayaÑ “pihÈ”ti vuttÈ taÓhÈ kusalÈ. KathaÑ? RÈgavirÈgÈ
cetovimutti, tadÈrammaÓÈ kusalÈti. IdaÑ vuttaÑ hoti–rÈgavirÈgÈ
cetovimutti, na sabhÈvena kusalÈ, anavajjaÔÔhena kusalÈ. TaÑ uddissa
pavattiyÈ tadÈrammaÓÈ pana taÓhÈ kusalÈrammaÓatÈya kusalÈti.
AvijjÈvirÈgÈ paÒÒÈvimutti anavajjaÔÔhena kusalÈ. TassÈti paÒÒÈvimuttiyÈ.
YÈya vasena tasmÈ rakkhitacittassÈ”ti gÈthÈyaÑ “sabbÈ duggatiyo jahe”ti
vuttaÑ.
Iti cirataraÑ vipassanÈparivÈsaÑ parivasitvÈ
dukkhÈpaÔipadÈdandhÈbhiÒÒÈya adhigatÈya paÒÒÈvimuttiyÈ vasena
vicayahÈrasampÈtaÑ dassetuÑ “tassÈ ko pavicayo”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha
yasmÈ paÒÒÈvimutti ariyamaggam|likÈ, tasmÈ catutthajjhÈnapÈdake
ariyamaggadhamme uddisitvÈ tesaÑ ÈgamanapaÔipadaÑ dassetuÑ “kattha
daÔÔhabbo, catutthe jhÈne”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha pÈramitÈyÈti ukkaÑsagatÈya
catutthajjhÈnabhÈvanÈya. Yehi aÔÔhahi a~gehi samannÈgataÑ
catutthajjhÈnacittaÑ vuttaÑ, tÈni a~gÈni dassetuÑ “parisuddhan”ti-Èdi
vuttaÑ.
Tattha upekkhÈsatipÈrisuddhibhÈvena parisuddhaÑ. ParisuddhattÈ eva
pariyodÈtaÑ, pabhassaranti vuttaÑ hoti. SukhÈdÊnaÑ paccayaghÈtena
vÊtarÈgÈdi-a~gaÓattÈ ana~gaÓaÑ. Ana~gaÓattÈ eva vigat|pakkilesaÑ,
a~gaÓena hi cittaÑ upakkilissati, subhÈvitattÈ mudubh|taÑ
vasibhÈvappattanti attho. Vase vattamÈnaÒhi cittaÑ “mud|”ti vuccati.
MuduttÈ eva ca kammaniyaÑ, kammakkhamaÑ kammayogganti attho.
MuduÒhi cittaÑ kammaniyaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 3. 261 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
149
hoti, sudhantamiva suvaÓÓaÑ. Tadubhayampi ca subhÈvitattÈ eva. YathÈha
“nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi yaÑ evaÑ
bhÈvitaÑ muduÒca hoti kammaniyaÒca, yathayidaÑ bhikkhave cittan”ti1.
Etesu parisuddhabhÈvÈdÊsu ÔhitattÈ ÔhitaÑ. ®hitattÈyeva ÈneÒjappattaÑ,
acalaÑ niriÒjananti attho. MudukammaÒÒabhÈvena vÈ attano vase ÔhitattÈ
ÔhitaÑ. SaddhÈdÊhi pariggahitattÈ ÈneÒjappattaÑ. SaddhÈpariggahitaÒhi
cittaÑ assaddhiyena na iÒjati, vÊriyapariggahitaÑ kosajjena na iÒjati,
satipariggahitaÑ pamÈdena na iÒjati, samÈdhipariggahitaÑ uddhaccena na
iÒjati, paÒÒÈpariggahitaÑ avijjÈya na iÒjati, obhÈsagataÑ kilesandhakÈrena
na iÒjati. Imehi chahi dhammehi pariggahitaÑ ÈneÒjappattaÑ hoti. EvaÑ
aÔÔha~gasamannÈgataÑ cittaÑ abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti.
AbhiÒÒÈsacchikaraÓÊyÈnaÑ dhammÈnaÑ abhiÒÒÈsacchikiriyÈya.
Aparo nayo–catutthajjhÈnasamÈdhinÈ samÈhitaÑ cittaÑ
nÊvaraÓad|rÊbhÈvena parisuddhaÑ. VitakkÈdisamatikkamena pariyodÈtaÑ.
JhÈnapaÔilÈbhapaccanÊkÈnaÑ pÈpakÈnaÑ icchÈvacarÈnaÑ abhÈvena
ana~gaÓaÑ. IcchÈvacarÈnanti icchÈya avacarÈnaÑ icchÈvasena otiÓÓÈnaÑ
pavattÈnaÑ nÈnappakÈrÈnaÑ kopa-apaccayÈnanti attho. AbhijjhÈdÊnaÑ
cittupakkilesÈnaÑ vigamena vigat|pakkilesaÑ. Ubhayampi cetaÑ
Ana~gaÓasuttavatthasuttÈnaÑ2 vasena veditabbaÑ. VasippattiyÈ
mudubh|taÑ. IddhipÈdabhÈv|pagamena kammaniyaÑ. BhÈvanÈpÈrip|riyÈ
paÓÊtabhÈv|pagamena ÔhitaÑ ÈneÒjappattaÑ. YathÈ ÈneÒjabhÈvappattaÑ
ÈneÒjappattaÑ hoti, evaÑ Ôhitanti attho. Evampi aÔÔha~gasamannÈgataÑ
cittaÑ abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti. AbhiÒÒÈsacchikaraÓÊyÈnaÑ dhammÈnaÑ
abhiÒÒÈsacchikiriyÈya pÈdakaÑ padaÔÔhÈnabh|taÑ. TenevÈha “so tattha
aÔÔhavidhaÑ adhigacchati cha abhiÒÒÈ dve ca visese”ti.
Tattha soti adhigatacatutthajjhÈno yogÊ. TatthÈti tasmiÑ catutthajjhÈne
adhiÔÔhÈnabh|te. AÔÔhavidhaÑ adhigacchatÊti aÔÔhavidhaÑ guÓaÑ
adhigacchati. Ko pana so aÔÔhavidho guÓoti? Œha “cha abhiÒÒÈ dve ca
visese”ti. Manomayiddhi vipassanÈÒÈÓaÒca. TaÑ cittanti
catutthajjhÈnacittaÑ. “Yato parisuddhaÑ, tato pariyodÈtan”ti-ÈdinÈ
purimaÑ purimaÑ pacchimassa pacchimassa kÈraÓavacananti dasseti.
Tadabhayanti yesaÑ rÈgÈdi-a~gaÓÈnaÑ, abhijjhÈdi-upakkilesÈnaÒca
abhÈvena “ana~gaÓaÑ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 4 piÔÔhe.
2. Ma 1. 29, 43 piÔÔhe.
150
KhuddakanikÈya
vigat|pakkilesan”ti ca vuttaÑ. TÈni a~gaÓÈni upakkilesÈ cÈti taÑ ubhayaÑ.
TadubhayaÑ taÓhÈsabhÈvattÈ taÓhÈya anulomanato ca taÓhÈpakkho. YÈ ca
iÒjanÈti yÈ ca cittassa asamÈdÈnena phandanÈ. AÔÔhitÊti anavaÔÔhÈnaÑ. AyaÑ
diÔÔhipakkhoti yÈ iÒjanÈ aÔÔhiti ca, ayaÑ micchÈbhinivesahetutÈya
diÔÔhipakkho.
“CattÈri indriyÈnÊ”ti-ÈdinÈ vedanÈtopi catutthajjhÈnaÑ vibhÈveti. EvaÑ
aÔÔha~gasamannÈgataÑ catutthajjhÈnacittaÑ upari abhiÒÒÈdhigamÈya
abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti. SÈ ca abhinÊhÈrakkhamatÈ cuddasahi ÈkÈrehi
ciÓÓavasibhÈvasseva hoti. So ca vasibhÈvo aÔÔhasamÈpattilÈbhino, na
r|pÈvacarajjhÈnamattalÈbhinoti ÈruppasamÈpattiyÈ manasikÈravidhiÑ
dassento “so uparimaÑ samÈpattiÑ santato manasikarotÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha
uparimaÑ samÈpattinti ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiÑ. “SantÈ”ti
manasikaroti. Yato yato hi ÈruppasamÈpattiÑ santato manasikaroti, tato tato
r|pÈvacarajjhÈnaÑ av|pasantaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti. TenevÈha “tassa uparimaÑ
-pa- saÓÔhahatÊ”ti. UkkaÓÔhÈ ca paÔighasaÒÒÈti paÔighasaÒÒÈsa~khÈtÈsu
paÒcaviÒÒÈÓasaÒÒÈsu anabhirati saÓÔhahati. “So sabbaso”ti-ÈdinÈ ekadesena
ÈruppasamÈttiÑ dasseti. AbhiÒÒÈbhinÊhÈro r|pasaÒÒÈti r|pÈvacarasaÒÒÈ
nÈmetÈ yÈvadeva abhiÒÒatthÈbhinÊhÈramattaÑ, na pana
ar|pÈvacarasamÈpattiyo viya santÈti adhippÈyo. VokÈro nÈnattasaÒÒÈti
nÈnattasaÒÒÈ nÈmetÈ nÈnÈrammaÓesu vokÈro, tattha cittassa ÈkulappavattÊti
attho. SamatikkamatÊti evaÑ tattha ÈdÊnavadassÊ hutvÈ tÈ samatikkamati.
PaÔighasaÒÒÈ cassa abbhatthaÑ gacchatÊti assa ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpattiÑ
adhigacchantassa yogino dasapi paÔighasaÒÒÈ vigacchanti. IminÈ
paÔhamÈruppasamÈpattimÈha.
EvaÑ samÈhitassÈti evaÑ iminÈ vuttanayena r|pÈvacarajjhÈne
cittekaggatÈyapi samatikkamena samÈhitassa. SamÈhitassÈti
ÈruppasamÈdhinÈ santavuttinÈ samÈhitassa. ObhÈsoti yo pure
r|pÈvacarajjhÈnobhÈso. AntaradhÈyatÊti so r|pÈvacarajjhÈnobhÈso
ar|pÈvacarajjhÈnasamÈpajjanakÈle vigacchati. DassanaÒcÈti1
______________________________________________________________
1. DassanaÒca antaradhÈyatÊti (SÊ, Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
151
r|pÈvacarajjhÈnacakkhunÈ dassanaÒca antaradhÈyati. So samÈdhÊti so
yathÈvutto r|pÈr|pasamÈdhi. ChaÄa~gasamannÈgatoti
upakÈrakaparikkhÈrasabhÈvabh|tehi chahi a~gehi samannÈgato.
Paccavekkhitabboti pati avekkhitabbo, punappunaÑ cintetabboti attho.
PaccavekkhaÓÈkÈraÑ saha visayena dassetuÑ “anabhijjhÈsahagatan”ti-Èdi
vuttaÑ. Tattha sabbaloketi sabbasmiÑ piyar|pe sÈtar|pe sattaloke
sa~khÈraloke ca. Tena kÈmacchandassa pahÈnamÈha. TathÈ “abyÈpannan”tiÈdinÈ byÈpÈdakosajja sÈrambha sÈÔheyya vikkhepa sammosÈnaÑ pahÈnaÑ.
Puna tÈni cha a~gÈni samathavipassanÈvasena vibhajitvÈ dassetuÑ “yaÒca
anabhijjhÈsahagatan”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ sabbaÑ suviÒÒeyyaÑ.
54. EttÈvatÈ “paÒÒÈvimuttÊ”ti vuttassa arahattaphalassa
samÈdhimukhena pubbabhÈgapaÔipadaÑ dassetvÈ idÈni
arahattaphalasamÈdhiÑ dassetuÑ “so samÈdhÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha so
samÈdhÊti yo so sammÈsamÈdhi. Pubbe vuttassa ariyamaggasamÈdhissa
phalabh|to samÈdhi paÒcavidhena veditabbo idÈni vuccamÈnehi paÒcahi
paccavekkhaÓaÒÈÓehi attano paccavekkhitabbÈkÈrasa~khÈtena paÒcavidhena
veditabbo. “AyaÑ samÈdhi paccuppannasukho”ti-ÈdÊsu
arahattaphalasamÈdhi appitappitakkhaÓe sukhattÈ paccuppannasukho.
Purimo purimo pacchimassa pacchimassa samÈdhisukhassa paccayattÈ
ÈyatiÑ sukhavipÈko. Kilesehi ÈrakattÈ ariyo.
KÈmÈmisavaÔÔÈmisalokÈmisÈnaÑ abhÈvÈ nirÈmiso. BuddhÈdÊhi
mahÈpurisehi sevitattÈ akÈpurisasevito. A~gasantatÈya
sabbakilesadarathasantatÈya ca santo. AtittikaraÔÔhena paÓÊto.
KilesapaÔippassaddhiyÈ laddhattÈ, kilesapaÔippassaddhibhÈvena vÈ laddhattÈ
paÔippassaddhiladdho. PassaddhaÑ passaddhÊti hi idaÑ atthato ekaÑ.
PaÔippassaddhikilesena vÈ arahatÈ laddhattÈpi paÔippassaddhiladdho.
EkodibhÈvena adhigatattÈ, ekodibhÈvameva vÈ adhigatattÈ
ekodibhÈvÈdhigato. AppaguÓasÈsavasamÈdhi viya sasa~khÈrena
sappayogena paccanÊkadhamme niggayha kilese vÈretvÈ anadhigatattÈ
nasasa~khÈ raniggayhavÈritagatoti.
Yato yato bhÈgato taÒca samÈdhiÑ samÈpajjanto, tato vÈ vuÔÔhahanto
sativepullappatto satova samÈpajjati satova vuÔÔhahati,
yathÈparicchinnakÈlavasena vÈ sato samÈpajjati sato vuÔÔhahati.
152
KhuddakanikÈya
TasmÈ yadettha “ayaÑ samÈdhi paccuppannasukho ceva ÈyatiÒca
sukhavipÈko”ti evaÑ paccavekkhantassa paccattameva aparappaccayaÒÈÓaÑ
uppajjati, ayameko ÈkÈro. Esa nayo sesesupi. EvametesaÑ paÒcannaÑ
paccavekkhitabbÈkÈrÈnaÑ vasena samÈdhi paÒcavidhena veditabbo.
Puna “yo ca samÈdhÊ”ti-ÈdinÈ arahattaphale samathavipassanÈvibhÈgaÑ
dasseti. Tattha samÈdhisukhassa “sukhan”ti adhippetattÈ “yo ca samÈdhi
paccuppannasukho, yo ca samÈdhi ÈyatiÑ sukhavipÈko, ayaÑ samatho”ti
vuttaÑ. AriyanirÈmisÈdibhÈvo pana paÒÒÈnubhÈvena nippajjatÊti Èha “yo ca
samÈdhi ariyo -pa-. AyaÑ vipassanÈ”ti.
EvaÑ arahattaphalasamÈdhiÑ vibhÈgena dassetvÈ idÈni tassa
pubbabhÈgapaÔipadaÑ samÈdhivibhÈgena dassetuÑ “so samÈdhÊ”ti vuttaÑ.
Tattha so samÈdhÊti yo so arahattaphalasamÈdhissa pubbabhÈgapaÔipadÈyaÑ
vutto r|pÈvacaracatutthajjhÈnasamÈdhi, so samÈdhi. PaÒcavidhenÈti
vakkhamÈnena paÒcappakÈrena veditabbo. “PÊtipharaÓatÈ”ti-Èdisu pÊtiÑ
pharamÈnÈ uppajjatÊti dvÊsu jhÈnesu paÒÒÈ pÊtipharaÓatÈ nÈma. SukhaÑ
pharamÈnÈ uppajjatÊti tÊsu jhÈnesu paÒÒÈ sukhapharaÓatÈ nÈma. ParesaÑ
cetopharamÈnÈ uppajjatÊti cetopariyapaÒÒÈ cetopharaÓatÈ nÈma.
ŒlokapharaÓe uppajjatÊti dibbacakkhupaÒÒÈ ÈlokapharaÓatÈ nÈma.
PaccavekkhaÓaÒÈtaÑ paccavekkhaÓÈnimittaÑ nÈma. Vuttampi cetaÑ “dvÊsu
jhÈnesu paÒÒÈ pÊtipharaÓatÈ, tÊsu jhÈnesu paÒÒÈ sukhapharaÓatÈ, paracitte
ÒÈÓaÑ cetopharaÓatÈ, dibbacakkhu ÈlokapharaÓatÈ, tamhÈ tamhÈ
samÈdhimhÈ vuÔÔhitassa paccavekkhaÓaÒÈÓaÑ paccavekkhaÓÈnimittan”ti1.
Idha samathavipassanÈvibhÈgaÑ dassetuÑ “yo ca pÊtipharaÓo”ti-Èdi
vuttaÑ. Ettha ca paÒÒÈsÊsena desanÈ katÈti paÒÒÈvasena saÑvaÓÓanÈ katÈ.
PaÒÒÈpÊtipharaÓatÈti-ÈdÊsu samÈdhisahagatÈ evÈti tattha samÈdhivasena
samatho uddhaÔo. TasmÈ pÊtisukhacetopharaÓatÈ visesato
samÈdhivipphÈravasena ijjhantÊti tÈ “samatho”ti vuttÈ. ItarÈni
ÒÈÓavipphÈravasenÈti tÈni “vipassanÈ”ti vuttÈni.
______________________________________________________________
1. Abhi 2. 346 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
153
55. IdÈni taÑ samÈdhiÑ ÈrammaÓavasena vibhajitvÈ dassetuÑ “dasa
kasiÓÈyatanÈnÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha kasiÓajjhÈnasa~khÈtÈni kasiÓÈni ca tÈni
yogino sukhavisesÈnaÑ adhiÔÔhÈnabhÈvato, manÈyatanadhammÈyatanabhÈvato ca ÈyatanÈni cÈti kasiÓÈyatanÈni. PathavÊkasiÓanti kataparikammaÑ
pathavÊmaÓÉalampi, tattha pavattaÑ uggahapaÔibhÈganimittampi, tasmiÑ
nimitte uppannajjhÈnampi vuccati. Tesu jhÈnaÑ idhÈdhippetaÑ.
ŒkÈsakasiÓanti kasiÓugghÈÔimÈkÈse pavattapaÔhamÈruppajjhÈnaÑ.
ViÒÒÈÓakasiÓanti paÔhamÈruppaviÒÒÈÓÈrammaÓaÑ dutiyÈruppajjhÈnaÑ.
PathavÊkasiÓÈdike suddhasamathabhÈvanÈvasena pavattite sandhÈya “imÈni
aÔÔha kasiÓÈni samatho”ti vuttaÑ. SesakasiÓadvayaÑ
vipassanÈdhiÔÔhÈnabhÈvena pavattaÑ vipassanÈ”ti vuttaÑ.
Evanti iminÈ nayena. Sabbo ariyamaggoti sammÈdiÔÔhi-ÈdibhÈvena
abhinnopi ariyamaggo satipaÔÔhÈnÈdipubbabhÈgapaÔipadÈbhedena
anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggo. Yena yena ÈkÈrenÈti
anabhijjhÈdÊsu, paccuppannasukhatÈdÊsu ca ÈkÈresu yena yena ÈkÈrena
vutto. Tena tenÈti tesu tesu ÈkÈresu ye ye samathavasena, ye ca ye ca
vipassanÈvasena yojetuÑ sambhavanti, tena tena ÈkÈrena
samathavipassanÈhi ariyamaggo vicinitvÈ yojetabbo. Teti
samathÈdhiÔÔhÈnavipassanÈdhammÈ. TÊhi dhammehi sa~gahitÈti tÊhi
anupassanÈdhammehi sa~gahitÈ, gaÓanaÑ gatÈti attho. Katamehi tÊhÊti? Œha
“aniccatÈya dukkhatÈya anattatÈyÈ”ti. AniccatÈya sahacaraÓato vipassanÈ
“aniccatÈ”ti vuttÈ. Esa nayo sesesupi.
So samathavipassanaÑ bhÈvayamÈno tÊÓi vimokkhamukhÈni
bhÈvayatÊti so ariyamaggÈdhigamÈya yuttappayutto yogÊ kÈlena samathaÑ
samÈpajjanavasena, kÈlena vipassanaÑ sammasanavasena vaÉÉhayamÈno
animittavimokkhamukhÈdisa~khÈtÈ tisso anupassanÈ br|heti. Tayo khandhe
bhÈvayatÊti tisso anupassanÈ upar|parivisesaÑ pÈpento sÊlakkhandho
samÈdhikkhandho paÒÒÈkkhandhoti ete tayo khandhe vaÉÉheti. YasmÈ pana
tÊhi khandhehi ariyo aÔÔha~giko maggo sa~gahito, tasmÈ “tayo khandhe
bhÈvayanto ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvayatÊ”ti vuttaÑ.
154
KhuddakanikÈya
IdÈni yesaÑ puggalÈnaÑ yattha sikkhantÈnaÑ visesato
niyyÈnamukhÈni, yesaÒca kilesÈnaÑ paÔipakkhabh|tÈni tÊÓi
vimokkhamukhÈni, tehi saddhiÑ tÈni dassetuÑ “rÈgacarito”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha animittena vimokkhamukhenÈti aniccÈnupassanÈya. SÈ hi
niccanimittÈdisamugghÈÔanena animitto, rÈgÈdÊnaÑ samucchedavimuttiyÈ
vimokkhoti laddhanÈmassa ariyamaggassa mukhabhÈvato dvÈrabhÈvato
“animittavimokkhamukhan”ti vuccati. AdhicittasikkhÈyÈti samÈdhismiÑ.
SukhavedanÊyaÑ phassaÑ anupagacchantoti sukhavedanÈya hitaÑ
sukhavedanÈkÈraÓato phassaÑ taÓhÈya anupagacchanto. SukhaÑ vedanaÑ
parijÈnantoti “ayaÑ sukhÈ vedanÈ vipariÓÈmÈdinÈ dukkhÈ”ti parijÈnanto,
savisayaÑ rÈgaÑ samatikkanto. “RÈgamalaÑ pavÈhento”ti-ÈdinÈ tehi
pariyÈyehi rÈgasseva pahÈnamÈha. “Dosacarito puggalo”ti-ÈdÊsupi
vuttanayÈnusÈrena attho veditabbo.
PaÒÒÈdhikassa santatisam|hakiccÈrammaÓÈdighanavinibbhogena
sa~khÈresu attasuÒÒatÈ pÈkaÔÈ hotÊti visesato anattÈnupassanÈ
paÒÒÈpadhÈnÈti Èha “suÒÒatavimokkhamukhaÑ paÒÒÈkkhandho”ti. TathÈ
sa~khÈrÈnaÑ sarasapabha~gutÈya ittarakhaÓattÈ uppannÈnaÑ tattha tattheva
bhijjanaÑ sammÈ samÈhitasseva pÈkaÔaÑ hotÊti visesato aniccÈnupassanÈ
samÈdhippadhÈnÈti Èha “animittavimokkhamukhaÑ samÈdhikkhandho”ti.
TathÈ sÊlesu parip|rakÈrino khantibahulassa uppannaÑ dukkhaÑ aratiÒca
abhibhuyya viharato sa~khÈrÈnaÑ dukkhatÈ vibh|tÈ hotÊti dukkhÈnupassanÈ
sÊlappadhÈnÈti Èha “appaÓihitavimokkhamukhaÑ sÊlakkhandho”ti. Iti tÊhi
vimokkhamukhehi tiÓÓaÑ khandhÈnaÑ sa~gahitattÈ vuttaÑ “so tÊÓi
vimokkhamukhÈni bhÈvayanto tayo khandhe bhÈvayatÊ”ti. YasmÈ ca tÊhi ca
khandhehi ariyassa aÔÔha~gikassa maggassa sa~gahitattÈ tayo khandhe
bhÈvayanto “ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvayatÊ”ti vuttaÑ. TasmÈ tehi
tassa sa~gahaÑ dassento “yÈ ca sammÈvÈcÈ”ti-ÈdimÈha.
Puna tiÓÓaÑ khandhÈnaÑ samathavipassanÈbhÈvaÑ dassetuÑ
“sÊlakkhandho”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha sÊlakkhandhassa khantipadhÈnattÈ,
samÈdhissa bah|pakÈrattÈ ca samathapakkhabhajanaÑ daÔÔhabbaÑ.
Bhava~gÈnÊti upapattibhavassa a~gÈni. Dve padÈnÊti dve pÈdÈ. Yebhuyyena
hi paÒcadasa caraÓadhammÈ sÊlasamÈdhisa~gahitÈti.
Netti-aÔÔhakathÈ
155
BhÈvitakÈyoti ÈbhisamÈcÈrikasÊlassa pÈrip|riyÈ bhÈvitakÈyo.
ŒdibrahmacariyakasÊlassa pÈrip|riyÈ bhÈvitasÊlo. Atha vÈ bhÈvitakÈyoti
indriyasaÑvarena bhÈvitapaÒcadvÈrakÈyo. BhÈvitasÊloti avasiÔÔhasÊlavasena
bhÈvitasÊlo. SammÈ kÈyabhÈvanÈya sati accantaÑ kÈyaduccaritappahÈnaÑ
anavajjaÒca uÔÔhÈnaÑ sampajjati. TathÈ anuttare sÊle sijjhamÈne anavasesato
micchÈvÈcÈya micchÈjÊvassa ca pahÈnaÑ sampajjati. CittapaÒÒÈsu ca
bhÈvitÈsu sammÈsatisammÈsamÈdhisammÈdiÔÔhisammÈsa~kappÈ
bhÈvanÈpÈrip|riÑ gatÈ eva honti taÑsabhÈvattÈ tadubhayakÈraÓattÈ cÈti
imamatthaÑ dasseti “kÈye bhÈviyamÈne”ti-ÈdinÈ.
PaÒcavidhaÑ adhigamaÑ gacchatÊti ariyamaggÈdhigamameva
avatthÈvisesavasena paÒcadhÈ vibhajitvÈ dasseti. Ariyamaggo hi khippaÑ
sakiÑ ekacittakkhaÓeneva cat|su saccesu attanÈ adhigantabbaÑ
adhigacchatÊti na tassa lokiyasamÈpattiyÈ viya vasibhÈvanÈkiccaÑ atthÊti
khippÈdhigamo ca hoti. PajahitabbÈnaÑ accantavimuttivasena pajahanato
vimuttÈdhigamo ca. Lokiyehi mahantÈnaÑ sÊlakkhandhÈdÊnaÑ
adhigamanabhÈvato mahÈdhigamo ca. TesaÑyeva vipulaphalÈnaÑ
adhigamanato vipulÈdhigamo ca. AttanÈ kattabbassa kassaci anavasesato1
anavasesÈdhigamo ca hotÊti. Ke panete adhigamÈ? Keci samathÈnubhÈvena,
keci vipassanÈnubhÈvenÈti imaÑ vibhÈgaÑ dassetuÑ “tattha samathenÈ”tiÈdi vuttaÑ.
56. Iti mahÈthero “tasmÈ rakkhitacittassÈ”ti gÈthÈya vasena
arahattaphalavimuttimukhena vicayahÈrasampÈtaÑ niddisanto
desanÈkusalatÈya anekehi suttappadesehi tassÈ pubbabhÈgapaÔipadÈya
bhÈvanÈvisesÈnaÑ bhÈvanÈnisaÑsÈnaÒca vibhajanavasena nÈnappakÈrato
vicayahÈraÑ dassetvÈ idÈni dasannaÑ TathÈgatabalÈnampi vasena taÑ
dassetuÑ “tattha yo desayatÊ”ti-ÈdimÈha. OvÈdena sÈvake na
visaÑvÈdayatÊti attano anusiÔÔhiyÈ dhammassa savanato “sÈvakÈ”ti
laddhanÈme veneyye na vippalambheti na vaÒceti, visaÑvÈdanahet|naÑ
pÈpadhammÈnaÑ ariyamaggena bodhim|le eva suppahÊnattÈ. Tividhanti
tippakÈraÑ, tÊhi ÈkÈrehÊti attho. IdaÑ karothÈti imaÑ saraÓagamanaÑ
sÊlÈdiÒca
______________________________________________________________
1. Anavasesanato (SÊ, Ka)
156
KhuddakanikÈya
upasampajja viharatha. IminÈ upÈyena karothÈti anenapi vidhinÈ saraÓÈni
sodhentÈ sÊlÈdÊni parip|rentÈ sampÈdetha. IdaÑ vo kurumÈnÈnanti idaÑ
saraÓagamanaÑ sÊlÈdiÒca tumhÈkaÑ anutiÔÔhantÈnaÑ
diÔÔhadhammasamparÈyanibbÈnÈnaÑ vasena hitÈya sukhÈya ca bhavissati,
tÈni sampÈdethÈti attho.
EvaÑ ovadanÈkÈraÑ dassetvÈ yaÑ vuttaÑ “ovÈdena sÈvake na
visaÑvÈdayatÊ”ti, taÑ TathÈgatabalehi vibhajitvÈ dassetuÑ “so tathÈ
ovadito”ti-ÈdimÈha. Tattha tathÈti tena pakÈrena “idaÑ karotha, iminÈ
upÈyena karothÈ”ti-ÈdinÈ vuttappakÈrena. Ovaditoti dhammadesanÈya
sÈsito. AnusiÔÔhoti tasseva vevacanaÑ. TathÈ karontoti yathÈnusiÔÔhaÑ tathÈ
karonto. TaÑbh|minti yassÈ bh|miyÈ adhigamatthÈya ovadito, taÑ
dassanabh|miÒca bhÈvanÈbh|miÒca. NetaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊti etaÑ kÈraÓaÑ
na vijjati. KÈraÓaÒhi tiÔÔhati ettha phalaÑ tadÈyatthavuttitÈyÈti “ÔhÈnan”ti
vuccati. DutiyavÈre bh|minti sÊlakkhandhena pattabbaÑ
sampattibhavasa~khÈtaÑ bh|miÑ.
IdÈni yasmÈ Bhagavato catuvesÈrajjÈnipi aviparÊtasabhÈvatÈya
paÔhamaphalaÒÈÓassa visayaviseso hoti, tasmÈ tÈnipi tassa visayabhÈvena
dassetuÑ “SammÈsambuddhassa te sato”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
SammÈsambuddhassa te sato”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha SammÈsambuddhassa te
satoti ahaÑ SammÈsambuddho, mayÈ sabbe dhammÈ abhisambuddhÈti
paÔijÈnanena SammÈsambuddhassa te sato. Ime dhammÈ anabhisambuddhÈti
netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊti “ime nÈma tayÈ dhammÈ anabhisambuddhÈ”ti koci
sahadhammena sahetunÈ sakÈraÓena vacanena, sunakkhatto1 viya
vippalapantÈ pana appamÈÓaÑ. TasmÈ sahadhammena paÔicodessatÊti etaÑ
kÈraÓaÑ na vijjati. Esa nayo sesapadesupi. Yassa te atthÈya dhammo
desitoti rÈgÈdÊsu yassa yassa pahÈnatthÈya asubhabhÈvanÈdidhammo
kathito. TakkarassÈti tathÈ paÔipannassa. VisesÈdhigamanti
abhiÒÒÈpaÔisambhi dÈdivisesÈdhigamaÑ.
AntarÈyikÈti antarÈyakaraÓaÑ antarÈyo, so sÊlaÑ etesanti antarÈyikÈ.
AntarÈye niyuttÈ, antarÈyaÑ vÈ phalaÑ arahanti,
______________________________________________________________
1. DÊ 3. 1; Ma 1. 98 piÔÔhesu vitthÈro.
Netti-aÔÔhakathÈ
157
antarÈyappayojanÈti vÈ antarÈyikÈ. Te pana kammakilesÈdibhedena
paÒcavidhÈ. AniyyÈnikÈti ariyamaggavajjÈ sabbe dhammÈ.
DiÔÔhisampannoti maggadiÔÔhiyÈ sampanno sotÈpanno ariyasÈvako.
Suhatanti ativadhitaÑ. Idampi ekadesakathanameva. MatakapetÈdidÈnampi
so na karoti eva. Puthujjanoti puth|naÑ kilesÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ jananÈdÊhi
kÈraÓehi puthujjano. VuttaÒhetaÑ–
“Puth|naÑ jananÈdÊhi, kÈraÓehi puthujjano.
PuthujjanantogadhattÈ, puthuvÈyaÑ jano itÊ”ti1.
“MÈtaran”ti-ÈdÊsu janikÈ mÈtÈ. Janako ca pitÈ. Manussabh|to
khÊÓÈsavo arahÈti adhippeto. KiÑ pana ariyasÈvako aÒÒe jÊvitÈ2
voropeyyÈti? Evampi aÔÔhÈnaÑ. Sacepi bhavantaragataÑ ariyasÈvakaÑ
attano ariyasÈvakabhÈvaÑ ajÈnantampi koci evaÑ vadeyya “idaÑ
kunthakipillikaÑ jÊvitÈ voropetvÈ sakalacakkavÈÄagabbhe cakkavattirajjaÑ
paÔipajjÈhÊ”ti, neva so naÑ jÊvitÈ voropeyya. AthÈpi evaÑ vadeyyuÑ “sace
imaÑ na ghÈtessasi, sÊsaÑ te chindissÈmÈ”ti, sÊsamevassa chindeyyuÑ, neva
so taÑ ghÈteyya. PuthujjanabhÈvassa pana mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthaÑ
ariyabhÈvassa ca baladÊpanatthaÑ evaÑ vuttaÑ. AyaÒhettha adhippÈyo–
sÈvajjo vata puthujjanabhÈvo. Yatra hi nÈma mÈtughÈkÈdÊnipi ÈnantariyÈni
karissati, mahÈbalova ariyabhÈvo, yo etÈni kammÈni na karotÊti.
SaÑghaÑ bhindeyyÈti samÈnasaÑvÈsakaÑ samÈnasÊmÈyaÑ ÔhitaÑ
paÒcahi kÈraÓehi saÑghaÑ bhindeyya. VuttaÒhetaÑ “paÒcahupÈli ÈkÈrehi
saÑgho bhijjati kammena uddesena voharanto anussÈvanena
salÈkaggÈhenÈ”ti3.
Tattha kammenÈti apalokanÈdÊsu cat|su kammena aÒÒatarakammena.
UddesenÈti paÒcasu pÈtimokkhuddesesu aÒÒatarena uddesena.
______________________________________________________________
1. DÊ-®ÔÔha 1. 59; Ma-®Ôha 1. 21; SaÑ-®Ôha 1. 245; AÑ-®Ôha 1. 46; Abhi-®Ôha 1. 383;
PaÔisaÑ-®Ôha 2. 50; C|Äaniddesa-®Ôha 69 piÔÔhesu.
2. AÒÒepi jÊvitÈ (SÊ, Ma-®Ôha 4. 74); AÑ-®Ôha 1. 353; Abhi-®Ôha 2. 406 piÔÔhesupi
passitabbaÑ.
3. Vi 5. 349 piÔÔhesu.
158
KhuddakanikÈya
Voharantoti kathayanto tÈhi tÈhi upapattÊti “adhammaÑ dhammo”ti-ÈdÊni
aÔÔhÈrasabhedakaravatth|ni dÊpayanto. AnussÈvanenÈti “nanu tumhe jÈnÈtha
mayhaÑ uccakulÈ pabbajitabhÈvaÑ bahussutabhÈvaÒca, mÈdiso nÈma
uddhammaÑ ubbinayaÑ SatthusÈsanaÑ gÈheyyÈti kiÑ tumhÈkaÑ cittampi
uppÈdetuÑ yuttaÑ, kimahaÑ apÈyato na bhÈyÈmÊ”ti-ÈdinÈ nayena
kaÓÓam|le vacÊbhedaÑ katvÈ anussÈvanena. SalÈkaggÈhenÈti evaÑ
anussÈvetvÈ tesaÑ cittaÑ upatthambhetvÈ anivattidhammaÑ katvÈ
“gaÓhatha imaÑ salÈkan”ti salÈkaggÈhena.
Ettha ca kammameva uddeso vÈ pamÈÓaÑ,
vohÈrÈnussÈvanasalÈkaggÈhÈpanaÑ pana pubbabhÈgo.
AÔÔhÈrasavatthudÊpanavasena hi voharantena tattha rucijananatthaÑ
anussÈvetvÈ salÈkÈya gÈhitÈyapi abhinno eva hoti saÑgho. YadÈ pana evaÑ
cattÈro vÈ atirekÈ vÈ salÈkaÑ gÈhetvÈ ÈveÓikaÑ kammaÑ vÈ uddesaÑ vÈ
karonti, tadÈ saÑgho bhinno nÈma hoti. EvaÑ diÔÔhisampanno puggalo
saÑghaÑ bhindeyya saÑgharÈjiÑ vÈ janeyyÈti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊti.
DiÔÔhacittoti vadhakacittena paduÔÔhacitto. LohitaÑ uppÈdeyyÈti
jÊvamÈnakasarÊre khuddakamakkhikÈya pivanamattampi lohitaÑ uppÈdeyya.
EttÈvatÈ hi mÈtughÈtÈdÊni paÒcÈnantariyakammÈni dassitÈni honti. YÈni
puthujjano karoti, na ariyasÈvako. DuÔÔhacittoti vinÈsacittena paduÔÔhacitto.
Th|panti cetiyaÑ. BhindeyyÈti nÈseyya.
AÒÒaÑ SatthÈranti “ayaÑ me SatthÈ Satthu kiccaÑ kÈtuÑ samattho”ti
bhavantarepi aÒÒaÑ titthakaraÑ. ApadiseyyÈti “ayaÑ me SatthÈ”ti evaÑ
gaÓheyyÈti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjati. Ito bahiddhÈ aÒÒaÑ dakkhiÓeyyaÑ
pariyeseyyÈti sÈsanato bahiddhÈ aÒÒaÑ bÈhirakaÑ samaÓaÑ vÈ brÈhmaÓaÑ
vÈ “ayaÑ dakkhiÓÈraho, imasmiÑ katÈ kÈrÈ mahapphalÈ bhavissantÊ”ti
adhippÈyena tasmiÑ paÔipajjeyyÈti attho. Kut|halama~galena suddhiÑ
pacceyyÈti “iminÈ idaÑ bhavissatÊ”ti evaÑ pavattattÈ kut|halasa~khÈtena
diÔÔhasutamutama~galena attano suddhiÑ vodÈnaÑ saddaheyya.
57. ItthÊ rÈjÈ cakkavattÊ siyÈti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊti yasmÈ itthiyÈ
kosohitavatthaguyhÈdÊnaÑ abhÈvena lakkhaÓÈni na parip|ranti,
Netti-aÔÔhakathÈ
159
itthiratanÈbhÈvena ca sattaratanasama~gitÈ na sampajjati.
SabbamanussÈnampi ca na adhiko attabhÈvo hoti, tasmÈ “itthÊ -pa- vijjatÊ”ti
vuttaÑ. YasmÈ sakkattÈdÊni tÊÓi ÔhÈnÈni uttamÈni, itthili~gaÒca hÊnaÑ, tasmÈ
tassÈ sakkattÈdÊnipi paÔisiddhÈnÊti. Nanu ca yathÈ itthili~gaÑ, evaÑ
purisali~gampi brahmaloke natthi, tasmÈ puriso mahÈbrahmÈ siyÈti na
vattabbanti? No na vattabbaÑ. KasmÈ? Idha purisassa tattha nibbattanato.
Itthiyo hi idha jhÈnaÑ bhÈvetvÈ kÈlaÑ katvÈ brahmapÈrisajjÈnaÑ
sahabyataÑ upapajjanti, na mahÈbrahmÈnaÑ. Puriso pana katthaci na
uppajjatÊti na vattabbo. SamÈnepi tattha ubhayali~gÈbhÈve purisasaÓÔhÈnÈva
tattha brahmÈno, na itthisaÓÔhÈnÈ, tasmÈ suvuttametaÑ. ItthÊ TathÈgatoti
ettha tiÔÔhatu tÈva sabbaÒÒuguÓe nibbattetvÈ lokÈnaÑ tÈraÓasamattho
BuddhabhÈvo, paÓidhÈnamattampi itthiyÈ na sampajjati.
“ManussattaÑ li~gasampatti, hetu SatthÈradassanaÑ.
PabbajjÈ guÓasampatti, adhikÈro ca chandatÈ.
AÔÔhadhammasamodhÈnÈ, abhinÊhÈro samijjhatÊ”ti1–
imÈni hi paÓidhÈnasampattikÈraÓÈni. Iti paÓidhÈnamattampi sampÈdetuÑ
asamatthÈya itthiyÈ kuto BuddhabhÈvoti “itthÊ TathÈgato ArahaÑ
SammÈsambuddho siyÈti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti vuttaÑ. SabbÈkÈraparip|ro
puÒÒussayo sabbÈkÈraparip|rameva attabhÈvaÑ nibbattetÊti purisova
ArahaÑ hoti SammÈsambuddho.
EkissÈ lokadhÈtuyÈti dasasahassilokadhÈtuyÈ, yÈ jÈtikhettanti vuccati.
SÈ hi TathÈgatassa gabbhokkantikÈlÈdÊsu kampati. ŒÓÈkhettaÑ pana
koÔisatasahassacakkavÈÄaÑ. YÈ ekato saÑvaÔÔati ca vivaÔÔati ca, yattha ca
ŒÔÈnÈÔiyaparittÈdÊnaÑ2 ÈÓÈ pavattati. Visayakhettassa parimÈÓaÑ natthi.
BuddhÈnaÒhi “yÈvatakaÑ ÒÈÓaÑ tÈvatakaÑ neyyaÑ, yÈvatakaÑ neyyaÑ
tÈvatakaÑ ÒÈÓaÑ, neyyapariyantikaÑ ÒÈÓaÑ, ÒÈÓapariyantikaÑ neyyan”ti3
vacanato avisayo nÈma natthi. Iti imesu tÊsu khettesu tisso sa~gÊtiyo ÈruÄhe
tepiÔake Buddhavacane “ÔhapetvÈ imaÑ cakkavÈÄaÑ aÒÒasmiÑ cakkavÈÄe
BuddhÈ uppajjantÊ”ti suttaÑ natthi, na uppajjantÊti pana atthi.
______________________________________________________________
1. Khu 4. 311 piÔÔhe BuddhavaÑse.
3. Khu 7. 139; Khu 8. 175; Khu 9. 376 piÔÔhesu.
2. DÊ 3. 159 piÔÔhe.
160
KhuddakanikÈya
ApubbaÑ acarimanti apure apacchÈ ekato na uppajjanti, pure vÈ pacchÈ
vÈ uppajjantÊti vuttaÑ hoti. Tattha gabbhokkantito pubbe pureti veditabbaÑ.
Tato paÔÔhÈya hi dasasahassicakkavÈÄakampanena khettapariggaho kato
nÈma hoti, aÒÒassa Buddhassa uppatti natthi. DhÈtuparinibbÈnato paraÑ
pana pacchÈ, tato heÔÔhÈpi aÒÒassa Buddhassa uppatti natthi, uddhaÑ na
vÈritÈ.
KasmÈ pana apubbaÑ acarimaÑ na uppajjantÊti? AnacchariyattÈ.
AcchariyamanussÈ hi BuddhÈ Bhagavanto. YathÈha “ekapuggalo bhikkhave
loke uppajjamÈno uppajjati acchariyamanusso”ti1 Èdi. Yadi ca aneke
BuddhÈ ekato uppajjeyyuÑ, anacchariyÈ bhaveyyuÑ. DesanÈya ca
visesÈbhÈvato. YaÒhi satipaÔÔhÈnÈdibhedaÑ dhammaÑ eko deseti, aÒÒenapi
so eva desetabbo siyÈ, vivÈdabhÈvato ca. Bah|su hi Buddhesu ekato
uppannesu bah|naÑ ÈcariyÈnaÑ antevÈsikÈ viya “amhÈkaÑ Buddho
pÈsÈdiko”ti-ÈdinÈ tesaÑ sÈvakÈ vivadeyyuÑ. KiÑ vÈ etena
kÈraÓagavesanena, dhammatÈvesÈ yaÑ ekissÈ lokadhÈtuyÈ dve TathÈgatÈ
ekato na uppajjantÊti2.
YathÈ nimbabÊjakosÈtakibÊjÈdÊni madhuraÑ phalaÑ na nibbattenti,
asÈtaÑ amadhurameva phalaÑ nibbattenti, evaÑ kÈyaduccaritÈdÊni
madhuravipÈkaÑ na nibbattenti amadhurameva nibbattenti. YathÈ ca
ucchubÊjasÈlibÊjÈdÊni madhuraÑ sÈdurasameva phalaÑ nibbattenti na asÈtaÑ
kaÔukaÑ. EvaÑ kÈyasucaritÈdÊni madhurameva vipÈkaÑ nibbattenti na
amadhuraÑ. Vuttampi cetaÑ–
“YÈdisaÑ vapate bÊjaÑ, tÈdisaÑ harate phalaÑ.
KalyÈÓakÈrÊ kalyÈÓaÑ, pÈpakÈrÊ ca pÈpakan”ti3.
TasmÈ “tiÓÓaÑ duccaritÈnan”ti-Èdi vuttaÑ.
AÒÒataro samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈti yo koci pabbajjÈmattena samaÓo
vÈ jÈtimattena brÈhmaÓo vÈ. PÈpiccho sambhÈvanÈdhippÈyena vimhÈpanato
kuhako. PaccayasannissitÈya payuttavÈcÈya vasena lapako.
PaccayanibbattakanimittÈvacarato4 nemittako. KuhanalapananemittakattaÑ
pubba~gamaÑ katvÈti kuhanÈdibhÈvameva purakkhatvÈ
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 22 piÔÔhe.
3. SaÑ 1. 229; Khu 10. 159 piÔÔhesu.
2. Khu 11. 231 piÔÔhÈdÊsupi passitabbaÑ.
4. NimittacaraÓato (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
161
santindriyo santamÈnaso viya caranto. PaÒca nÊvaraÓeti kÈmacchandÈdike
paÒca nÊvaraÓe. AppahÈya asamucchinditvÈ, cetaso upakkileseti nÊvaraÓe.
NÊvaraÓÈ hi cittaÑ upakkilesenti kiliÔÔhaÑ karonti vibÈdhenti upatÈpenti ca.
TasmÈ “cetaso upakkilesÈ”ti vuccanti. PaÒÒÈya dubbalÊkaraÓeti nÊvaraÓe.
NÊvaraÓÈ hi uppajjamÈnÈ anuppannÈya paÒÒÈya upajjituÑ na denti. TasmÈ
“paÒÒÈya dubbalÊkaraÓÈ”ti vuccanti. AnupaÔÔhitassatÊti cat|su satipaÔÔhÈnesu
na upaÔÔhitassati. AbhÈvayitvÈti avaÉÉhayitvÈ. AnuttaraÑ
sammÈsambodhinti arahattapadaÔÔhÈnaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ.
PacchimavÈre aÒÒataro samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈti sabbaÒÒubodhisattaÑ
sandhÈya vadati. Tattha sabbadosÈpagatoti sabbehi
pÈramitÈpaÔipakkhabh|tehi dosehi apagato. Etena parip|ritapÈramibhÈvaÑ1
dasseti. SatipaÔÔhÈnÈni vipassanÈ, bojjha~go maggo, anuttarÈ
sammÈsambodhi arahattaÑ. SatipaÔÔhÈnÈni vÈ vipassanÈ, bojjha~gÈ missakÈ,
sammÈsambodhi arahattameva. SesaÑ anantaravÈre vuttapaÔipakkhato
veditabbaÑ. YaÑ ettha ÒÈÓanti yaÑ etasmiÑ yathÈvutte ÔhÈne ca ÔhÈnaÑ,
aÔÔhÈne ca aÔÔhÈnanti pavattaÑ ÒÈÓaÑ. Hetusoti tassa ÔhÈnassa aÔÔhÈnassa ca
hetuto. ®hÈnasoti ta~khaÓe eva ÈvajjanasamanantaraÑ. Anodhisoti odhiabhÈvena, kiÒci anavasesetvÈti attho.
Iti ÔhÈnÈÔÔhÈnagatÈti-ÈdÊsu evaÑ ÔhÈnÈÔÔhÈnabhÈvaÑ gatÈ. Sabbeti
khayavayavirajjananirujjhanasabhÈvÈ sa~khatadhammÈ, te eva ca
sattapaÒÒattiyÈ upÈdÈnabh|tÈ keci sagg|pagÈ ye dhammacÈrino, keci
apÈy|pagÈ ye adhammacÈrino, keci nibbÈn|pagÈ ye kammakkhayakaraÑ
ariyamaggaÑ paÔipannÈ.
58. IdÈni yathÈvuttamatthaÑ vivaranto”sabbe sattÈ marissantÊ”ti
gÈthÈdvayamÈha. Tassa atthaÑ “sabbe sattÈti ariyÈ ca anariyÈ cÈ”ti-ÈdinÈ
sayameva niddisati. Tattha jÊvitapariyanto maraÓapariyantoti jÊvitassa
pariyanto nÈma maraÓasa~khÈto anto. YathÈkammaÑ gamissantÊti ettha
yadetaÑ sattÈnaÑ yathÈkammaÑ gamanaÑ, ayaÑ kammassakatÈti
______________________________________________________________
1. Etena p|ritapÈramitÈbhÈvaÑ (Ka)
162
KhuddakanikÈya
attho. KammÈnaÑ phaladassÈvitÈ ca avippavÈso cÈti
“puÒÒapÈpaphal|pagÈ”ti iminÈ vacanena kammÈnaÑ phalassa
paccakkhakÈritÈ, kat|pacitÈnaÑ kammÈnaÑ attano phalassa appadÈnÈbhÈvo
ca dassitoti attho.
Kammameva kammantaÑ, pÈpaÑ kammantaÑ etesanti pÈpakammantÈ,
tassa atthaÑ dassetuÑ “apuÒÒasa~khÈrÈ”ti vuttaÑ. ApuÒÒo sa~khÈro
etesanti apuÒÒasa~khÈrÈ. PÈpakammantÈti vÈ nissakkavacanaÑ,
pÈpakammantahet|ti attho. TathÈ puÒÒasa~khÈrÈti-ÈdÊsupi. Puna “nirayaÑ
pÈpakammantÈ”ti-ÈdinÈ antadvayena saddhiÑ majjhimapaÔipadaÑ dasseti.
TathÈ “ayaÑ saÑkileso”ti-ÈdinÈ vaÔÔavivaÔÔavasena
ÈdÊnavassÈdanissaraÓavasena hetuphalavasena ca gÈthÈyaÑ tayo
atthavikappÈ dassitÈ. Puna “nirayaÑ pÈpakammantÈti ayaÑ saÑkileso”tiÈdinÈ vodÈnavasena gÈthÈya atthaÑ dasseti.
59. Tena tenÈti tena tena ajjhositavatthunÈ r|pabhava-ar|pabhavÈdinÈ.
ChattiÑsÈti kÈmataÓhÈ tÈva r|pÈdivisayabhedena cha, tathÈ bhavataÓhÈ
vibhavataÓhÈ cÈti aÔÔhÈrasa. TÈ eva ajjhattikesu r|pÈdÊsu aÔÔhÈrasa, bÈhiresu
r|pÈdÊsu aÔÔhÈrasÈti evaÑ chattiÑsa. Yena yenÈti “subhaÑ sukhan”ti-ÈdinÈ.
VodÈnaÑ tividhaÑ khandhattayavasenÈti taÑ dassetuÑ
“taÓhÈsaÑkileso”ti-Èdi vuttaÑ. Puna “sabbe sattÈ marissantÊ”ti-Èdi
paÔipadÈvibhÈgena gÈthÈnamatthaÑ dassetuÑ vuttaÑ. Tattha tattha gÈminÊti
tattha tattheva nibbÈne gÈminÊ, nibbÈnassa gamanasÊlÈti attho.
Puna tatthatatthagÈminÊsabbatthagÈminÊnaÑ paÔipadÈnaÑ vibhÈgaÑ
dassetuÑ “tayo rÈsÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Yanti yaÑ nirayÈdi. TaÑ taÑ ÔhÈnaÑ
yathÈrahaÑ gametÊti sabbatthagÈminÊ. PaÔipadÈsa~khÈte apuÒÒakamme
puÒÒakamme ca kammakkhayakaraÓakamme ca vibhÈgaso Bhagavato
pavattanaÒÈÓaÑ. IdaÑ sabbatthagÈminÊ paÔipadÈÒÈÓaÑ nÈma
TathÈgatabalaÑ. IminÈ hi ÒÈÓena BhagavÈ sabbampi paÔipadaÑ
yathÈbh|taÑ pajÈnÈti.
KathaÑ? SakalagÈmavÈsikesupi ekaÑ s|karaÑ vÈ migaÑ vÈ mÈrentesu
sabbesaÑ cetanÈ parassa jÊvitindriyÈrammaÓÈva hoti, taÑ pana kammaÑ
tesaÑ Èy|hanakkhaÓeyeva nÈnÈ hoti. Tesu hi eko Èdarena karoti, eko
“tvampi karohÊ”ti parehi nippÊÄito
Netti-aÔÔhakathÈ
163
karoti, eko samÈnacchando viya hutvÈ appaÔibÈhamÈno vicarati. Tesu eko
teneva kammena niraye nibbattati, eko tiracchÈnayoniyaÑ, eko pettivisaye,
taÑ TathÈgato Èy|hanakkhaÓe eva “iminÈ nÊhÈrena Èy|hitattÈ esa niraye
nibbattissati, esa tiracchÈnayoniyaÑ, esa pettivisaye”ti jÈnÈti. Niraye
nibbattanakampi “esa aÔÔhasu mahÈnirayesu nibbattissati, esa soÄasasu
ussades|”ti jÈnÈti. TiracchÈnayoniyaÑ nibbattanakampi “esa apÈdako
bhavissati, esa dvipÈdako, esa catuppÈdako, esa bahuppÈdako”ti jÈnÈti.
Pettivisaye nibbattanakampi “esa nijjhÈmataÓhiko bhavissati, esa
khuppipÈsiko. esa paradatt|pajÊvÊ”ti jÈnÈti.
“Tesu ca kammesu idaÑ kammaÑ paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhissati, idaÑ
nÈkaÉÉhissati dubbalaÑ dinnÈya paÔisandhiyÈ upadhivepakkamattaÑ
bhavissatÊ”ti jÈnÈti. TathÈ sakalagÈmavÈsikesu ekato dÈnaÑ dadamÈnesu
sabbesampi cetanÈ deyyadhammÈrammaÓÈva hoti, taÑ pana kammaÑ tesaÑ
Èy|hanakkhaÓe eva nÈnaÑ hoti. Tesu hi keci devaloke nibbattani, keci
manussaloke, taÑ TathÈgato Èy|hanakkhaÓe eva “iminÈ nÊhÈrena Èy|hitattÈ
esa manussaloke nibbattissati, esa devaloke”ti jÈnÈti. Tatthapi “esa
ParanimmitavasavattÊsu nibbattissati, esa bhummadevesu nibbattissati, esa
jeÔÔhakadevarÈjÈ hutvÈ, esa tassa dutiyaÑ tatiyaÑ vÈ ÔhÈnantaraÑ karonto
paricÈrako hutvÈ nibbattissatÊ”ti jÈnÈti.
“Tesu ca kammesu idaÑ paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhituÑ sakkhissati, idaÑ na
sakkhissati1 dubbalaÑ dinnÈya paÔisandhiyÈ upadhivepakkamattaÑ
bhavissatÊ”ti jÈnÈti. TathÈ “vipassanaÑ paÔÔhapentesu ca esa iminÈ nÊhÈrena
vipassanÈya ÈraddhattÈ arahÈ bhavissati, esa anÈgÈmÊ, esa sakadÈgÈmÊ, esa
sotÈpanno, ekabÊjÊ kolaÑkolo sattakkhattuparamo, esa maggaÑ pattuÑ na
sakkhissati lakkhaÓÈrammaÓikavipassanÈyameva Ôhassati, esa
paccayapariggahe, esa nÈmar|papariggahe, ar|papariggahe ca Ôhassati, esa
mahÈbh|tamattameva vavatthapessati, esa kiÒci sallakkhetuÑ na
sakkhissatÊ”ti jÈnÈti. “KasiÓaparikammaÑ karontesupi esa parikammamatte
eva Ôhassati, esa nimittaÑ uppÈdetuÑ sakkhissati, na appanaÑ. Esa
appanampi uppÈdessati,
______________________________________________________________
1. IdaÑ paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhituÑ na sakkhissati (SÊ)
164
KhuddakanikÈya
esa jhÈnaÑ adhigamissati, na uparivisesaÑ. Esa uparivisesampi
adhigamissatÊ”ti jÈnÈti.
AnekadhÈt|ti anekÈ cakkhÈdayo pathavÈdayo ca dhÈtuyo etassÈti
anekadhÈtu, bahudhÈt|ti attho. Lokoti khandhÈyatanÈdiloko. CakkhudhÈt|tiÈdi yÈhi dhÈt|hi “anekadhÈt|”ti loko vutto, tÈsaÑ sar|pato dassanaÑ. Tattha
sabhÈvaÔÔhena nissattaÔÔhena ca dhÈtu. Cakkhu eva dhÈtu cakkhudhÈtu.
Sesapadesupi eseva nayo. KÈmadhÈt|ti ettha dve kÈmÈ kilesakÈmo ca
vatthukÈmo ca. KilesakÈmapakkhe kÈmapaÔisaÑyutto dhÈtu kÈmadhÈtu,
kÈmavitakkassetaÑ nÈmaÑ. VatthukÈmapakkhe pana kÈmÈvacaradhammÈ
kÈmo uttarapadalopena, kÈmo ca so dhÈtu cÈti kÈmadhÈtu.
ByÈpÈdapaÔisaÑyutto dhÈtu byÈpÈdadhÈtu, byÈpÈdavitakkassetaÑ nÈmaÑ.
ByÈpÈdova dhÈtu byÈpÈdadhÈtu, dasa-ÈghÈtavatthuvisayassa paÔighassetaÑ
nÈmaÑ. VihiÑsÈpaÔisaÑyutto dhÈtu vihiÑsÈdhÈtu, vihiÑsÈvitakko. VihiÑsÈ
eva vÈ dhÈtu vihiÑsÈdhÈtu, parasattavihesanassetaÑ nÈmaÑ. NekkhammaabyÈpÈda-avihiÑsÈdhÈtuyo nekkhammavitakkÈdayo sabbakusaladhammÈ
mettÈkaruÓÈ cÈti veditabbaÑ. R|padhÈt|ti r|pabhavo, sabbe vÈ
r|padhammÈ. Ar|padhÈt|ti ar|pabhavo, ar|padhammÈ vÈ. NirodhadhÈt|ti
nirodhataÓhÈ. Sa~khÈradhÈt|ti sabbe sa~khatadhammÈ. SesaÑ suviÒÒeyyaÑ.
AÒÒamaÒÒavilakkhaÓattÈ nÈnappakÈrÈ dhÈtuyo etasminti nÈnÈdhÈtu,
loko. TenevÈha “aÒÒÈ cakkhudhÈtu yÈva aÒÒÈ nibbÈnadhÈt|”ti, yathÈ ca
idaÑ ÒÈÓaÑ cakkhudhÈtu-Èdibhedena upÈdinnakasa~khÈralokassa vasena
anekadhÈtunÈnÈdhÈtulokaÑ pajÈnÈti, evaÑ anupÈdinnakasa~khÈralokassapi
vasena taÑ pajÈnÈti. PaccekabuddhÈ hi dve ca aggasÈvakÈ
upÈdinnakasa~khÈralokasseva nÈnattaÑ jÈnanti, tampi ekadeseneva, na
nippadesato. AnupÈdinnakasa~khÈralokassa pana nÈnattaÑ na jÈnanti.
BhagavÈ pana “imÈya nÈma dhÈtuyÈ ussannÈya imassa rukkhassa khandho
seto hoti, imassa kÈÄo, imassa maÔÔho, imassa pharuso, imassa bahalo,
imassa tanuttaco. ImÈya nÈma dhÈtuyÈ ussannÈya imassa rukkhassa pattaÑ
vaÓÓasaÓÔhÈnÈdivasena evar|paÑ nÈma hoti, imÈya nÈma dhÈtuyÈ
ussannattÈ imassa rukkhassa pupphaÑ nÊlaÑ hoti pÊtakaÑ lohitakaÑ
Netti-aÔÔhakathÈ
165
odÈtaÑ sugandhaÑ duggandhaÑ, imÈya nÈma dhÈtuyÈ ussannÈya phalaÑ
khuddakaÑ mahantaÑ dÊghaÑ vaÔÔaÑ susaÓÔhÈnaÑ dussaÓÔhÈnaÑ maÔÔhaÑ
pharusaÑ sugandhaÑ duggandhaÑ tittaÑ madhuraÑ kaÔukaÑ ambilaÑ
kasÈvaÑ hoti, imÈya nÈma dhÈtuyÈ ussannÈya imassa rukkhassa kaÓÔako
tikhiÓo hoti, atikhiÓo ujuko kuÔilo kaÓho nÊlo odÈto hotÊ”ti evaÑ
anupÈdinnasa~khÈralokassÈpi vasena anekadhÈtunÈnÈdhÈtubhÈvaÑ jÈnÈti.
SabbaÒÒubuddhÈnaÑ eva hi etaÑ balaÑ, na aÒÒesaÑ.
60. YaÑ yadeva dhÈtunti yaÑ kiÒci hÊnÈdisabhÈvaÑ. YasmÈ adhimutti
nÈma ajjhÈsayadhÈtu, tasmÈ adhimuccanaÑ ajjhÈsayassa hÊnÈdisabhÈvena
pavattanaÑ. TaÑ pana tassa taÑ taÑ adhiÔÔhahanaÑ abhinivisanaÒca hotÊti
Èha “adhimuccanti, taÑ tadeva adhiÔÔhahanti abhinivisantÊ”ti.
Adhimuccanassa visayaÑ vibhÈgena dassetuÑ “keci r|pÈdhimuttÈ”ti-Èdi
vuttaÑ. TaÑ suviÒÒeyyameva. NÈnÈdhimuttikatÈÒÈÓanti hÊnÈdivasena
nÈnÈdhimuttikatÈya ÒÈÓaÑ.
Te yathÈdhimuttÈ ca bhavantÊti te hÊnÈdhimuttikÈ paÓÊtÈdhimuttikÈ sattÈ
yathÈ yathÈ adhimuttÈ honti. TaÑ taÑ kammasamÈdÈnaÑ samÈdiyantÊti
adhimutti-anur|paÑ taÑ taÑ attanÈ samÈdiyitabbaÑ kattabbaÑ kammaÑ
karonti, tÈni kammasamÈdÈnÈni samuÔÔhÈnavasena vibhajanto “te
chabbidhaÑ kamman”ti-ÈdimÈha. Tattha keci lobhavasena kammaÑ
samÈdiyantÊti sambandhitabbaÑ. Esa nayo sesesupi. TaÑ vibhajjamÈnanti
taÑ samuÔÔhÈnavasena chabbidhaÑ puna pavattinivattivasena
vibhajjamÈnaÑ duvidhaÑ.
YaÑ lobhavasena dosavasena mohavasena ca kammaÑ karotÊti dasaakusalakammapathakammaÑ sandhÈya vadati. TaÒhi saÑkiliÔÔhatÈya
kÈÄakanti kaÓhaÑ. ApÈyesu nibbattÈpanato kÈÄakavipÈkanti kaÓhavipÈkaÑ.
YaÑ saddhÈvasena kammaÑ karotÊti dasakusalakammapathakammaÑ.
TaÒhi asaÑkiliÔÔhattÈ paÓÉaranti sukkaÑ. Sagge nibbattÈpanato
paÓÉaravipÈkattÈ sukkavipÈkaÑ. YaÑ lobhavasena dosavasena mohavasena
saddhÈvasena ca kammaÑ karoti, idaÑ kaÓhasukkanti vomissakakammaÑ.
KaÓhasukkavipÈkanti sukhadukkhavipÈkaÑ. MissakakammaÒhi katvÈ
akusalavalena tiracchÈnayoniyaÑ ma~galahatthibhÈvaÑ upapanno kusalena
pavatte sukhaÑ anubhavati, kusalena
166
KhuddakanikÈya
rÈjakule nibbattopi akusalena dukkhaÑ vedayati. YaÑ vÊriyavasena
paÒÒÈvasena ca kammaÑ karoti, idaÑ kammaÑ akaÓhaÑ asukkaÑ akaÓhaasukkavipÈkanti kammakkhayakarÈ catumaggacetanÈ. TaÒhi yadi kaÓhaÑ
bhaveyya, kaÓhavipÈkaÑ dadeyya. Yadi sukkaÑ bhaveyya, sukkaupapattipariyÈpannaÑ vipÈkaÑ dadeyya. UbhayavipÈkassa pana appadÈnato
akaÓha-asukkavipÈkanti ayamettha attho.
KammasamÈdÈne paÔhamaÑ acelakapaÔipadÈ kÈmesu pÈtabyatÈ,
dutiyaÑ tibbakilesassa assumukhassÈpi rudato
parisuddhabrahmacariyacaraÓaÑ, tatiyaÑ kÈmesu apÈtabyatÈ
acelakapaÔipadÈ, catutthaÑ paccaye alabhamÈnassÈpi
jhÈnavipassanÈsukhasama~gino sÈsanabrahmacariyacaraÓaÑ. YaÑ evaÑ
jÈtiyaÑ kammasamÈdÈnanti yaÑ aÒÒampi evaÑpakÈraÑ kammaÑ. IminÈ
puggalenÈti-Èdi tasmiÑ kammavipÈke Bhagavato ÒÈÓassa
pavattanÈkÈradassanaÑ. Tattha upacitanti yathÈ kataÑ kammaÑ
phaladÈnasamatthaÑ hoti, tathÈ kataÑ upacitaÑ. Avipakkanti na
vipakkavipÈkaÑ. VipÈkÈya paccupaÔÔhitanti vipÈkadÈnÈya katokÈsaÑ. Na ca
bhabbo abhinibbidhÈ gantunti kilesÈbhisa~khÈrÈnaÑ abhinibbijjhanato
abhinibbidhÈsa~khÈtaÑ ariyamaggaÑ adhigantuÑ na ca bhabbo. TaÑ
BhagavÈ na ovadatÊti taÑ vipÈkÈvaraÓena nivutaÑ puggalaÑ BhagavÈ
saccapaÔivedhaÑ purakkhatvÈ na ovadati, vÈsanatthaÑ pana tÈdisÈnampi
dhammaÑ deseti eva, AjÈtasattu-ÈdÊnaÑ viya.
Upacitanti kÈtuÑ ÈraddhaÑ. TenevÈha “na ca tÈva pÈrip|riÑ gatan”ti.
Tena micchattaniyÈmassa asamatthataÑ dasseti. PurÈ pÈrip|riÑ gacchatÊti
pÈrip|rÊ. PhalanipphÈdanasamatthataÑ gacchati purÈ adhigaccheyya,
micchattaniyatatÈya sajjukaÑ phaladhammassa abhÈjanabhÈvaÑ nibbattayati
purÈ. TenevÈha “purÈ veneyyattaÑ samatikkamatÊ”ti. “PurÈ aniyataÑ
samatikkamatÊ”tipi pÈÔho, so evattho. Asamatteti kamme asampuÓÓe, te
asampuÓÓe vÈ.
61. EvaÑ kilesantarÈyamissakaÑ kammantarÈyaÑ dassetvÈ idÈni
amissakaÑ kammantarÈyaÑ dassetuÑ “imassa ca puggalassÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
TaÑ vuttanayameva.
Sabbesanti imasmiÑ balaniddese vuttÈnaÑ sabbesaÑ kammÈnaÑ.
MudumajjhÈdhimattatÈti mudumajjhatibbabhÈvo. KammÈnaÒhi muduÈdibhÈvena taÑvipÈkÈnaÑ
Netti-aÔÔhakathÈ
167
mudumajjhatikkhabhÈvo viÒÒÈyatÊti adhippÈyo. DiÔÔhadhammavedanÊyantiÈdÊsu diÔÔhadhamme imasmiÑ attabhÈve veditabbaÑ phalaÑ
diÔÔhadhammavedanÊyaÑ. Upapajje1 anantare attabhÈve veditabbaÑ phalaÑ
upapajjavedanÊyaÑ. AparasmiÑ attabhÈve ito aÒÒasmiÑ yasmiÑ kasmiÒci
attabhÈve veditabbaÑ phalaÑ aparÈpariyavedanÊyaÑ. EkajavanavÈrasmiÒhi
sattasu cetanÈsu paÔhamacetanÈ diÔÔhadhammavedanÊyaÑ nÈma.
PariyosÈnacetanÈ upapajjavedanÊyaÑ nÈma. Majjhe paÒca cetanÈ
aparÈpariyavedanÊyaÑ nÈma. VipÈkavemattatÈÒÈÓanti vipÈkavemattatÈya
vipÈkavisese ÒÈÓaÑ. Imassa pana kammavipÈkassa gatisampatti gativipatti
upadhisampatti upadhivipatti kÈlasampatti kÈlavipatti payogasampatti
payogavipattiyo kÈraÓaÑ. So ca nesaÑ kÈraÓabhÈvo “atthekaccÈni pÈpakÈni
kammasamÈdÈnÈni gatisampattipaÔibÈÄhÈni na vipaccantÊ”ti-ÈdipÈÄivasena2
veditabbo.
62. Anantarabalaniddese vuttakammasamÈdÈnapadeneva jhÈnÈdÊni
sa~gahetvÈ dassetuÑ “tathÈ samÈdinnÈnaÑ kammÈnan”ti-Èdi vuttaÑ.
SekkhaputhujjanasantÈnesu pavattÈni jhÈnÈdÊni kammaÑ honti. Tattha tathÈ
samÈdinnÈnanti “sukkaÑ sukkavipÈkaÑ paccuppannasukhaÑ, ÈyatiÑ
sukhavipÈkan”ti evamÈdippakÈrehi samÈdinnesu kammesu. SaÑkilesoti
paÔipakkhadhammavasena kiliÔÔhabhÈvo. VodÈnaÑ paÔipakkhadhammehi
visujjhanaÑ. VuÔÔhÈnaÑ paguÓavodÈnaÑ bhava~gavuÔÔhÈnaÒca. EvaÑ
saÑkilissatÊti-ÈdÊsu ayamevattho–iminÈ ÈkÈrena jhÈnÈdi saÑkilissati
vodÈyati vuÔÔhahatÊti jÈnanaÒÈÓaÑ Bhagavato anÈvaraÓaÒÈÓaÑ, na tassa
ÈvaraÓaÑ atthÊti.
Kati jhÈnÈnÊti-Èdi jhÈnÈdayo vibhÈgena dassetuÑ ÈraddhaÑ. CattÈri
jhÈnÈnÊti catukkanayavasena r|pÈvacarajjhÈnÈni sandhÈyÈha. EkÈdasÈti
“r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdinÈ3 aÔÔhannaÑ tiÓÓaÒca suÒÒatavimokkhÈdÊnaÑ
vasena vuttaÑ. AÔÔhÈti tesu ÔhapetvÈ lokuttare vimokkhe aÔÔha. SattÈti tesu
eva nirodhasamÈpattiÑ ÔhapetvÈ satta. Tayoti suttantapariyÈyena
suÒÒatavimokkhÈdayo tayo. Dveti abhidhammapariyÈyena
animittavimokkhassÈsambhavato avasesÈ dve. Ettha ca paÔipÈÔiyÈ satta
appitappitakkhaÓe vikkhambhanavasena paccanÊkadhammehi
______________________________________________________________
1. Upapajja (SÊ, Ka) Ma 3. 257; AÑ 2. 363 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
2. Abhi 2. 351 piÔÔhe.
3. DÊ 2. 60, 94; DÊ 3. 217, 251; Ma 2. 205; Ma 3. 264 piÔÔhÈdÊsu.
168
KhuddakanikÈya
vimuccanato, ÈrammaÓe adhimuccanato ca vimokkhÈ. NirodhasamÈpatti
pana sabbaso saÒÒÈvedayitehi vimuttattÈ apagamavimokkho nÈma.
LokuttarÈ ca taÑtaÑmaggavajjhakilesehi samucchedavasena vimuttattÈ
vimokkhoti ayaÑ viseso veditabbo.
SamÈdhÊsu catukkanayapaÒcakanayesu paÔhamajjhÈnasamÈdhi savitakko
savicÈro samÈdhi nÈma. PaÒcakanaye dutiyajjhÈnasamÈdhi avitakko
vicÈramatto samÈdhi nÈma. Catukkanaye paÒcakanayepi sesajhÈnesu
samÈdhi avitakko avicÈro samÈdhi nÈma.
SamÈpattÊsu paÔipÈÔiyÈ aÔÔhannaÑ samÈpattÊnaÑ “samÈdhÊ”tipi nÈmaÑ
“samÈpattÊ”tipi. KasmÈ? CittekaggatÈsabbhÈvato. NirodhasamÈpattiyÈ
tadabhÈvato na “samÈdhÊ”ti nÈmaÑ. SaÒÒÈsamÈpatti-Èdi heÔÔhÈ vuttameva.
HÈnabhÈgiyo samÈdhÊti appaguÓehi paÔhamajjhÈnÈdÊhi vuÔÔhitassa
saÒÒÈmanasikÈrÈnaÑ kÈmÈdi-anupakkhandanaÑ
paÔhamajjhÈnÈdisamÈdhissa hÈnabhÈgiyatÈ. “PaÔhamajjhÈnassa
kÈmarÈgabyÈpÈdÈ saÑkileso”ti vuttattÈ dutiyajjhÈnÈdivasena yojetabbaÑ.
KukkuÔaÑ vuccati ajaÒÒÈjigucchanamukhena tapparamatÈ. KukkuÔajhÈyÊti
puggalÈdhiÔÔhÈnena jhÈnÈni vuttÈni, dve paÔhamadutiyajhÈnÈnÊti vuttaÑ hoti.
Yo paÔhamaÑ dutiyaÑ vÈ jhÈnaÑ nibbattetvÈ “alamettÈvatÈ”ti sa~kocaÑ
Èpajjati, uttari na vÈyamati, tassa tÈni jhÈnÈni cattÈripi “kukkuÔajhÈnÈnÊ”ti
vuccanti, taÑsama~gino ca kukkuÔajhÈyÊ. Tesu purimÈni dve
ÈsannabalavapaccatthikattÈ visesabhÈgiyatÈbhÈvato ca saÑkilesabhÈvena
vuttÈni. ItarÈni pana visesabhÈgiyatÈbhÈvepi mandapaccatthikattÈ
vodÈnabhÈvena vuttÈnÊti daÔÔhabbaÑ.
VisesabhÈgiyo samÈdhÊti paguÓehi paÔhamajjhÈnÈdÊhi vuÔÔhitassa
saÒÒÈmanasikÈrÈnaÑ dutiyajjhÈnÈdipakkhandanaÑ, paguÓavodÈnaÑ
bhava~gavuÔÔhÈnaÒca “vuÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. HeÔÔhimaÑ heÔÔhimaÑ hi
paguÓajhÈnaÑ uparimassa uparimassa padaÔÔhÈnaÑ hoti. TasmÈ vodÈnampi
“vuÔÔhÈnan”ti vuttaÑ. Bhava~gavasena sabbajhÈnehi vuÔÔhÈnaÑ hotÊti
bhava~gaÒca vodÈnaÑ vuÔÔhÈnaÑ. YasmÈ pana vuÔÔhÈnavasibhÈvena
yathÈparicchinnakÈlaÑ samÈpattito vuÔÔhÈnaÑ hoti, tasmÈ
samÈpattivuÔÔhÈnakosallaÑ idha “vuÔÔhÈnan”ti vuttaÑ.
Netti-aÔÔhakathÈ
169
63. Tasseva samÈdhissÈti tassa anantarabalaniddese jhÈnÈdipariyÈyehi
vuttasamÈdhissa. ParivÈrÈti parikkhÈrÈ. IndriyÈnÊti saddhÈsatipaÒÒindriyÈni.
BalÈnÊti hirottappehi saddhiÑ tÈniyeva. VÊriyassa visuÑ gahaÓaÑ balÈnaÑ
bah|pakÈradassanatthaÑ. VÊriyupatthambhena hi saddhÈdayo paÔipakkhena
akampanÊyÈ honti. TenevÈha “vÊriyavasena balÈni bhavantÊ”ti. Tesanti
indriyÈnaÑ. MudumajjhÈdhimattatÈti avisadaÑ mudu. NÈtivisadaÑ
majjhaÑ. AtivisadaÑ adhimattaÑ balavaÑ “tikkhan”ti vuccati.
VeneyyÈnaÑ indriyÈnur|paÑ Bhagavato desanÈpavattÊti dassetuÑ
“tattha BhagavÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha saÑkhittavitthÈrenÈti saÑkhittassa
vitthÈrena. Atha vÈ saÑkhittenÈti uddiÔÔhamattena. SaÑkhittavitthÈrenÈti
uddesena niddesena ca. VitthÈrenÈti uddesa niddesapaÔiniddesehi.
Mudukanti lahukaÑ apÈyabhayavaÔÔabhayÈdÊhi santajjanavasena bhÈriyaÑ
akatvÈ. Mudutikkhanti nÈtitikkhaÑ. SaÑvegavatth|hi
saÑvegajananÈdivasena bhÈriyaÑ katvÈ. SamathaÑ upadisatÊti samathaÑ
adhikaÑ katvÈ upadisati, na tathÈ vipassananti adhippÈyo. Na hi kevalena
samathena saccappaÔivedho sambhavati. Samathavipassananti samadhuraÑ
samathavipassanaÑ. Vipassananti sÈtisayaÑ vipassanaÑ upadisati. YasmÈ
cettha tikkhindriyÈdayo ugghaÔitaÒÒu-Èdayova, tasmÈ “tikkhindriyassa
nissaraÓaÑ upadisatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha adhipaÒÒÈsikkhÈyÈti
adhipaÒÒÈsikkhaÑ.
YaÑ ettha ÒÈÓanti ettha indriyÈnaÑ mudumajjhÈdhimattatÈya yaÑ
ÒÈÓaÑ, idaÑ vuccati parasattÈnaÑ parapuggalÈnaÑ
indriyaparopariyattavemattatÈÒÈÓanti sambandhitabbaÑ. Tassa ÒÈÓassa
pavattanÈkÈraÑ dassetuÑ “ayaÑ imaÑ bh|min”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha ayaÑ
imaÑ bh|miÑ bhÈvanaÒca gatoti ayaÑ puggalo evamimaÑ
saÑkilesavÈsanaÑ vodÈnaÑ bhava~gaÒca gato gacchati gamissati ca,
kÈlavacanicchÈya abhÈvato, yathÈ duddhanti. ImÈya velÈya imasmiÑ
samaye imÈya mudumajjhatikkhabhedÈya anusÈsaniyÈ. EvaÑdhÈtukoti
hÊnÈdivasena evaÑajjhÈsayo evaÑadhimuttiko. AyaÑ cassa Èsayoti imassa
puggalassa ayaÑ sassatucchedappakÈro, yathÈbh|taÒÈÓanulomakhantippakÈro vÈ Èsayo. IdaÒhi catubbidhaÑ Èsayanti ettha sattÈ vasantÊti
Èsayoti vuccati. ImaÑ pana BhagavÈ sattÈnaÑ
170
KhuddakanikÈya
ÈsayaÑ jÈnanto tesaÑ diÔÔhigatÈnaÑ vipassanÈÒÈÓakammassakataÒÒÈÓÈnaÒca appavattikkhaÓepi jÈnÈti eva. Vuttampi cetaÑ “kÈmaÑ
sevanta ÒÒeva jÈnÈti ‘ayaÑ puggalo kÈmagaruko kÈmÈsayo
kÈmÈdhimutto’ti. KÈmaÑ sevantaÒÒeva jÈnÈti ‘ayaÑ puggalo
nekkhammagaruko nekkhammÈsayo nekkhammÈdhimutto’ti. NekkhammaÑ
sevantaÒÒeva jÈnÈti. ByÈpÈdaÑ. AbyÈpÈdaÑ. ThinamiddhaÑ. ŒlokasaÒÒaÑ
sevantaÒÒeva jÈnÈti ‘ayaÑ puggalo thinamiddhagaruko thinamiddhÈsayo
thinamiddhÈdhimutto’ti”1.
AyaÑ anusayoti ayaÑ imassa puggalassa kÈmarÈgÈdiko appahÊnoyeva
anusayitakileso. AppahÊnoyeva hi thÈmagato kileso anusayo. ParasattÈnanti
padhÈnasattÈnaÑ. ParapuggalÈnanti tato paresaÑ sattÈnaÑ, hÊnasattÈnanti
attho. Ekatthameva vÈ etaÑ padadvayaÑ veneyyavasena dvidhÈ vuttaÑ.
IndriyaparopariyattavemattatÈÒÈÓanti parabhÈvo ca aparabhÈvo ca
paropariyattaÑ akÈrassa2 okÈraÑ katvÈ, tassa vemattatÈ
paropariyattavemattatÈ. SaddhÈdÊnaÑ indriyÈnaÑ paropariyattavemattatÈya
ÒÈÓaÑ indriyaparopariyattavemattatÈÒÈÓanti padavibhÈgo veditabbo.
Tattha yanti yaÑ anekavihitassa pubbenivÈsassa anussaraÓavasena
Bhagavato ÒÈÓaÑ, idaÑ aÔÔhamaÑ TathÈgatabalanti sambandho.
Anekavihitanti anekavidhaÑ, anekehi vÈ pakÈrehi pavattitaÑ.
PubbenivÈsanti anussarituÑ icchitaÑ attano paresaÒca samanantarÈtÊtaÑ
bhavaÑ ÈdiÑ katvÈ tatthÈ tattha nivutthasantÈnaÑ. AnussaratÊti “ekampi
jÈtiÑ dvepi jÈtiyo”ti evaÑ jÈtipaÔipÈÔiyÈ anugantvÈ sarati, anudeva vÈ sarati,
citte abhininnÈmitamatte eva saratÊti attho. Bhagavato hi parikammakiccaÑ
natthi, Èvajjanamatteneva sarati. Seyyathidanti ÈraddhappakÈranidassanatthe
nipÈto. Ekampi jÈtinti ekampi paÔisandhim|laÑ vutipariyosÈnaÑ
ekabhavapariyÈpannaÑ khandhasantÈnaÑ. Esa nayo dvepi jÈtiyoti-ÈdÊsupi.
Anekepi saÑvaÔÔakappeti-ÈdÊsu pana parihÈyamÈno kappo
saÑvaÔÔakappo, vaÉÉhamÈno vivaÔÔakappoti veditabbo. Tattha saÑvaÔÔena
______________________________________________________________
1. Khu 9. 118 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.
2. ŒkÈrassa (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
171
saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ gahito taÑm|lattÈ, vivaÔÔena ca vivaÔÔaÔÔhÈyÊ. EvaÒhi sati
yÈni “cattÈrimÈni bhikkhave kappassa asa~khyeyyÈni. KatamÈni cattÈri?
SaÑvaÔÔo saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ vivaÔÔo vivaÔÔaÔÔhÈyÊ”ti1 vuttÈni, tÈni sabbÈni
pariggahitÈni honti. AmutrÈsinti-Èdi saraÓÈkÈradassanaÑ. Tattha amutrÈsinti
amumhi saÑvaÔÔakappe, amumhi bhave vÈ yoniyaÑ vÈ gatiyaÑ vÈ
viÒÒÈÓaÔÔhitiyaÑ vÈ sattÈvÈse vÈ sattanikÈye vÈ. EvaÑnÈmoti Tisso vÈ
Phusso vÈ. EvaÑgottoti Bhaggavo vÈ Gotamo vÈ. EvaÑvaÓÓoti odÈto vÈ
sÈmo vÈ. Eva mÈhÈroti sÈlimaÑsodanÈhÈro vÈ pavattaphalabhojano vÈ.
EvaÑ sukhadukkhappaÔisaÑvedÊti anekappakÈrena kÈyikacetasikÈnaÑ
sÈmisanirÈmisappabhedÈnaÑ vÈ sukhadukkhÈnaÑ paÔisaÑvedÊ.
EvamÈyupariyantoti evaÑ vassasataramÈyupariyanto vÈ caturÈsÊtikappasahassaparamÈyupariyanto vÈ. So tato cuto amutra udapÈdinti so tato
bhavato, sattanikÈyato vÈ cuto puna amukasmiÑ nÈma sattanikÈye
udapÈdiÑ. Atha vÈ tatrÈpi bhave vÈ sattanikÈye vÈ ahosiÑ. EvaÑ nÈmotiÈdi vuttatthameva.
64. DibbenÈti-ÈdÊsu dibbasadisattÈ dibbaÑ. DevatÈnaÒhi
sucaritakammanibbattampi pittasemharuhirÈdÊhi apalibuddhaÑ
upakkilesavimuttattÈ d|repi ÈrammaÓaggahaÓasamatthaÑ dibbaÑ
pasÈdacakkhu hoti. Idampi vÊriyabhÈvanÈbalanibbattaÑ ÒÈÓacakkhu
tÈdisamevÈti dibbasadisattÈ dibbaÑ, dibbavihÈravasena vÈ paÔiladdhattÈ,
attanÈ ca dibbavihÈrasannissitattÈpi dibbaÑ, Èlokapariggahena
mahÈjutikattÈpi dibbaÑ, tirokuÔÔÈdigatar|padassanena mahÈgatikattÈpi
dibbaÑ. TaÑ sabbaÑ saddasatthÈnusÈrena veditabbaÑ. DassanaÔÔhena
cakkhu. CakkhukiccakaraÓena cakkhumivÈtipi cakkhu. Cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhaÑ. Yo hi cutimattameva passati, na
upapÈtaÑ, so ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo upapÈtamattameva passati na
cutiÑ, so navasattapÈtubhÈvadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo pana tadubhayaÑ passati,
so yasmÈ duvidhampi taÑ diÔÔhigataÑ ativattati. TasmÈssa taÑ dassanaÑ
diÔÔhivisuddhihetu hoti. TadubhayaÒca BhagavÈ passati. Tena vuttaÑ
“cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhan”ti.
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 460 piÔÔhe.
KhuddakanikÈya
172
EkÈdasa-upakkilesavirahato vÈ visuddhaÑ. YathÈha–
“So kho ahaÑ AnuruddhÈ ‘vicikicchÈ cittassa upakkileso’ti iti
viditvÈ vicikicchaÑ cittassa upakkilesaÑ pajahiÑ. ‘AmanasikÈro
cittassa upakkileso. ThinamiddhaÑ. ChambhitattaÑ. UppilaÑ1.
DuÔÔhullaÑ. AccÈraddhavÊriyaÑ. AtilÊnavÊriyaÑ. AbhijappÈ.
NÈnattasaÒÒÈ. AtinijjhÈyitattaÑ r|pÈnaÑ cittassa upakkileso’ti iti
viditvÈ atinijjhÈyitattaÑ r|pÈnaÑ cittassa upakkilesaÑ pajahin”ti2
evamÈdi.
TadevaÑ ekÈdasa-upakkilesavirahato vÈ visuddhaÑ. Manuss|pacÈraÑ
atikkamitvÈ r|padassanena atikkantamÈnusakaÑ, maÑsacakkhuÑ
atikkantattÈ vÈ atikkantamÈnusakaÑ. Tena dibbena cakkhunÈ visuddhena
atikkantamÈnusakena.
Satte passatÊti manusso manussaÑ maÑsacakkhunÈ viya satte passati
oloketi. VacamÈne upapajjamÈneti ettha cutikkhaÓe upapattikkhaÓe vÈ
dibbacakkhunÈpi daÔÔhuÑ na sakkÈ. Ye pana ÈsannacutikÈ idÈni cavissanti,
ye ca gahitapaÔisandhikÈ sampati nibbattÈ, te “cavamÈnÈ upapajjamÈnÈ”ti
adhippetÈ. Te evar|pe cavamÈne upapajjamÈne. HÊneti
mohanissandayuttattÈ hÊnajÈtikusalabhogÈdivasena hÊÄite paribh|te. PaÓÊteti
amohanissandayuttattÈ tabbiparÊte. SuvaÓÓeti adosanissandayuttattÈ
iÔÔhakantamanÈpavaÓÓayutte. DubbaÓÓeti dosanissandayuttattÈ
aniÔÔhÈkantÈmanÈpavaÓÓayutte abhir|pe vir|pe vÈti attho. Sugateti
sugatigate, ÈlobhanissandayuttattÈ vÈ aÉÉhe mahaddhane. Duggateti
duggatigate, lobhanissandayuttattÈ vÈ dalidde appannapÈnabhojane.
YathÈkamm|pageti yaÑ yaÑ kammaÑ upacitaÑ, tena tena upagate. Tattha
purimehi “cavamÈne”ti-ÈdÊhi dibbacakkhukiccaÑ vuttaÑ. IminÈ pana
padena yathÈkamm|pagaÒÈÓakiccaÑ. YathÈkamm|pagaÒÈÓaanÈgataÑsaÒÈÓÈni ca dibbacakkhupÈdakÈneva dibbacakkhunÈ saheva
ijjhanti.
KÈyaduccaritenÈti-ÈdÊsu duÔÔhu caritaÑ, duÔÔhaÑ vÈ caritaÑ
kilesap|tikattÈ duccaritaÑ. KÈyena duccaritaÑ, kÈyato vÈ pavattaÑ
duccaritaÑ kayaduccaritaÑ. EvaÑ vacÊmanoduccaritÈnipi daÔÔhabbÈni.
SamannÈgatÈti sama~gÊbh|tÈ.
______________________________________________________________
1. UbbilaÑ (SÊ)
2. Ma 3. 199 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
173
AriyÈnaÑ upavÈdakÈti BuddhÈdÊnaÑ ariyÈnaÑ, antamaso
gihisotÈpannÈnampi antimavatthunÈ vÈ guÓaparidhaÑsanena vÈ upavÈdakÈ
akkosakÈ garahakÈ. MicchÈdiÔÔhikÈti viparÊtadassanÈ.
MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈti
micchÈdiÔÔhihetubh|tasamÈdinnanÈnÈvidhakammÈ. Ye ca
micchÈdiÔÔhim|lakesu kÈyakammÈdÊsu aÒÒepi samÈdapenti. Tattha
vacÊmanoduccaritaggahaÓena ariy|pavÈdamicchÈdiÔÔhÊsu gahitÈsupi tesaÑ
puna vacanaÑ mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthaÑ. MahÈsÈvajjo hi ariy|pavÈdo
Ènantariyasadiso. YathÈha–
“SeyyathÈpi SÈriputta bhikkhu sÊlasampanno samÈdhisampanno
paÒÒÈsampanno diÔÔheva dhamme aÒÒaÑ Èrodheyya,
evaÑsampadamidaÑ SÈriputta vadÈmi taÑ vÈcaÑ appahÈya taÑ cittaÑ
appahÈya taÑ diÔÔhiÑ appaÔissajjitvÈ yathÈbhataÑ nikkhitto evaÑ
niraye”ti1.
MicchÈdiÔÔhito ca mahÈsÈvajjataraÑ nÈma aÒÒaÑ natthi. YathÈha–
“NÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi evaÑ
mahÈsÈvajjataraÑ, yathayidaÑ bhikkhave micchÈdiÔÔhi.
MicchÈdiÔÔhiparamÈni bhikkhave vajjÈnÊ”ti2.
KÈyassa bhedÈti upÈdinnakkhandhapariccÈgÈ. ParaÑ maraÓÈti
tadanantaraÑ abhinibbattakkhandhaggahaÓe. Atha vÈ kÈyassa bhedÈti
jÊvitindriyassa upacchedÈ. ParaÑ maraÓÈti cutito uddhaÑ. ApÈyanti-Èdi
sabbaÑ nirayavevacanaÑ. Nirayo hi saggamokkhahetubh|tÈ puÒÒasammatÈ
ayÈ apetattÈ, sukhÈnaÑ vÈ Èyassa abhÈvÈ apÈyo. Dukkhassa gati
paÔisaraÓanti duggati, dosabahulatÈya vÈ duÔÔhena kammunÈ nibbattÈ gati
duggati. VivasÈ nipatanti tattha dukkaÔakÈrinoti vinipÈto. Natthi ettha
assÈdasaÒÒito ayoti nirayo.
Atha vÈ apÈyaggahaÓena tiracchÈnayoniÑ dÊpeti, tiracchÈnayoni hi
apÈyo, sugatito apetattÈ. Na duggati, mahesakkhÈnaÑ nÈgarÈjÈdÊnaÑ
sambhavato. DuggatiggahaÓena pettivisayaÑ dÊpeti, so hi apÈyo ceva
duggati ca sugatito apetattÈ, dukkhassa ca gatibh|tattÈ. Na tu vinipÈto
asurasadisaÑ avinipatitattÈ.
______________________________________________________________
1. Ma 1. 102, 110 piÔÔhesu.
2. AÑ 1. 35 piÔÔhe.
174
KhuddakanikÈya
PetamahiddhikÈnaÒhi vimÈnÈnipi nibbattanti. VinipÈtaggahaÓena
asurakÈyaÑ dÊpeti, so hi yathÈvuttenatthena apÈyo ceva duggati ca
sukhasamussayehi vinipÈtattÈ vinipÈtoti vuccati. NirayaggahaÓena avÊci-ÈdianekappakÈraÑ nirayameva dÊpeti. UpapannÈti upagatÈ, tattha abhinibbattÈti
adhippÈyo. VuttavipariyÈyena sukkapakkho veditabbo.
AyaÑ pana viseso–ettha sugatiggahaÓena manussagatimpi sa~gaÓhÈti.
SaggaggahaÓena devagatiÑ eva. Tattha sundarÈ gatÊti sugati. R|pÈdÊhi
visayehi suÔÔhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaÔÔhena lokoti ayaÑ
vacanattho. AmukÈya kappakoÔiyaÑ upacitaÑ tenÈyaÑ etarahi, anÈgate vÈ
sagg|pago apÈy|pago cÈti aÔÔhamanavamabalaÒÈÓakiccaÑ ekajjhaÑ katvÈ
dassitaÑ. TathÈ kappasatasahassevÈti-ÈdÊsupi. TenevÈha “imÈni Bhagavato
dve ÒÈÓÈnÊ”ti.
NÊhato mÈro bodhim|leti nihato samucchinno kilesamÈro
Bodhirukkham|le. IdaÑ Bhagavato dasamaÑ balanti idaÑ kilesamÈrassa
hananaÑ samucchindanaÑ Bhagavato dasamaÑ balaÑ. TenevÈha
“sabbÈsavaparikkhayaÑ ÒÈÓan”ti. YasmÈ pana yadÈ arahattamaggena
savÈsanÈ sabbe ÈsavÈ khepitÈ, tadÈ BhagavatÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ adhigataÑ
nÈma, tasmÈ “yaÑ sabbaÒÒutÈ pattÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
AyaÑ tÈvettha ÈcariyÈnaÑ samÈnatthakathÈ. ParavÈdÊ panÈha
“dasabalaÒÈÓaÑ nÈma pÈÔi-ekkaÑ natthi, yasmÈ ‘sabbaÒÒutÈ pattÈ viditÈ
sabbadhammÈ’ti vuttaÑ, tasmÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓassevÈyaÑ pabhedo”ti, taÑ
na tathÈ daÔÔhabbaÑ. AÒÒameva hi dasabalaÒÈÓaÑ, aÒÒaÑ
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. DasabalaÒÈÓaÒhi sakasalakiccameva jÈnÈti,
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ tampi tato avasesampi jÈnÈti. DasabalaÒÈÓesu hi
paÔhamaÑ kÈraÓÈkÈraÓameva janÈti. DutiyaÑ kammaparicchedameva,
tatiyaÑ dhÈtunÈnattakÈraÓameva, catutthaÑ ajjhÈsayÈdhimuttimeva,
paÒcamaÑ kammavipÈkantarameva, chaÔÔhaÑ jhÈnÈdÊhi saddhiÑ tesaÑ
saÑkilesÈdimeva, sattamaÑ indriyÈnaÑ tikkhamudubhÈvameva, aÔÔhamaÑ
pubbenivutthakkhandhasantatimeva, navamaÑ sattÈnaÑ cut|papÈtameva,
dasamaÑ saccaparicchedameva. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pana etehi jÈnitabbaÒca
tato uttariÒca pajÈnÈti. EtesaÑ pana kiccaÑ sabbaÑ na
Netti-aÔÔhakathÈ
175
karoti. TaÒhi jhÈnaÑ hutvÈ appetuÑ na sakkoti, iddhi hutvÈ vikubbituÑ na
sakkoti, maggo hutvÈ kilese khepetuÑ na sakkoti.
Apica paravÈdÊ evaÑ pucchitabbo “dasabalaÒÈÓaÑ nÈmetaÑ
savitakkasavicÈraÑ avitakkavicÈramattaÑ avitakka-avicÈraÑ kÈmÈvacaraÑ
r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÑ lokiyaÑ lokuttaran”ti. JÈnanto “paÔipÈÔiyÈ satta
savitakkasavicÈrÈnÊ”ti vakkhati, tato parÈni dve avitakka-avicÈrÈnÊti,
ÈsavakkhayaÒÈÓaÑ siyÈ savitakkasavicÈraÑ, siyÈ avitakkavicÈramattaÑ,
siyÈ avitakka-avicÈranti. TathÈ paÔipÈÔiyÈ satta kÈmÈvacarÈni, tato dve
r|pÈvacarÈni, avasÈne ekaÑ lokuttaranti vakkhati. SabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ pana
savitakkasavicÈrameva kÈmÈvacarameva lokiyamevÈti niÔÔhamettha
gantabbaÑ.
VicayahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
3. YuttihÈrasampÈtavaÓÓanÈ
65. EvaÑ nÈnÈnayehi vicayahÈrasampÈtaÑ vitthÈretvÈ idÈni
yuttihÈrasampÈtÈdÊni dassetuÑ “tattha katamo yuttihÈrasampÈto”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. Tattha “tasmÈ rakkhitacittassÈ”ti gÈthÈya padattho vitthÈritoyeva.
Rakkhitacittassa sammÈsa~kappagocaro bhavissatÊti yujjatÊti
manacchaÔÔhÈni dvÈrÈni satikavÈÔena pidahitvÈ viharantassa
kÈmavitakkÈdÊnaÑ micchÈsa~kappÈnaÑ avasaro eva natthÊti
nekkhammavitakkÈdiko sammÈsa~kappo eva tassa gocaro pavattiÔÔhÈnaÑ
bhavissatÊti ayamattho yujjati. YuttiyÈ ghaÔeti saÑsandati sametÊti attho.
SammÈsa~kappagocaro sammÈdiÔÔhi bhavissatÊti vuttanayena
sammÈsa~kappagocaro puggalo aviparÊtameva vitakkato sammÈdiÔÔhi
bhavissati. SammÈdiÔÔhisa~khÈtaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ purakkhatvÈ viharanto
maggaÒÈÓena paÒcannaÑ khandhÈnaÑ udayabbayaÑ asammohato
paÔivijjhissati. TathÈ paÔivijjhanto ca dukkhasabhÈvattÈ duggatisa~khÈtÈ
sabbÈ bhavagatiyo jahissati, tato eva sabbaÑ vinipÈtabhayaÑ
saÑsÈrabhayaÒca samatikkamissatÊti sabbopi cÈyamattho yutto evÈti.
YuttihÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
176
KhuddakanikÈya
4. PadaÔÔhÈnahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
66. SakasampattiyÈ viya susaÑvihitasa~kappo bhavati. Indriyesu
guttadvÈratÈ sucaritapÈrip|riyÈ ÈsannakÈraÓanti Èha “rakkhitacittassÈti
tiÓÓaÑ sucaritÈnaÑ padaÔÔhÈnan”ti. Tassattho–“rakkhitacittassÈ”ti idaÑ
tiÓÓaÑ sucaritÈnaÑ padaÔÔhÈnavacananti. Nekkhammasa~kappÈdibahulassa
kÈmacchandÈdinÊvaraÓappahÈnaÑ sukaranti nekkhammasa~kappÈdayo
samathassa ÈsannakÈraÓanti Èha “sammÈsa~kappagocaroti samathassa
padaÔÔhÈnan”ti. KammassakatÈsammÈdiÔÔhiyaÑ
sappaccayanÈmar|padassanasammÈdiÔÔhiyaÒca Ôhito attÈdhÊnaÑ
saÑsÈradukkhaÑ passanto tadatikkamanupÈyaÑ vipassanaÑ ÈrabhatÊti
sammÈdiÔÔhivipassanÈya visesakÈraÓanti Èha “sammÈdiÔÔhipurekkhÈroti
vipassanÈya padaÔÔhÈnan”ti. UdayabbayadassanaÑ ussukkÈpento
sammattaniyÈmaÑ okkamatÊti taÑ paÔhamamaggÈdhigamassa kÈraÓanti Èha
“ÒatvÈna udayabbayanti dassanabh|miyÈ padaÔÔhÈnan”ti.
ŒlokasaÒÒÈmanasikÈrÈdÊhi thinamiddhassa abhibhavanaÑ vÊriyassa
ÈsannakÈraÓanti Èha “thinamiddhÈbhibh| bhikkh|ti vÊriyassa
padaÔÔhÈnan”ti. Yadipi ariyamaggakkhaÓe pahÈnabhÈvanÈ samÈnakÈlÈ1
ekÈbhisamayassa icchitattÈ, tathÈpi pahÈtabbassa pahÈnÈbhÈve
bhÈvanÈpÈrip|rÊ natthÊti pahÈnanimittÈ viya katvÈ bhÈvanÈ vuttÈ “sabbÈ
duggatiyo jaheti bhÈvanÈya padaÔÔhÈnan”ti. Atha vÈ “sabbÈ duggatiyo
jahe”ti idaÑ Bhagavato vacanaÑ yogÊnaÑ ussÈhajananatthaÑ
ÈnisaÑsakittanaÑ hotÊti bhÈvanÈya visesakÈraÓanti vuttaÑ “sabbÈ -papadaÔÔhÈnan”ti.
PadaÔÔhÈnahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
5. LakkhaÓahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
67. Indriyesu guttadvÈratÈ satisaÑvaro, satibalena ca
nekkhammavitakkÈdibahulo hotÊti vuttaÑ “tasmÈ rakkhittacittassa
sammÈsa~kappagocaroti idaÑ satindriyan”ti. Tassattho–“tasmÈ
rakkhitacittassa sammÈsa~kappagocaro”ti ettha rakkhitacittatÈya ca
sammÈsa~kappagocaratÈ
______________________________________________________________
1. SamÈnakÈ (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
177
kÈraÓ|pacÈrena idaÑ satindriyaÑ, gahitÈni bhavanti paÒcindriyÈni
indriyalakkhaÓena vimuttiparipÈcanabhÈvena vÈ ekalakkhaÓattÈti adhippÈyo.
Gahito bhavatÊti ettha maggalakkhaÓena gahaÓaÑ suviÒÒeyyanti taÑ
ÔhapetvÈ kÈraÓato gahaÓaÑ dassetuÑ “sammÈdiÔÔhito hi sammÈsa~kappo
pabhavatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tato eva gahito bhavati ariyo aÔÔha~giko maggoti
vatvÈ vimuttivimuttiÒÈÓadassanÈnipi vuttÈni.
LakkhaÓahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
6. Catuby|hahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
68. RakkhÊyatÊti rakkhitaÑ. IdaÑ padavasena nibbacanaÑ. YasmÈ pana
atthavasena nibbacane vutte padavasena nibbacanaÑ vuttameva hoti, tasmÈ
“rakkhitaÑ paripÈlÊyatÊti esÈ niruttÊ”ti vuttaÑ. Tattha iti-saddo Èdyattho,
pakÈrevÈ. Tena evamÈdikÈ evaÑpakÈrÈ vÈ esÈ niruttÊti vuttaÑ hoti. TasmÈ
cintetÊti cittaÑ. Attano santÈnaÑ cinotÊti cittaÑ, paccayehi citanti cittaÑ,
cittavicittaÔÔhena cittaÑ, cittakaraÓaÔÔhena cittaÑ. SammÈ sa~kappetÊti
sammÈsa~kappoti-ÈdinÈ nirutti veditabbÈ.
AyaÑ ettha Bhagavato adhippÈyoti “rakkhitacitto assÈ”ti-ÈdinÈ
indriyasaÑvarÈdayo duggatipahÈnaÒca vadato Bhagavato ettha gÈthÈyaÑ
adhippÈyo. KokÈlikohÊti-Èdi nidÈnaniddeso. Tattha hi-saddo kÈraÓe. IdaÑ
vuttaÑ hoti–yasmÈ KokÈliko1 arakkhitacittatÈya aggasÈvakesu cittaÑ
padosetvÈ PadumanirayaÑ upapanno, tasmÈ duggatiyo jahitukÈmo
rakkhitacitto assÈti BhagavÈ sati-Èrakkhena cetasÈ samannÈgato sabbÈ
duggatiyo jahatÊti attho. Suttamhi vuttaÑ “satiyÈ cittaÑ rakkhitabban”ti
desanÈnusandhidassanaÑ.
Catuby|hahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 252; AÑ 3. 393; Khu 1. 379 piÔÔhesupi passitabbaÑ.
178
KhuddakanikÈya
7. ŒvaÔÔahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
69. Nekkhammasa~kappabahulo kasiÓavasena mettÈdivasena vÈ
laddhÈya cittekaggatÈsa~khÈtÈya cittamaÒj|sÈya cittaÑ ÔhapetvÈ1
samÈdhiÑyeva vÈ yathÈladdhaÑ saÑkilesato rakkhitacitto nÈma hotÊti
vuttaÑ “tasmÈ rakkhitacittassa sammÈsa~kappagocaroti ayaÑ samatho”ti.
PaÒÒÈpadhÈnÈ vipassanÈti Èha “sammÈdiÔÔhipurekkhÈroti ayaÑ
vipassanÈ”ti. Ariyamaggena dukkhasacce pariÒÒÈte udayabbayadassanaÑ
matthakappattaÑ nÈma hotÊti vuttaÑ “ÒatvÈna udayabbayanti
dukkhapariÒÒÈ”ti. “YaÑkiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ taÑ
nirodhadhamman”ti hi maggaÒÈÓassa pavattidassanÈti. ImÈni cattÈri
saccÈnÊti catusaccadhammavasena ÈvaÔÔanaÑ niÔÔhapeti. Tattha purimena
saccadvayaÔÔhapanena visabhÈgadhammavasena, pacchimena
sabhÈgadhammavasena ÈvaÔÔananti daÔÔhabbaÑ.
ŒvaÔÔahÈrasampÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
8. VibhattihÈrasampÈtavaÓÓanÈ
70. Kusalapakkho kusalapakkhena niddisitabboti rakkhitacittassÈti
satisaÑvaro, so chabbidho dvÈravasena cakkhudvÈrasaÑvaro yÈva
manodvÈrasaÑvaroti. SammÈsa~kappo tividho nekkhammasa~kappo
abyÈpÈdasa~kappo avihiÑsÈsa~kappoti. SammÈdiÔÔhi aÔÔhavidhÈ dukkhe
ÒÈÓaÑ -pa- idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu ÒÈÓanti.
UdayabbayaÒÈÓaÑ paÒÒÈsavidhaÑ avijjÈsamudayÈ r|pasamudayo -pavipariÓÈmalakkhaÓaÑ passantopi viÒÒÈÓakkhandhassa vayaÑ passati.
ThinamiddhÈbhibhavanaÑ catubbidhaÑ catumaggavasena. Tattha
satisaÑvaro lokiyalokuttaravasena duvidho. Tesu lokiyo kÈmÈvacarova,
lokuttaro dassanabhÈvanÈbhedato duvidho. Ekameko cettha
catusatipaÔÔhÈnabhedato catubbidho. Esa nayo sammÈsa~kappÈdÊsupi.
AyaÑ pana viseso–sammÈsa~kappo paÔhamajjhÈnavasena
r|pÈvacarotipi nÊharitabbo. PadaÔÔhÈnavibhÈgo padaÔÔhÈnahÈrasampÈte
vuttanayena
______________________________________________________________
1. ®hapento (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
179
vattabbo. Akusalapakkhe asaÑvaro cakkhu-asaÑvaro -pa- kÈya-asaÑvaro
copanakÈya-asaÑvaro vÈcÈ-asaÑvaro mano-asaÑvaroti aÔÔhavidho.
MicchÈsa~kappo kÈmavitakkÈdivasena tividho. AÒÒÈÓaÑ “dukkhe
aÒÒaÓan”ti-ÈdinÈ aÔÔhavidhÈ vibhattaÑ. SammÈdiÔÔhipaÔipakkhato
micchÈdiÔÔhi dvÈsaÔÔhividhena veditabbÈ. ThinamiddhaÑ uppattibh|mito
paÒcavidhanti evaÑ akusalapakkhe vibhatti veditabbÈ.
VibhattihÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
9. ParivattanahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
71. ParivattanahÈre ÈvaÔÔahÈre vuttanayena
samathavipassanÈniddhÈraÓaÑ akatvÈ “samathavipassanÈya bhÈvitÈyÈ”ti
Èha. LokiyÈ cettha samathavipassanÈ daÔÔhabbÈ. PaÔipakkhenÈti “arakkhitena
cittenÈ”ti gÈthÈya paÔipakkhenÈti adhippÈyo. Atha vÈ vibhattihÈre
niddiÔÔhassa akusalapakkhassa paÔipakkhenÈti attho.
ParivattanahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
10. VevacanahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
72. “MÈnasaÑ hadayaÑ paÓÉaraÑ viÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓakkhandho
manoviÒÒÈÓadhÈt|”ti1 ca cittassa vevacanaÑ. “Takko vitakko sa~kappo
appanÈ byappanÈ cetaso abhiniropanÈ”ti1 ca sammÈsa~kappassa. “PaÒÒÈ
pajÈnanÈ vicayo pavicayo”ti-ÈdinÈ2 sammÈdiÔÔhiyÈ. “ThinaÑ thiyanÈ
thiyitattaÑ cittassa akallatÈ akammaÒÒatÈ onÈho parinÈho antosa~koco”ti3
thinassa. “AkallatÈ akammaÒÒatÈ kÈyÈlasiyaÑ supyaÑ supyanÈ
supitattan”ti3 middhassa. “Bhikkhako bhikkh|”ti-ÈdinÈ4 bhikkhupadassa.
“Duggati apÈyo vinipÈto vaÔÔadukkhaÑ saÑsÈro”ti-ÈdinÈ duggatiyÈ
vevacanaÑ veditabbaÑ.
VevacanahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. Abhi 1. 18 piÔÔhe.
2. Abhi 1. 19 piÔÔhe.
3. Abhi 1. 233 piÔÔhe.
4. Vi 1. 28 piÔÔhe.
KhuddakanikÈya
180
11. PaÒÒattihÈrasampÈtavaÓÓanÈ
73. AdhiÔÔhahitvÈ rakkhantiyÈ satiyÈ rakkhiyamÈnaÑ cittaÑ tassÈ
adhiÔÔhÈnaÑ viya hotÊti katvÈ vuttaÑ “rakkhitacittassÈti padaÔÔhÈnapaÒÒatti
satiyÈ”ti. SesaÑ imasmiÑ paÒÒattihÈrasampÈte ito paresu
otaraÓasodhanahÈrasampÈtesupi apubbaÑ natthi. HeÔÔhÈ vuttanayameva.
PaÒÒattihÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
14. AdhiÔÔhÈnahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
76. AdhiÔÔhÈnahÈrasampÈte sammÈdiÔÔhi nÈma yaÑ dukkhe ÒÈÓantiÈdinÈ catusaccahetuhetusamuppannapaccayapaccayuppannasa~khÈtassa
visayassa vasena vemattataÑ dassetvÈ puna yaÑ tattha tattha yathÈbh|taÑ
ÒÈÓadassananti PÈÄipÈÄi-atthÈnaÑ avasiÔÔhavisayavaseneva vemattataÑ
dÊpeti. Tattha yaÑ saccÈgamananti yaÑ saccato apaparÊtato visayassa
ÈgamanaÑ, adhigamoti attho. “YaÑ paccÈgamanan”tipi pÈÔho, tassa yaÑ
paÔipÈÔi1 visayassa ÈgamanaÑ, taÑtaÑvisayÈdhigamoti attho. Sesamettha
parikkhÈrasamÈropanahÈrasampÈtesu yaÑ vattabbaÑ, taÑ pubbe
vuttanayattÈ uttÈnameva.
AdhiÔÔhÈnahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
MissakahÈrasampÈtavaÓÓanÈ
Api cettha hÈrasampÈtaniddeso iminÈpi nayena veditabbo–
Manopubba~gamÈ dhammÈ, manoseÔÔhÈ manomayÈ.
ManasÈ ce pasannena, bhÈsati vÈ karoti vÈ.
Tato naÑ sukhamanveti, chÈyÈva anapÈyinÊti2.
Tattha katamo desanÈhÈrasampÈto? Manopubba~gamÈ dhammÈti
manoti khandhavavatthÈnena viÒÒÈÓakkhandhaÑ deseti.
ŒyatanavavatthÈnena
______________________________________________________________
1. PaÔipÈÔiyÈ (SÊ)
2. AnupÈyinÊti (Ka) Khu 1. 13 piÔÔhe Dhammapade.
Netti-aÔÔhakathÈ
181
manÈyatanaÑ, dhÈtuvavatthÈnena viÒÒÈÓadhÈtuÑ, indriyavavatthÈnena
manindriyaÑ. Katame dhammÈ pubba~gamÈ? Cha dhammÈ pubba~gamÈ,
kusalÈnaÑ kusalam|lÈni akusalÈnaÑ akusalam|lÈni, sÈdhipatikÈnaÑ
adhipati, sabbacittuppÈdÈnaÑ indriyÈni. Api ca imasmiÑ sutte mano
adhippeto. YathÈ balaggassa rÈjÈ pubba~gamo, evamevaÑ dhammÈnaÑ
mano pubba~gamo. Tattha tividhena mano pubba~gamo
nekkhammachandena abyÈpÈdachandena avihiÑsÈchandena. Tattha
alobhassa nekkhammachandena manopubba~gamaÑ, adosassa
abyÈpÈdachandena manopubba~gamaÑ, amohassa avihiÑsÈchandena
manopubba~gamaÑ.
ManoseÔÔhÈti mano tesaÑ dhammÈnaÑ seÔÔhaÑ visiÔÔhaÑ uttamaÑ
pavaraÑ m|laÑ pamukhaÑ pÈmokkhaÑ, tena vuccati “manoseÔÔhÈ”ti.
ManomayÈti manena katÈ, manena nimmitÈ, manena nibbattÈ, mano tesaÑ
paccayo, tena vuccati “manomayÈ”ti. Te pana dhammÈ chandasamudÈnitÈ
anÈvilasa~kappasamuÔÔhÈnÈ phassasamodhÈnÈ vedanÈkkhandho
saÒÒÈkkhandho sa~khÈrakkhandho. ManasÈ ce pasannenÈti yÈ saddhÈ
saddahanÈ okkappanÈ abhippasÈdo. Iti iminÈ pasÈdena upeto samupeto
upagato samupagato sampanno samannÈgato, tena vuccati “pasannenÈ”ti,
idaÑ manokammaÑ. BhÈsati vÈti vacÊkammaÑ. Karoti vÈti kÈyakammaÑ.
Iti dasakusalakammapathÈ dassitÈ.
Tatoti dasavidhassa kusalakammassa katattÈ upacitattÈ. Nanti yo so
katapuÒÒo katakusalo katabhÊruttÈÓo, taÑ puggalaÑ. Sukhanti duvidhaÑ
sukhaÑ kÈyikaÑ cetasikaÒca. AnvetÊti anugacchati.
Idhassu puriso appahÊnÈnusayo saÑyojaniyesu dhammesu assÈdaÑ
anupassati, so saÑyojaniyesu dhammesu assÈdaÑ anupassanto yathÈdiÔÔhaÑ
yathÈsutaÑ sampattibhavaÑ pattheti. Iccassa avijjÈ ca bhavataÓhÈ ca
anubaddhÈ honti, so yathÈdiÔÔhaÑ yathÈsutaÑ sampattibhavaÑ patthento
pasÈdanÊyavatthusmiÑ cittaÑ pasÈdeti saddahati okappeti. So pasannacitto
tividhaÑ puÒÒakiriyavatthuÑ anutiÔÔhati dÈnamayaÑ sÊlamayaÑ
bhavanÈmayaÑ kÈyena vÈcÈya manasÈ. So tassa vipÈkaÑ paccanubhoti
diÔÔheva dhamme upapajje vÈ aparÈpare vÈ pariyÈye. Iti kho panassa
avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓaÑ, viÒÒÈÓapaccayÈ
nÈmar|paÑ, nÈmar|papaccayÈ saÄÈyatanaÑ, saÄÈyatanapaccayÈ
sukhavedanÊyo phasso,
182
KhuddakanikÈya
phassapaccayÈ vedanÈti evaÑ santaÑ taÑ sukhamanveti. TassevaÑ
vedanÈya aparÈparaÑ parivattamÈnÈya uppajjati taÓhÈ. TaÓhÈpaccayÈ
upÈdÈnaÑ -pa- samudayo hotÊti.
TatthaÑ yaÑ mano, ye ca manopubba~gamÈ dhammÈ, yaÒca sukhaÑ,
ime vuccanti paÒcakkhandhÈ, te dukkhasaccaÑ. TesaÑ purimakÈraÓabh|tÈ
avijjÈ bhavataÓhÈ ca samudayasaccaÑ. TesaÑ pariÒÒÈya pahÈnÈya BhagavÈ
dhammaÑ deseti, dukkhassa pariÒÒÈya samudayassa pahanÈya. Yena
parijÈnÈti, yena pajahati, ayaÑ maggo. Yattha ca maggo pavattati, ayaÑ
nirodho. ImÈni cattÈri saccÈni evaÑ ÈyatanadhÈtu-indriyamukhenÈpi
niddhÈretabbÈni. Tattha samudayena assÈdo, dukkhena ÈdÊnavo,
magganirodhehi nissaraÓaÑ, sukhassa anvayo phalaÑ, manasÈ pasannena
kÈyavacÊsamÊhÈ upÈyo, manopubba~gamattÈ dhammÈnaÑ attano
sukhakÈmena pasannena manasÈ vacÊkammaÑ kÈyakammaÒca
pavattetabbanti ayaÑ Bhagavato ÈÓatti. AyaÑ desanÈhÈrasampÈto.
Tattha katamo vicayahÈrasampÈto? Mananato ÈrammaÓavijÈnanato
mano. MananalakkhaÓe sampayuttesu ÈdhipaccakaraÓato pubba~gamo
ÊhÈbhÈvato nissattanijjÊvaÔÔhena dhammÈ. GÈmesu gÈmaÓi viya
padhÈnaÔÔhena mano seÔÔho etesanti manoseÔÔhÈ. SahajÈtÈdipaccayabh|tena
manasÈ nibbattÈti manomayÈ. AkÈlussiyato, ÈrammaÓassa okappanato ca
pasannena vacÊviÒÒattivipphÈrato. TathÈ sÈdiyanato ca bhÈsati.
CopanakÈyavipphÈrato tathÈ sÈdiyanato ca karoti. TathÈ pasutattÈ anaÒÒattÈ
ca “tato”ti vuttaÑ. Sukhanato sÈtabhÈvato iÔÔhabhÈvato ca “sukhan”ti
vuttaÑ. Kat|pacitattÈ avipakkavipakattÈ ca “anvetÊ”ti vuttaÑ.
KÈraÓÈyattavuttito asa~kantito ca “chÈyÈva anapÈyinÊ”ti vuttaÑ. AyaÑ
anupadavicayato vicayahÈrasampÈto.
Tattha katamo yuttihÈrasampÈto? Manassa dhammÈnaÑ
Èdhipaccayogato pubba~gamatÈ yujjati. Tato eva tesaÑ manassa
anuvattanato dhammÈnaÑ manoseÔÔhahÈ yujjati. SahajÈtÈdipaccayavasena
manasÈ nibbattattÈ dhammÈnaÑ manomayatÈ yujjati. ManasÈ pasannena
samuÔÔhÈnÈnaÑ kÈyavacÊkammÈnaÑ kusalabhÈvo yujjati. Yena
kusalakammaÑ upacitaÑ, taÑ chÈyÈ viya sukhaÑ anvetÊti yujjati. AyaÑ
yuttihÈrasampÈto.
Netti-aÔÔhakathÈ
183
Tattha katamo padaÔÔhÈno hÈrasampÈto? Mano manopavicÈrÈnaÑ
padaÔÔhÈnaÑ. Manopubba~gamÈ dhammÈ sabbassa kusalapakkhassa
padaÔÔhÈnaÑ. “BhÈsatÊ”ti sammÈvÈcÈ, “karotÊ”ti sammÈkammanto, te
sammÈ-ÈjÊvassa padaÔÔhÈnaÑ. SammÈ-ÈjÊvo sammÈvÈyÈmassa padaÔÔhÈnaÑ.
SammÈvÈyÈmo sammÈsatiyÈ padaÔÔhÈnaÑ. SammÈsati sammÈsamÈdhissa
padaÔÔhÈnaÑ. “ManasÈ pasannenÈ”ti ettha pasÈdo saddhindriyaÑ, taÑ
sÊlassa padaÔÔhÈnaÑ. SÊlaÑ samÈdhissa padaÔÔhÈnaÑ. SamÈdhi paÒÒÈyÈti
yÈva vimuttiÒÈÓadassanÈ yojetabbaÑ. AyaÑ padaÔÔhÈnahÈrasampÈto.
Tattha katamo lakkhaÓo hÈrasampÈto? “Manopubba~gamÈ dhammÈ”ti
manopubba~gamatÈvacanena dhammÈnaÑ chandapubba~gamatÈpi
vÊriyapubba~gamatÈpi vÊmaÑsÈpubba~gamatÈpi vuttÈ hoti
ÈdhipateyyalakkhaÓena chandÈdÊnaÑ manasÈ ekalakkhaÓattÈ. TathÈ nesaÑ
saddhÈdipubba~gamatÈpi vuttÈ hoti indriyalakkhaÓena saddhÈdÊnaÑ manasÈ
ekalakkhaÓattÈ. “ManasÈ ce pasannenÈ”ti yathÈ manassa
pasÈdasamannÈgamo taÑsamuÔÔhÈnÈnaÑ kÈyavacÊkammÈnaÑ
anavajjabhÈvalakkhaÓaÑ. EvaÑ cittassa sati-ÈdisamannÈgamopi nesaÑ
anavajjabhÈvalakkhaÓaÑ yonisomanasikÈrasamuÔÔhÈnabhÈvena
ekalakkhaÓattÈ. “SukhamanvetÊ”ti sukhÈnugamanavacanena sukhassa
paccayabh|tÈnaÑ manÈpiyar|pÈdÊnaÑ anugamo vutto hoti tesampi
kammapaccayatÈya ekalakkhaÓattÈti. AyaÑ lakkhaÓahÈrasampÈto.
Tattha katamo catuby|ho hÈrasampÈto? “Manopubba~gamÈ”ti-ÈdÊsu
“mano”ti-ÈdÊnaÑ padÈnaÑ nibbacanaÑ niruttaÑ, taÑ
padatthaniddesavasena veditabbaÑ. Padattho ca vuttanayena suviÒÒeyyova.
Ye sukhena atthikÈ, tehi pasannena manasÈ kÈyavacÊmanokammÈni
pavattetabbÈnÊti ayamettha Bhagavato adhippÈyo. PuÒÒakiriyÈya aÒÒesampi
pubba~gamÈ hutvÈ tattha tesaÑ sammÈ upanetÈro imissÈ desanÈya nidÈnaÑ
“chadvÈrÈdhipatÊ rÈjÈ1, cittÈnuparivattino dhammÈ2, cittassa ekadhammassa,
sabbeva vasamanvag|”ti3 evamÈdisamÈnayanena imissÈ desanÈya
saÑsandanÈ desanÈnusandhi. PadÈnusandhiyo pana suviÒÒeyyÈvÈti. AyaÑ
catuby|ho tÈrasampÈto.
______________________________________________________________
1. Dhammapada-®Ôha 2. 150 piÔÔhe.
2. Abhi 1. 10, 239 piÔÔhesu.
3. SaÑ 1. 36 piÔÔhe.
184
KhuddakanikÈya
Tattha katamo ÈvaÔÔo hÈrasampÈto? “Manopubba~gamÈ dhammÈ”ti
tattha yÈni tÊÓi kusalam|lÈni, tÈni aÔÔhannaÑ sammattÈnaÑ hetu. Ye
sammattÈ, ayaÑ aÔÔha~giko maggo. YaÑ mano sahajanÈmar|paÑ, idaÑ
dukkhaÑ. AsamucchinnÈ purimanipphannÈ avijjÈ bhavataÓhÈ, ayaÑ
samudayo. Yattha tesaÑ pahÈnaÑ, ayaÑ nirodhoti imÈni cattÈri saccÈni.
AyaÑ ÈvaÔÔo hÈrasampÈto.
Tattha katamo vibhattihÈrasampÈto? “Manopubba~gamÈ dhammÈ,
manasÈ ce pasannena, tato naÑ sukhamanvetÊ”ti nayidaÑ yathÈrutavasena
gahetabbaÑ. Yo hi samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ pÈÓÈtipÈtimhi micchÈdiÔÔhike
micchÈpaÔipanne sakaÑ cittaÑ pasÈdeti, pasannena ca cittena
abh|taguÓÈbhitthavanavasena bhÈsati vÈ nipaccakÈraÑ vÈssa yaÑ karoti, na
tato naÑ sukhamanveti. Dukkhameva pana taÑ tato cakkaÑva vahato
padamanveti. Iti hi idaÑ vibhajjabyÈkaraÓÊyaÑ. YaÑ manasÈ ce pasannena
bhÈsati vÈ karoti vÈ, taÒce vacÊkammaÑ kÈyakammaÒca sukhavedanÊyanti.
TaÑ kissa hetu? Sammattagatehi1 sukhavedanÊyaÑ micchÈgatehi
dukkhavedanÊyanti. KathaÑ panÈyaÑ pasÈdo daÔÔhabbo? NÈyaÑ pasÈdo,
pasÈdapatir|pako pana micchÈdhimokkhoti vadÈmi. AyaÑ
vibhattihÈrasampÈto.
Tattha katamo parivattano hÈrasampÈto? Manopubba~gamÈti-Èdi. YaÑ
manasÈ paduÔÔhena bhÈsati vÈ karoti vÈ dukkhassÈnugÈmÊ. IdaÒhi suttaÑ
etassa ujupaÔipakkho. AyaÑ parivattano hÈrasampÈto.
Tattha katamo vevacano hÈrasampÈto? “Manopubba~gamÈ”ti mano
cittaÑ manÈyatanaÑ manindriyaÑ manoviÒÒÈÓaÑ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti
pariyÈyavacanaÑ. Pubba~gamÈ purecÈrino puregÈminoti pariyÈyavacanaÑ.
DhammÈ attÈ sabhÈvÈti pariyÈyavacanaÑ. SeÔÔhaÑ padhÈnaÑ pavaranti
pariyÈyavacanaÑ. ManomayÈ manonibbattÈ manosambh|tÈti
pariyÈyavacanaÑ. Pasannena saddahantena okappentenÈti pariyÈyavacanaÑ.
SukhaÑ sÈtaÑ vedayitanti pariyÈyavacanaÑ. Anveti anugacchati
anubandhatÊti pariyÈyavacanaÑ. AyaÑ vevacano hÈrasampÈto.
______________________________________________________________
1. Samupagatehi (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
185
Tattha katamo paÒÒattihÈrasampÈto? Manopubba~gamÈti ayaÑ manaso
kiccapaÒÒatti. DhammÈti sabhÈvapaÒÒatti, kusalakammapathapaÒÒatti.
ManoseÔÔhÈti padhÈnapaÒÒatti. ManomayÈti sahajÈtapaÒÒatti. PasannenÈti
saddhindriyena samannÈgatapaÒÒatti, assaddhiyassa paÔikkhepapaÒÒatti.
BhÈsati vÈ karoti vÈti sammÈvÈcÈsammÈkammantÈnaÑ nikkhepapaÒÒatti.
Tato naÑ sukhamanvetÊti kammassa phalÈnubandhapaÒÒatti, kammassa
avinÈsapaÒÒattÊti. AyaÑ paÒÒattihÈrasampÈto.
Tattha katamo otaraÓo hÈrasampÈto? Manoti viÒÒÈÓakkhandho.
DhammÈti vedanÈsaÒÒÈsa~khÈrakkhandhÈ. BhÈsati vÈ karoti vÈti
kÈyavacÊviÒÒattiyo. TÈsaÑ nissayÈ cattÈro mahÈbh|tÈti r|pakkhandhoti
ayaÑ khandhehi otaraÓo. Manoti abhisa~khÈraviÒÒÈÓanti manoggahaÓena
avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ gahitÈti. Sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓaÑ -pa- samudayo
hotÊti ayaÑ paÔiccasamuppÈdena otaraÓoti. AyaÑ otaraÓo hÈrasampÈto.
Tattha katamo sodhano hÈrasampÈto? Manoti Èrambho neva
padasuddhi, na Èrambhasuddhi. Manopubba~gamÈti padasuddhi, na
Èrambhasuddhi. TathÈ dhammÈti yÈva sukhanti padasuddhi, na
Èrambhasuddhi. SukhamanvetÊti pana padasuddhi ceva Èrambhasuddhi cÈti.
AyaÑ sodhano hÈrasampÈto.
Tattha katamo adhiÔÔhÈno hÈrasampÈto? Manopubba~gamÈ dhammÈ,
manoseÔÔhÈ manomayÈti ekattatÈ. ManasÈ ce pasannenÈti vemattatÈ, tathÈ
manasÈ ce pasannenÈti ekattatÈ. BhÈsati vÈ karoti vÈti vemattatÈ, tathÈ
manasÈ ce pasannenÈti ekattatÈ. So pasÈdo duvidho ajjhattaÒca
byÈpÈdavikkhambhanato, bahiddhÈ ca okappanato. TathÈ
sampattibhavahetubh|topi vaÉÉhihetubh|tovÈti ayaÑ vemattatÈ. TayidaÑ
suttaÑ dvÊhi ÈkÈrehi adhiÔÔhÈtabbaÑ hetunÈ ca yo pasannamÈnaso, vipÈkena
ca yo sukhavedanÊyoti. AyaÑ adhiÔÔhÈno hÈrasampÈto.
Tattha katamo parikkhÈro hÈrasampÈto? Manopubba~gamÈti ettha
manoti kusalaviÒÒÈÓaÑ. Tassa ca ÒÈÓasampayuttassa alobho adoso amohoti
tayo sampayuttÈ het|, ÒÈÓavippayuttassa
KhuddakanikÈya
186
alobho adosoti dve sampayuttÈ het|. SabbesaÑ avisesena yonisomanasikÈro
hetu, cattÈri sampatticakkÈni paccayo. TathÈ saddhammassavanaÑ, tassa ca
dÈnÈdivasena pavattamÈnassa deyyadhammÈdayo paccayo. DhammÈti cettha
vedanÈdÊnaÑ iÔÔhÈrammaÓÈdayo. TathÈ tayo1 viÒÒÈÓassa, vedanÈdayo
pasÈdassa, saddheyyavatthukusalÈbhisa~khÈro vipÈkasukhassa paccayoti.
AyaÑ parikkhÈro hÈrasampÈto.
Tattha katamo samÈropano hÈrasampÈto? Manopubba~gamÈ dhammÈti
manoti puÒÒacittaÑ, taÑ tividhaÑ dÈnamayaÑ sÊlamayaÑ bhÈvanÈmayanti.
Tattha dÈnamayassa alobho padaÔÔhÈnaÑ, sÊlamayassa adoso padaÔÔhÈnaÑ,
bhÈvanÈmayassa amoho padaÔÔhÈnaÑ. SabbesaÑ abhippasÈdo
padaÔÔhÈnaÑ,”saddhÈjÈto upasa~kamati, upasa~kamanto payirupasatÊ”ti2
suttaÑ vitthÈretabbaÑ. KusalacittaÑ sukhassa iÔÔhavipÈkassa padaÔÔhÈnaÑ.
YonisomanasikÈro kusalacittassa padaÔÔhÈnaÑ. Yoniso hi manasi karonto
kusalacittaÑ adhiÔÔhÈti kusalacittaÑ bhÈveti, so anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ
akusalÈnaÑ dhammÈnaÑ anuppÈdÈya chandaÑ janeti, uppannÈnaÑ
kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ -pa- padahati. TassevaÑ cat|su sammappadhÈnesu
bhÈviyamÈnesu cattÈro satipaÔÔhÈnÈ yÈva ariyo aÔÔha~giko maggo
bhÈvanÈpÈrip|riÑ gacchatÊti ayaÑ bhÈvanÈya samÈropanÈ. Sati ca
bhÈvanÈya pahÈnaÒca siddhamevÈti. AyaÑ samÈropano hÈrasampÈto.
TathÈ–
Dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhati,
SaÑyamato veraÑ na cÊyati.
Kusalo ca jahÈti pÈpakaÑ,
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti3.
Tattha dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti dÈnamayaÑ puÒÒakiriyavatthu
vuttaÑ. SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti sÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu vuttaÑ.
Kusalo ca jahÈti pÈpakanti lobhassa ca dosassa ca mohassa ca pahÈnamÈha.
Tena bhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatthu vuttaÑ. RÈgadosamohakkhayÈ sa
nibbutoti anupÈdÈparinibbÈnamÈha.
______________________________________________________________
1. TathÈ phasso (Ka)
3. DÊ 2. 113; Khu 1. 183; Khu 10. 187 piÔÔhesu.
2. Ma 2. 145 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
187
Dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti alobho kusalam|laÑ. SaÑyamato veraÑ
na cÊyatÊti adoso kusalam|laÑ. Kusalo ca jahÈti pÈpakanti amoho
kusalam|laÑ. RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti tesaÑ nissaraÓaÑ vuttaÑ.
Dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti sÊlakkhandhassa padaÔÔhÈnaÑ. SaÑyamato
veraÑ na cÊyatÊti samÈdhikkhandhassa padaÔÔhÈnaÑ. Kusalo ca jahÈti
pÈpakanti paÒÒÈkkhandhassa vimuttikkhandhassa padaÔÔhÈnaÑ. DÈnena
oÄÈrikÈnaÑ kilesÈnaÑ pahÈnaÑ, sÊlena majjhimÈnaÑ, paÒÒÈya
sukhumÈnaÑ. RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti katÈvÊbh|miÑ dasseti.
Dadato puÒÒaÑ -pa- jahÈti pÈpakanti sekkhabh|mi dassitÈ.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti aggaphalaÑ vuttaÑ.
TathÈ dadato puÒÒaÑ -pa- na cÊyatÊti lokiyakusalam|laÑ vuttaÑ.
Kusalo ca jahÈti pÈpakanti lokuttarakusalam|laÑ vuttaÑ.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti lokuttarassa kusalam|lassa phalaÑ
vuttaÑ.
Dadato -pa- na cÊyatÊti puthujjanabh|mi dassitÈ. Kusalo ca jahÈti
pÈpakanti sekkhabh|mi dassitÈ. RÈgadosamokkhayÈ sa nibbutoti
asekkhabh|mi dassitÈ.
Dadato -pa- na cÊyatÊti saggagÈminÊ paÔipadÈ vuttÈ. Kusalo ca jahÈti
pÈpakanti sekkhavimutti. RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti asekkhavimutti
vuttÈ.
Dadato -pa- na cÊyatÊti dÈnakathaÑ sÊlakathaÑ saggakathaÑ lokiyÈnaÑ
dhammÈnaÑ desanamÈha. Kusalo ca jahÈti pÈpakanti loke
ÈdÊnavÈnupassanÈya saddhiÑ sÈmukkaÑsikaÑ dhammadesanamÈha.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti tassÈ desanÈya phalamÈha.
Dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti dhammadÈnaÑ ÈmisadÈnaÒca vadati.
SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓiyÈ sattÈnaÑ abhayadÈnaÑ
vadati. EvaÑ sabbÈnipi sikkhÈpadÈni vitthÈretabbÈni. Tena ca
sÊlasaÑyamena sÊle patiÔÔhito cittaÑ saÑyameti, tassa samatho pÈrip|riÑ
gacchati. EvaÑ so samathe Ôhito vipassanÈkosallayogato kusalo ca
188
KhuddakanikÈya
jahÈti pÈpakaÑ rÈgaÑ jahÈti, dosaÑ jahÈti, mohaÑ jahÈti, ariyamaggena
sabbepi pÈpake akusale dhamme jahÈti. EvaÑ paÔipanno ca
rÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti rÈgÈdÊnaÑ parikkhayÈ dvepi vimuttiyo
adhigacchatÊti ayaÑ suttaniddeso.
Tattha katamo desanÈhÈrasampÈto? ImasmiÑ sutte kiÑ desitaÑ? Dve
sugatiyo devÈ ca manussÈ ca, dibbÈ ca paÒca kÈmaguÓÈ, mÈnusakÈ ca paÒca
kÈmaguÓÈ, dibbÈ ca paÒcupÈdÈnakkhandhÈ, mÈnusakÈ ca
paÒcupÈdÈnakkhandhÈ. IdaÑ vuccati dukkhaÑ ariyasaccaÑ. Tassa
kÈraÓabhÈvena purimapurimanipphannÈ taÓhÈ samudayo ariyasaccaÑ.
TayidaÑ vuccati assÈdo ca ÈdÊnavo ca. Sabbassa purimehi dvÊhi padehi
niddeso “dadato -pa- na cÊyatÊ”ti. Kusalo ca jahÈti pÈpakanti maggo vutto.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti dve nibbÈnadhÈtuyo sa-upÈdisesÈ ca
anupÈdisesÈ ca. IdaÑ nissaraÓaÑ. PhalÈdÊni pana yathÈrahaÑ veditabbÈnÊti.
AyaÑ desanÈhÈrasampÈto.
Vicayoti “dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊ”ti iminÈ paÔhamena padena
tividhampi dÈnamayaÑ sÊlamayaÑ bhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatthu
vuttaÑ. Dasavidhassapi deyyadhammassa pariccÈgo vutto. TathÈ
chabbidhassapi r|pÈdi-ÈrammaÓassa. “SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊ”ti
dutiyena padena averÈ asapattÈ abyÈpÈdÈ ca paÔipadÈ vuttÈ. “Kusalo ca
jahÈti pÈpakan”ti tatiyena padena ÒÈÓuppÈdo aÒÒÈÓanirodho sabbopi ariyo
aÔÔha~giko maggo sabbepi bodhipakkhiyÈ dhammÈ vuttÈ.
“RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbuto”ti rÈgakkhayena rÈgavirÈgÈ cetovimutti,
mohakkhayena avijjÈvirÈgÈ paÒÒÈvimutti vuttÈti. AyaÑ vicayo hÈrasampÈto.
YuttÊti dÈne Ôhito ubhayaÑ parip|reti macchariyappahÈnaÒca
puÒÒÈbhisandaÒcÈti atthesÈ yutti. SÊlasaÑyame Ôhito ubhayaÑ parip|reti
upacÈrasamÈdhiÑ appanÈsamÈdhiÒcÈti atthesÈ yutti. PÈpake dhamme
pajahanto dukkhaÑ parijÈnÈti, nirodhaÑ sacchikaroti, maggaÑ bhÈvetÊti
atthesÈ yutti. RÈgadosamohesu sabbaso parikkhÊÓesu anupÈdisesÈya
nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyatÊti atthesÈ yuttÊti. AyaÑ yuttihÈrasampÈto.
Netti-aÔÔhakathÈ
189
PadaÔÔhÈnanti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti cÈgÈdhiÔÔhÈnassa
padaÔÔhÈnaÑ. SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti saccÈdhiÔÔhÈnassa padaÔÔhÈnaÑ.
Kusalo ca jahÈti pÈpakanti paÒÒÈdhiÔÔhÈnassa padaÔÔhÈnaÑ.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti upasamÈdhiÔÔhÈnassa padaÔÔhÈnanti.
AyaÑ padaÔÔhÈno hÈrasampÈto.
LakkhaÓoti “dadato”ti etena peyyavajjaÑ atthacariyaÑ samÈnattattÈ ca
dassitÈti veditabbÈ sa~gahavatthubhÈvena ekalakkhaÓattÈ. “SaÑyamato”ti
etena khantimettÈ-avihiÑsÈ-anuddayÈdayo dassitÈti veditabbÈ
verÈnuppÈdanalakkhaÓena ekalakkhaÓattÈ. “VeraÑ na cÊyatÊ”ti etena hirÊottappa-appicchatÈsantuÔÔhitÈdayo dassitÈ verÈvaÉÉhanena ekalakkhaÓattÈ.
TathÈ ahirÊkÈnottappÈdayo acetabbabhÈvena ekalakkhaÓattÈ. “Kusalo”ti
etena kosalladÊpanena sammÈsa~kappÈdayo dassitÈ magga~gÈdibhÈvena
ekalakkhaÓattÈ. “JahÈti pÈpakan”ti etena pariÒÒÈbhisamayÈpadayopi dassitÈ
abhisamayalakkhaÓena ekalakkhaÓattÈ. “RÈgadosamohakkhayÈ”ti etena
avasiÔÔhakilesÈdÊnampi khayÈ dassitÈ khepetabbabhÈvena ekalakkhaÓattÈti
ayaÑ lakkhaÓo.
Catuby|hoti dadatoti gÈthÈyaÑ Bhagavato ko adhippÈyo? Ye
mahÈbhogataÑ patthayissanti, te dÈnaÑ dassanti dÈliddiyappahÈnÈya. Ye
averataÑ icchanti, te paÒca verÈni pajahissanti. Ye kusaladhammehi
chandakÈmÈ, te aÔÔha~gikaÑ maggaÑ bhÈvessanti. Ye nibbÈyitukÈmÈ, te
rÈgadosamohaÑ pajahissantÊti ayamettha Bhagavato adhippÈyo. EvaÑ
nibbacananidÈnasandhayo vattabbÈti. AyaÑ catuby|ho.
ŒvaÔÔoti yaÒca adadato macchariyaÑ, yaÒca asaÑyamato veraÑ, yaÒca
akusalassa pÈpassa appahÈnaÑ, ayaÑ paÔipakkhaniddesena samudayo. Tassa
alobhena ca adosena ca amohena ca dÈnÈdÊhi pahÈnaÑ, imÈni tÊÓi
kusalam|lÈni. TesaÑ paccayo aÔÔha sammattÈni, ayaÑ maggo. Yo
rÈgadosamohÈnaÑ khayo, ayaÑ nirodhoti. AyaÑ ÈvaÔÔo.
VibhattÊti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti ekaÑsena yo bhayahetu deti,
rÈgahetu deti, ÈmisakiÒcikkhahetu deti, na tassa puÒÒaÑ vaÉÉhati. YaÒca
daÓÉadÈnaÑ satthadÈnaÑ paraviheÔhanatthaÑ apuÒÒaÑ assa pavaÉÉhati.
YaÑ pana kusalena cittena anukampanto vÈ apacÈyamÈno vÈ annaÑ deti,
pÈnaÑ vatthaÑ
190
KhuddakanikÈya
yÈnaÑ mÈlÈgandhavilepanaÑ seyyÈvasathaÑ padÊpeyyaÑ deti,
sabbasattÈnaÑ vÈ abhayadÈnaÑ deti, mettacitto hitajjhÈsayo nissaraÓasaÒÒÊ
dhammaÑ deseti. SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti ekaÑsena abhay|paratassa
cÊyati, kiÑ kÈraÓaÑ? YaÑ asamattho, bhay|parato diÔÔhadhammikassa
bhÈyati “mÈ maÑ rÈjÈno gahetvÈ hatthaÑ vÈ chindeyyuÑ -pa- jÊvantampi
s|le uttÈseyyun”ti, tena saÑyamena averaÑ ciyati. Yo pana evaÑ samÈno
veraÑ na ciyati. Yo pana evaÑ samÈdiyati, pÈÓÈtipÈtassa pÈpako vipÈko
diÔÔhe ceva dhamme abhisamparÈye ca, evaÑ sabbassa akusalassa, so tato
Èramati, iminÈ saÑyamena ceraÑ na ciyati. SaÑyamo nÈma sÊlaÑ. TaÑ
catubbidhaÑ cetanÈ sÊlaÑ, cetasikaÑ sÊlaÑ, saÑvaro sÊlaÑ, avÊtikkamo
sÊlanti. Kusalo ca jahÈti pÈpakanti pÈpapahÈyakÈ sattattiÑsa bodhipakkhiyÈ
dhammÈ vattabbÈti. AyaÑ vibhatti.
Parivattanoti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhati, adadatopi puÒÒaÑ pavaÉÉhati,
na dÈnamayikaÑ. SaÑyamato veraÑ na ciyati asaÑyamatopi veraÑ na
ciyati, yaÑ dÈnena paÔisa~khÈnabalena bhÈvanÈbalena. Kusalo ca jahÈti
pÈpakaÑ. Akusalo pana na jahÈti. RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbuto. TesaÑ
aparikkhayÈ natthi nibbutÊti. AyaÑ parivattano.
Vevacanoti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhati. PariccÈgato kusalaÑ upaciyati.
Anumodatopi puÒÒaÑ pavaÉÉhati cittappasÈdatopi veyyÈvaccakiriyÈyapi.
SaÑyamatoti sÊlasaÑvarato soraccato. VeraÑ na cÊyatÊti pÈpaÑ na vaÉÉhati,
akusalaÑ na vaÉÉhati. Kusaloti paÓÉito nipuÓo medhÈvÊ parikkhako. JahÈtÊti
samucchindati samugghÈÔeti. AyaÑ vevacano.
PaÒÒattÊti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti lobhassa paÔinissaggapaÒÒatti,
alobhassa nikkhepapaÒÒatti. SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti dosassa
vikkhambhanapaÒÒatti, adosassa nikkhepapaÒÒatti. Kusalo ca jahÈti
pÈpakanti mohassa samugghÈtapaÒÒatti, amohassa bhÈvanÈpaÒÒatti.
RÈgadosamohassa pahÈnapaÒÒatti, alobhÈdosÈmohassa bhÈvanÈpaÒÒatti.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti kilesÈnaÑ paÔippassaddhipaÒÒatti,
nibbÈnassa sacchikiriyapaÒÒattÊti. AyaÑ paÒÒatti.
Netti-aÔÔhakathÈ
191
OtaraÓoti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti dÈnaÑ nÈma saddhÈdÊhi
indriyehi hotÊti ayaÑ indriyehi otaraÓo. SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti
saÑyamo nÈma sÊlakkhandhoti ayaÑ khandhehi otaraÓo. Kusalo ca jahÈti
pÈpakanti pÈpappahÈnaÑ nÈma tÊhi vimokkhehi hoti. TesaÑ upÈyabh|tÈni
tÊÓi vimokkhamukhÈnÊti ayaÑ vimokkhamukhehi otaraÓo.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti vimuttikkhandho. So ca dhammadhÈtu
dhammÈyatanaÒcÈti ayaÑ dhÈt|hi ca Èyatanehi ca otaraÓoti. AyaÑ otaraÓo.
Sodhanoti dadatoti-ÈdikÈ padasuddhi, no Èrambhasuddhi.
RÈgadosamohakkhayÈ sa nibbutoti ayaÑ padasuddhi ca Èrambhasuddhi cÈti.
AyaÑ sodhano.
AdhiÔÔhÈnoti dadatoti ayaÑ ekattatÈ, cÈgo pariccÈgo dhammadÈnaÑ
ÈmisadÈnaÑ abhayadÈnaÑ, aÔÔha dÈnÈni vitthÈretabbÈni. AyaÑ vemattatÈ.
SaÑyamoti ayaÑ ekattatÈ. PÈtimokkhasaÑvaro satisaÑvaroti ayaÑ
vemattatÈ. Kusalo ca jahÈti pÈpakanti ayaÑ ekattatÈ. SakkÈyadiÔÔhiÑ
pajahati vicikicchaÑ pajahatÊti-ÈdikÈ ayaÑ vemattatÈ. RÈgadosamohakkhayÈ
sa nibbutoti ayaÑ ekattatÈ. Sa-upÈdisesÈ nibbÈnadhÈtu anupÈdisesÈ
nibbÈnadhÈt|ti ayaÑ vemattatÈti. AyaÑ adhiÔÔhÈno.
ParikkhÈroti dÈnassa pÈmojjaÑ paccayo. Alobho hetu, saÑyamassa
hirottappÈdayo paccayo. YonisomanasikÈro adoso ca hetu, pÈpappahÈnassa
samÈdhi yathÈbh|taÒÈÓadassanaÒca paccayo. Tisso anupassanÈ hetu,
nibbutiyÈ maggasammÈdiÔÔhi hetu, sammÈsa~kappÈdayo paccayoti. AyaÑ
parikkhÈro.
SamÈropano hÈrasampÈtoti dadato puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti dÈnamayaÑ
puÒÒakiriyavatthu, taÑ sÊlassa padaÔÔhÈnaÑ. SaÑyamato veraÑ na cÊyatÊti
sÊlamayaÑ puÒÒakiriyavatthu, taÑ samÈdhissa padaÔÔhÈnaÑ. SÊlena hi
jhÈnenapi rÈgÈdikilesÈ na cÊyanti. Yepissa tappaccayÈ uppajjeyyuÑ ÈsavÈ
vighÈtapariÄÈhÈ, tepissa na honti. Kusalo ca jahÈti pÈpakanti pahÈnapariÒÒÈ,
taÑ bhÈvanÈmayaÑ puÒÒakiriyavatthu. RÈgadosamohakkhayÈ
192
KhuddakanikÈya
sa nibbutoti rÈgassapi khayÈ dosassapi khayÈ mohassapi khayÈ. Tattha
rÈgoti yo rÈgo sÈrÈgo cetaso sÈrajjanÈ lobho lubbhanÈ lubbhitattaÑ abhijjhÈ
lobho akusalam|laÑ. Dosoti yo doso dussanÈ dussitattaÑ byÈpÈdo cetaso
byÈpajjanÈ doso akusalam|laÑ. Mohoti yaÑ aÒÒÈÓaÑ adassanaÑ
anabhisamayo asambodho appaÔivedho dummejjhaÑ bÈlyaÑ asampajaÒÒaÑ
moho akusalam|laÑ. Iti imesaÑ rÈgÈdÊnaÑ khayo nirodho paÔinissaggo
nibbuti nibbÈyanÈ parinibbÈnaÑ sa-upÈdisesÈ nibbÈnadhÈtu anupÈdisesÈ
nibbÈnadhÈt|ti. AyaÑ samÈropano hÈrasampÈto.
MissakahÈrasampÈtavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
NayasamuÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ
79. EvaÑ nÈnÈsuttavasena ekasuttavasena ca hÈravicÈraÑ dassetvÈ
idÈni nayavicÈraÑ dassetuÑ “tattha katamaÑ nayasamuÔÔhÈnan”ti-Èdi
ÈraddhaÑ. KasmÈ panettha yathÈ “tattha katamo desanÈhÈro,
assÈdÈdÊnavatÈti gÈthÈ. AyaÑ desanÈhÈro kiÑ desayatÊ”ti-ÈdinÈ hÈraniddeso
Èraddho, evaÑ “tattha katamo nandiyÈvaÔÔo, taÓhaÒca avijjampi cÈti gÈthÈ,
ayaÑ nandiyÈvaÔÔo kiÑ nayatÊ”ti-ÈdinÈ anÈrabhitvÈ samuÔÔhÈnamukhena
Èraddhanti? Vuccate–hÈranayÈnaÑ visayabhedato. YathÈ hi hÈrÈ
byaÒjanamukhena suttassa atthasaÑvaÓÓanÈ, na evaÑ nayÈ. NayÈ pana
nÈnÈsuttato niddhÈritehi taÓhÈvijjÈdÊhi m|lapadehi catusaccayojanÈya
nayato anubujjhiyamÈno dukkhÈdi-attho. So hi maggaÒÈÓaÑ nayati
sampÈpetÊti nayo. PaÔivijjhantÈnaÑ pana ugghaÔitaÒÒu-ÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ
veneyyÈnaÑ vasena m|lapadavibhÈgato tidhÈ vibhattÈ. Ekameko cettha yato
neti, yaÒca neti, tesaÑ saÑkilesavodÈnÈnaÑ vibhÈgato dvisa~gaho catuchaaÔÔhadiso cÈti bhinno hÈranayÈnaÑ visayo. TathÈ hi vuttaÑ “hÈrÈ
byaÒjanavicayo, suttassa nayÈ tayo ca suttattho”ti1. EvaÑ visiÔÔhavisayattÈ
hÈranayÈnaÑ hÈrehi aÒÒathÈ naye niddisanto “tattha katamaÑ
nayasamuÔÔhÈnan”ti-ÈdimÈha.
______________________________________________________________
1. Khu 10. 1 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
193
TatthÈyaÑvacanattho–samuÔÔhahanti etenÈti samuÔÔhÈnaÑ. Ke
samuÔÔhahanti? NayÈ. NayÈnaÑ samuÔÔhÈnaÑ nayasamuÔÔhÈnaÑ. KiÑ pana
taÑ? TaÑtaÑm|lapadehi catusaccayojanÈ. SÈ hi nandiyÈvaÔÔÈdÊnaÑ
nayÈnaÑ uppattiÔÔhÈnatÈya samuÔÔhÈnaÑ bh|mÊti ca vuccati. TathÈ ca
vakkhati “ayaÑ vuccati nandiyÈvaÔÔassa nayassa bh|mÊ”ti1. PubbÈ koÔi na
paÒÒÈyati avijjÈya ca bhavataÓhÈya cÈti-Èdi nandiyÈvaÔÔassa nayassa
bh|midassanaÑ. Tattha pubbÈ koÔi na paÒÒÈyatÊti asukassa nÈma Buddhassa
Bhagavato, asukassa vÈ cakkavattino kÈle avijjÈ bhavataÓhÈ ca uppannÈ.
Tato pubbe nÈhosÊti evaÑ avijjÈbhavataÓhÈnaÑ na kÈci purimÈ mariyÈdÈ
upalabbhati. KasmÈ? AnamataggattÈ saÑsÈrassa. VuttaÒhetaÑ
“anamataggoyaÑ bhikkhave saÑsÈro, pubbÈ koÔi na paÒÒÈyatÊ”ti2 vitthÈro.
TatthÈti avijjÈbhavataÓhÈsu. Yadipi avijjÈya saÑyojanabhÈvo, taÓhÈya ca
nÊvaraÓabhÈvo PÈÄiyaÑ vutto, tathÈpi avijjÈya paÔicchÈditÈdÊnavehi bhavehi
taÓhÈ saÑyojetÊti imassa atthassa dassanatthaÑ “avijjÈnÊvaraÓaÑ
taÓhÈsaÑyojanan”ti vuttaÑ.
AvijjÈsaÑyuttÈti avijjÈya missitÈ, avijjÈya vÈ abhinivesavatth|su
baddhÈ. AvijjÈpakkhena vicarantÊti avijjÈpakkhena avijjÈsahÈyena
dvÈdasavidhena vipallÈsena abhinivesavatthubh|te ÈrammaÓe pavattanti. Te
vuccanti diÔÔhicaritÈti te avijjÈbhibh|tÈ r|pÈdÊni niccÈdito abhinivisantÈ
diÔÔhicaritÈti vuccanti, diÔÔhicaritÈ nÈmÈti attho. TaÓhÈpakkhenÈti
aÔÔhasatataÓhÈvicaritena. DiÔÔhivicarite taÓhÈvicarite ca paÔipattiyÈ vibhajitvÈ
dassetuÑ “diÔÔhicaritÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha attakilamathÈnuyoganti attano
kÈyassa kilissanapayogaÑ attaparitÈpanapaÔipattiÑ.
KÈmasukhallikÈnuyoganti kÈmasukhassa allÊyanapayogaÑ kÈmesu
pÈtabyataÑ.
Yadipi bÈhirakÈ “dukkhaÑ taÓhÈ”ti ca jÈnanti “idaÑ dukkhaÑ, ettakaÑ
dukkhan”ti, “ayaÑ taÓhÈ, ayaÑ tassÈ virÈgo”ti pariÒÒeyyapahÈtabbabhÈvena
pana na jÈnanti, iti pavattipavattihetumattampi na jÈnanti. KÈ pana kathÈ
nivattinivattihet|s|ti Èha “ito bahiddhÈ natthi saccavavatthÈnan”ti-Èdi.
______________________________________________________________
1. Khu 10. 93 piÔÔhe.
2. SaÑ 1. 387; Abhi 4. 30 piÔÔhÈdÊsu.
194
KhuddakanikÈya
Tattha saccappakÈsanÈti saccadesanÈ. SamathavipassanÈkosallanti
samathavipassanÈsu bhÈvanÈkosallaÑ, tÈsu
uggahaparipucchÈsavanamanasikÈrakosallaÑ vÈ. VipassanÈdhiÔÔhÈnaÒcettha
samathaÑ adhippetaÑ. UpasamasukhappattÊti kilesÈnaÑ
v|pasamasukhÈdhigamo. ViparÊtacetÈti micchÈbhiniviÔÔhacetÈ. Natthi
sukhena sukhanti yaÑ anavajjapaccayaparibhogasukhena kÈyaÑ cittaÒca
paÔippassaddhadarathaÑ katvÈ ariyehi pattabbaÑ upasamasukhaÑ, taÑ
paÔikkhipati. DukkhenÈti kÈyakhedanadukkhena.
So lokaÑ vaÉÉhayatÊti so kÈme paÔisevento attabhÈvasa~khÈtaÑ lokaÑ
vaÉÉheti pÊneti. PuttanattuparamparÈya vÈ1 saÑsÈrassa anupacchedanato
sattalokaÑ vaÉÉheti. BahuÑ puÒÒaÑ pasavatÊti attano paÒcahi kÈmaguÓehi
santappanena puttamukhadassanena ca bahuÑ puÒÒaÑ uppÈdeti.
Abhinivesassa nÈtidaÄhatÈya evaÑsaÒÒÊ. DaÄhatÈya evaÑdiÔÔhÊ dukkhena
sukhaÑ patthayamÈnÈ attakilamathÈnuyogamanuyuttÈ kÈmesu puÒÒasaÒÒÊ
kÈmasukhallikÈnuyogamanuyuttÈ ca viharantÊti yojetabbaÑ.
TadabhiÒÒÈ santÈti tathÈsaÒÒino samÈnÈ. Rogameva vaÉÉhayantÊti
attabhÈvarogameva kilesarogameva vÈ aparÈparaÑ vaÉÉhenti.
GaÓÉasallesupi eseva nayo. RÈgÈbhitunnÈti yathÈvuttarogabyÈdhitÈ.
GaÓÉapaÔipÊÄitÈti yathÈvuttagaÓÉabÈdhitÈ. SallÈnuviddhÈti yathÈvuttasallena
anupaviÔÔhÈ. UmmujjanimujjÈnÊti upapajjanacavanÈni. UgghÈtanigghÈtanti
uccÈvacabhÈvaÑ. RogagaÓÉasallabhesajjanti yathÈvuttarogÈditikicchanaÑ,
samathavipassanaÑ sandhÈya vadati. TenevÈha “samathavipassanÈ
roganigghÈtakabhesajjan”ti. Tattha roganigghÈtakanti rogav|pasamanaÑ.
“SaÑkileso dukkhan”ti-ÈdinÈ saccÈni tesaÑ pariÒÒeyyÈdibhÈvena katheti.
Tattha saÑkileso dukkhanti
attakilamathÈnuyogakÈmasukhallikÈnuyogasaÑkilesavanto, tehi vÈ
saÑkilissamÈno r|pÈr|pakÈyo dukkhaÑ ariyasaccaÑ. Tadabhisa~go taÓhÈti
tattha abhisa~go Èsa~goti laddhanÈmÈ taÓhÈ.
80. IdÈni diÔÔhicaritataÓhÈcaritÈnaÑ sakkÈyadiÔÔhidassane2
pavattibhedaÑ dassetuÑ “diÔÔhicaritÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha diÔÔhicaritÈ
r|paÑ attato
______________________________________________________________
1. PuttanattaparaÑparÈya vÈ (Ka)
2. SakkÈyadassane (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
195
upagacchantÊti diÔÔhicaritÈ diÔÔhÈbhinivesassa balavabhÈvato r|paÑ “attÈ”ti
gaÓhanti. TesaÒhi attÈbhiniveso balavÈ, na tathÈ attaniyÈbhiniveso. Esa nayo
vedananti-ÈdÊsupi. TaÓhÈcaritÈ r|pavantaÑ attÈnanti taÓhÈcaritÈ
taÓhÈbhinivesassa balavabhÈvato r|paÑ attano kiÒcanapalibodhabhÈve
ÔhapetvÈ avasesaÑ vedanÈdiÑ “attÈ”ti gaÓhanti. Attani vÈ r|panti
attÈdhÈraÑ vÈ r|paÑ. R|pasmiÑ vÈ attÈnanti r|pÈdhÈraÑ vÈ attÈnaÑ.
VedanÈvantanti-ÈdÊsupi eseva nayo. EtesaÒhi attaniyÈbhiniveso balavÈ, na
tathÈ attÈbhiniveso. TasmÈ yathÈladdhaÑ attaniyanti kappetvÈ tadaÒÒaÑ
“attÈ”ti gaÓhanti. AyaÑ vuccati vÊsativatthukÈ sakkÈyadiÔÔhÊti ayaÑ paÒcasu
upÈdÈnakkhandhesu ekekasmiÑ catunnaÑ catunnaÑ gÈhÈnaÑ vasena
vÊsativatthukÈ sati vijjamÈne khandhapaÒcakasa~khÈte kÈye, satÊ vÈ
vijjamÈnÈ tattha diÔÔhÊti sakkÈyadiÔÔhi.
LokuttarÈ sammÈdiÔÔhÊti paÔhamamaggasammÈdiÔÔhi. AnvÈyikÈti
sammÈdiÔÔhiyÈ anugÈmino. YadÈ sammÈdiÔÔhi sakkÈyadiÔÔhiyÈ
pajahanavasena pavattÈ, tadÈ tassÈ anuguÓabhÈvena pavattamÈnakÈti attho.
Ke pana teti? Œha “sammÈsa~kappo”ti-Èdi. “Te tayo khandhÈ”ti-ÈdinÈ
ariyamaggato khandhamukhena samathavipassanÈ niddhÈreti. “Tattha
sakkÈyo”ti-Èdi catusaccaniddhÈraÓaÑ. TaÑ sabbaÑ suviÒÒeyyameva.
Puna “tattha ye r|paÑ attato upagacchantÊ”ti-ÈdinÈ
sakkÈyadassanamukhena ucchedÈdi-antadvayaÑ, majjhimaÒca paÔipadaÑ
niddhÈreti. Tattha ime vuccanti ucchedavÈdinoti ime r|pÈdike
paÒcakkhandhe attato upagacchantÈ r|pÈdÊnaÑ aniccabhÈvato ucchijjati attÈ
vinassati na hoti paraÑ maraÓÈti evaÑ abhinivisanato “ucchedavÈdino”ti
vuccanti. Ime vuccanti sassatavÈdinoti ime “r|pavantaÑ vÈ attÈnan”tiÈdinÈ1 r|pÈdivinimutto aÒÒo koci attÈti1 upagacchantÈ “so nicco dhuvo
sassato”ti abhinivisanato “sassatavÈdino”ti vuccanti. “UcchedasassatavÈdÈ
ubho antÈ, ayaÑ saÑsÈrapavattÊ”ti-Èdi saccaniddhÈraÓaÑ, taÑ
suviÒÒeyyaÑ.
UcchedasassataÑ samÈsato vÊsativatthukÈ sakkÈyadiÔÔhÊti attÈ ucchijjati
attÈ niccoti ca Èdippavattanato ucchedasassatadassanaÑ
______________________________________________________________
1-1. R|pÈdivinimutto attÈ aÒÒo koci vibhattoti (Ka)
196
KhuddakanikÈya
sa~khepato vÊsativatthukÈ sakkÈyadiÔÔhi eva hoti. Sabbopi hi attavÈdo
sakkÈyadiÔÔhi-antogadho evÈti. VitthÈrato dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈnÊti
ucchedasassatadassanaÑ vitthÈrena1 BrahmajÈle2 ÈgatÈni dvÈsaÔÔhi
diÔÔhigatÈni. Tesanti evaÑ sa~khepavitthÈravantÈnaÑ
ucchedasassatadassanÈnaÑ. PaÔipakkhoti pahÈyakapaÔipakkho. TecattÈlÊsaÑ
bodhipakkhiyÈ dhammÈti aniccasaÒÒÈ dukkhasaÒÒÈ anattasaÒÒÈ
pahÈnasaÒÒÈ virÈgasaÒÒÈ nirodhasaÒÒÈ cattÈro satipaÔÔhÈnÈ -pa- ariyo
aÔÔha~giko maggoti ete tecattÈlÊsaÑ bodhipakkhiyÈ dhammÈ.
EvaÑ vipassanÈvasena paÔipakkhaÑ dassetvÈ puna samathavasena
dassetuÑ “aÔÔha vimokkhÈ dasa ca kasiÓÈyatanÈnÊ”ti vuttaÑ. DvÈsaÔÔhi
diÔÔhigatÈni mohajÈlanti dvÈsaÔÔhi diÔÔhigatÈni mohajÈlahetukattÈ
mohajÈlaÒca. AnÈdi-anidhanapavattanti purimÈya koÔiyÈ abhÈvato anÈdi.
Asati paÔipakkhÈdhigame santÈnavasena anupacchedena pavattanato
anidhanappavattaÑ. YasmÈ pana mohajÈlahetukÈni diÔÔhigatÈni mohajÈle
padÈlite padÈlitÈni honti, tasmÈ vuttaÑ “tecattÈlÊsaÑ bodhipakkhiyÈ
dhammÈ ÒÈÓavajiraÑ mohajÈlappadÈlanan”ti.
Tattha ÒÈÓavajiranti vajir|pamaÒÈÓaÑ. AÔÔha samÈpattiyo samÈpajjitvÈ
tejetvÈ tikkhasabhÈvaÑ ÈpÈditaÑ mipassanÈÒÈÓaÑ maggaÒÈÓaÒca
ÒÈÓavajiraÑ. Idameva hi ÒÈÓaÑ Bhagavato pavattaÑ “mahÈvajiraÒÈÓan”ti
vuccati. TaÑ pana sasambhÈraÑ katvÈ dassento “tecattÈlÊsaÑ
bodhipakkhiyÈ dhammÈ”ti Èha. MohajÈlappadÈlananti pubbabhÈge
vikkhambhanavasena maggakkhaÓe samucchedavasena
avijjÈbhavataÓhÈnaÑ padÈlanaÑ. AtÊtÈdibhedabhinnesu r|pÈdÊsu sakaattabhÈvÈdÊsu ca saÑsibbanavasena pavattanato jÈlaÑ bhavataÓhÈ. TassÈ hi
taÓhÈ jÈlinÊ sibbinÊ jÈlanti ca adhivacananti. EvaÑ attakilamathÈnuyoga
kÈmasukhallikÈnuyoga diÔÔhitaÓhÈbhinivesasassatucchedÈnaÑ
niddhÈraÓavasena mohajÈlapariyÈyavisesato avijjÈtaÓhÈ vibhajitvÈ
yathÈnusandhinÈ saÑkilesapakkhaÑ nigamento “tena vuccati pubbÈ koÔi na
paÒÒÈyati avijjÈya ca bhavataÓhÈya cÈ”ti Èha.
______________________________________________________________
1. DassanavitthÈrena (SÊ), dassanÈnaÑ vitthÈrena (Ka)
2. DÊ 1. 11 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
197
81. “Tattha diÔÔhicarito”ti-ÈdinÈ vodÈnapakkhaÑ dasseti. Tattha
sallekhÈnusantatavuttÊti anupaddutasallekhavutti. KasmÈ? YasmÈ sallekhe
tibbagÈravo. DiÔÔhicarito hi tapojigucchÈdinÈ anupÈyenapi yebhuyyena
kilesÈnaÑ sallekhanÈdhippÈyena carati, tasmÈ so sÈsane pabbajito
dhutadhammavasena sallekhapaÔipadaÑ p|reti. SikkhÈnusantatavuttÊti
acchiddacatupÈrisuddhisÊlavutti. DiÔÔhiyÈ savisaye paÒÒÈsadisÊ pavattÊti so
visujjhamÈno paÒÒÈdhiko hotÊti Èha “diÔÔhicarito sammattaniyÈmaÑ
okkamanto dhammÈnusÈrÊ bhavatÊ”ti. TaÓhÈvasena micchÈvimokkho hotÊti
taÓhÈcarito visujjhamÈno saddhÈdhikova hoti, tasmÈ vuttaÑ “taÓhÈcarito
sammattaniyÈmaÑ okkamanto saddhÈnusÈrÊ bhavatÊ”ti. DiÔÔhicarito
sukhÈya paÔipadÈyÈti-Èdi paÔipadÈniddeso heÔÔhÈ DesanÈhÈravibha~ge1
Ègato eva, atthopi tattha sabbappakÈrato vutto eva.
Apubbapadesu pana viveciyamÈnoti vimociyamÈno. PaÔinissaratÊti
niyyÈti vimuccatÊti attho. DandhaÒca dhammaÑ ÈjÈnÈtÊti taÓhÈcaritassa
mandapaÒÒassa vasena vuttaÑ. TikkhapaÒÒo pana khippaÑ dhammaÑ
ÈjÈnÈtÊti. “SattÈpi duvidhÈ”ti-ÈdinÈ indriyavibhÈgena puna
paÔipadÈvibhÈgaÑ dasseti, taÑ suviÒÒeyyaÑ.
“Ye hi kecÊ”ti-ÈdinÈ tÈsaÑ paÔipadÈnaÑ niyyÈne tÊsupi kÈlesu
ekantikabhÈvaÑ dasseti. Tattha imÈhi eva cat|hi paÔipadÈhÊti imÈhi eva
cat|hi paÔipadÈhi, tabbinimuttÈya aÒÒÈya paÔipadÈya abhÈvato.
Catukkamagganti paÔipadÈcatukkaÑ, paÔipadÈ hi maggoti. Atha vÈ
catukkamagganti nandiyÈvaÔÔassa catuddisÈsa~khÈtaÑ maggaÑ. TÈ pana
catasso disÈ disÈlocananaye Ègamissanti. KimatthaÑ pana catukkamaggaÑ
paÒÒapentÊti Èha “abudhajanasevitÈyÈ”ti-Èdi. Tattha abudhajanasevitÈyÈti
apaÓÉitajanasevitÈya. BÈlakantÈyÈti bÈlajanakÈmitÈya. RattavÈsiniyÈti
rattesu rÈgÈbhibh|tesu vasatÊti rattavÈsinÊ, tassÈ. NandiyÈti tatra
tatrÈbhinandanaÔÔhena nandÊsa~khÈtÈya. AvaÔÔanatthanti
samucchindanatthaÑ. AyaÑ vuccati nandiyÈvaÔÔassa nayassa bh|mÊti ayaÑ
taÓhÈvijjÈnaÑ vasena saÑkilesapakkhe dve disÈ samathavipassanÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Khu 10. 8 piÔÔhe.
KhuddakanikÈya
198
vasena vodÈnapakkhepi dve disÈ catusaccayojanÈ nandiyÈvaÔÔassa nayassa
samuÔÔhÈnatÈya bh|mÊti.
82. EvaÑ nandiyÈvaÔÔassa nayassa bh|miÑ niddisitvÈ idÈni tassa
disÈbh|tadhamme niddisantena yasmÈ cassa disÈbh|tadhammesu vuttesu
disÈlocananayo vuttoyeva hoti, tasmÈ “veyyÈkaraÓesu hi ye kusalÈkusalÈ”ti
disÈlocanalakkhaÓaÑ ekadesena paccÈmasitvÈ “te duvidhÈ
upaparikkhitabbÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha teti disÈbh|tadhammÈ. DuvidhÈti
“ime saÑkilesadhammÈ, ime vodÈnadhammÈ”ti evaÑ duvidhena.
UpaparikkhitabbÈti upapattito parito ikkhitabbÈ, dhammayuttito
taÑtaÑdisÈbhÈvena pekkhitabbÈ ÈlocitabbÈti attho.
YaÑ pakÈraÑ sandhÈya “duvidhÈ upaparikkhitabbÈ”ti vuttaÑ, taÑ
dasseti “lokavaÔÔÈnusÈrÊ ca lokavivaÔÔÈnusÈrÊ cÈ”ti. Tassattho–loko eva
vaÔÔaÑ lokavaÔÔaÑ. LokavaÔÔabhÈvena anusarati pavattatÊti lokavaÔÔÈnusÈrÊ,
saÑkilesadhammoti attho. Lokassa, lokato vÈ vivaÔÔaÑ lokavivaÔÔaÑ,
nibbÈnaÑ. TaÑ anusarati anulomanavasena gacchatÊti lokavivaÔÔÈnusÈrÊ,
vodÈnadhammoti attho. TenevÈha “vaÔÔaÑ nÈma saÑsÈro, vivaÔÔaÑ
nibbÈnan”ti.
TaÑ kathaÑ daÔÔhabbanti taÑ kathaÑ kena pakÈrena daÔÔhabbanti ce?
Upacayena. YathÈ kataÑ kammaÑ phaladÈnasamatthaÑ hoti, tathÈ kataÑ
upacitanti vuccati. EvaÑ upacitabhÈve kammaÑ nÈma hoti, vipÈkavaÔÔassa
kÈraÓaÑ hotÊti attho. Sabbepi kilesÈ cat|hi vipallÈsehi niddisitabbÈ,
dasannampi kilesÈnaÑ vipallÈsahetubhÈvato. Te kattha daÔÔhabbÈti te pana
vipallÈsÈ kattha passitabbÈti Èha “dasa vatthuke kilesapuÒje”ti.
DasavidhakÈraÓe kilesasam|heti attho. Tattha kilesÈpi kilesavatthu,
kilesÈnaÑ paccayadhammÈpi kilesavatthu. Tesu kÈraÓabhÈvena
purimasiddhÈ kilesÈ parato paresaÑ kilesÈnaÑ paccayabhÈvato kilesÈpi
kilesavatthu. AyonisomanasikÈro, ayonisomanasikÈraparikkhatÈ ca dhammÈ
kilesuppattihetubhÈvato kilesappaccayÈpi kilesavatth|ti daÔÔhabbaÑ.
Netti-aÔÔhakathÈ
199
CattÈro ÈhÈrÈti ettha ÈhÈrasÊsena tabbisayÈ kilesÈpi adhippetÈ. Catasso
viÒÒÈÓaÔÔhitiyoti etthÈpi eseva nayo. “PaÔhame ÈhÈre”ti-ÈdinÈ dasavatthuke
kilesapuÒje purimaÑ purimaÑ pacchimassa pacchimassa kÈraÓanti dasseti.
Tattha paÔhame ÈhÈreti visayabh|te paÔhame ÈhÈre paÔhamo vipallÈso
pavattatÊti attho. SesÈhÈresupi eseva nayo. PaÔhame vipallÈseti paÔhame
vipallÈse appahÊne sati paÔhamaÑ upÈdÈnaÑ pavattatÊti attho. Sesapadesupi
eseva nayo. YaÑ panettha vattabbaÑ, taÑ niddeseyeva kathayissÈma.
83. IdÈni dasavatthukaÑ kilesapuÒjaÑ taÓhÈvijjÈvasena dve koÔÔhÈse
karonto “yo ca kabaÄÊkÈro ÈhÈro”ti-ÈdimÈha. Tattha kabaÄÊkÈrÈhÈraÑ
phassÈhÈraÒca aparijÈnantassa taÓhÈcaritassa yathÈkkamaÑ kÈyavedanÈsu
tibbo chandarÈgo hoti, iti upakkilesassa chandarÈgassa hetubhÈvato yo ca
kabaÄÊkÈro ÈhÈro, yo ca phasso ÈhÈro, ime taÓhÈcaritassa puggalassa
upakkilesÈti vuttÈ. TathÈ manosaÒcetanÈhÈraÑ viÒÒÈÓÈhÈraÒca aparijÈnanto
diÔÔhicarito tesu attasaÒÒÊ niccasaÒÒÊ ca hotÊti vuttanayeneva te
diÔÔhicaritassa puggalassa upakkilesÈti vuttÈ. TathÈ purimakÈ dve vipallÈsÈ
purimakÈni eva ca dve dve upÈdÈna yoga ganthÈsava oghasalla viÒÒÈÓaÔÔhiti
agatigamanÈni taÓhÈpadhÈnattÈ taÓhÈsabhÈvattÈ taÓhÈvisayattÈ ca
taÓhÈcaritassa upakkilesÈti vuttÈ. PacchimakÈni pana tÈni diÔÔhipadhÈnattÈ
diÔÔhisabhÈvattÈ diÔÔhivisayattÈ ca diÔÔhicaritassa upakkilesÈti vuttÈti
daÔÔhabbÈ.
84. KabaÄÊkÈre ÈhÈre “asubhe subhan”ti vipallÈsoti cat|su ÈhÈresu
kabaÄÊkÈre ÈhÈre cat|su ca vipallÈsesu “asubhe subhan”ti vipallÈso
daÔÔhabbo kabaÄÊkÈrÈhÈrassa asubhasabhÈvattÈ asubhasamuÔÔhÈnattÈ ca.
TathÈ phassÈhÈrassa dukkhasabhÈvattÈ dukkhapaccayattÈ ca visesato tattha
“dukkhe sukhan”ti vipallÈso. TathÈ yebhuyyena sattÈ viÒÒÈÓe niccasaÒÒino,
sa~khÈresu ca attasaÒÒino, cetanÈpadhÈnÈ ca sa~khÈrÈti vuttaÑ “ViÒÒÈÓe
ÈhÈre -pa- attÈti vipallÈso”ti. PaÔhame vipallÈse Ôhito kÈme upÈdiyatÊti
“asubhe subhan”ti vipariyesaggÈhÊ kilesakÈmena vatthukÈme daÄhaÑ
200
KhuddakanikÈya
gaÓhÈti. IdaÑ vuccati kÈmupÈdÈnanti yaÑ tathÈ kÈmÈnaÑ gahaÓaÑ, idaÑ
vuccati kÈmupÈdÈnaÑ. “Dukkhe sukhan”ti vipariyesaggÈhÊ “sÊlabbatehi
anÈgate bhavavisuddhÊti taÑ nibbutisukhan”ti daÄhaÑ gaÓhÈti. “Anicce
niccan”ti vipariyesaggÈhÊ “sabbe bhavÈ niccÈ dhuvÈ sassatÈ
avipariÓÈmadhammÈ”ti saÑsÈrÈbhinandiniÑ bhavadiÔÔhiÑ daÄhaÑ gaÓhÈti.
“AnattÈni attÈ”ti vipariyesaggÈhÊ “asati attani kassidaÑ kammaphalaÑ,
tasmÈ so karoti, so paÔisaÑvedetÊ”ti attadiÔÔhiÑ daÄhaÑ gaÓhÈtÊti
imamatthaÑ dasseti “dutiye vipallÈse Ôhito”ti-ÈdinÈ.
AyaÑ vuccati kÈmayogoti yena kÈmarÈgasa~khÈtena kÈmupÈdÈnena
vatthukÈmehi saha satto saÑyojÊyati, ayaÑ kÈmarÈgo “kÈmayogo”ti vuccati.
AyaÑ vuccati bhavayogoti yato sÊlabbatupÈdÈnasa~khÈtena bhavupÈdÈnena
bhavena saha satto saÑyojÊyati, ayaÑ bhavarÈgo “bhavayogo”ti vuccati.
AyaÑ vuccati diÔÔhiyogoti yÈya ahetukadiÔÔhi-Èdisa~khÈtÈya pÈpikÈya
diÔÔhiyÈ, sakkÈyadiÔÔhi-Èdi-avasiÔÔhadiÔÔhiyÈ ca satto dukkhena saha
saÑyojÊyati, ayaÑ pÈpikÈ diÔÔhi “diÔÔhiyogo”ti vuccati. AyaÑ vuccati
avijjÈyogoti yÈya attavÈdupÈdÈnena sakalavaÔÔadukkhena ca saha satto
saÑyojÊyati, ayaÑ avijjÈ “avijjÈyogo”ti vuccati.
YasmÈ pana kÈmayogÈdayo abhijjhÈkÈyaganthÈdÊnaÑ paccayÈ honti,
tasmÈ “paÔhame yoge Ôhito abhijjhÈya kÈyaÑ ganthatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha
abhijjhÈya kÈyaÑ ganthatÊti parÈbhijjhÈyanalakkhaÓÈya abhijjhÈya
nÈmakÈyaÑ ganthati ghaÔÔetÊti attho. TathÈ bhavapatthanÈya appahÊnattÈ
bhavadiÔÔhibhavarÈgavasena ÈghÈtavatth|su sattÈ cittÈni pad|sentÊti Èha
“dutiye yoge Ôhito byÈpÈdena kÈyaÑ ganthatÊ”ti. TathÈ diÔÔhivasena
avijjÈvasena ca sÊlabbatehi sujjhati, idameva saccaÑ moghamaÒÒanti ca
abhinivisatÊti Èha “Tatiye -pa- idaÑsaccÈbhinivesena kÈyaÑ ganthatÊ”ti.
TassÈti tassa abhijjhÈdÊhi samannÈgatassa puggalassa. EvaÑ ganthitÈti
evaÑ abhijjhÈyanÈdivasena1 nÈmakÈyaÑ ganthitvÈ ÔhitÈ.
______________________________________________________________
1. AbhijjhÈdivasena (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
201
ŒsavantÊti ÈsavabhÈvena pavattanti. Kuto ca vuccati ÈsavantÊti kuto pana
hetuto te kilesÈ ÈsavantÊti ÈsavahetuÑ pucchati. YasmÈ pana kilesÈ
kusalappavattiÑ nivÈretvÈ cittaÑ pariyÈdÈya tiÔÔhantÈ, maggena
asamucchinnÈ eva vÈ ÈsavÈnaÑ uppattihetu honti, tasmÈ “anusayato vÈ
pariyuÔÔhÈnato vÈ”ti vuttaÑ. AbhijjhÈkÈyaganthena kÈmÈsavoti
abhijjhÈkÈyaganthena siddhena kÈmarÈgasabhÈvattÈ kÈmÈsavo siddho hoti.
Katthacideva visaye domanassito tappaÔipakkhe visaye tabbisayabahule ca
bhave patthetÊti Èha “byÈpÈdakÈyaganthena bhavÈsavo”ti.
ParÈmÈsakÈyaganthena diÔÔhÈsavoti sÊlabbatÈrÈmÈsakÈyaganthena siddhena
taÑsabhÈvattÈ aparÈparaÑ vÈ diÔÔhiyo ganthentassa diÔÔhÈsavo siddho hoti.
IdaÑsaccÈbhinivesakÈyaganthena avijjÈsavoti “idameva saccaÑ
moghamaÒÒan”ti abhinivisantassa ayonisomanasikÈrato anekehi akusalehi
dhammehi saddhiÑ avijjÈsavo uppajjati, sabbesaÑ vÈ akusaladhammÈnaÑ
avijjÈpubba~gamattÈ idaÑsaccÈbhinivesakÈyaganthena siddhena tassa
hetubh|to avijjÈsavo siddho hoti.
YasmÈ pana ÈsavÈ eva paribuddhÈ vaÔÔasmiÑ ohananti osÈdentÊti
“oghÈ”ti vuccanti, tasmÈ vuttaÑ “tassa ime cattÈro ÈsavÈ”ti-Èdi.
AnusayasahagatÈti anusayabhÈvaÑ appaÔikkhipitvÈ gatÈ pavattÈ,
anusayabh|tÈ va. AjjhÈsayanti cittaÑ. AnupaviÔÔhÈti ogÈÄhÈ. HadayaÑ
Èhacca tiÔÔhantÊti cittassa abbhantarasa~khÈtaÑ hadayaÑ ÈhantvÈ tiÔÔhanti.
TathÈ hi vuttaÑ AÔÔhasÈliniyaÑ1 “abbhantaraÔÔhena hadayan”ti. Tena
vuccanti sallÈti yasmÈ ajjhÈsayaÑ anupaviÔÔhÈ hadayaÑ Èhacca tiÔÔhanti,
tena vuccanti “sallÈ”ti. PÊÄÈjananaÑ duruddharaÓatÈ ca sallaÔÔho. “Eso me
attÈ”ti gahaÓamukhena “esohamasmÊ”ti gahaÓaÑ hotÊti diÔÔhiÑ nissÈyapi
mÈnaÑ jappentÊti Èha “diÔÔhoghena mÈnasallo”ti.
PariyÈdinnanti aÒÒassa okÈsaÑ adatvÈ samantato gahitaÑ. Cat|su
dhammesu saÓÔhahatÊti ÈrammaÓapaccayatÈya ÈrammaÓabh|tesu
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 185 piÔÔhe.
202
KhuddakanikÈya
cat|su dhammesu patiÔÔhahati. TÈni sar|pato dasseti “r|pe vedanÈya
saÒÒÈya sa~khÈres|”ti. Nand|pasecanenÈti lobhasahagatassa sampayuttÈ
nandÊsahajÈtakoÔiyÈ, itarassa upanissayakoÔiyÈ upasecananti
nand|pasecanaÑ, tena nand|pasecanena. Kena pana taÑ nand|pasecananti
Èha “rÈgasallena nand|pasecanena viÒÒÈÓenÈ”ti.
Tattha rÈgasallenÈti rÈgasallena hetubh|tena nand|pasecanena
viÒÒÈÓenÈti itthambh|talakkhaÓe karaÓavacanaÑ. R|p|pagÈ viÒÒÈÓaÔÔhitÊti
r|pameva ÈrammaÓakaraÓavasena upagantabbato, viÒÒÈÓassa
patiÔÔhÈbhÈvato ca r|p|pagÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti. TiÔÔhati etthÈti Ôhiti.
PaÒcavokÈrabhavasmiÒhi abhisa~khÈraviÒÒÈÓaÑ r|pakkhandhaÑ nissÈya
tiÔÔhati. DosasallenÈti sahajÈtena dosasallena. YadÈ vedan|pagÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti
vuccati, tadÈ upanissayakoÔiyÈva nandiyÈ upasittaÑ viÒÒÈÓaÑ daÔÔhabbaÑ.
VedanÈpi domanassavedanÈva. YadÈ ca upanissayapaccayabh|tena
dosasallena vedan|pagÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti vuccati, tadÈ sahajÈtakoÔiyÈ,
upanissayakoÔiyÈ vÈ nandiyÈ upasittaÑ viÒÒÈÓaÑ daÔÔhabbaÑ. VedanÈ pana
tissopi tissannaÑ vedanÈnaÑ ÈrammaÓ|panissayabhÈvato. Tattha
paÔhamanayo domanassarammaÓassa abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa vasena vutto.
Dutiyo sabbavedanÈrammaÓassa vasenÈpi daÔÔhabbaÑ.
MÈnasallenÈti mÈnasallena sahajÈtena, upanissayabh|tena vÈ.
MohasallenÈti etthÈpi eseva nayo. Ettha ca anÈdimatisaÑsÈre itthipurisÈ
r|pÈbhirÈmÈti rÈgasallavasena paÔhamÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti yojitÈ. SabbÈyapi
vedanÈya dukkhapariyÈyasabbhÈvato dukkhÈya ca doso anusetÊti
dosasallavasena dutiyÈ, saÒÒÈvasena “seyyohamasmÊ”ti maÒÒanÈ hotÊti
mÈnasallavasena tatiyÈ, sa~khÈresu sam|haghanaÑ dubbinibbhoganti1
mohasallavasena catutthÊ viÒÒÈÓaÔÔhiti yojitÈti daÔÔhabbÈ.
Upatthaddhanti olubbhÈrammaÓabh|tÈhi viÒÒÈÓaÔÔhitÊhi
upatthambhitaÑ. TaÒca kammanti yaÑ “cetanÈ cetasikan”ti pubbe2 vuttaÑ.
Ime ca kilesÈti ime ca dasavatthukÈ kilesÈ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
______________________________________________________________
1. Dubbinibbedhanti (Ka)
2. Khu 10. 94 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
203
85. IdÈni ÈhÈrÈdayo nayÈnaÑ saÑkilesapakkhe disÈbhÈvena
vavatthapetuÑ “imÈ catasso disÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ, taÑ uttÈnameva. Puna
kabaÄÊkÈro ÈhÈroti-Èdi ÈhÈrÈdÊsuyeva yassa puggalassa upakkilesÈ, taÑ
vibhajitvÈ dassetuÑ ÈraddhaÑ. Tattha dasannaÑ suttÈnanti ekadesesu
samudÈyavohÈrena vuttaÑ. SamudÈyesu hi pavattÈ samaÒÒÈ avayavesupi
dissati, “yathÈ paÔo daÉÉho, samuddo diÔÔho”ti ca. Eko atthoti ekassa
atthassa nipphÈdanato vuttaÑ. ByaÒjanameva nÈnanti ettha
byaÒjanaggahaÓena byaÒjanatthopi gahitoti daÔÔhabbaÑ. Dasahipi
suttapadehi savatthukÈ taÓhÈ vuttÈ. TaÓhÈ ca rÈgacaritaÑ puggalaÑ
khippaÑ d|setÊti Èha “ime rÈgacaritassa puggalassa upakkilesÈ”ti. YathÈ ca
paÔhamadisÈbhÈvena vuttadhammÈ rÈgacaritassa upakkilesÈ, evaÑ
dutiyadisÈbhÈvena vuttadhammÈ dosacaritassa. TatiyacatutthadisÈbhÈvena
vuttadhammÈ yathÈkkamaÑ diÔÔhicaritassa mandassa tikkhassa ca
upakkilesÈ vuttÈ. TesaÑ upakkilesabhÈvo vuttanayÈnusÈrena veditabbo.
ŒhÈravipallÈsÈdayo yadipi sabbehi tÊhi vimokkhamukhehi pubbabhÈge
yathÈrahaÑ pariÒÒeyyÈ pahÈtabbÈ ca. Yassa pana dukkhÈnupassanÈ purime
ÈhÈradvaye dukkhÈkÈrena bahulaÑ pavattati, tassa vasena yo ca kabaÄÊkÈro
ÈhÈro, yo ca phasso ÈhÈro, ime appaÓihitena vimokkhamukhena pariÒÒaÑ
gacchantÊti vuttaÑ. Esa nayo sesesu. EvaÒcetaÑ, na aÒÒathÈ. Na hi
ariyamaggÈnaÑ viya pahÈtabbesu vinokkhamukhÈnaÑ
pariÒÒeyyapahÈtabbesu koci niyamo sambhavati. Iti sabbe
lokavaÔÔÈnusÈrino dhammÈ niyyanti, te lokÈ tÊhi vimokkhamukhehÊti
nigamanaÑ. Tassattho–iti evaÑ vuttappakÈrÈ sabbe ÈhÈrÈdayo
lokasa~khÈtavaÔÔÈnusÈrino dhammÈ te lokabh|tÈ vaÔÔato niyyanti
aniccÈnupassanÈdÊhi tÊhi vimokkhamukhehÊti.
86. EvaÑ saÑkilesapakkhe disÈbh|tadhamme niddisitvÈ idÈni
vodÈnapakkhe disÈbh|tadhamme dassetuÑ “catasso paÔipadÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tattha dibba brahma ariya ÈneÒjavihÈroti cattÈro vihÈrÈ. MÈnappahÈnaÈlayasamugghÈta-avijjÈpahÈnabhav|pasamÈ cattÈro acchariyÈ abbhutÈ
dhammÈ. SaccÈdhiÔÔhÈnÈdÊni cattÈri adhiÔÔhÈnÈni.
ChandasamÈdhibhÈvanÈdayo catasso samÈdhibhÈvanÈ. IndriyasaÑvaro
tapasa~khÈto
204
KhuddakanikÈya
puÒÒadhammo bojjha~gabhÈvanÈ sabb|padhipaÔinissaggasa~khÈtaÑ
nibbÈnaÒcÈti cattÈro sukhabhÈgiyÈ dhammÈ veditabbÈti.
PaÔhamÈ paÔipadÈti-Èdi paÔipadÈsatipaÔÔhÈnÈdÊnaÑ abhedasandassanaÑ.
Yadi evaÑ kasmÈ visuÑ gahaÓaÑ katanti? Dasavatthukassa kilesapuÒjassa
paÔipakkhabhÈvadassanatthaÑ paÔipadÈdidasakaniddeso. TathÈ hi vakkhati
“cattÈro ÈhÈrÈ tesaÑ paÔipakkho catasso paÔipadÈ”ti-Èdi1. KiÒcÈpi cat|su
satipaÔÔhÈnesu “idaÑ nÈma satipaÔÔhÈnaÑ imÈya eva paÔipadÈya ijjhatÊ”ti
niyamo natthi, tathÈpi paÔhamÈya paÔipadÈya paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ
sambhavatÊti sambhavavasena evaÑ vuttaÑ “paÔhamÈ paÔipadÈ, paÔhamaÑ
satipaÔÔhÈnan”ti. YasmÈ pana ÈhÈravipallÈsÈdÊnaÑ viya
paÔipadÈsatipaÔÔhÈnÈdÊnaÑ atthato nÈnattaÑ natthi. SatipaÔÔhÈnÈniyeva hi
tathÈ tathÈ paÔipajjamÈnÈni dukkhÈpaÔipadÈdandhÈbhiÒÒÈdinÈmakÈni honti,
tasmÈ yathÈ saÑkilesapakkhe “paÔhame ÈhÈre paÔhamo vipallÈso”ti-ÈdinÈ
adhikaraÓabhedena vuttaÑ, evaÑ adhikaraÓabhedaÑ akatvÈ “paÔhamÈ
paÔipadÈ, paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnan”ti-Èdi vuttaÑ. Sesesupi eseva nayo.
Andhassa pabbatÈrohanaÑ viya kadÈcideva uppajjanakaÑ acchariyaÑ,
accharÈyoggaÑ acchariyanti porÈÓÈ. Abh|tapubbaÑ bh|tanti abbh|taÑ.
UbhayampetaÑ vimhayÈvahassa adhivacanaÑ. Na hi mÈnappahÈnÈdito
aÒÒaÑ durabhisambhavataraÑ vimhanÊyaÒca upalabbhatÊti adhitiÔÔhati etena,
ettha vÈ, adhiÔÔhÈnamattameva vÈ tanti adhiÔÔhÈnaÑ. SaccaÒca taÑ
adhiÔÔhÈnaÒca, saccassa vÈ adhiÔÔhÈnaÑ, saccaÑ adhiÔÔhÈnaÑ etassÈti vÈ
saccÈdhiÔÔhÈnaÑ. Sesesupi eseva nayo. SamÈdhi eva bhÈvetabbatÈya
samÈdhibhÈvanÈ. SukhaÑ bhajatÊti sukhabhÈgiyo, sukhabhÈgassa vÈ
sukhakoÔÔhÈsassa hitoti sukhabhÈgiyo. Ekassapi sattassa asubhabhÈvanÈdayo
viya ekadese avattitvÈ anavasesapariyÈdÈnato natthi etissÈ pamÈÓanti
appamaÒÒÈ.
PaÔhamÈ paÔipadÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ
parip|retÊti paÔhamÈya paÔipadÈya bhÈvanÈbahulÊkÈro paÔhamassa
satipaÔÔhÈnassa bhÈvanÈpÈrip|rÊti attho. Sesapadesupi eseva nayo. YathÈ hi
ariyamagge bhÈvite satipaÔÔhÈnÈdayo bodhipakkhiyadhammÈ sabbepi
bhÈvitÈ eva honti, evaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.
______________________________________________________________
1. Khu 10. 103 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
205
KÈyÈnupassanÈya kÈmarÈgassa ujuvipaccanÊkabhÈvato “paÔhamo
satipaÔÔhÈno bhÈvito bahulÊkato kÈmapaÔipakkhaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ
parip|retÊ”ti vuttaÑ. TathÈ pÊtipaÔisaÑvedanÈdivasena pavattamÈnaÑ
dutiyaÑ satipaÔÔhÈnaÑ sappÊtikassa dutiyajjhÈnassa cittassa
abhippamodanavasena pavattamÈnaÑ tatiyaÑ satipaÔÔhÈnaÑ
ukkaÑsagatasukhassa tatiyajjhÈnassa aniccavirÈgÈdivasena pavattiyÈ
sa~khÈresu upekkhakaÑ catutthaÑ satipaÔÔhÈnaÑ
upekkhÈsatipÈrisuddhibhÈvato catutthajjhÈnassa pÈrip|riyÈ saÑvattati.
YasmÈ pana r|pÈvacarapaÔhamajjhÈnaÑ r|pÈvacarasamÈpattÊnaÑ,
dutiyajjhÈnaÑ byÈpÈdavitakkÈdid|rÊbhÈvena brahmavihÈrÈnaÑ,
tatiyajjhÈnaÑ pÊtivirÈgena sukhena vipassanÈya adhiÔÔhÈnabh|taÑ
ariyavihÈrÈnaÑ, catutthajjhÈnaÑ upekkhÈsatipÈrisuddhi-ÈneÒjappattaÑ
ÈneÒjavihÈrÈnaÑ visesato paccayo hoti, tasmÈ “paÔhamaÑ jhÈnaÑ bhÈvitaÑ
bahulÊkataÑ paÔhamaÑ vihÈraÑ parip|retÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Iti yo yassa
visesapaccayo, so taÑ parip|retÊti vuttoti daÔÔhabbaÑ.
87. IdÈni paÔipadÈdayo vodÈnapakkhe disÈbhÈvena vavatthapetuÑ
“tattha imÈ catasso disÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ suviÒÒeyyameva. Puna
“paÔhamÈ paÔipadÈ”ti-Èdi paÔipadÈcatukkÈdÊsu yena yassa puggalassa
vodÈnaÑ, taÑ vibhajitvÈ dassetuÑ ÈraddhaÑ. TaÑ heÔÔhÈ vuttanayameva.
Yadipi tÊsu vimokkhamukhesu “idaÑ nÈma vimokkhamukhaÑ imÈya eva
paÔipadÈya ijjhatÊ”ti niyamo natthi. YesaÑ pana puggalÈnaÑ purimÈhi dvÊhi
paÔipadÈhi appaÓihitena vimokkhamukhena ariyamaggÈdhigamo. TathÈ
yassa tatiyÈya paÔipadÈya suÒÒabhavimokkhamukhena, yassa ca catutthÈya
paÔipadÈya animittavimokkhamukhena ariyamaggÈdhigamo, tesaÑ
puggalÈnaÑ vasena ayaÑ paÔipadÈvimokkhamukhasaÑsandanÈ.
SatipaÔÔhÈnÈdÊhi vimokkhamukhasaÑsandanÈyapi eseva nayo.
TesaÑ vikkÊÄitanti tesaÑ asantÈsanajavaparakkamÈdivisesayogena
sÊhÈnaÑ BuddhÈnaÑ PaccekabuddhÈnaÑ BuddhasÈvakÈnaÒca vikkÊÄitaÑ
viharaÓaÑ. YadidaÑ ÈhÈrÈdikilesavatthusamatikkamanamukhena
saparasantÈne paÔipadÈdisampÈdanÈ. IdÈni ÈhÈrÈdÊnaÑ paÔipadÈdÊhi yena
samatikkamanaÑ, taÑ nesaÑ paÔipakkhabhÈvaÑ dassento “cattÈro ÈhÈrÈ
tesaÑ paÔipakkho
206
KhuddakanikÈya
catasso paÔipadÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha tesaÑ paÔipakkhabhÈvo pahÈtabbabhÈvo
pahÈyakabhÈvo ca ÈhÈraviÒÒÈÓaÔÔhitÊnaÒcettha pahÈtabbabhÈvo
tappaÔibandhachandarÈgavasena daÔÔhabbo. Tattha “vikkÊÄitaÑ bhÈvanÈ
sacchikiriyÈ cÈ”ti-Èdi tassÈyaÑ sa~khepattho–tesaÑ vikkÊÄitanti ettha
yadetaÑ vikkÊÄitaÑ nÈma bhÈvetabbÈnaÑ bodhipakkhiyadhammÈnaÑ
bhÈvanÈ, sacchikÈtabbÈnaÑ phalanibbÈnÈnaÑ sacchikiriyÈ ca. TathÈ
pahÈtabbassa dasavatthukassa kilesapuÒjassa tada~gÈdivasena pahÈnaÑ
byantÊkiriyÈ anavasesananti. IdÈni taÑ sa~khepena dassento
“indriyÈdhiÔÔhÈnaÑ vikkÊÄitaÑ vipariyÈsÈnadhiÔÔhÈnan”ti Èha.
IndriyÈdhiÔÔhÈnanti indriyÈnaÑ pavattanaÑ bhÈvanÈ sacchikiriyÈ ca.
VipariyÈsÈnadhiÔÔhÈnanti vipallÈsÈnaÑ apavattanaÑ pahÈnaÑ anuppÈdanaÑ.
IndriyÈni saddhammagocaroti indriyÈni cettha saddhammassa gocarabh|tÈni
pavattihet|ti adhippetÈni saddhindriyÈdÊnÊti attho. VipariyÈsÈ kilesagocaroti
vipallÈsÈ saÑkilesapakkhassa pavattiÔÔhÈnaÑ pavattihet|ti. AyaÑ vuccati
sÊhavikkÊÄitassa nayassa bh|mÊti yÈyaÑ “cattÈro ÈhÈrÈ”ti-ÈdinÈ
saÑkilesapakkhe dasannaÑ catukkÈnaÑ, “catasso paÔipadÈ”ti-ÈdinÈ
vodÈnapakkhepi dasannaÑ catukkÈnaÑ taÓhÈcaritÈdÊnaÑ
upakkilesavodÈnavibhÈvanÈmukhena niddhÈraÓÈ, ayaÑ sÊhavikkÊÄitassa
nayassa bh|mi nÈma.
88. IdÈni ugghaÔitaÒÒu-Èdipuggalattayavasena tipukkhalanayassa
bh|miÑ vibhÈvetukÈmo yasmÈ pana nayÈnaÑ aÒÒamaÒÒÈnuppavesassa
icchitattÈ sÊhavikkÊÄitanayato tipukkhalanayo niggacchati, tasmÈ
paÔipadÈvibhÈgato cattÈro puggale sÊhavikkÊÄitanayassa bh|miÑ niddisitvÈ
tato eva ugghaÔitaÒÒu-Èdipuggalattaye niddhÈretuÑ “tattha ye dukkhÈya
paÔipadÈyÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha ime dve puggalÈti ime purimÈnaÑ
dvinnaÑ paÔipadÈnaÑ vasena dve puggalÈ. Esa nayo itaratthÈpi. Puna
“tattha ye dukkhÈya paÔipadÈyÈ”ti-Èdi yathÈvuttapuggalacatukkato
ugghaÔitaÒÒu-ÈdipuggalattayaÑ niddhÈretuÑ vuttaÑ. Tattha yo
sÈdhÈraÓÈyÈti dukkhÈpaÔipadÈya khippÈbhiÒÒÈya, sukhÈpaÔipadÈya
dandhÈbhiÒÒÈya ca niyyÈtÊti sambandho. KathaÑ pana paÔipadÈdvayaÑ
ekassa sambhavatÊti? NayidamevaÑ daÔÔhabbaÑ. Ekassa puggalassa
ekasmiÑ dve paÔipadÈ sambhavantÊti. YathÈvuttÈsu pana
Netti-aÔÔhakathÈ
207
dvÊsu paÔipadÈsu yo yÈya kÈyaci niyyÈti, ayaÑ vipaÒcitaÒÒ|ti ayamettha
adhippÈyo. YasmÈ pana AÔÔhasÈliniyaÑ1 paÔipadÈ calati na calatÊti
vicÈraÓÈyaÑ “calatÊ”ti vuttaÑ, tasmÈ ekassapi puggalassa
jhÈnantaramaggantaresu paÔipadÈbhedo icchitovÈti.
“Tattha BhagavÈ”ti-ÈdinÈ desanÈvibhÈgehipi tameva puggalavibhÈgaÑ
vibhÈveti. TaÑ heÔÔhÈ vuttanayameva. Tattha adhicittanti
adhicittasikkhaÒcÈti ca-saddo luttaniddiÔÔho. Tena adhicittasikkhaÒca
adhipaÒÒÈsikkhaÒca vipaÒcitaÒÒussa paÒÒapetÊti attho. AdhisÊlanti etthÈpi
eseva nayo. AdhisÊlasikkhaÑ adhicittasikkhaÑ adhipaÒÒÈsikkhaÒcÈti
yojetabbaÑ.
CattÈri hutvÈ tÊÓi bhavantÊti li~gavipallÈsena vuttaÑ, cattÈro puggalÈ
hutvÈ tayo puggalÈ hontÊti attho.
AyaÑ saÑkilesoti ayaÑ akusalam|lÈdidvÈdasattikasa~gaho saÑkilissati
etenÈti saÑkilesoti katvÈ. IdaÑ vodÈnanti etthÈpi eseva nayo.
TÊÓi hutvÈ dve bhavantÊti nandiyÈvaÔÔanayassa
disÈbh|tadhammadassanatthaÑ vuttaÑ. TenevÈha “taÓhÈ ca avijjÈ cÈ”ti-Èdi,
taÑ sabbaÑ suviÒÒeyyameva.
KasmÈ panettha nayÈnaÑ uddesÈnukkamena niddeso na katoti?
NayÈnaÑ nayehi sambhavadassanatthaÑ. PaÔhamanayato hi
puggalÈdhiÔÔhÈnavasena tatiyanayassa, tatiyanayato ca dutiyanayassa
sambhavoti imassa visesassa dassanatthaÑ paÔhamanayÈnantaraÑ
tatiyanayo, tatiyanayÈnantaraÒca dutiyanato niddiÔÔho.
DhammÈdhiÔÔhÈnavasena pana tatiyanayato dutiyanayo, dutiyanayato
paÔhamanayopi sambhavatÊti imassa visesassa dassanatthaÑ ante “taÓhÈ ca
avijjÈ cÈ”ti-ÈdinÈ paÔhamanayassa bh|mi dassitÈ. Teneva hi “cattÈri hutvÈ
tÊÓi bhavanti, tÊÓi hutvÈ dve bhavantÊ”ti vuttaÑ. Yadi evaÑ “dve hutvÈ
cattÈri bhavanti, dve hutvÈ tÊÓi bhavanti, tÊÓi hutvÈ cattÈri bhavantÊ”ti
ayampi nayo vattabbo siyÈti? SaccametaÑ, ayaÑ pana nayo atthato dassito
______________________________________________________________
1. Abhi-®Ôha 1. 279 piÔÔhe.
208
KhuddakanikÈya
evÈti katvÈ na vutto. YasmÈ tiÓÓaÑ atthanayÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ anuppaveso
icchito, sati ca anuppavese tato viniggamopi sambhavati evÈti. AyaÒca attho
PeÔakopadesena1 vibhÈvetabbo.
TatthÈyaÑ Èdito paÔÔhÈya vibhÈvanÈ–cattÈro puggalÈ taÓhÈcarito
duvidho mudindriyo tikkhindriyo ca. TathÈ diÔÔhicaritoti. Tattha taÓhÈcarito
mudindriyo dukkhÈya paÔipadÈya dandhÈbhiÒÒÈya niyyÈti, tikkhindriyo
dukkhÈya paÔipadÈya khippÈbhiÒÒÈya niyyÈti, diÔÔhicarito pana mudindriyo
sukhÈya paÔipadÈya dandhÈbhiÒÒÈya niyyÈti, tikkhindriyo sukhÈya
paÔipadÈya khippÈbhiÒÒÈya niyyÈti. Iti imÈsu paÔipadÈsu yathÈrahaÑ Ôhitehi
taÓhÈcaritadiÔÔhicaritehi cattÈro ÈhÈrÈ tappaÔibandhachandarÈgappahÈnena
pahÈtabbÈ. CattÈro satipaÔÔhÈne bhÈvetvÈ cattÈro vipallÈsÈ daÔÔhabbÈti sabbo
yathÈvuttanayo anugantabbo.
TatthÈyaÑ PÈÄi–tattha ye diÔÔhicaritÈ sattÈ, te kÈmesu dosadiÔÔhÊ, na ca
ye kÈmesu2 anusayÈ sam|hatÈ, te attakilamathÈnuyogamanuyuttÈ viharanti.
TesaÑ SatthÈ vÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ garuÔÔhÈniyo sabrahmacÈrÊ
“kÈmehi natthi attho”ti, te ca pubbeyeva kÈmehi anatthikÈ, iti kÈme
appakasirena paÔinissajjanti, te cetasikena dukkhena anajjhositÈ. Tena
vuccati “sukhÈ paÔipadÈ”ti. Ye pana taÓhÈcaritÈ sattÈ, te kÈmesu ajjhositÈ,
tesaÑ satthÈ vÈ dhammaÑ deseti aÒÒataro vÈ bhikkhu “kÈmehi natthi
attho”ti, te piyar|paÑ dukkhena paÔinissajjanti. Tena vuccati “dukkhÈ
paÔipadÈ”ti. Iti ime sabbe sattÈ dvÊsu paÔipadÈsu samosaraÓaÑ gacchanti
dukkhÈyaÒca sukhÈyaÒca.
Tattha ye diÔÔhicaritÈ sattÈ, te dvidhÈ tikkhindriyÈ ca mudindriyÈ ca.
Tattha ye diÔÔhicaritÈ sattÈ tikkhindriyÈ, te sukhena paÔinissajjanti, khippaÒca
abhisamenti. Tena vuccati “sukhÈ paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ”ti. Tattha ye
diÔÔhicaritÈ sattÈ mudindriyÈ paÔhamaÑ tikkhindriyaÑ upÈdÈya dandhataraÑ
abhisamenti, te sukhena paÔinissajjanti, dandhaÒca abhisamenti. Tena
vuccati “sukhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ”ti. Tattha taÓhÈcaritÈ sattÈ duvidhÈ
tikkhindriyÈ ca
______________________________________________________________
1. Khu 10. 329 piÔÔhe.
2. TesaÑ kÈmasukhe (SÊ, Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
209
mudindriyÈ ca. Tattha ye taÓhÈcaritÈ sattÈ tikkhindriyÈ, te dukkhena
paÔinissajjanti, khippaÒca abhisamenti. Tena vuccati “dukkhÈ paÔipadÈ
khippÈbhiÒÒÈ”ti. Tattha ye taÓhÈcaritÈ sattÈ mudindriyÈ paÔhamaÑ
tikkhindriyaÑ upÈdÈya dandhataraÑ abhisamenti, te dukkhena
paÔinissajjanti, dandhaÒca abhisamenti. Tena vuccati “dukkhÈ paÔipadÈ
dandhÈbhiÒÒÈ”ti. ImÈ catasso paÔipadÈyo apaÒcamÈ achaÔÔhÈ. Ye hi keci
nibbutÈ nibbÈyanti nibbÈyissanti vÈ imÈhi cat|hi paÔipadÈhi anaÒÒÈhi, ayaÑ
paÔipadÈ catukkamaggena kilese niddisati. YÈ catukkamaggena
ariyadhammesu1 niddisitabbÈ, ayaÑ vuccati sÊhavikkÊÄito nÈma nayo.
Tatrime cattÈro ÈhÈrÈ, cattÈro vipallÈsÈ upÈdÈnÈ yogÈ ganthÈ ÈsavÈ
oghÈ sallÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyo agatigamanÈnÊti evaÑ imÈni sabbÈni dasa padÈni.
AyaÑ suttassa saÑsandanÈ.
CattÈro ÈhÈrÈ, tattha yo ca kabaÄÊkÈro ÈhÈro, yo ca phasso ÈhÈro, ime
taÓhÈcaritena pahÈtabbÈ. Tattha yo ca manosaÒcetanÈhÈro, yo ca
viÒÒÈÓÈhÈro, ime diÔÔhicaritena pahÈtabbÈ.
Tattha paÔhamo ÈhÈro paÔhamo vipallÈso, dutiyo ÈhÈro dutiyo vipallÈso,
tatiyo ÈhÈro tatiyo vipallÈso, catuttho ÈhÈro catuttho vipallÈso, ime cattÈro
vipallÈsÈ apaÒcamÈ achaÔÔhÈ. IdaÒca pamÈÓÈ cattÈro ÈhÈrÈ.
Tattha paÔhame vipallÈse Ôhito kÈme upÈdiyati, idaÑ kÈmupÈdÈnaÑ.
Dutiye vipallÈse Ôhito anÈgataÑ bhavaÑ upÈdiyati, idaÑ sÊlabbatupÈdÈnaÑ.
Tatiye vipallÈse Ôhito viparÊtadiÔÔhiÑ upÈdiyati, idaÑ diÔÔhupÈdÈnaÑ.
Catutthe vipallÈse Ôhito khandhe attato upÈdiyati, idaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ.
Tattha kÈmupÈdÈne Ôhito kÈme abhijjhÈya ganthati, ayaÑ
abhijjhÈkÈyagantho. SÊlabbatupÈdÈne Ôhito byÈpÈdaÑ ganthati, ayaÑ
byÈpÈdakÈyagantho. DiÔÔhupÈdÈne Ôhito parÈmÈsaÑ ganthati, ayaÑ
parÈmÈsakÈyagantho. AttavÈdupÈdÈne Ôhito papaÒcento ganthati, ayaÑ
idaÑsaccÈbhinivesakÈyagantho.
______________________________________________________________
1. Ariyasaccesu (SÊ)
210
KhuddakanikÈya
Tassa ganthaganthitÈ kilesÈ Èsavanti. KiÑ pana vuccati ÈsavantÊti?
VippaÔisÈrÈ1. Ye vippaÔisÈrÈ, te anusayÈ. Tattha abhijjhÈkÈyaganthena
kÈmÈsavo, byÈpÈdakÈyaganthena bhavÈsavo, parÈmÈsakÈyaganthena
diÔÔhÈsavo, idaÑsaccÈbhinivesakÈyaganthena avijjÈsavo.
Te cattÈro ÈsavÈ vepullaÑ gatÈ oghÈ honti, tena vuccanti “oghÈ”ti.
Tattha kÈmÈsavo kÈmÈgho, bhavÈsavo bhavogho, avijjÈsavo avijjogho,
diÔÔhÈsavo diÔÔhogho.
Te cattÈro oghÈ ÈsayamanupaviÔÔhÈ anusayasahagatÈ vuccanti sallÈti
hadayamÈhacca tiÔÔhanti. Tattha kÈmogho rÈgasallaÑ, bhavogho dosasallaÑ,
avijjogho mohasallaÑ, diÔÔhogho diÔÔhisallaÑ.
Imehi cat|hi sallehi pariyÈdinnaÑ viÒÒÈÓaÑ cat|su dhammesu tiÔÔhati
r|pe vedanÈya saÒÒÈya sa~khÈresu. ImÈ catasso viÒÒÈÓaÔÔhitiyo. Tattha
rÈgasallena nand|pasecanaÑ r|p|pagaÑ viÒÒÈÓaÑ tiÔÔhati. Dosasallena
vedan|pagaÑ. Mohasallena saÒÒ|pagaÑ. DiÔÔhisallena nand|pasecanaÑ
sa~khÈr|pagaÑ viÒÒÈÓaÑ tiÔÔhati.
Cat|hi viÒÒÈÓaÔÔhitÊhi catubbidhaÑ agatiÑ gacchanti chandÈ dosÈ bhayÈ
mohÈ. RÈgena chandÈ agatiÑ gacchati, dosena dosÈ agatiÑ gacchati,
mohena mohÈ agatiÑ gacchati, diÔÔhiyÈ bhayÈ agatiÑ gacchati, iti imÈni ca
kammÈni ime ca kilesÈ ayaÑ saÑsÈrahetu.
TatthimÈ catasso disÈ kabaÄÊkÈro ÈhÈro “asubhe subhan”ti vipallÈso
kÈmupÈdÈnaÑ kÈmayogo abhijjhÈkÈyagantho kÈmÈsavo kÈmogho
rÈgasallaÑ r|p|pagÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti chandÈ agatigamanaÑ, ayaÑ paÔhamÈ
disÈ.
Phasso ÈhÈro “dukkhe sukhan”ti vipallÈso sÊlabbatupÈdÈnaÑ bhavayogo
byÈpÈdakÈyagantho bhavÈsavo bhavogho dosasallaÑ vedan|pagÈ
viÒÒÈÓaÔÔhiti dosÈ agatigamanaÑ, ayaÑ dutiyÈ disÈ.
ManosaÒcetanÈhÈro “anattani attÈ”ti vipallÈso diÔÔhupÈdÈnaÑ diÔÔhiyogo
parÈmÈsakÈyagantho diÔÔhÈsavo diÔÔhogho diÔÔhisallaÑ saÒÒ|pagÈ
viÒÒÈÓaÔÔhiti bhayÈ agatigamanaÑ, ayaÑ tatiyÈ disÈ.
______________________________________________________________
1. KiÑvippaÔisÈrÈ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
211
ViÒÒÈÓÈhÈro “anicce niccan”ti vipallÈso attavÈdupÈdÈnaÑ avijjÈyogo
idaÑsaccÈbhinivesokÈyagantho avijjÈsavo avijjogho mohasallaÑ
sa~khÈr|pagÈ viÒÒÈÓaÔÔhiti mohÈ agatigamanaÑ, ayaÑ catutthÊ disÈ. Iti
imesaÑ dasannaÑ suttÈnaÑ paÔhamena padena paÔhamÈya disÈya ÈlokanaÑ,
dutiyena padena dutiyÈya disÈya, tatiyena padena tatiyÈya disÈya, catutthena
padena catutthiyÈ disÈya ÈlokanaÑ, ayaÑ vuccati disÈ ÈlokanÈ. IminÈ
nayena sabbe kilesÈ cat|su padesu pakkhipitabbÈ. AyaÑ akusalapakkho.
Catasso paÔipadÈ, cattÈri jhÈnÈni, cattÈro satipaÔÔhÈnÈ, cattÈro vihÈrÈ
dibbo brahmÈ ariyo ÈneÒjo, cattÈro sammappadhÈnÈ, cattÈro acchariyÈ
abbhutÈ dhammÈ, cattÈro adhiÔÔhÈnÈ, cattÈro samÈdhayo chandasamÈdhi
vÊriyasamÈdhi cittasamÈdhi vÊmaÑsÈsamÈdhi, cattÈro dhammÈ sukhabhÈgiyÈ
nÈÒÒatra bojjha~gÈ nÈÒÒatra tapasÈ nÈÒÒatra indriyasaÑvarÈ nÈÒÒatra
sabbanissaggÈ, cattÈri appamÈÓÈni.
Tattha dukkhÈ paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ bhÈviyamÈnÈ bahulÊkariyamÈnÈ
paÔhamaÑ jhÈnaÑ parip|reti, paÔhamaÑ jhÈnaÑ paripuÓÓaÑ paÔhamaÑ
satipaÔÔhÈnaÑ parip|reti, paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ paripuÓÓaÑ paÔhamaÑ
vihÈraÑ parip|reti, paÔhamo vihÈro paripuÓÓo paÔhamaÑ sammappadhÈnaÑ
parip|reti, paÔhamaÑ sammappadhÈnaÑ paripuÓÓaÑ paÔhamaÑ acchariyaÑ
abbhutaÑ dhammaÑ parup|reti, paÔhamo acchariyo abbhuto dhammo
paripuÓÓo paÔhamaÑ adhiÔÔhÈnaÑ parip|reti, paÔhamaÑ adhiÔÔhÈnaÑ
paripuÓÓaÑ chandasamÈdhiÑ parip|reti, chandasamÈdhi paripuÓÓo
indriyasaÑvaraÑ parip|reti, indriyasaÑvaro paripuÓÓo paÔhamaÑ
appamÈÓaÑ parip|reti. EvaÑ yÈva sabbanissaggÈ catutthaÑ appamÈÓaÑ
parip|reti.
Tattha paÔhamÈ ca paÔipadÈ paÔhamaÒca jhÈnaÑ paÔhamaÒca
satipaÔÔhÈnaÑ dibbo ca vihÈro paÔhamaÒca sammappadhÈnaÑ paÔhamo ca
acchariyo abbhuto dhammo saccÈdhiÔÔhÈnaÒca chandasamÈdhi ca
indriyasaÑvaro ca mettÈ ca appamÈÓaÑ. AyaÑ paÔhamÈ disÈ.
DutiyÈ ca paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ dutiyaÒca jhÈnaÑ dutiyaÒca
satipaÔÔhÈnaÑ brahmÈ ca vihÈro dutiyaÒca sammappadhÈnaÑ dutiyo ca
acchariyo abbhuto dhammo
212
KhuddakanikÈya
cÈgÈdhiÔÔhÈnaÒca cittasamÈdhi ca tapo ca1 karuÓÈ ca appamÈÓaÑ. AyaÑ
dutiyÈ disÈ.
TatiyÈ ca paÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ tatiyaÒca jhÈnaÑ tatiyaÒca
satipaÔÔhÈnaÑ ariyo ca vihÈro tatiyaÒca sammappadhÈnaÑ tatiyo ca
acchariyo abbhuto dhammo saccÈdhiÔÔhÈnaÒca vÊriyasamÈdhi ca bojjha~gÈ
ca muditÈ ca appamÈÓaÑ. AyaÑ tatiyÈ disÈ.
CatutthÊ ca paÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈ catutthaÒca jhÈnaÑ catutthaÒca
satipaÔÔhÈnaÑ ÈneÒjo ca vihÈro catutthaÒca sammappadhÈnaÑ catuttho ca
acchariyo abbhuto dhammo upasamÈdhiÔÔhÈnaÒca vÊmaÑsÈsamÈdhi ca
sabbanissaggo ca upekkhÈ ca appamÈÓaÑ. AyaÑ catutthÊ disÈ. ImÈsaÑ
catunnaÑ disÈnaÑ yÈ ÈlokanÈ, ayaÑ vuccati disÈlocano nÈma nayo.
TatthÈyaÑ yojanÈ–cattÈro ca ÈhÈrÈ, catasso ca paÔipadÈ, cattÈro ca
vipallÈsÈ, cattÈro ca satipaÔÔhÈnÈ, cattÈri ca upÈdÈnÈni, cattÈri ca jhÈnÈni,
cattÈro ca yogÈ, cattÈro ca vihÈrÈ, cattÈro ca ganthÈ, cattÈro ca
sammappadhÈnÈ, cattÈro ca ÈsavÈ, cattÈro ca acchariyÈ abbhutÈ dhammÈ,
cattÈro ca oghÈ, cattÈri ca adhiÔÔhÈnÈni, cattÈri ca sallÈni, cattÈro ca
samÈdhayo, catasso ca viÒÒÈÓaÔÔhitiyo, cattÈro ca sukhabhÈgiyÈ dhammÈ,
cattÈri ca agatigamanÈni, cattÈri ca appamÈÓÈni. Iti kusalÈkusalaÑ
pakkhapaÔipakkhavasena yojanÈ. AyaÑ sÊhavikkÊÄite disÈlocano nayo.
Tassa cattÈri sÈmaÒÒaphalÈni pariyosÈnaÑ, tattha paÔhamÈya disÈya
sotÈpattiphalaÑ pariyosÈnaÑ, dutiyÈya sakadÈgÈmiphalaÑ, tatiyÈya
anÈgÈmiphalaÑ, catutthiyÈ arahattaphalaÑ pariyosÈnanti.
Tattha katamo tipukkhalanayo? PaÔipadÈvibhÈgena cat|su puggalesu yo
sukhÈya paÔipadÈya khippÈbhiÒÒÈya niyyÈti, ayaÑ ugghaÔitaÒÒ|. Yo
sukhÈya vÈ paÔipadÈya, dandhÈbhiÒÒÈya, dukkhÈya vÈ paÔipadÈya
khippÈbhiÒÒÈya niyyÈti, ayaÑ vipaÒcitaÒÒ|. Yo dukkhÈya paÔipadÈya
dandhÈbhiÒÒÈya niyyÈti, ayaÑ neyyo. Iti cattÈro hutvÈ tayo honti. Tattha
ugghaÔitaÒÒussa samathapubba~gamÈ vipassanÈ
______________________________________________________________
1. CattÈro ca iddhipÈdÈ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
213
sappÈyÈ. Neyyassa vipassanÈpubba~gamo samatho, vipaÒcitaÒÒussa
samathavipassanÈ yuganaddhÈ. UgghaÔitaÒÒussa mudukÈ desanÈ, neyyassa
tikkhÈ desanÈ, vipaÒcitaÒÒussa tikkhamudukÈ desanÈ.
UgghaÔitaÒÒussa adhipaÒÒÈsikkhÈ, vipaÒcitaÒÒussa adhicittasikkhÈ ca
adhipaÒÒÈsikkhÈ ca, neyyassa adhisÊlasikkhÈ ca adhicittasikkhÈ ca
adhipaÒÒÈsikkhÈ ca. Iti imesaÑ puggalÈnaÑ cat|hi paÔipadÈhi niyyÈnaÑ.
TatthÈyaÑ saÑkilesapakkho, tÊÓi akusalam|lÈni, tayo phassÈ, tisso
vedanÈ, tayo upavicÈrÈ, tayo kilesÈ, ( )1, tayo vitakkÈ, tayo pariÄÈhÈ, tÊÓi
sa~khatalakkhaÓÈni, tisso dukkhatÈ.
TÊÓi akusalam|lÈnÊti lobho akusalam|laÑ, doso akusalam|laÑ moho
akusalam|laÑ. Tayo phassÈti sukhavedanÊyo phasso, dukkhavedanÊyo
phasso, adukkhamasukhavedanÊyo phasso. Tisso vedanÈti sukhÈ vedanÈ,
dukkhÈ vedanÈ, adukkhamasukhÈ vedanÈ. Tayo upavicÈrÈti
somanass|pavicÈro, domanass|pavicÈro, upekkh|pavicÈro. Tayo kilesÈti
lobho doso moho. Tayo vitakkÈti kÈmavitakko byÈpÈdavitakko
vihiÑsÈvitakko. Tayo pariÄÈhÈti rÈgajo dosajo mohajo. TÊÓi
sa~khatalakkhaÓÈnÊti uppÈdo Ôhiti vayo. Tisso dukkhatÈti dukkhadukkhatÈ
vipariÓÈmadukkhatÈ sa~khÈradukkhatÈ.
Tattha lobho akusalam|laÑ manÈpikena ÈrammaÓena samuÔÔhahati.
Tadeva manÈpikÈrammaÓaÑ paÔicca uppajjati sukhavedanÊyo phasso,
sukhavedanÊyaÑ phassaÑ paÔicca uppajjati sukhÈ vedanÈ, sukhaÑ vedanaÑ
paÔicca uppajjati somass|pavicÈro, somanass|pavicÈraÑ paÔicca uppajjati
rÈgo, rÈgaÑ paÔicca uppajjati kÈmavitakko, kÈmavitakkaÑ paÔicca uppajjati
rÈgajo pariÄÈho, rÈgajaÑ pariÄÈhaÑ paÔicca uppajjati uppÈdo
sa~khatalakkhaÓaÑ, uppÈdaÑ sa~khatalakkhaÓaÑ paÔicca uppajjati
vipariÓÈmadukkhatÈ.
Doso akusalam|laÑ amanÈpikena ÈrammaÓena samuÔÔhahati. Tadeva
amanÈpikÈrammaÓaÑ paÔicca uppajjati dukkhavedanÊyo phasso,
______________________________________________________________
1. (Tayo anusayÈ) (SÊ, Ka)
214
KhuddakanikÈya
dukkhavedanÊyaÑ phassaÑ paÔicca uppajjati dukkhÈ vedanÈ, dukkhaÑ
vedanaÑ paÔicca uppajjati domanass|pavicÈro, domanass|pavicÈraÑ paÔicca
uppajjati doso, dosaÑ paÔicca uppajjati byÈpÈdavitakko, byÈpÈdavitakkaÑ
paÔicca uppajjati dosajo pariÄÈho, dosajaÑ pariÄÈhaÑ paÔicca uppajjati
Ôhitassa aÒÒathattaÑ sa~khatalakkhaÓaÑ, Ôhitassa aÒÒathattaÑ
sa~khatalakkhaÓaÑ paÔicca uppajjati dukkhadukkhatÈ.
Moho akusalam|laÑ upekkhÈÔhÈniyaÑ ÈrammaÓena samuÔÔhahati.
Tadeva upekkhÈÔhÈniyaÑ ÈrammaÓaÑ paÔicca uppajjati
adukkhamasukhavedanÊyo phasso, adukkhamasukhavedanÊyaÑ phassaÑ
paÔicca uppajjati adukkhamasukhÈ vedanÈ, adukkhamasukhaÑ vedanaÑ
paÔicca uppajjati upekkh|pavicÈro, upekkh|pavicÈraÑ paÔicca uppajjati
moho, mohaÑ paÔicca uppajjati vihiÑsÈvitakko, vihiÑsÈvitakkaÑ paÔicca
uppajjati mohajo pariÄÈho, mohajaÑ pariÄÈhaÑ paÔicca uppajjati vayo
sa~khatalakkhaÓaÑ, vayaÑ sa~khatalakkhaÓaÑ paÔicca uppajjati
sa~khÈradukkhatÈ. Iti ayaÑ tÊhi ÈkÈrehi kilesÈnaÑ niddeso. Yo koci
akusalapakkho, sabbo so tÊsu akusalam|lesu samosaratÊti.
Tattha katamo kusalapakkho? TÊÓi kusalam|lÈni alobho adoso amoho.
Tisso paÒÒÈ sutamayÊ cintÈmayÊ bhÈvanÈmayÊ. Tayo samÈdhÊ
savitakkasavicÈro avitakkavicÈramatto avitakka-avicÈro. Tisso sikkhÈ
adhisÊlasikkhÈ adhicittasikkhÈ adhipaÒÒÈsikkhÈ. TÊÓi nimittÈni
samathanimittaÑ paggahanimittaÑ upekkhÈnimittaÑ. Tayo vitakkÈ
nekkhammavitakko abyÈpÈdavitakko avihiÑsÈvitakko. TÊÓi indriyÈni
anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ aÒÒindriyaÑ aÒÒÈtÈvindriyaÑ. Tayo upavicÈrÈ1
nekkhamm|pavicÈro abyÈpÈd|pavicÈro avihiÑs|pavicÈro1 tisso esanÈ
kÈmesanÈ bhavesanÈ brahmacariyesanÈ. Tayo khandhÈ sÊlakkhandho
samÈdhikkhandho paÒÒÈkkhandho.
Tattha alobho kusalam|laÑ sutamayipaÒÒaÑ parip|reti. Sutamayi
2paÒÒÈ paripuÓÓÈ savitakkasavicÈraÑ samÈdhiÑ parip|reti,
savitakkasavicÈro samÈdhi paripuÓÓo adhisÊlasikkhaÑ3 parip|reti,
adhisÊlasikkhÈ
______________________________________________________________
1-1. Somanass|pavicÈro domanass|pavicÈro upekkh|pavicÈro (SÊ, Ka)
2. SutamayÊ (SÊ)
3. AdhicittasikkhaÑ (SÊ, Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
215
paripuÓÓÈ samathanimittaÑ parip|reti, samathanimittaÑ paripuÓÓaÑ
nekkhammavitakkaÑ parip|reti, nekkhammavitakko paripuÓÓo
anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ parip|reti, anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ
paripuÓÓaÑ nekkhammasit|pavicÈraÑ parip|reti, nekkhamm|pavicÈraÑ1
paripuÓÓo kÈmesanaÑ pajahati. KÈmesanappahÈnaÑ sÊlakkhandhaÑ
parip|reti.
Adoso kusalam|laÑ cintÈmayipaÒÒaÑ parip|reti, cintÈmayipaÒÒÈ
paripuÓÓÈ avitakkavicÈramattaÑ samÈdhiÑ parip|reti, avitakkavicÈramatto
samÈdhi paripuÓÓo adhicittasikkhaÑ2 parip|reti, adhicittasikkhÈ paripuÓÓÈ
upekkhÈnimittaÑ parip|reti, upekkhÈnimittaÑ paripuÓÓaÑ
abyÈpÈdavitakkaÑ parip|reti, abyÈpÈdavitakko paripuÓÓo aÒÒindriyaÑ
parip|reti, aÒÒindriyaÑ paripuÓÓaÑ abyÈpÈd|pavicÈraÑ parip|reti,
abyÈpÈd|pavicÈro paripuÓÓo bhavesanaÑ pajahati, bhavesanappahÈnaÑ
samÈdhikkhandhaÑ parip|reti.
Amoho kusalam|laÑ bhÈvanÈmayipaÒÒaÑ parip|reti,
bhÈvanÈmayipaÒÒÈ paripuÓÓÈ avitakka-avicÈraÑ samÈdhiÑ parip|reti,
avitakka-avicÈro samÈdhi paripuÓÓo adhipaÒÒÈsikkhaÑ parip|reti,
adhipaÒÒÈsikkhÈ paripuÓÓÈ paggahanimittaÑ parip|reti, paggahanimittaÑ
paripuÓÓaÑ avihiÑsÈvitakkaÑ parip|reti, avihiÑsÈvitakko paripuÓÓo
aÒÒÈtÈvindriyaÑ parip|reti, aÒÒÈtÈvindriyaÑ paripuÓÓaÑ
avihiÑs|pavicÈraÑ parip|reti, avihiÑs|pavicÈro paripuÓÓo
brahmacariyesanaÑ parip|reti, brahmacariyesanÈ paripuÓÓÈ
paÒÒÈkkhandhaÑ parip|reti.
Iti ime tayo dhammÈ akusalapakkhikÈ kusalapakkhikÈ ca tikaniddesehi
niddiÔÔhÈ tipukkhalanayassa disÈ nÈma. Tassa pariyosÈnaÑ tayo vimokkhÈ
appaÓihito suÒÒato animitto, ayaÑ tipukkhalo nÈma dutiyo nayo.
Tattha ye ime tayo puggalÈ ugghaÔitaÒÒ| vipaÒcitaÒÒ| neyyoti imesaÑ
tiÓÓaÑ puggalÈnaÑ dve puggalÈ sukhÈya paÔipadÈya khippÈbhiÒÒÈya,
sukhÈya paÔipadÈya dandhÈbhiÒÒÈya ca niyyanti, dveyeva puggalÈ dukkhÈya
paÔipadÈya khippÈbhiÒÒÈya, dukkhÈya paÔipadÈya dandhÈbhiÒÒÈya ca
niyyanti, ime cattÈro. Te visesena dve honti diÔÔhicarito ca taÓhÈcarito ca.
______________________________________________________________
1. Nekkhammasit|pavicÈro (SÊ, Ka)
2. AdhisÊlasikkhaÑ (SÊ, Ka)
216
KhuddakanikÈya
Ime cattÈro hutvÈ tayo honti, tayo hutvÈ dve honti. ImesaÑ dvinnaÑ
puggalÈnaÑ ayaÑ saÑkileso–avijjÈ ca taÓhÈ ca ahirÊkaÒca anottappaÒca
asati ca asampajaÒÒaÒca nÊvaraÓÈni ca saÑyojanÈni ca ajjhosÈnaÒca
abhiniveso ca ahaÑkÈro ca mamaÑkÈro ca assaddhiyaÒca dovacassatÈ ca
kosajjaÒca ayonisomanasikÈro ca vicikicchÈ ca avijjÈ ca
asaddhammassavanaÒca asamÈpatti ca.
Tattha avijjÈ ca ahirÊkaÒca asati ca nÊvaraÓÈni ca ajjhosÈnaÒca
ahaÑkÈro ca assaddhiyaÒca kosajjaÒca vicikicchÈ ca
asaddhammassavanaÒca, ayaÑ ekÈ disÈ.
TaÓhÈ ca anottappaÒca asampajaÒÒaÒca saÑyojanÈni ca abhiniveso ca
mamaÑkÈro ca dovacassatÈ ca ayonisomanasikÈro ca avijjÈ ca asamÈpatti
ca, ayaÑ dutiyÈ disÈ. DasannaÑ dukÈnaÑ dasa padÈni paÔhamÈ disÈti
kÈtabbÈni. SaÑkhittena atthaÑ ÒÈpenti paÔipakkhe kaÓhapakkhassa1
dasannaÑ dukÈnaÑ dasa padÈni dutiyakÈni, ayaÑ dutiyÈ disÈ.
Tattha katamo kusalapakkho? Samatho ca vipassanÈ ca vijjÈ ca
caraÓaÒca sati ca sampajaÒÒaÒca hirÊ ca ottappaÒca ahaÑkÈrappahÈnaÒca
mamaÑkÈrappahÈnaÒca sammÈvÈyÈmo ca yonisomanasikÈro ca sammÈsati
ca sammÈsamÈdhi ca paÒÒÈ ca nibbidÈ ca samÈpatti ca
saddhammassavanaÒca somanassaÒca dhammÈnudhammapaÔipatti ca.
DasannaÑ dukÈnaÑ samathÈdÊni somanassapariyosÈnÈni paÔhamÈni
dasa padÈni paÔhamÈ disÈ, vipassanÈdÊni
dhammÈnudhammapaÔipattipariyosÈnÈni dutiyÈni dasa padÈni dutiyÈ disÈ. Iti
akusalapakkhe kusalapakkhe ca nandiyÈvaÔÔassa nayassa catasso disÈ.
TÈsu kusalapakkhe samathÈdÊhi akusalapakkhe taÓhÈdayo pahÈnaÑ
gacchanti, tesaÑ pahÈnÈ rÈgavirÈgÈ cetovimutti, kusalapakkhe vipassanÈdÊhi
akusalapakkhe avijjÈdayo pahÈnaÑ gacchanti, tesaÑ pahÈnÈ avijjÈvirÈgÈ
paÒÒÈvimutti. Iti imÈ dve vimuttiyo nandiyÈvaÔÔanaye pariyosÈnaÑ.
______________________________________________________________
1. TaÓhÈpakkhassa (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
217
Tattha taÓhÈ avijjÈ samatho vipassanÈti cattÈri padÈni, tesu aÔÔhÈrasa
m|lapadÈni samosaranti. KathaÑ? Samatho ca alobho ca adoso ca
asubhasaÒÒÈ ca dukkhasaÒÒÈ cÈti imÈni paÒca padÈni samathaÑ bhajanti,
vipassanÈ ca amoho ca aniccasaÒÒÈ ca anattasaÒÒÈ cÈti imÈni cattÈri padÈni
vipassanaÑ bhajanti. EvaÑ nava padÈni kusalÈni dvÊsu padesu samosaranti.
TaÓhÈ ca lobho ca doso ca subhasaÒÒÈ ca sukhasaÒÒÈ cÈti imÈni paÒca
padÈni taÓhaÑ bhajanti, avijjÈ ca moho ca niccasaÒÒÈ ca attasaÒÒÈ cÈti
imÈni cattÈri padÈni avijjaÑ bhajanti. EvaÑ nava padÈni akusalÈni dvÊsu
padesu samosaranti. Iti tipukkhalo ca sÊhavikkÊÄito ca nandiyÈvaÔÔanayaÑ
anuppavisanti.
KathaÑ tipukkhale naye itare dve nayÈ anuppavisanti? VipassanÈ ca
amoho ca aniccasaÒÒÈ ca anattasaÒÒÈ cÈti imÈni cattÈri padÈni amoho,
samatho ca alobho ca asubhasaÒÒÈ ca dukkhasaÒÒÈ cÈti imÈni cattÈri padÈni
alobho, adoso adoso eva. EvaÑ nava padÈni kusalÈni tÊsu padesu
samosaranti. TaÓhÈ ca lobho ca subhasaÒÒÈ ca sukhasaÒÒÈ cÈti imÈni cattÈri
padÈni lobho, avijjÈ ca moho ca niccasaÒÒÈ ca attasaÒÒÈ cÈti imÈni cattÈri
padÈni moho, doso doso eva. EvaÑ nava padÈni akusalÈni tÊsu padesu
samosaranti. Iti tipukkhale naye itare dve nayÈ anuppavisanti.
KathaÑ cat|su padesu aÔÔhÈrasa m|lapadÈni samosaranti? TaÓhÈ ca
subhasaÒÒÈ ca, ayaÑ paÔhamo vipallÈso. Lobho ca sukhasaÒÒÈ ca, ayaÑ
dutiyo vipallÈso. AvijjÈ ca niccasaÒÒÈ ca, ayaÑ tatiyo vipallÈso. Moho ca
attasaÒÒÈ ca, ayaÑ catuttho vipallÈso. Iti nava padÈni akusalÈni cat|su
padesu samosaranti. Samatho ca asubhasaÒÒÈ ca paÔhamaÑ satipaÔÔhÈnaÑ,
alobho ca dukkhasaÒÒÈ ca dutiyaÑ satipaÔÔhÈnaÑ, vipassanÈ ca aniccasaÒÒÈ
ca tatiyaÑ satipaÔÔhÈnaÑ, amoho ca anattasaÒÒÈ ca catutthaÑ satipaÔÔhÈnaÑ.
Iti nava padÈni kusalÈni cat|su padesu samosaranti. EvaÑ sÊhavikkÊÄitanaye
itare dve nayÈ anuppavisanti. TiÓÓaÒhi nayÈnaÑ yÈ bh|miyo1 gocaro, so
ekekaÑ
______________________________________________________________
1. YÈ bh|mi (Ka)
218
KhuddakanikÈya
nayaÑ anuppavisati. TasmÈ ekekassa nayassa akusale vÈ dhamme viÒÒÈte
kusale vÈ paÔipakkho anvesitabbo. PaÔipakkhaÑ anvesitvÈ so nayo
niddisitabbo. Tamhi naye niddiÔÔhe yathÈ ekamhi naye itaresaÑ nayÈnaÑ
m|lapadÈni anuppaviÔÔhÈni, tato tato nÊharitvÈ niddisitabbÈni. EkekasmiÒhi
naye aÔÔhÈrasa m|lapadÈni anuppaviÔÔhÈni.
Tattha ekekasmiÑ dhamme viÒÒÈte sabbe dhammÈ viÒÒÈtÈ honti.
ImesaÑ tiÓÓaÑ nayÈnaÑ sÊhavikkÊÄitassa nayassa cattÈri phalÈni
pariyosÈnaÑ paÔhamÈya disÈya paÔhamaÑ phalaÑ, dutiyÈya disÈya dutiyaÑ
phalaÑ, tatiyÈya disÈya tatiyaÑ phalaÑ, catutthÈya disÈya catutthaÑ phalaÑ
pariyosÈnaÑ.
Tipukkhalassa nayassa tayo vimokkhÈ pariyosÈnaÑ paÔhamÈya disÈya
appaÓihito, dutiyÈya suÒÒato, tatiyÈya animitto vimokkho pariyosÈnaÑ.
NandiyÈvaÔÔassa nayassa dve vimuttiyo pariyosÈnaÑ paÔhamÈya disÈya
taÓhÈvirÈgÈ cetovimutti, dutiyÈya disÈya avijjÈvirÈgÈ paÒÒÈvimutti
pariyosÈnaÑ. Imesu tÊsu nayesu yÈ aÔÔhÈrasannaÑ padÈnaÑ ÈlocanÈ, ayaÑ
disÈlocano nayo. YÈ ÈloketvÈ kusalapakkhe akusalapakkhe ca “ayaÑ
dhammo imaÑ dhammaÑ bhajatÊ”ti jÈnantena sammÈ yojanÈ, ayaÑ a~kuso
nayoti ime paÒca nayÈ.
NayasamuÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
SÈsanapaÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ
85. EvaÑ sabbathÈ nayasamuÔÔhÈnaÑ vibhajitvÈ idÈni sÈsanapaÔÔhÈnaÑ
vibhajanto yasmÈ sa~gahavÈrÈdÊsu m|lapadeheva paÔÔhÈnaÑ sa~gahetvÈ
sar|pato na dassitaÑ, tasmÈ yathÈ m|lapadehi paÔÔhÈnaÑ niddhÈretabbaÑ,
evaÑ paÔÔhÈnatopi m|lapadÈni niddhÈretabbÈnÊti dassanatthaÑ “aÔÔhÈrasa
m|lapadÈ kuhiÑ daÔÔhabbÈ? SÈsanapaÔÔhÈne”ti Èha.
M|lapadasÈsanapaÔÔhÈnÈnaÒhi aÒÒamaÒÒasa~gaho pubbe dassito evÈti. Atha
sÈsanapaÔÔhÈnanti ko vacanattho? SÈsanassa paÔÔhÈnanti sÈsanapaÔÔhÈnaÑ,
Netti-aÔÔhakathÈ
219
sÈsanaÑ desanÈ, tassÈ veneyyajjhÈsayÈnur|paÑ tesaÑ
hitasukhanipphÈdanatthaÑ pakÈrehi ÔhÈnaÑ pavatti sÈsanapaÔÔhÈnaÑ. Idha
pana tassa tathÈbhÈvadÊpanaÑ “sÈsanapaÔÔhÈnan”ti veditabbaÑ. Atha vÈ
sÈsanaÑ adhisÊlakkhÈdayo. TesaÑ pavattanupÈyabhÈvato patiÔÔhahanti
etehÊti paÔÔhÈnÈni, saÑkilesÈdidhammÈ. TesaÑ pavedanato tadupacÈrena
suttÈni paÔÔhÈnÈni. TesaÑ pana sam|habhÈvato ayaÑ pakaraÓappadeso
paÔÔhÈnaÑ nÈma.
Aparo nayo–kenaÔÔhena paÔÔhÈnaÑ? PaÔÔhitaÔÔhena, gamanaÔÔhenÈti
attho. “Ye te goÔÔhÈ paÔÔhitagÈvo”ti1 ÈgataÔÔhÈnasmiÒhi yena paÔÔhÈnena te
“goÔÔhÈ paÔÔhitagÈvo”ti vuttÈ, taÑ atthato gamanaÑ hoti. Iti
nÈtivitthÈritanayesu hÈranayesu anissa~gagamanassa desanÈÒÈÓassa
saÑkilesabhÈgiyÈdilokiyÈdibhedesu tadubhayavomissakabhedesu ca
vitthÈritanayalÈbhato nissa~gavasena pavattagamanattÈ te
saÑkilesabhÈgiyÈdayo lokiyÈdayo ca visuÑ visuÑ vomissÈ ca
adhikaraÓavasena paÔÔhÈnaÑ nÈma. TesaÑ pakÈsanato ayaÑ
pakaraÓappadeso paÔÔhÈnanti veditabbaÑ.
“SaÑkilesabhÈgiyan”ti-ÈdÊsu saÑkilissati etenÈti saÑkileso.
SaÑkilesabhÈge saÑkilesakoÔÔhÈse pavattaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ. VÈsanÈ
puÒÒabhÈvanÈ, vÈsanÈbhÈge pavattaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ, vÈsanaÑ bhajÈpetÊti
vÈ vÈsanÈbhÈgiyaÑ. NibbijjhanaÑ lobhakkhandhÈdÊnaÑ padÈlanaÑ
nibbedho. NibbedhabhÈge pavattaÑ, nibbedhaÑ bhajÈpetÊti vÈ
nibbedhabhÈgiyaÑ. PariniÔÔhitasikkhÈdhammÈ asekkhÈ, asekkhabhÈve
pavattaÑ, asekkhe bhajÈpetÊti vÈ asekkhabhÈgiyaÑ. Tesu yattha
taÓhÈdisaÑkileso vibhatto, idaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ. Yattha
dÈnÈdipuÒÒakiriyavatthu vibhattaÑ, idaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ. Yattha sekkhÈ
sÊlakkhandhÈdayo vibhattÈ, idaÑ nibbedhabhÈgiyaÑ. Yattha pana asekkhÈ
sÊlakkhandhÈdayo vibhattÈ, idaÑ asekkhabhÈgiyaÑ. ItarÈni tesaÑ
vomissakanayavasena vuttÈni.
TÈni pana cha dukÈ cattÈro tikÈ ekaÑ catukkaÑ aparampi ekaÑ
catukkanti dvÈdasa honti. Tesu cattÈro dukÈ dve ca tikÈ uddhaÔÈ,
______________________________________________________________
1. Ma 1. 112 piÔÔhe.
220
KhuddakanikÈya
itare na uddhaÔÈ, anuddharaÓe kÈraÓaÑ natthi. IminÈ nayena tepi gahetuÑ
sakkÈti PÈÄiyaÑ saÑkhittÈti daÔÔhabbaÑ. TathÈ hi vakkhati “imÈni cattÈri
suttÈni, sÈdhÈraÓÈni katÈni aÔÔha bhavantÊ”ti-Èdi. Tattha yasmÈ katthaci sutte
taÓhÈsaÑkilesova niddisÊyati, katthaci diÔÔhisaÑkilesova, katthaci
duccaritasaÑkilesova niddisÊyati, tasmÈ saÑkilesabhÈgiyaÑ suttaÑ tidhÈ
vibhajitvÈ uddiÔÔhaÑ “taÓhÈsaÑkilesabhÈgiyaÑ suttan”ti-ÈdinÈ. TathÈ
vodÈnaÑ nÈma saÑkilese sati hotÊti vodÈnabhÈgiyaÑ suttaÑ
saÑkilesavibhÈgena tidhÈva1 uddiÔÔhaÑ “taÓhÈvodÈnabhÈgiyaÑ suttan”tiÈdinÈ. TaÑ pana atthato vÈsanÈbhÈgiyÈdi eva hoti. AyaÒca nayo kesuci
potthakesu natthi.
“Tattha saÑkileso tividho”ti-Èdi saÑkilesapaÔipakkhato
samathÈdiniddhÈraÓavasena vÈsanÈbhÈgiyÈdisuttÈnaÑ visayadassanatthaÑ
ÈraddhaÑ. Tattha yadi Èsatti uppajjati bhaves|ti bhavesu chandarÈgaÑ
pajahituÑ asakkontassa yadi bhavapatthanÈ uppajjati. EvaÑ sÈyanti
evamassa puggalassa ayaÑ samathavipassanÈbhÈvanÈmayaÑ
puÒÒakiriyavatthu bhavati pujjabhava2 phalanibbattanato. Tatr|papattiyÈ
saÑvattatÊti tatra tatra bhave upapattiyÈ saÑvattati. ImÈni cattÈri suttÈnÊti
imÈni saÑkilesabhÈgiyÈdÊni cattÈri suttÈni. SÈdhÈraÓÈni katÈnÊti
saÑkilesabhÈgiyaÒca vÈsanÈbhÈgiyaÒca, saÑkilesabhÈgiyaÒca
nibbedhabhÈgiyaÒca, saÑkilesabhÈgiyaÒca asekkhabhÈgiyaÒca,
vÈsanÈbhÈgiyaÒca nibbedhabhÈgiyaÒcÈti evaÑ padantarasaÑyojanavasena
missitÈni katÈni. AÔÔha bhavantÊti purimÈni cattÈri imÈni cattÈrÊti evaÑ aÔÔha
bhavanti.
TÈniyeva aÔÔha suttÈni sÈdhÈraÓÈni katÈni soÄasa bhavantÊti tÈniyeva
yathÈvuttÈni aÔÔha suttÈni vÈsanÈbhÈgiyaÒca asekkhabhÈgiyaÒca
nibbedhabhÈgiyaÒca, asekkhabhÈgiyaÒca saÑkilesabhÈgiyaÒca
vÈsanÈbhÈgiyaÒca, nibbedhabhÈgiyaÒca saÑkilesabhÈgiyaÒca
vÈsanÈbhÈgiyaÒca, asekkhabhÈgiyaÒca saÑkilesabhÈgiyaÒca
nibbedhabhÈgiyaÒca, asekkhabhÈgiyaÒca vÈsanÈbhÈgiyaÒca
nibbedhabhÈgiyaÒca, asekkhabhÈgiyaÒca saÑkilesabhÈgiyaÒca
vÈsanÈbhÈgiyaÒca, nibbedhabhÈgiyaÒca asekkhabhÈgiyaÒca
nevasaÑkilesabhÈgiyaÒca, navÈsanÈbhÈgiyaÒca ninibbedhabhÈgiyaÒca
______________________________________________________________
1. TidhÈ (SÊ)
2. Punabbhava... (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
221
na-asekkhabhÈgiyaÒcÈti evaÑ sÈdhÈraÓÈni katÈni purimÈni aÔÔha imÈni
aÔÔhÈti soÄasa bhavanti. Tesu cattÈro ekakÈ, cha dukÈ, cattÈro tikÈ, eko
catukko, aparopi eko catukkoti ayampi vibhÈgo veditabbo. TatthÈpi dve
dukÈ, dve tikÈ, dve catukkÈ ca PÈÄiyaÑ anÈgatÈti veditabbÈ.
IdÈni imassa paÔÔhÈnassa sakalasÈsanasa~gahitabhÈvaÑ vibhÈvetuÑ
“imehi soÄasahi suttehi bhinnehi navavidhaÑ suttaÑ bhinnaÑ bhavatÊ”ti
vuttaÑ. Tassattho–imehi saÑkilesabhÈgiyÈdÊhi soÄasahi suttehi
paÔÔhÈnanayena vibhattehi suttageyyÈdinavavidhaÑ
pariyattisÈsanasa~khÈtaÑ suttaÑ bhinnaÑ soÄasadhÈ vibhattaÑ hoti. IminÈ
soÄasavidhena paÔÔhÈnena asa~gahito pariyattisÈsanassa padeso natthÊti
adhippÈyo. KathaÑ pana saÑkilesabhÈgiyÈdibhÈvo gahetabboti? Œha
“gÈthÈya gÈthÈ anuminitabbÈ”ti-Èdi. Tattha gÈthÈya gÈthÈ anuminitabbÈti
ayaÑ gÈthÈ viya gÈthÈ saÑkilesabhÈgiyÈti vÈ vÈsanÈbhÈgiyÈti vÈ
nibbedhabhÈgiyÈti vÈ asekkhabhÈgiyÈti vÈ anuminitabbÈ, anu anu minitvÈ
takketvÈ jÈnitabbÈti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca
gÈthÈveyyÈkaraÓavinimuttÈ sabbÈ pariyatti “suttenÈ”tipadena sa~gahitÈti
daÔÔhabbÈ.
90. IdÈni saÑkilesabhÈgiyÈdÊni suttÈni yathÈniddiÔÔhÈni
udÈharaÓavasena vibhÈvetuÑ “tattha katamaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ
suttan”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha “kÈmandhÈ jÈlasaÒchannÈ”ti gÈthÈya attho
heÔÔhÈ vuttoyeva. YathÈ imassa, evaÑ ito parÈnampi heÔÔhÈ vuttatthÈnaÑ
uttÈnapadÈnaÒca atthaÑ na vaÓÓayissÈma.
AgatigamanÈnÊti kÈyÈdÊhi ayuttagamanÈni, akattabbakaraÓÈnÊti attho.
ChandÈti chandahetu icchÈpaccayÈ. AgatiÑ gacchatÊti agantabbaÑ gatiÑ
gacchati, akattabbaÑ karotÊti attho. Dhammanti sÈdh|naÑ ariyÈnaÑ
dhammaÑ. AtivattatÊti atimadditvÈ vÊtikkamati. NihÊyatÊti hÈyati. Yasoti
kitti ca parivÈro ca.
“Manopubba~gamÈ dhammÈ”ti gÈthÈyaÑ manoti yadipi
kÈmÈvacarakusalÈdibhedaÑ sabbampi catubh|makacittaÑ mano, imasmiÑ
pana ÔhÈne
222
KhuddakanikÈya
CakkhupÈlattherassa1 purimajÈtiyaÑ vejjabh|tassa uppannavasena
niyamiyamÈnaÑ paÔighasampayuttacittameva labbhati. So mano
pubba~gamo etesanti manopubba~gamÈ, manasÈ paÔhamagÈminÈ
samannÈgatÈti attho. DhammÈti nissattanijjÊvaÔÔhena dhammÈ, te pana
vedanÈdayo tayo ar|pino khandhÈ. Ete hi manopubba~gamÈ. KathaÑ
panetehi saddhiÑ ekasmiÑ vatthusmiÑ ekasmiÒca ÈrammaÓe ekakkhaÓe
uppajjamÈno mano pubba~gamo nÈma hotÊti? UppÈdapaccayaÔÔhena. YathÈ
hi bah|su ekato gÈmaghÈtÈdikammÈni karontesu “ko etesaÑ pubba~gamo”ti
vutte yo tesaÑ paccayo hoti, yaÑ yaÑ nissÈya te taÑ kammaÑ karonti, so
datto vÈ mitto vÈ tesaÑ pubba~gamoti vuccati, evaÑsampadamidaÑ
daÔÔhabbaÑ. Iti uppÈdapaccayaÔÔhena mano pubba~gamo etesanti
manopubba~gamÈ. Na hi te mane anuppajjante uppajjituÑ sakkuÓanti, mano
pana ekaccesu cetasikesu anuppajjantesupi uppajjati eva.
Adhipativasena mano seÔÔho etesanti manoseÔÔhÈ. YathÈ hi corÈdÊnaÑ
corajeÔÔhakÈdayo adhipatino seÔÔhÈ, tathÈ tesampi mano seÔÔho. YathÈ pana
dÈru-ÈdÊhi nipphannÈni bhaÓÉÈni dÈrumayÈdÊni nÈma honti, tathÈ etepi
manato nipphannattÈ manomayÈ nÈma. PaduÔÔhenÈti abhijjhÈdÊhi dosehi
paduÔÔhena d|sitena bhÈsati vÈ karoti vÈ. So hi bhÈsanto catubbidhaÑ
vacÊduccaritameva bhÈsati, karontopi tividhaÑ kÈyaduccaritameva karoti,
abhÈsanto akaronto tehi abhijjhÈdÊhi paduÔÔhamanatÈya tividhaÑ
manoduccaritaÑ p|reti. Evamassa dasa akusalakammapathÈ pÈrip|riÑ
gacchanti. Tato naÑ dukkhamanvetÊti tato tividhaduccaritato taÑ puggalaÑ
dukkhaÑ anveti duccaritÈnubhÈvena cat|su apÈyesu dukkhaÑ anugacchati.
YathÈ kiÑ? CakkaÑva vahato padanti, yathÈ nÈma sakaÔaÑ vahato
balÊbaddassa padaÑ paharantaÑ cakkaÑ anugacchati, evaÑ naÑ puggalaÑ
dukkhamanugacchatÊti.
“MiddhÊ yadÈ hotÊ”ti gÈthÈyaÑ middhÊti thinamiddhÈbhibh|to.
Mahagghasoti mahÈbhojano Èharahatthaka alaÑsÈÔaka
tatravaÔÔakakÈkamÈsaka bhuttavamitakÈnaÑ aÒÒataro viya. NiddÈyitÈti
supanasÊlo. SamparivattasÈyÊti seyyasukhapassasukhÈnaÑ2
anuyuÒjanavasena
______________________________________________________________
1. Khu 1. 13; Khu 2. 240 piÔÔhesu.
2. PhassasukhÈnaÑ (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
223
samparivattakasayanasÊlo. NivÈpapuÔÔhoti kuÓÉakÈdinÈ s|karabhattena
puÔÔho. Gharas|karo hi bÈlakÈlato paÔÔhÈya posiyamÈno th|lasarÊrakÈle
gehato bahi nikkhamituÑ alabhanto heÔÔhÈmaÒcÈdÊsu samparivattitvÈ
samparivattitvÈ assasanto passasanto sayateva. IdaÑ vuttaÑ hoti–yadÈ
puriso middhÊ ca hoti mahagghaso ca, nivÈpapuÔÔho mahÈvarÈho viya
aÒÒena iriyÈpathena yÈpetuÑ asakkonto niddÈsÊlo saÑparivattasÈyÊ, tadÈ so
“aniccaÑ dukkhaÑ anattÈ”ti tÊÓi lakkhaÓÈni manasi kÈtuÑ na sakkoti.
TesaÑ amanasikÈrÈ mandapaÒÒo punappunaÑ gabbhaÑ upeti, gabbhavÈsato
na parimuccatÊti.
“AyasÈva malan”ti gÈthÈyaÑ ayasÈti ayato. SamuÔÔhitanti jÈtaÑ.
TatuÔÔhÈyÈti tato uÔÔhahitvÈ. AtidhonacÈrinanti dhonÈ vuccati cattÈro
paccaye idamatthitÈya alametenÈti paccavekkhitvÈ paribhuÒjanapaÒÒÈ, taÑ
atikkamitvÈ caranto atidhonacÈrÊ nÈma. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ ayato
malaÑ samuÔÔhÈya yato taÑ samuÔÔhitaÑ, tameva khÈdati vinÈseti,
evamevaÑ cattÈro paccaye appaccavekkhitvÈ paribhuÒjantaÑ
atidhonacÈrinaÑ sÈni kammÈni attano santÈne uÔÔhitattÈ attano santakÈneva
tÈni kammÈni duggatiÑ nayantÊti.
“Coro yathÈ”ti gÈthÈyaÑ coro yathÈ sandhimukhe gahÊtoti yathÈ coro
gharasandhiÑ chinditvÈ1 gehaÑ pavisanto gharasandhimukhe eva
rÈjapurisehi gahito. SakammunÈ haÒÒati bajjhate cÈti tena attanÈ
katakammena kasÈbhitÈÄanÈdinÈ haÒÒati ceva addubandhanÈdinÈ bajjhati ca.
EvaÑ ayaÑ pecca pajÈ paratthÈti evampi ayaÑ pÈpakÈrinÊ pajÈ ito cavitvÈ
paraloke. SakammunÈ haÒÒati bajjhate cÈti attanÈva katena pÈpakammena
nirayÈdÊsu nÈnappakÈrehi kammakÈraÓÈdÊhi hiÑsati ceva paribajjhati cÈti.
“SukhakÈmÈnÊ”ti gÈthÈya yo daÓÉena vihiÑsatÊti yo puggalo daÓÉena
vÈ leÉÉu-ÈdÊhi vÈ vibÈdhati. Pecca so na labhe sukhanti so puggalo paraloke
manussasukhaÑ vÈ dibbasukhaÑ vÈ na labhati, nibbÈnasukhe pana
vattabbameva natthi.
______________________________________________________________
1. BhinditvÈ (SÊ)
224
KhuddakanikÈya
GunnaÑ ce taramÈnÈnanti gÈvÊsu mahoghaÑ tarantÊsu. JimhaÑ
gacchati pu~gavoti yadi y|thapati usabho kuÔilaÑ gacchati. SabbÈ tÈ
jimhaÑ gacchantÊti sabbÈpi tÈ gÈviyo kuÔilameva gacchanti. KasmÈ? Nette
jimhaÑ gate satÊti nettari kuÔilaÑ gate sati, nettassa kuÔilaÑ gatattÈti attho.
So hi tÈsaÑ paccayiko upaddavaharo ca.
“Evamevan”ti gÈthÈyaÑ yathÈ cetaÑ, evamevaÑ yo manussesu
padhÈnasammato, yadi so adhammacÈrÊ siyÈ. Ye tassa anujÊvino, sabbepi
adhammikÈva honti. SÈmisampadÈ hi pakatisampadaÑ sampÈdeti. YasmÈ ca
etadeva, tasmÈ sabbaÑ raÔÔhaÑ dukkhaÑ seti, rÈjÈ ce hoti adhammiko.
Sukicchar|pÈ vatÈti suÔÔhu kicchÈpannar|pÈ vata. UpadhÊs|ti
kÈmaguÓ|padhÊsu. RattÈti rÈgÈbhibh|tÈ. KaÔukanti dukkhaÑ.
Kukkuccajanakeneva pattavaÔÔippabhavassa upacchinnattÈ phaluppatti
kadaliyÈ parÈbhavÈya hotÊti Èha “phalaÑ ve kadaliÑ hantÊ”ti. TathÈ
phalapariyosÈnattÈ osadhÊnaÑ phalaÑ veÄuÑ phalaÑ naÄanti vuttaÑ.
VaÄavÈya kucchismiÑ gadrabhassa jÈtÈ assatarÊ nÈma, sÈ gabbhaÑ gaÓhitvÈ
kÈle sampatte vijÈyituÑ na sakkoti. PÈdehi bh|miÑ paharantÊ tiÔÔhati,
athassa cattÈro pÈde cat|su khÈÓukesu bandhitvÈ kucchiÑ phÈletvÈ potakaÑ
nÊharanti, sÈ tattheva marati. Tena vuttaÑ “gabbho assatariÑ yathÈ”ti. IdaÑ
vuttaÑ hoti–yathÈ attano phalaÑ kadaliveÄunaÄepi vinÈseti, gabbho ca
assatariÑ, evaÑ attano kammaphalabh|to sakkÈro asappurisaÑ vinÈsetÊti.
Kodhamakkhagar|ti kujjhanalakkhaÓaÑ kodhaÑ,
paraguÓamakkhanalakkhaÓaÑ makkhaÒca garuÑ katvÈ uddhaÑ katvÈ
ukkhipitvÈ caranto. Sukhetteti sukhettepi. P|tibÊjaÑvÈti p|tibhÈvaÑ gataÑ
bÊjaÑ viya. ChakaÓarasÈdiparibhÈvanasukkhÈpanasukhasayÈdÊnaÑ
akaraÓena bÊjadosaduÔÔhanti attho.
91. CetasÈti attano cittena. Cetoti tassa puggalassa cittaÑ. PariccÈti
paricchinditvÈ. IriyatÊti pavattati. YathÈbhatanti yathÈ kiÒci ÈharitvÈ
ÔhapitaÑ.
MÈkatthÈti mÈ akattha. Na pamutyatthÊti pamokkho natthi. UpeccÈpÊti
saÒciccÈpi, buddhipubbenÈpÊti attho.
Netti-aÔÔhakathÈ
225
“AdhammenÈ”ti vatvÈpi “musÈvÈdenÈ”ti vacanaÑ musÈvÈdassa
mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthaÑ. TenevÈha “ekaÑ dhammaÑ atÊtassÈ”ti-Èdi1,
tathÈ “evaÑ parittaÑ kho RÈhula tesaÑ sÈmaÒÒaÑ, yesaÑ natthi
sampajÈnamusÈvÈde lajjÈ”ti-Èdi2. TaÑ kathaÑ nu bhavissatÊti taÑ dhanaÑ
kena nu pakÈrena tesaÑ bhavissati. Adhammena tesaÑ sambhatattÈ tesu
naciraÔÔhitikaÑ hotÊti attho. AntarÈyÈ su bhavissantÊti adhammiyavohÈrÈdito
rÈjantarÈyÈdayo bhavissanti. S|ti nipÈtamattaÑ. Sambhata’ssa vinassatÊti
imassa sambhataÑ sajjitaÑ vinassati. Sagganti sugatiÑ. SÈ hi r|pÈdÊhi
sobhanehi aggoti saggoti adhippetÈ. EttÈvatÈti
diÔÔhadhammikasamparÈyikÈnaÑ atthÈnaÑ hÈniyÈ. HatÈti vinaÔÔhÈ.
VivaÔÔateti nivaÔÔati. LobhÈ khaÓati attÈnanti lobhahetu apuÒÒÈni
karonto kÈyavisamÈdiyogena attÈnaÑ khaÓati nÈma. Mittehi jÊratÊti
mittabhÈvehi hÈyati.
CarantÊti cat|hi iriyÈpathehi akusalameva karontÈ vicaranti. BÈlÈti
idhalokatthaÑ paralokatthaÒca ajÈnantÈ idha bÈlÈ nÈma. DummedhÈti
nippaÒÒÈ. Na hi paÒÒÈya duÔÔhattaÑ nÈma atthi. AmittenevÈti amittabh|tena
viya verinÈ viya hutvÈ. KaÔukapphalanti tikhiÓaphalaÑ, dukkhaphalanti
attho. Na taÑ kammaÑ kataÑ sÈdhu, yaÑ katvÈ anutappatÊti yaÑ kammaÑ
nirayÈdÊsu nibbattanasamatthaÑ dukkhudayaÑ katvÈ
anussaritÈnussaritakkhaÓe anutappati anusocati, taÑ kataÑ na sÈdhu na
sundaraÑ na bhaddakaÑ. Yassa assumukhoti yassa ass|hi tintamukho
rodanto vipÈkaÑ paÔisevati anubhoti.
Dukkaranti vattapaÔivattap|raÓÈdivasena ÈbhisamÈcÈrikasÊlassa kÈtuÑ
asakkuÓeyyatÈya dukkaraÑ. SamÈdÈnato paÔÔhÈya khaÓÉaÑ akatvÈ visesato
Èdibrahmacariyakassa carimakacittaÑ pÈpetabbatÈya duttitikkhaÑ,
sÊlasaÑvarÈdayo vÈ aparikkhate katvÈ sampÈdetuÑ asakkuÓeyyatÈya
dukkaraÑ. AdhivÈsetabbÈnaÑ pana dussahanato khantisaÑvaravasena
duttitikkhaÑ. AbyattenÈti mandapaÒÒena. SÈmaÒÒanti samaÓabhÈvo.
TatthÈti tassa sÈmaÒÒassa. SambÈdhÈti
dunnivatthaduppÈrutamÈtugÈmÈdisammadÈ. YatthÈti sÊlasaÑvarÈdÊnaÑ
paribandhabh|tesu sambÈdhasa~khÈtesu
______________________________________________________________
1. Khu 1. 39 piÔÔhe Dhammapade.
2. Ma 2. 77 piÔÔhe.
226
KhuddakanikÈya
visabhÈgÈrammaÓÈdÊsu. Atha vÈ dukkarantipadassa atthaÑ dassetuÑ
duttitikkhanti vuttaÑ. Duttitikkhanti dukkhamaÑ duradhivÈsiyaÑ.
AbyattenÈti bÈlena. SÈmaÒÒanti samaÓadhammo. IdaÑ vuttaÑ hoti–yaÑ
paÓÉitÈ kulaputtÈ dasapi vassÈni vÊsatipi -pa- saÔÔhipi vassÈni dantebhi
dantamÈdhÈya jivhÈya tÈluÑ Èhacca cetasÈ cittaÑ abhiniggaÓhitvÈ ekÈsanaÑ
ekabhattaÑ paÔisevamÈnÈ ÈpÈÓakoÔikaÑ brahmacariyaÑ carantÈ sÈmaÒÒaÑ
karonti, taÑ bÈlÈ abyattÈ kÈtuÑ na sakkontÊti. Bah|hi tattha sambÈdhÈti
tasmiÑ sÈmaÒÒasa~khÈte ariyamagge bah| sambÈdhÈ, maggÈdhigamÈya
paÔipannassa bah| parissayÈti attho.
AppameyyaÑ paminantoti appameyyaÑ khÊÓÈsavapuggalaÑ “ettakasÊlo
ayaÑ ettakasamÈdhi ettakapaÒÒo”ti evaÑ minanto. Kodha vidvÈ
vikappayeti ko idha vidvÈ medhÈvÊ vikappeyya, khÊÓÈsavova khÊÓÈsavaÑ
minanto vikappeyyÈti dÊpeti. NivutaÑ maÒÒeti yo pana puthujjano minetuÑ
Èrabhati, taÑ nivutaÑ avakujjapaÒÒaÑ maÒÒÈmi. Akissavanti kissavÈ
vuccati paÒÒÈ, nippaÒÒanti attho.
KuÔhÈrÊti attacchedakaÔÔhena kuÔhÈrisadisÊ pharusavÈcÈ. ChindatÊti
kusalam|lasa~khÈte m|leyeva nikantati. VisaÑ halÈhalaÑ ivÈti
halÈhalasa~khÈtaÑ visaÑ iva. EvaÑ viraddhaÑ pÈtetÊti viraddhaÑ
aparaddhaÑ khalitapuggalaÑ evaÑ apÈyesu vinipÈteti. VÈcÈ dubbhÈsitÈ
yathÈti yathÈ vÈcÈ ariy|pavÈdanavasena dubbhÈsitÈ.
92. Nindiyanti nindanÊyaÑ. TaÑ vÈ nindati yo pasaÑsiyoti yo
giÓavisiÔÔhatÈya pasaÑsÈraho puggalo, taÑ vÈ so pÈpicchatÈdÊni ÈropetvÈ
garahati. VicinÈtÊti upacinÈti. Kalinti aparÈdhaÑ. AyaÑ kalÊti ayaÑ
aparÈdho. Akkhes|ti j|takÊÄanakkhesu. SabbassÈpi sahÈpi attanÈti sabbena
attano dhanenÈpi attanÈpi saddhiÑ. Sugates|ti sobhanagamanattÈ, sundaraÑ
ÔhÈnaÑ gatattÈ, sammÈ gatattÈ, sammÈ ca gadattÈ sugatasa~khÈtesu
BuddhÈdÊsu. ManaÑ padosayeti yo manaÑ padoseyya, tassa ayaÑ
manopadoso eva mahattaro kalÊti vuttaÑ hoti. KasmÈ? YasmÈ SataÑ
sahassÈnaÑ -pa- pÈpakanti. Tattha sataÑ sahassÈnanti nirabbudagaÓanÈya
satasahassaÑ. ChattiÑsatÊti aparÈni
Netti-aÔÔhakathÈ
227
chattiÑsati nirabbudÈni. PaÒca cÈti abbudagaÓanÈya paÒca ca abbudÈni.
TasmÈ vassagaÓanÈya ettako so kÈlo, yaÑ kÈlaÑ ariyagarahivÈcaÑ
manaÒca paÓidhÈya pÈpakaÑ nirayaÑ upeti, tattha paccatÊti vuttaÑ hoti.
IdaÒca sa~khepena Padumaniraye ÈyuppamÈÓaÑ, vitthÈrena pana parato
Ègamissati.
LobhaguÓeti “guÓo”ti bÈlehi diÔÔhattÈ, anekakkhattuÑ pavattitattÈ ca
lobhoyeva lobhaguÓo, tasmiÑ lobhaguÓe, taÓhÈyÈti attho. Anuyuttoti anu
anu yutto. AvadaÒÒ|ti avacanaÒÒ|, BuddhÈnampi ovÈdassa aggahaÓato.
MaccharÊti paÒcavidhamacchariyena maccharÊ. PesuÓiyaÑ anuyuttoti
pesuÓiyasmiÑ anuyutto aggasÈvakÈnaÑ bhedanena. KokÈlikaÒhi
mÊyamÈnaÑ ovadantena ÈyasmatÈ MahÈmoggallÈnena bhÈsitÈ imÈ gÈthÈti.
MukhaduggÈti mukhavisama. Vibh|tÈti vigatabh|ta alikavÈdi. AnariyÈti
asappurisa. Bh|nah|ti bh|tihanaka attano buddhivinÈsaka. PurisantÈti
purisÈdhama. KalÊti alakkhipurisa. AvajÈtakaputtÈti Buddhassa Bhagavato
avajÈtaputta. MÈ bahubhÈÓidha nerayikosÊti idÈni bahubhÈÓÊ mÈ hohi,
nerayiko asi jÈto. RajamÈkirasÊti kilesarajaÑ attani pakkhipasi. Santeti
samitakilese khÊÓÈsave. KibbisakÈrÊti pÈpakÈri. Papatanti narakaÑ.
IdaÑ saÑkilesabhÈgiyanti idaÑ taÓhÈdÊnaÑ sabhÈvabhedato
avatthÈbhedato ca anekabhedataÑ dassetuÑ anekehi suttapadehi
udÈharaÓavasena dassitaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ suttanti veditabbaÑ.
PasannenÈti kammakammaphalÈdÊni saddahantena.
93. Iddhanti hatth|pagasÊs|pagÈdi-ala~kÈrehi maÓikanakÈdÊhi ca
samiddhaÑ. PhÊtanti telamadhuphÈÓitÈdÊhi ca dhanadhaÒÒÈdÊhi ca vipulaÑ.
ŒkiÓÓamanussanti nirantaramanussaÑ. SambÈdhaby|hanti by|hÈ vuccanti
anibbiddharacchÈyo. Yesu paviÔÔhamaggeneva niggacchanti, te sambÈdhÈ
by|hakÈ etthÈti sambÈdhaby|haÑ. IminÈpi tassa nagarassa ghanavÈsameva
dÊpeti. BhantenÈti damathaÑ anupagatena, ito cito ca paribbhamantena vÈ.
ApÈpakanti alÈmakaÑ. AveccappasÈdenÈti acalappasÈdena,
saccappaÔivedhato Ègatena pasÈdena.
228
KhuddakanikÈya
Pecca so labhateti yo bh|te1 daÓÉena na hiÑsati, so puggalo paraloke
manussabh|to manussasukhaÑ devabh|to dibbasukhaÑ ubhayaÑ atikkanto
nibbÈnasukhaÑ labhatÊti attho.
94. CÈrikaÑ pakkamissatÊti janapadacÈrikaÑ gamissati. KasmÈ pana
BhagavÈ janapadacÈrikaÑ caratÊti? Sattahi kÈraÓehi BuddhÈ Bhagavanto
janapadacÈrikaÑ caranti–desantaragatÈnaÑ veneyyÈnaÑ vinayanattaÑ2,
tatra ÔhitÈnaÑ ussukkasamuppÈdanaÑ, sÈvakÈnaÑ ekasmiÑ ÔhÈne
nibaddhavÈsapariharaÓaÑ, attano ca tattha anÈsa~gadassanaÑ,
sambuddhavasitaÔÔhÈnatÈya desÈnaÑ cetiyabhÈvasampÈdanaÑ, bah|naÑ
sattÈnaÑ dassan|pasa~kamanÈdÊhi puÒÒoghappasavanaÑ, avuÔÔhi-Èdiupaddav|pasamanaÒcÈti imehi sattahi kÈraÓehi BuddhÈ Bhagavanto
janapadacÈrikaÑ carantÊti veditabbaÑ.
IsidattapurÈÓÈti Isidatto ca PurÈÓo ca, tesu Isidatto sakadÈgÈmÊ. PurÈÓo
sotÈpanno. SÈketeti “SÈketo”ti laddhanÈme attano bhogagÈmake. Magge
purisaÑ Ôhapesunti tesaÑ kira gÈmadvÈrena Bhagavato gamanamaggo,
tasmÈ “sace BhagavÈ amhÈkaÑ suttÈnaÑ vÈ pamattÈnaÑ vÈ gaccheyya, atha
passituÑ na labheyyÈmÈ”ti maggamajjhe purisaÑ ÔhapesuÑ.
AnubandhiÑs|ti na d|ratova, piÔÔhito piÔÔhito anubandhiÑsu. BhagavÈ hi
sakaÔamaggassa majjhe ja~ghamaggena agamÈsi, itare ubhosu passesu
anugacchantÈ agamaÑsu. MaggÈ okkammÈti BuddhÈ hi kenaci saddhiÑ
gacchantÈva paÔisanthÈraÑ karonti kenaci saddhiÑ ÔhitÈ kenaci saddhiÑ
divasabhÈgampi nisinnÈ, tasmÈ BhagavÈ cintesi “ime mayhaÑ sÈsane
vallabhÈ ÈgataphalÈ, imehi saddhiÑ nisÊditvÈ divasabhÈgaÑ paÔisanthÈraÑ
karissÈmÊ”ti. Maggato okkamitvÈ yenaÒÒataraÑ rukkham|laÑ
tenupasa~kami. PaÒÒatte Èsane nisÊdÊti te kira chattupÈhanakattaradaÓÉapÈdabbhaÒjanatelÈni ceva aÔÔhavidhaÒca pÈnakaÑ sarabhapÈdapalla~kaÒca
gÈhÈpetvÈ ÈgamaÑsu3. Atha naÑ palla~kaÑ paÒÒapetvÈ adaÑsu. SatthÈ
tattha nisÊdi. EkamantaÑ nisÊdiÑs|”ti chattupÈhanÈdÊni bhikkhusaÑghassa
dethÈ”ti vatvÈ BhagavantaÑ vanditvÈ ekamantaÑ nisÊdiÑsu.
______________________________________________________________
1. Bh|tÈni (Ka)
2. VinayanatthaÑ (SÊ)
3. AgamaÑsu (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
229
SÈvatthiyÈ Kosalesu cÈrikaÑ pakkamissatÊti-Èdi sabbaÑ
Majjhimadesavaseneva vuttaÑ. KasmÈ? NiyatÈciÓÓattÈ. Bhagavato hi
cÈrikacaraÓaÑ Majjhimadeseyeva. Sacepi paccantadese gacchati,
Majjhimadeseyeva aruÓaÑ uÔÔhÈpetÊti niyatÈciÓÓaÑ, tasmÈ
majjhimadesavaseneva vuttaÑ. KÈsÊs|ti KÈsiraÔÔhato. TathÈ Magadhes|ti
MagadharaÔÔhato. Œsanne no BhagavÈ bhavissatÊti ettha na kevalaÑ
ÈsannattÈ eva tesaÑ somanaÑ hoti, atha kho “idÈni dÈnaÑ dÈtuÑ
gandhamÈlÈdip|jaÑ kÈtuÑ dhammaÑ sotuÑ paÒhaÑ pucchituÑ
labhissÈmÈ”ti nesaÑ somanassaÑ hoti.
TasmÈtiha thapatayo sambÈdho gharÈvÈsoti thapatayo yasmÈ
tumhÈkaÑ mayi d|rÊbh|te anappakaÑ domanassaÑ Èsanne anappakaÑ
somanassaÑ hoti, tasmÈpi veditabbametaÑ “sambÈdho gharÈvÈso”ti.
GharÈvÈsassa hi dosena tumhÈkaÑ evaÑ hoti. Sace pana gharÈvÈsaÑ
pahÈya pabbajitÈ assatha, evaÑ vo mayÈ saddhiÑyeva gacchantÈnaÒca
ÈgacchantÈnaÒca taÑ na bhaveyyÈti imamatthaÑ dÊpento evamÈha. Tattha
sakiÒcanasapalibodhaÔÔhena sambÈdhatÈ veditabbÈ. MahÈghare vasantassÈpi
hi sakiÒcanasapalibodhaÔÔhena gharÈvÈso sambÈdhova. Rajopathoti
rÈgÈdirajÈnaÑ Ègamanapatho, ÈgamanaÔÔhÈnanti attho. AbbhokÈso
pabbajjÈti pabbajjÈ pana akiÒcana-apalibodhaÔÔhena abbhokÈso.
Caturatanikepi hi gabbhe dvinnaÑ bhikkh|naÑ palla~kena palla~kaÑ
ghaÔÔetvÈ nisinnÈnampi akiÒcanÈpalibodhaÔÔhena pabbajjÈ abbhokÈso nÈma
hoti. AlaÒca pana vo thapatayo appamÈdÈyÈti evaÑ sambÈdhagharÈvÈse
vasantÈnaÑ tumhÈkaÑ appamÈdameva kÈtuÑ yuttanti attho.
NÈgÈti hatthino. OpavayhÈti1 raÒÒo Èrohanayoggo. EkaÑ purato ekaÑ
pacchato nisÊdÈpemÈti te kira dvepi janÈ sabbÈla~kÈrapaÔimaÓÉitÈ dvÊsu
nÈgesu tÈ itthiyo evaÑ nisÊdÈpetvÈ raÒÒo nÈgaÑ majjhe katvÈ ubhosu
passesu gacchanti, tasmÈ evamÈhaÑsu. NÈgopi rakkhitabboti yathÈ kiÒci
visesitaÑ na karoti, evaÑ rakkhitabbo hoti. TÈpi bhaginiyoti yathÈ
pamÈdaÑ nÈpajjanti, evaÑ rakkhitabbÈ honti. AttÈpÊti
sitakathitavikkhepitÈdÊni akarontehi attÈpi rakkhitabbo
______________________________________________________________
1. OpaguyhÈti (Ka)
KhuddakanikÈya
230
hoti. EvaÑ karonto hi “sÈmidubbhako eso”ti niggahetabbo hoti.
TasmÈtiha thapatayoti yasmÈ tumhe rÈjÈ niccaÑ rÈjabhaÓÉaÑ
paÔicchÈpeti, tasmÈpi sambÈdho gharÈvÈso rajopatho. YasmÈ pana
paÑsuk|likaÑ bhikkhuÑ evaÑ paÔicchÈpento natthi, tasmÈ abbhokÈso
pabbajjÈ, evaÑ sabbatthÈpi. AlaÒca kho thapatayo appamÈdÈya,
appamÈdameva karothÈti dasseti.
MuttacÈgoti vissaÔÔhacÈgo. PayatapÈÓÊti ÈgatÈgatÈnaÑ dÈnatthÈya
dhotahattho. Vosaggaratoti vosaggasa~khÈte cÈge rato. YÈcayogoti
yÈcitabbayutto. “YÈjayogo”tipi pÈÔho, dÈnayuttoti attho.
DÈnasaÑvibhÈgaratoti etena appamattakampi kiÒci labhitvÈ tatopi
saÑvibhÈge rato. AppaÔivibhattanti “idaÑ amhÈkaÑ bhavissati, idaÑ
ayyÈnan”ti evaÑ akatavibhÈgaÑ, sabbaÑ dÈtabbameva hutvÈ Ôhitanti attho.
Imehi kho thapatayo cat|hi dhammehi samannÈgato ariyasÈvako sotÈpanno
hotÊti sotÈpanno imehi dhammehi samannÈgato hotÊti attho. Etena
sotÈpannena imesaÑ catunnaÑ dhammÈnaÑ ekantato labbhamÈnataÑ
dasseti.
EvaÑ tesaÑ thapatÊnaÑ imehi cat|hi dhammehi samannÈgataÑ
pariyÈyena dassetvÈ idÈni nippariyÈyena taÑ dassetuÑ “tumhe kho
thapatayo”ti-Èdi vuttaÑ.
95. SahassaÑ kappakoÔiyoti sahassaÑ attabhÈvÈ ahesunti attho. “AsÊti
kappakoÔiyo”tipi pÈÔho, asÊti-ÈyukappakoÔiyo ahesunti attho. Kattha pana te
ahesunti? Œha “deve ceva manusse cÈ”ti, devesu ceva manussesu cÈti attho.
SaÑviruÄhamhÊti samantato pallavaggahaÓena viruÄhe. AlabhiÑ hanti
alabhiÑ ahaÑ. Ajja tiÑsaÑ tato kappÈti tato kappato ajja sampati ayaÑ
kappo tiÑsatimo. TassÈ saÒÒÈya vÈsanÈti tassa BuddhagatÈya saÒÒÈya
vÈsanato.
Netti-aÔÔhakathÈ
231
TaÓhÈnighÈtakoti taÓhÈya samucchedako. VaÔaÑsakoti
pupphamayakaÓÓiko. Sabbapupphehi’la~katoti nÈnÈpupphehi ala~kato.
LapanantarÈti uttarÈdharoÔÔhÈnaÑ antarato. OkkÈti pabhÈ.
MuddhanantaradhÈyathÈti muddhani antaradhÈyatha1. Ka~khaÑ vitarÈti
vimatiÑ vinodehi. Yassa taÑ sabbadhammesu, sadÈ ÒÈÓaÑ pavattatÊti tanti
nipÈtamattaÑ. Yassa sabbadhammesu Èka~khappaÔibaddhattÈ sadÈ ÒÈÓaÑ
pavattati. So sabbaÒÒ| BhagavÈ theraÑ ŒnandaÑ etadabravÊti sambandho.
RÈjÈ raÔÔhe bhavissatÊti sabbasmiÑ raÔÔhe rÈjÈ bhavissati. Carimanti
carimabhavaÑ. SacchikatvÈti paccakkhaÑ katvÈ. Dhammatanti
catusaccadhammaÑ, paccekabodhiÑ vÈ.
96. SuvaÓÓacchadanaÑ nÈvanti ubhosu passesu suvaÓÓÈla~kÈrehi
paÔimaÓÉitavasena chÈditaÑ suvaÓÓanÈvaÑ. PaÒhaÑ puÔÔhÈ viyÈkÈsi,
Sakkassa iti me sutanti yathÈ sÈ devatÈ paÒhaÑ puÔÔhÈ Sakkassa byÈkÈsi,
evaÑ mayÈpi sutanti ÈyasmÈ MahÈmoggallÈno attanÈ yathÈsutaÑ taÑ
Bhagavato vadati.
PaÑsuth|pes|ti sarÊradhÈtuÑ abbhantare ÔhapetvÈ paÑs|hi
katath|pesu. EvaÒhi te BhagavantaÑ uddissakatÈ nÈma honti, tenevÈha
“uddissakatesu dasabaladharÈnan”ti.
97. DevaputtasarÊravaÓÓÈti devaputtasarÊrasadisavaÓÓÈ.
SubhagasaÓÔhitÊti sobhaggayuttasaÓÔhÈnÈ. UÄÈraÑ vata taÑ ÈsÊti taÑ mayÈ
kataÑ puÒÒaÑ uÄÈraÑ vata ahosi. YÈhanti yÈ ahaÑ. SatasahassaÑ kappe,
mudito th|paÑ ap|jesÊti th|paÑ p|jetvÈ satasahassaÑ Èyukappe ahaÑ
muditoti attho. AnÈgantuna vinipÈtanti apÈyupapattiÑ anupagantvÈ. YaÑ
cakkhunti yaÑ paÒÒÈcakkhuÑ. PaÓihitanti ÔhapitaÑ. VimuttacittamhÊti
vimuttacitto amhi. Vidh|talatoti vidh|tataÓhÈlato, samucchinnataÓhoti attho.
98. SÈmÈkapatthodanamattanti sÈmÈkatiÓÈnaÑ nÈÄikodanamattaÑ.
Akhileti paÒcannaÑ cetokhilÈnaÑ abhÈvena akhile. TasmiÒca okappayi
dhammamuttamanti tasmiÑ Paccekabuddhe uttamadhammaÑ
paccekabodhiÑ “uttamadhammena nÈma
______________________________________________________________
1. AntaradhÈyi (SÊ)
232
KhuddakanikÈya
imasmiÑ bhavitabban”ti saddahiÑ. “TasmiÒca dhamme paÓidhesiÑ
mÈnasan”ti iminÈ paÔiladdhadhammaÑ ahampi sacchikareyyanti cittaÑ
paÓidahiÑ. Bhave kudÈsupi ca mÈ apekkhavÈti katthaci bhave apekkhavÈ
mÈ bhaveyyanti ca paÓidhesiÑ mÈnasanti sambandho.
Kur|s|ti Uttarakur|su. DÊghÈyukes|ti tesaÑ vassasahassÈyukatÈya
vuttaÑ. Amames|ti apariggahesu. PÈÓÊs|ti sattesu. AhÊnagÈmÊs|ti
yathÈladdhasampattÊhi yÈvatÈyukaÑ aparihÊnasabhÈvesu. TidasopapajjathÈti
TÈvatiÑso hutvÈ upapajjiÑ, tidase vÈ TÈvatiÑsabhavane upapajjiÑ.
VisiÔÔhakÈy|pagatoti visiÔÔhakÈyesu nÈnÈvaÓÓakÈyesu upagato. Yasassis|ti
parivÈravantesu. HitÈhitÈsihÊti kusalÈkusale vÊtivattÊhi. PaccakkhaÑ
khvimanti paccakkhaÑ kho imaÑ vacananti adhippÈyo.
SakÈsÊti so akÈsi. BalimÈbhihÈrÊti p|jÈbaliÑ abhihari. Patitassa ekanti
tassa hatthato ekapupphaÑ patitaÑ.
UpariÔÔhanti upari vehÈse ÔhitaÑ. AriÔÔhanti AriÔÔhaÑ nÈma
paccekasambuddhaÑ. AjjhattaÒca bahiddhÈ cÈti ajjhattavisayÈ ca
bahiddhavisayÈ ca. Ye me vijjiÑs|ti ye me pubbe vijjamÈnÈ ahesuÑ.
JÈtimaraÓasaÑsÈro, natthi dÈni punabbhavoti punappunaÑ
jÈyanamÊyanabh|to saÑsÈro punabbhavoti ca vuccati, so ca dÈni natthÊti
attho.
IdaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ suttanti idaÑ vÈsanÈbhÈgapuÒÒavibhÈvanÈnaÑ
nÈnÈsuttapadÈnaÑ udÈharaÓavasena dassitaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ suttanti
veditabbaÑ.
99. “UddhaÑ adho -pa- apanabbhavÈyÈ”ti idaÑ nibbedhabhÈgiyaÑ
suttanti vuttaÑ oghataraÓassa ariyamaggakiccattÈ. Na cetanÈ karaÓÊyÈti na
cittaÑ uppÈdetabbaÑ. DhammatÈti dhammasabhÈvo.
100. YadÈ haveti yasmiÑ have kÈle. PÈtubhavantÊti uppajjanti.
DhammÈti anulomapaccayÈkÈrapaÔivedhasÈdhakÈ bodhipakkhiyadhammÈ.
PÈtubhavantÊti vÈ pakÈsenti, abhisamayavasena pÈkaÔÈ honti. DhammÈti
catu-ariyasaccadhammÈ. ŒtÈpo vuccati kilesasantÈpanaÔÔhena vÊriyaÑ.
Netti-aÔÔhakathÈ
233
ŒtÈpinoti sammappadhÈnavÊriyavato. JhÈyatoti
ÈrammaÓ|panijjhÈnalakkhaÓena lakkhaÓ|panijjhÈnalakkhaÓena ca jhÈnena
jhÈyantassa. BrÈhmaÓassÈti bÈhitapÈpassa khÊÓÈsavassa. Athassa ka~khÈ
vapayanti sabbÈti athassa evaÑ pÈtubh|tadhammassa yÈ tÈ “ko nu kho
bhante phusatÊti? No kallo paÒhoti BhagavÈ avocÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena
“katamaÑ nu kho bhante jarÈmaraÓaÑ, kassa panidaÑ jarÈmaraÓanti? No
kallo paÒhoti BhagavÈ avocÈ”ti-ÈdinÈ2 ca nayena paccayÈkÈraka~khÈ vuttÈ.
YÈ ca paccayÈkÈrasseva appaÔividdhattÈ “ahosiÑ nu kho
ahamatÊtamaddhÈnan”ti-ÈdikÈ3 soÄasaka~khÈ “Buddhe ka~khati dhamme
ka~khatÊ”ti-ÈdikÈ4 aÔÔha ca ka~khÈ ÈgatÈ, tÈ sabbÈ vapayanti apagacchanti
nirujjhanti, kasmÈ? Yato pajÈnÈti sahetudhammaÑ, yasmÈ avijjÈdikena
hetunÈ sahetukaÑ imaÑ sa~khÈrÈdiÑ kevalaÑ kevalaÑ
dukkhakkhandhadhammaÑ pajÈnÈti aÒÒÈsi5 paÔivijjhati.
Yato khayaÑ paccayÈnaÑ avedÊti yasmÈ paccayÈnaÑ khayasa~khÈtaÑ
nibbÈnaÑ avedi aÒÒÈsi paÔivijjhi, tasmÈ yadÈssa ÈtÈpino jhÈyato
brÈhmaÓassa vuttappakÈrÈ dhammÈ pÈtubhavanti. Athassa yÈ nibbÈnassa
aviditattÈ ka~khÈ uppajjeyyuÑ, sabbÈpi tÈ ka~khÈ vapayantÊti.
ŒraÒÒanti ÈraÒÒakaÑ. AÒÒÈtuÒchena yÈpentanti kulesu aÒÒÈto
niccanavoyeva hutvÈ uÒchena piÓÉacariyÈya yÈpentaÑ. Atha vÈ
abhilakkhitesu issarajanagehesu kaÔukabhaÓÉasambhÈraÑ
sugandhabhojanaÑ pariyesantassa uÒchanaÑ ÒÈtuÒchanaÑ nÈma,
gharapaÔipÈÔiyÈ pana dvÈre Ôhitena laddhamissakabhojanaÑ aÒÒÈtuÒchanaÑ
nÈma. IdaÑ idha adhippetaÑ. Tena yÈpentaÑ. KÈmesu anapekkhinanti
vatthukÈmakilesakÈmesu nirapekkhaÑ.
ChetvÈti vadhitvÈ. SukhaÑ setÊti kodhapariÄÈhena aparidayhamÈnattÈ
sukhaÑ sayati. Na socatÊti kodhavinÈsena vinaÔÔhadomanassattÈ na socati.
Visam|lassÈti dukkhavipÈkassa. MadhuraggassÈti yaÑ akkuÔÔhassa
paccakkositvÈ pahaÔassa paÔippaharitvÈ sukhaÑ uppajjati, taÑ sandhÈya so
“madhuraggo”ti vutto. ImasmiÑ hi ÔhÈne pariyosÈnaÑ “aggan”ti vuttaÑ.
AriyÈti BuddhÈdayo.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 254 piÔÔhe.
4. Abhi 1. 208 piÔÔhe.
2. SaÑ 1. 291 piÔÔhe.
5. AÒÒÈti (SÊ)
3. Ma 1. 10; SaÑ 1. 265 piÔÔhesu.
234
KhuddakanikÈya
Haneti haneyya. Uppatitanti asamugghÈÔitaÑ
avikkhambhituppannavasena samudÈcÈruppannavasena samudÈcarantaÑ.
Vinodayeti attano santÈnato nÊhareyya.
101. SattiyÈti desanÈsÊsametaÑ, ekatodhÈrÈdinÈ satthenÈti attho.
OmaÔÔhoti pahaÔo. CattÈro hi pahÈrÈ omaÔÔho ummaÔÔho maÔÔho vimaÔÔhoti.
Tattha upari ÔhatvÈ adhomukhaÑ dinnappahÈro omaÔÔho nÈma, adho ÔhatvÈ
uddhamukhaÑ dinnappahÈro ummaÔÔho nÈma, aggaÄas|ci viya vinivijjhitvÈ
kato maÔÔho nÈma, seso sabbopi vimaÔÔho nÈma. ImasmiÑ pana ÔhÈne
omaÔÔho gahito. So hi sabbadÈruÓo duruddharaÓasallo duttikiccho antodoso
antopubbalohito ca hoti. PubbalohitaÑ anikkhamitvÈ vaÓamukhaÑ
pariyonandhitvÈ tiÔÔhati. PubbalohitaÑ nÊharitukÈmehi maÒcena saddhiÑ
bandhitvÈ adhosiro kÈtabbo hoti, maraÓaÑ vÈ maraÓamattaÑ vÈ dukkhaÑ
pÈpuÓÈti. Paribbajeti vihareyya.
ImÈya gÈthÈya kiÑ kathitaÑ? YathÈ sattiyÈ omaÔÔhapuriso
sallubbÈhanavaÓatikicchanÈnaÑ atthÈya vÊriyaÑ Èrabhati payogaÑ karoti
parakkamati. YathÈ ca dayhamÈne matthake Èdittasiro tassa nibbÈpanatthÈya
vÊriyaÑ Èrabhati payogaÑ karoti parakkamati, evamevaÑ bhikkhu
kÈmarÈgappahÈnÈya sato appamatto hutvÈ vihareyya BhagavÈti kathesi.
EvaÑ devatÈya kathite atha BhagavÈ cintesi “imÈya devatÈya upamÈ
daÄhaÑ katvÈ ÈnÊtÈ, atthaÑ pana parittakaÑ gahetvÈ ÔhitÈ. PunappunaÑ
kathentÊpi hi esÈ kÈmarÈgassa vikkhambhanappahÈnameva katheyya, yÈva
ca kÈmarÈgo maggena na samugghÈÔiyyati, tÈva anubandhova hotÊ”ti tameva
upamaÑ gahetvÈ paÔhamamaggavasena devatÈya vinivaÔÔetvÈ dassento
“sattiyÈ viya omaÔÔho”ti dutiyagÈthamÈha. Tassattho purimanayÈnusÈrena
veditabbo.
LokÈmisanti kÈmaguÓo. Santipekkhoti sabbasa~khÈr|pasamaÑ
nibbÈnaÑ apekkhamÈno. PaÒÒavÈti paÒÒavanto. Pahitattoti nibbÈnaÑ
patipesitacitto. Virato kÈmasaÒÒÈyÈti yÈya kÈyaci sabbato
Netti-aÔÔhakathÈ
235
kÈmasaÒÒÈya catutthamaggasampayuttÈya samucchedaviratiyÈ virato.
“Viratto”tipi pÈÔho. KÈmasaÒÒÈyÈti pana bhummavacanaÑ hoti.
SagÈthÈvagge1 “kÈmasaÒÒÈs|”ti pÈÔho. Cat|hi maggehi dasannampi
saÑyojanÈnaÑ atÊtattÈ sabbasaÑyojanÈtÊto. Catutthamaggeneva vÈ
uddhambhÈgiyasaÑyojanÈtÊto tatra tatrÈbhinandanato nandisa~khÈtÈya
taÓhÈya tiÓÓaÒca bhavÈnaÑ parikkhÊÓattÈ nandibhavaparikkhÊÓo. So tÈdiso
khÊÓÈsavo bhikkhu gambhÊre saÑsÈraÓÓave na sÊdati.
SaddahÈnoti yena pubbabhÈge kÈyasucaritÈdibhedena, aparabhÈge ca
sattattiÑsabodhipakkhiyabhedena dhammena arahanto
BuddhapaccekabuddhabuddhasÈvakÈ nibbÈnaÑ pattÈ. TaÑ saddahÈno
arahataÑ dhammaÑ nibbÈnappattiyÈ lokiyalokuttarapaÒÒaÑ labhati, taÒca
kho na saddhÈmattakeneva. YasmÈ pana saddhÈjÈto upasa~kamati,
upasa~kamanto payirupÈsati, payirupÈsanto sotaÑ odahati, odahitasoto
dhammaÑ suÓÈti, tasmÈ upasa~kamanato paÔÔhÈya yÈva dhammassavanena
suss|saÑ labhate paÒÒaÑ.
KiÑ vuttaÑ hoti? TaÑ dhammaÑ saddahitvÈpi ÈcariyupajjhÈye kÈlena
kÈlaÑ upasa~kamitvÈpi vattakaraÓena payirupÈsitvÈ yadÈ payirupÈsanÈya
ÈrÈdhitacittÈ kiÒci vatthukÈmÈ honti. Atha adhigatÈya sotukÈmatÈya sotaÑ
odahitvÈ suÓanto labhatÊti evaÑ suss|sampi ca sati-avippavÈsena appamatto
subhÈsitadubbhÈsitaÒÒutÈya vicakkhaÓo eva labhati, na itaro. TenÈha
“appamatto vicakkhaÓo”ti.
Patir|pakÈrÊti desakÈlÈdÊni ahÈpetvÈ lokiyassa lokuttarassa ca
dhammassa patir|paÑ adhigam|pÈyaÑ karotÊti patir|pakÈrÊ. DhuravÈti
cetasikavÊriyavasena anikkhittadhuro. UÔÔhÈtÈti kÈyikavÊriyavasena
uÔÔhÈnasampanno asithilaparakkamo. Vindate dhananti
lokiyalokuttaradhanaÑ adhigacchati. SaccenÈti vacÊsaccena
paramatthasaccena ca. Buddhapaccekabuddha-ariyasÈvakÈ nibbutiÑ
pÈpuÓantÈ kittimpi pÈpuÓantiyeva. Dadanti paresaÑ yaÑ kiÒci icchitaÑ
patthitaÑ dento mittÈni ganthati sampÈdeti
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 51 piÔÔhe.
KhuddakanikÈya
236
karotÊti attho. DuddadaÑ vÈ dadanto ganthati, dÈnamukhena cattÈripi
sa~gahavatth|ni gahitÈnÊti veditabbÈni. Tehi mittÈni karonti. AsmÈ lokÈ
paraÑ lokaÑ, sa ve pecca na socatÊti yassa puggalassa ime saddhÈdayo
dhammÈ vijjanti, so imasmÈ lokÈ paraÑ lokaÑ gantvÈ na socati,
sokakÈraÓaÑ tassa natthÊti attho.
“Yassete caturo dhammÈ, saddhassa gharamesino.
SaccaÑ dhammo dhiti cÈgo, sa ve pecca na socatÊ”ti 1–
gÈthaÑ avasesaÑ katvÈ udÈhaÔaÑ. ŒÄavakasutte hi imÈ gÈthÈ ŒÄavakena
“kathaÑ su labhate paÒÒan”ti-ÈdinÈ1 puÔÔhena BhagavatÈ bhÈsitÈti.
Yena kenaci vaÓÓenÈti yena kenaci kÈraÓena, pakÈrena vÈ. SaÑvÈsoti
ekasmiÑ ÔhÈne sahavÈso samÈgamo. Tanti tathÈ samÈgataÑ
anukampitabbaÑ purisaÑ. ManasÈ ce pasannenÈti karuÓÈsamussÈhitena
pasÈdena pasannena manasÈ. Na tena hoti saÑyuttoti tena yathÈvuttena
anusÈsanena kÈmacchandÈdÊnaÑ saÑyojanavasena saÑyutto nÈma na hoti.
YÈnukampÈ anuddayÈti yÈ ariyamaggasampÈpanavasena karuÓÈyanÈ,
mettÈyanÈ cÈti attho.
102. RÈgo ca doso cÈti rÈgadosÈ heÔÔhÈ vuttanayÈva. KutonidÈnÈti kiÑ
nidÈnÈ kiÑ hetukÈ. Paccattavacanassa hi ayaÑ to-Èdeso, samÈse cassa
lopÈbhÈvo veditabbo. AratÊ ratÊ lomahaÑso kutojÈti yÈyaÑ pantesu
senÈsanesu, adhikusalesu ca dhammesu arati ukkaÓÔhitÈ,2 yÈ ca paÒcasu
kÈmaguÓesu rati abhirati Èsatti kÊÄanÈdi, yo ca lomahaÑsasamuÔÔhÈnato
lomahaÑsasa~khÈto cittutrÈso, ime tayo dhammÈ kuto jÈtÈ kuto nibbattÈti
pucchÈ. Kuto samuÔÔhÈyÈti kuto uppajjitvÈ. Manoti kusalacittaÑ. VitakkÈti
kÈmavitakkÈdayo. KumÈrakÈ dha~kamivosajantÊti yathÈ kumÈrakÈ kÊÄantÈ
kÈkaÑ suttena pÈde bandhitvÈ osajanti khipanti, evaÑ kusalamanaÑ
akusalavitakkÈ kuto samuÔÔhÈya osajantÊti pucchÈ.
______________________________________________________________
1-1. SaÑ 1. 217; Khu 1. 307 piÔÔhesu.
2. UkkaÓÉikÈ ca (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
237
RÈgo cÈti dutiyagÈthÈ tassÈ vissajjanaÑ. Tattha itoti attabhÈvaÑ
sandhÈyÈha. AttabhÈvanidÈnÈ hi rÈgadosÈ, arati rati lomahaÑsÈ ca
attabhÈvato jÈtÈ. KÈmavitakkÈdayo attabhÈvato eva samuÔÔhÈya
kusalamanaÑ osajanti. Tena tadaÒÒaÑ pakati-ÈdikÈraÓaÑ paÔikkhipanto Èha
“itonidÈnÈ ito samuÔÔhÈyÈ”ti. PurimagÈthÈya vuttanayenettha saddasiddhi
veditabbÈ.
IdÈni yvÈyaÑ “itonidÈnÈ”ti-ÈdÊsu attabhÈvanidÈnÈ attabhÈvato jÈtÈ
attabhÈvato samuÔÔhÈyÈti attho vutto, taÑ sÈdhento Èha “snehajÈ
attasambh|tÈ”ti. Ete hi rÈgÈdayo vitakkapariyosÈnÈ taÓhÈsnehena jÈtÈ. TathÈ
jÈyantÈ ca paÒcupÈdÈnakkhandhabhede attabhÈvasa~khÈte attani sambh|tÈ.
TenÈha “snehajÈ attasambh|tÈ”ti. IdÈni tadatthajotikaÑ upamaÑ dasseti
“nigrodhasseva khandhajÈ”ti. Tattha khandhajÈti khandhesu jÈtÈ pÈrohÈ.
IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ nigrodhassa khandhajasa~khÈtÈ pÈrohÈ
Èporasasa~khÈte snehe sati jÈyanti, jÈyantÈ ca tasmiÑyeva nigrodhe tesu
tesu sÈkhappadesesu sambhavanti, evaÑ ete rÈgÈdayo ajjhattaÑ taÓhÈsnehe
sati jÈyanti, jÈyantÈ ca tasmiÑ yeva attabhÈve tesu tesu cakkhÈdippadesesu
iÔÔhÈrammaÓesu sambhavanti. Tena vuttaÑ “snehajÈ attasambh|tÈ”ti. Puthu
visattÈ kÈmes|ti yasmÈ rÈgopi paÒcakÈmaguÓikÈdivasena, dosopi
ÈghÈtavatthu-Èdivasena arati-Èdayopi tassa tassa bhedassa vasenÈti sabbathÈ
sabbepime kilesÈ puthu anekappakÈrÈ hutvÈ vatthudvÈrÈrammaÓÈdivasena
tesu tesu kÈmesu tathÈ tathÈ visattÈ laggÈ saÑsibbitvÈ ÔhitÈ. Kimiva?
MÈluvÈva vitatÈ vane yathÈ vane vitatÈ mÈluvÈ tesu tesu
rukkhasÈkhappasÈkhÈdibhedesu visattÈ hoti laggÈ saÑsibbitvÈ ÔhitÈ, evaÑ
ete kilesÈ dhammÈ, tasmÈ ettha puthupabhedesu vatthukÈmesu visattaÑ
kilesagahanaÑ1.
Ye naÑ pajÈnanti yatonidÈnaÑ, te naÑ vinodenti suÓohi yakkha.
Tassattho–ye sattÈ naÑ kilesagahanaÑ “itonidÈnaÑ esa uppajjatÊ”ti jÈnanti,
te naÑ taÓhÈsinehasinehite attabhÈve
______________________________________________________________
1. KilesagaÓaÑ (Ka)
238
KhuddakanikÈya
uppajjatÊti ÒatvÈ taÑ taÓhÈsinehaÑ ÈdÊnavÈnupassanÈdibhÈvanÈÒÈÓagginÈ
visosentÈ vinodenti pajahanti, evaÑ amhÈkaÑ bhÈsitaÑ suÓohi yakkhÈti. Te
duttaraÑ oghamimaÑ taranti, atiÓÓapubbaÑ apunabbhavÈyÈti yehi
saÑkilesagahanaÑ vinodenti, te ekantena maggaÑ bhÈventi. Na hi
maggabhÈvanaÑ vinÈ kilesavinodanaÑ atthi. EvaÑ maggaÑ bhÈventÈ te
pakatiÒÈÓena duttaraÑ kÈmoghÈdiÑ catubbidhaÑ oghaÑ iminÈ dÊghena
addhunÈ supinantenapi atiÓÓapubbaÑ anatikkantapubbaÑ apunabbhavÈya
nibbÈnÈya taranti.
DukkaraÑ BhagavÈti eko kira devaputto pubbayogÈvacaro
bahalakilesatÈya sappayogena kilese vikkhambhento samaÓadhammaÑ
katvÈ pubbahetumandatÈya ariyabh|miÑ appatvÈva kÈlaÑ katvÈ devaloke
nibbatto, so TathÈgataÑ upasa~kamitvÈ dukkarabhÈvaÑ Èrocento evamÈha.
Tattha dukkaranti dasapi vassÈni -pa- saÔÔhipi vassÈni ekantaparisuddhassa
samaÓadhammassa karaÓaÑ nÈmetaÑ dukkaraÑ. SekkhÈti satta sekkhÈ.
SÊlasamÈhitÈti sÊlena samÈhitÈ samupetÈ. ®hitattÈti patiÔÔhitasabhÈvÈ. EvaÑ
pucchitapaÒhaÑ vissajjitvÈ uparipaÒhaÑ samuÔÔhÈpanatthaÑ
“anagÈriyupetassÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha anagÈriyupetassÈti anagÈriyaÑ
niggehabhÈvaÑ upagatassa, pabbajitassÈti attho. TuÔÔhÊti
catupaccayasantoso.
BhÈvanÈyÈti cittav|pasamabhÈvanÈya. Te chetvÈ maccuno jÈlanti ye
rattindivaÑ indriy|pasame ratÈ, te dussamÈdahaÑ cittaÑ samÈdahanti. Ye
samÈhitacittÈ, te catupaccayasantosaÑ p|rentÈ na kilamanti. Ye santuÔÔhÈ, te
sÊlaÑ p|rentÈ na kilamanti. Ye sÊle patiÔÔhitÈ satta sekkhÈ, te ariyÈ maccuno
jÈlasa~khÈtaÑ kilesajÈlaÑ chinditvÈ gacchanti.
Duggamoti saccametaÑ bhante ye indriy|pasame ratÈ, te
dussamÈdahaÑ cittaÑ samÈdahanti. Ye samÈhitacittÈ, te
catupaccayasantosaÑ p|rentÈ na kilamanti. Ye santuÔÔhÈ, te sÊlaÑ p|rentÈ na
kilamanti. Ye sÊle paramaggÈhino satta sekkhÈ, te ariyÈ maccuno
jÈlasa~khÈtaÑ1 kilesajÈlaÑ chinditvÈ gacchanti. KiÑ na gamissanti, ayaÑ
pana duggamo
______________________________________________________________
1. Kilesasa~khÈtaÑ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
239
“BhagavÈ visamo maggo”ti Èha. Tattha kiÒcÈpi ariyamaggo neva duggamo
na visamo, pubbabhÈgapaÔipadÈya panassa bah| parissayÈ honti, tasmÈ
evaÑ vutto. AvaÑsirÈti ÒÈÓasirena adhosirÈ hutvÈ papatanti. AriyamaggaÑ
ÈrohituÑ asamatthatÈya eva te magge papatantÊti vuccanti. AriyÈnaÑ samo
maggoti sveva maggo ariyÈnaÑ samo hoti. Visame samÈti visamepi
sattakÈye samÈ eva.
103. IdaÑ hi taÑ Jetavananti AnÈthapiÓÉiko devaputto Jetavanassa
ceva BuddhÈdÊnaÒca vaÓÓabhaÓanatthaÑ ÈgantvÈ1 evamÈha.
IsisaÑghanisevitanti bhikkhusaÑghanivesitaÑ. EvaÑ paÔhamagÈthÈya
Jetavanassa vaÓÓaÑ kathetvÈ idÈni ariyamaggassa vaÓÓaÑ kathento
“kammaÑ vijjÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha kammanti maggacetanÈ. VijjÈti
maggapaÒÒÈ. Dhammoti samÈdhi, samÈdhipakkhikÈ vÈ dhammÈ. SÊlaÑ
jÊvitamuttamanti sÊle patiÔÔhitassa jÊvitaÒca uttamanti dasseti. Atha vÈ vijjÈti
diÔÔhisa~kappÈ. Dhammoti vÈyÈmasatisamÈdhayo. SÊlanti
vÈcÈkammantÈjÊvÈ. JÊvitamuttamanti etasmiÑ sÊle patiÔÔhitassa jÊvitaÑ nÈma
uttamanti. “Etena maccÈ sujjhantÊ”ti etena aÔÔha~gikena maggena sattÈ
visujjhanti.
TasmÈti yasmÈ maggena sujjhanti, na gottadhanehi, tasmÈ. Yoniso
vicine dhammanti upÈyena bodhipakkhiyadhammaÑ vicineyya. EvaÑ tattha
visujjhatÊti evaÑ tasmiÑ ariyamagge visujjhati. Atha vÈ yoniso vicine
dhammanti upÈyena ariyasaccadhammaÑ vicineyya. EvaÑ tattha visujjhatÊti
evaÑ tesu cat|su ariyasaccesu visujjhati. IdÈni SÈriputtattherassa vaÓÓaÑ
kathento “SÈriputtovÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha SÈriputtovÈti avadhÈraÓavacanaÑ,
etehi paÒÒÈdÊhi SÈriputtova seyyoti vadati. UpasamenÈti kilesav|pasamena.
PÈra~gatoti nibbÈnaÑ gato, yo koci nibbÈnappatto bhikkhu, na tÈdiso.
EtÈvaparamo siyÈ, na therÈ uttaritaro nÈma sÈvako atthÊti vadati.
AtÊtanti atÊte paÒcakkhandhe. NÈnvÈgameyyÈti taÓhÈdiÔÔhÊhi
nÈnugaccheyya. NappaÔika~kheti taÓhÈdiÔÔhÊhi na pattheyya. YadatÊtanti
idamettha kÈraÓavacanaÑ. YasmÈ yaÑ atÊtaÑ, taÑ pahÊnaÑ niruddhaÑ
attha~gataÑ,
______________________________________________________________
1. Œgato (SÊ, Ka)
240
KhuddakanikÈya
tasmÈ taÑ nÈnugaccheyya. YasmÈ ca yaÑ tattha anÈgataÑ, taÑ appattaÑ
ajÈtaÑ anibbattaÑ, tasmÈ tampi na pattheyya. Tattha tatthÈti
paccuppannampi dhammaÑ yattha yattheva so uppanno, tattha tattheva naÑ
aniccÈnupassanÈdÊhi sattahi anupassanÈhi vipassati, araÒÒÈdÊsu vÈ tattha
tattha vipassati. AsaÑhÊraÑ asaÑkuppanti idaÑ
vipassanÈpaÔivipassanÈdassanatthaÑ vuttaÑ. VipassanÈ hi rÈgÈdÊhi na
saÑhirati na kuppatÊti asaÑhÊrÈ asaÑkuppÈ, taÑ anubr|haye vaÉÉheyya
paÔivipasseyyÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ nibbÈnaÑ rÈgÈdÊhi na saÑhirati na
kuppatÊti asaÑhÊraÑ asaÑkuppaÑ, taÑ vidvÈ paÓÉito bhikkhu anubr|haye,
punappunaÑ tadÈrammaÓaÑ phalasamÈpattiÑ appento vaÉÉheyyÈti attho.
Tassa pana anubr|hanassa atthÈya ajjeva kiccamÈtappanti1 kilesÈnaÑ
ÈtÈpanaparitÈpanena “Ètappan”ti laddhanÈmaÑ vÊriyaÑ ajjeva kÈtabbaÑ. Ko
jaÒÒÈ maraÓaÑ suveti sve jÊvitaÑ vÈ maraÓaÑ vÈ ko jÈnÈti. Ajjeva dÈnaÑ
dassÈmi, sÊlaÑ vÈ rakkhissÈmi, aÒÒataraÑ vÈ pana kusalaÑ karissÈmi, “ajja
tÈva papaÒco atthi, sve vÈ punadivase vÈ jÈnissÈmÊ”ti cittaÑ anuppÈdetvÈ
“ajjeva karissÈmÊ”ti evaÑ vÊriyaÑ kÈtabbanti dasseti. MahÈsenenÈti
ahivicchikavisasatthÈdÊni hi anekÈni maraÓakÈraÓÈni tassa senÈti tÈya
mahatiyÈ senÈya vasena mahÈsenena evar|pena maccunÈ saddhiÑ
katipÈhaÑ tÈva Ègamehi, “yÈvÈhaÑ Buddhap|jÈdiÑ attano avassayaÑ2
kammaÑ karomÊ”ti evaÑ mittasanthavÈkÈrasa~khÈto vÈ “idaÑ sataÑ vÈ
sahassaÑ vÈ gahetvÈ katipÈhaÑ ÈgamehÊ”ti evaÑ laÒjÈnuppadÈnasa~khÈto
vÈ “iminÈ balarÈsinÈ paÔibÈhissÈmÊ”ti evaÑ balarÈsisa~khÈto vÈ sa~garo
natthi. Sa~garoti hi mittakaraÓalaÒjadÈnabalÈrÈsisa~kaÉÉhanÈnaÑ nÈmaÑ,
tasmÈ ayamattho vutto. Atanditanti analasaÑ uÔÔhÈhakaÑ. EvaÑ
paÔipannattÈ bhaddo ekaratto assÈti bhaddekaratto. ItÊti evaÑ paÔipannaÑ
puggalaÑ “bhaddekaratto ayan”ti rÈgÈdisantatÈya santo Buddhamuni
Ècikkhati.
CakkhunÈ paÒÒÈya cÈti cakkhunÈ ca paÒÒÈya cÈ. Cakkhubh|tÈya vÈ
paÒÒÈya. SatiyÈ paÒÒÈya cÈti satiyÈ ca paÒÒÈya ca, sativisiÔÔhÈya vÈ
paÒÒÈya. KÈyenÈti nÈmakÈyena.
______________________________________________________________
1. Ajjeva kiccaÑ Ètapanti (SÊ)
2. ApassayaÑ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
241
Dibbacakkhu suvisuddhanti dibbaÑ cakkhu suvisuddhaÑ, yaÑ
sacchikarotÊti adhippÈyo. PubbenivÈsÈti purimÈsu jÈtÊsu nivutthakkhandhÈ.
IddhividhÈti iddhikoÔÔhÈsÈ. Nirodhoti nibbÈnaÑ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
104. Yassa sel|pamaÑ cittanti ekaghanaÑ selaÑ viya pakativÈtehi
lokadhammavÈtehi akampanÊyato yassa cittaÑ sel|pamaÑ. TenÈha “ÔhitaÑ
nÈnupakampatÊ”ti. RajanÊyes|ti lÈbhÈdÊsu. Kopaneyyeti alÈbhÈdike. Kuto
naÑ dukkhamessatÊti taÑ evaÑ bhÈvitacittaÑ vÊtikkantalokadhammaÑ
uttamapurisaÑ lokadhammahetukaÑ dukkhaÑ nÈnugamissati.
Yo brÈhmaÓoti bÈhitapÈdhammatÈya brÈhmaÓo, na diÔÔhama~galikatÈya
huÑhu~kÈrakasÈvÈdipÈpadhammayutto hutvÈ kevalaÑ jÈtimattena
brÈhmaÓoti paÔijÈnÈti. So brÈhmaÓo bÈhitapÈpadhammattÈ
huÑhu~kÈrappahÈnena nihuÑhu~ko. RÈgÈdikasÈvÈbhÈvena nikkasÈvo.
SÊlasaÑvarena saÑyatacittatÈya yatatto. CatumaggaÒÈÓasa~khÈtehi vedehi
antaÑ nibbÈnaÑ, vedÈnaÑ vÈ antaÑ gatattÈ vedantag|.
Maggabrahmacariyassa vusitattÈ v|sitabrahmacariyo. Dhammena so
brahmavÈdaÑ vadeyyÈti so “brÈhmaÓo ahan”ti etaÑ vÈdaÑ1 vadeyya.
Yassa sakalalokasannivÈse kuhiÒhi ekÈrammaÓepi rÈgussado dosussado
mohussado mÈnussado diÔÔhussadoti ime ussadÈ natthÊti attho.
Na gÈdhatÊti na patiÔÔhahati. SukkÈti sukkasa~khÈtÈ gahÈ. Yadi
candimas|riyÈdÊnaÑ pabhÈ tattha natthi, tamo eva ca siyÈti Èsa~kamÈne
sandhÈyÈha “tamo tattha na vijjatÊ”ti. YadÈ ca attanÈ’vedÊti-ÈdÊsu
evaÑvidhaÑ nibbÈnaÑ attapaccakkhena ÒÈÓena yadÈ vindati, atha
r|pÈr|padhammato sukhadukkhato ca vippamutto hotÊti.
Sakesu dhammes|ti saka-attabhÈvasa~khÈtesu upÈdÈnakkhandhesu.
Yebhuyyena hi ajjhattaÑ vipassanÈbhiniveso hotÊti. EtaÑ pisÈcanti
ajakalÈpaka etaÑ tayÈ vuttaÑ pisÈcaÑ kilesapisÈcaÒca. Pakkulanti tayÈ
kataÑ akkulaÑ pakkulakaraÓaÒca. AtivattatÊti atikkamati.
______________________________________________________________
1. EvaÑ vÈdaÑ (Ka)
242
KhuddakanikÈya
NÈbhinandati Èyantinti PurÈÓadutiyikaÑ ÈgacchantiÑ aÒÒaÑ vÈ na
abhinandati cittena na sampaÔicchati. Tameva pakkamantiÑ na socati. Sa~gÈ
sa~gÈmajiÑ muttanti paÒcavidhÈpi sa~gato muttaÑ sa~gÈmajiÑ bhikkhuÑ.
BahvetthÈti bahu ettha nhÈyati jano, na tena so suddho nÈma hotÊti
adhippÈyo.
JÈtibalaÑ nisedhanti jÈtibalassa nisedhakaÑ. SahÈyÈ vatÈti
samathavipassanÈbhÈvanÈya saha ayanavasena sahÈyÈ vata. KÈlena kÈlaÑ
sappÈyadhammassa savanavasena cirarattaÑ sameti samÈgamo etesanti
cirarattasametikÈ. SithilamÈrabbhÈti sithilaÑ vÊriyaÑ katvÈ.
105. Tatra kho bhikkhave ko visesoti Satthu sÈvakassa ca paÒcasveva
upÈdÈnakkhandhesu nibbidÈdayoti pubbabhÈgapaÔipattiyaÑ
anupÈdÈvimuttiyaÒca heÔÔhÈ upari ca visesÈbhÈvaÑ dasseti. VuttaÒhetaÑ
“natthi vimuttiyÈ nÈnattan”ti1. Tattha visesÈbhÈvaÑ paccÈmasati “tatra ko
viseso”ti. AdhippayÈsoti adhikapayogo. NÈnÈkaraÓanti visesoyeva vutto.
AyaÑ kho bhikkhave visesoti bhikkhave yadipi sÈvakassa Satthu ca
vimuttiyaÑ viseso natthi, sayambhuÒÈÓena pana savÈsanasabbakilese
khepetvÈ sammÈsambodhiÑ abhisambujjhitvÈ anuppannassa ariyamaggassa
parasantÈne uppÈdanÈdisakalasabbaÒÒuguÓasamÈyogo. AyaÑ
SammÈsambuddhassa paÒÒÈvimuttato visesoti. Tattha anuppannassÈti
avattamÈnassa. AriyamaggaÒhi KassapasammÈsambuddho uppÈdesi. AntarÈ
aÒÒo satthÈ uppÈdetÈ nÈma nÈhosi, tasmÈ ayaÑ BhagavÈ anuppannassa
maggassa uppÈdetÈ nÈma. AsaÒjÈtassÈti tasseva vevacanaÑ. AnakkhÈtassÈti
akathitassa. MaggaÑ jÈnÈtÊti maggaÒÒ|. MaggaÑ viditaÑ pÈkaÔaÑ akÈsÊti
maggavid|. Magge ca amagge ca kovidoti maggakovido2. MaggÈnugÈti
maggaÑ anugacchantÈ. PacchÈsamannÈgatÈti ahaÑ paÔhamaÑ samannÈgato,
sÈvakÈ pacchÈ samannÈgatÈ.
______________________________________________________________
1. AÑ 2. 28; Abhi 4. 176 piÔÔhesu atthato samÈnaÑ.
2. MaggÈmaggakovido (SÊ, Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
243
106. “NÊce kule paccÈjÈto”ti-ÈdinÈ1 tamena yuttoti tamo.
KÈyaduccaritÈdÊhi puna nirayatamupagamanato tamaparÈyaÓo. Iti
ubhayenapi khandhatamova kathito hoti. “AÉÉhe kule paccÈjÈto”ti-ÈdinÈ2
jotinÈ yuttoti joti, Èlokabh|toti vuttaÑ hoti. KÈyasucaritÈdÊhi puna
sagg|papattibhav|pagamanato jotiparÈyaÓo. IminÈ nayena itarepi dve
veditabbÈ.
Na taÑ daÄhaÑ bandhanamÈhu dhÊrÈti ettha dhÊrÈti BuddhÈdayo
paÓÉitapurisÈ. YaÑ sa~khalikasa~khÈtaÑ ayena nibbattaÑ ÈyasaÑ
addubandhanasa~khÈtaÑ dÈrumayaÒca pabbajatiÓehi rajjuÑ katvÈ
katarajjubandhanaÒca, taÑ asi-ÈdÊhi chindituÑ sakkuÓeyyatÈya “thiran”ti na
vadantÊti attho. SÈrattarattÈti rattÈ hutvÈ rattÈ, balavarÈgarattÈti attho.
MaÓikuÓÉales|ti maÓÊsu ca kuÓÉalesu ca, maÓicittesu vÈ uÓÉalesu. EtaÑ
daÄhanti ye maÓikuÓÉalesu sÈrattarattÈ, tesu yo rÈgo, yÈ ca puttadÈresu
apekkhÈ taÓhÈ, etaÑ kilesamayaÑ bandhanaÑ paÓÉitapurisÈ “daÄhan”ti
vadanti.
OhÈrinanti ÈkaÉÉhitvÈ cat|su apÈyesu pÈtanato avaharati heÔÔhÈ haratÊti
ohÈrinaÑ. Sithilanti bandhanaÔÔhÈne chavi-ÈdÊni akopetvÈ
bandhanabhÈvampi ajÈnÈpetvÈ jalapathathalapathÈdÊsu kammaÑ kÈtuÑ
detÊti sithilaÑ. DuppamuÒcanti lobhavasena hi ekavÈrampi uppannaÑ
kilesabandhanaÑ daÔÔhaÔÔhÈnato kacchapo viya dummocayaÑ hotÊti
duppamuÒcaÑ. Etampi chÈtvÈnÈti etaÑ daÄhampi kilesabandhanaÑ
ÒÈÓakhaggena chinditvÈ anapekkhino hutvÈ kÈmasukhaÑ pahÈya
paribbajanti pakkamanti pabbajanti cÈti attho.
107. CetetÊti akusalacetanÈvasena ceteti. PakappetÊti tameva
akusalacetanaÑ kÈyavacÊkammabhÈvaÑ pÈpanavasena kappeti. AnusetÊti
rÈgÈdi-anusayova santÈne appahÊnabhÈvena anuseti. ŒrammaÓametaÑ hoti
viÒÒÈÓassa ÔhitiyÈti yadetaÑ cetanaÑ pakappanaÑ anusayanaÒca, etaÑ
abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa ÔhitiyÈ pavattiyÈ paccayo hotÊti attho. ŒrammaÓe
sati patiÔÔhÈ viÒÒÈÓassa hotÊti yathÈvuttapaccaye sati
abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa
______________________________________________________________
1. AÑ 1. 397; Abhi 3. 159 piÔÔhesu.
2. AÑ 1. 398; Abhi 3. 160 piÔÔhesu.
244
KhuddakanikÈya
kammaÑ javÈpetvÈ paÔisandhi-ÈkaÉÉhanasamatthatÈsampÈdanato patiÔÔhÈ
hoti. ŒyatiÑ punabbhavÈbhinibbatti hotÊti ÈyatiÑ punabbhavasa~khÈtÈ
viÒÒÈÓÈdÊnaÑ abhinibbatti hoti.
“No ce bhikkhave cetetÊ”ti-ÈdinÈ akusalakammameva paÔipakkhipati.
AyaÒhettha sa~khepattho, yadipi kadÈci yonisomanasikÈrÈ akusalacetanÈ
nappavattati, anusayÈ pana appahÊnÈti1, te kusalassa abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa
patiÔÔhÈ hontiyevÈti. Sati ca abhisa~khÈraviÒÒÈÓe ÈyatiÑ
punabbhavÈbhinibbatti hotÊti vattuÑ vaÔÔatiyeva. TatiyavÈro
vuttapaÔipakkhanayena veditabbo.
108. “Neso bhikkhave ariyassa vinaye samuddÈ”ti-Èdi yadi
dupp|raÓaÔÔhena saÑsÊdanaÔÔhena duratikkamanaÔÔhena sÈgaro “samuddo”ti
vucceyya, tato satabhÈgenapi sahassabhÈgenapi cakkhu-ÈdÊsveva ayaÑ nayo
labbhatÊti dassetuÑ vuttaÑ. TenÈha “cakkhu2 bhikkhave purisassa
samuddo, tassa r|pamayo vego”ti, r|pesu sattÈnaÑ ÈviÒchanato
r|pÈyatanameva vego cakkhussa vegoti attho.
Yo taÑ r|pamayaÑ vegaÑ sahatÊti yo bhikkhu saha visayena cakkhuÑ
aniccato dukkhato anattato sammasanto tattha ca nibbindanto virajjanto
tappaÔibaddhato kilesajÈlato vimuccanto abhibhavati. AyaÑ vuccati
bhikkhave atari cakkhusamuddanti ayaÑ bhikkhu cakkhusa~khÈtaÑ
samuddaÑ tiÓÓoti vuccati.
Aparo nayo–cakkhu bhikkhave ariyassa vinaye samuddoti yadipi
dupp|raÓaÔÔhena yadi vÈ samudanaÔÔhena samuddo, cakkhumeva samuddo.
Tassa hi pathavito yÈva AkaniÔÔhabrahmalokÈ nÊlÈdi-ÈrammaÓaÑ
samosarantaÑ paripuÓÓabhÈvaÑ kÈtuÑ na sakkoti. EvaÑ dupp|raÓaÔÔhenapi
samuddo. Cakkhu ca tesu tesu nÊlÈdi-ÈrammaÓesu samudeti asaÑvutaÑ
hutvÈ osaramÈnaÑ kilesuppattiyÈ kÈraÓabhÈvena sadosabhÈvena gacchatÊti
samudanaÔÔhenapi samuddo. TathÈ cakkhuÑ taÓhÈsotÈdÊnaÑ
uppattidvÈratÈya tehi santÈnassa samudanaÔÔhena temanaÔÔhena samuddo.
Tassa r|pamayo vegoti samuddassa appamÈÓo |mimayo vego
______________________________________________________________
1. AppahÊÓÈti (SÊ)
2. CakkhuÑ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
245
viya tassÈpi cakkhusamuddassa samosarantassa1 nÊlÈdibhedassa
ÈrammaÓassa vasena appameyyo r|pamayo vego veditabbo. Yo taÑ
r|pamayaÑ vegaÑ sahatÊti yo taÑ cakkhusamudde samosarantaÑ
r|pamayaÑ vegaÑ manÈpe r|pe rÈgaÑ, amanÈpe dosaÑ, asamapekkhane
mohanti evaÑ rÈgÈdikilese anuppÈdento upekkhakabhÈvena sahati.
Sa-|minti-ÈdÊsu kilesa-|mÊhi sa-|miÑ. KilesavaÔÔehi sÈvaÔÔaÑ.
Kilesagahehi sagahaÑ. Kilesarakkhasehi sarakkhasaÑ. KodhupÈyÈsassa vÈ
vasena sa-|miÑ. KÈmaguÓavasena sÈvaÔÔaÑ. MÈtugÈmavasena sagahaÑ
sarakkhasaÑ. VuttaÒhetaÑ “|mibhayanti kho bhikkhave
kodhupÈyÈsassetaÑ adhivacanaÑ2. TathÈ ÈvaÔÔanti3 kho bhikkhave
paÒcannetaÑ kÈmaguÓÈnaÑ adhivacanaÑ4. Gaharakkhasoti kho bhikkhave
mÈtugÈmassetaÑ adhivacanan”ti 4. SesadvÈresupi eseva nayo.
Sa-|mibhayaÑ duttaraÑ accatarÊti aniccatÈdi-|mibhayena sabhayaÑ
duratikkamaÑ atikkami. Lokantag|ti saÑsÈralokassa antaÑ gato. PÈragatoti
vuccatÊti nibbÈnaÑ gatoti kathÊyati.
BaÄisÈti sattÈnaÑ anatthahetutÈya baÄisÈ viya baÄisÈ. AnayÈyÈti
anatthÈya. ByÈbÈdhÈyÈti dukkhÈya. IÔÔhÈti pariyiÔÔhÈ vÈ apariyiÔÔhÈ vÈ
sukhÈrammaÓatÈya iÔÔhÈ. KÈmanÊyaÔÔhena kantÈ. Manassa vaÉÉhanaÔÔhena
manÈpÈ. PiyasabhÈvatÈya piyar|pÈ. KilesakÈmasahitattÈ kÈm|pasaÑhitÈ.
RÈgajananaÔÔhena cittassa raÒjanato rajanÊyÈ. TaÒceti taÑ r|pÈrammaÓaÑ,
nÊlÈdivasena anekabhedabhinnampi hi r|pÈyatanaÑ r|pÈrammaÓabhÈvena
cakkhuviÒÒeyyabhÈvena ca ekavidhataÑ nÈtivattatÊti taÑsabhÈvasÈmaÒÒaÑ
gahetvÈ “taÒce”ti vuttaÑ. AbhinandatÊti abhinandanabh|tÈya
sappÊtikataÓhÈya abhimukho nandati. AbhivadatÊti “aho sukhaÑ, aho
sukhan”ti vadÈpentiyÈ taÓhÈyanavasena5 abhivadati. AjjhosÈya tiÔÔhatÊti
gilitvÈ pariniÔÔhapetvÈ tiÔÔhati. AyaÑ vuccati bhikkhave bhikkhu gilitabaÄiso
mÈrassÈti ayaÑ bhikkhu kilesamÈrassa baÄisabh|taÑ r|pataÓhaÑ gilitvÈ
Ôhitoti vuccati. SesavÈresupi iminÈ
______________________________________________________________
1. Samavasarantassa (sabbattha)
2. Khu 1. 271; Ma 2. 123; AÑ 1. 439 piÔÔhesu.
3. ŒvaÔÔagÈho (SÊ), ÈvaÔÔabhayaÑ (Ma 2. 124; AÑ 1. 440 piÔÔhe.)
4. Khu 1. 271 piÔÔhe.
5. TaÓhÈya vasena (SÊ)
246
KhuddakanikÈya
nayena attho veditabbo. AbhedÊti bhindi. ParibhedÊti sabbabhÈgena bhindi.
SesaÑ uttÈnameva.
109. AyaÑ loko santÈpajÈtoti ayaÑ sattaloko jÈtasantÈpo
ÒÈtibyasanÈdivasena uppannasokasantÈpo ca rÈgÈdivasena
uppannapariÄÈhasantÈpo cÈti attho. Phassaparetoti anekehi dukkhaphassehi1
abhibh|to. RodaÑ2 vadati attatoti taÑ taÑ attanÈ phuÔÔhaÑ dukkhaÑ
abhÈvitakÈyatÈya adhivÈsetuÑ assakkonto “aho dukkhaÑ, ÊdisaÑ dukkhaÑ
mayhaÑ sattunopi3 mÈ hot|”ti-ÈdinÈ vilapanto vadati. KasmÈ? Yena yena
hi maÒÒanti, tato taÑ hoti aÒÒathÈ, yasmÈ ete sattÈ yena yena pakÈrena
attano dukkhassa paÔikÈraÑ maÒÒanti ÈsÊsanti4, taÑ dukkaÑ tato aÒÒena
pakÈrena tikicchitabbaÑ hoti. Yena vÈ pakÈrena attano vaÉÉhiÑ maÒÒanti,
tato aÒÒathÈ avaÉÉhi eva pana hoti. EvaÑ aÒÒathÈbhÈvitaÑ icchÈvighÈtaÑ
eva pÈpuÓÈti. AyaÑ bhavasatto kÈmÈdibhavesu satto sattaloko, tathÈpi
bhavamevÈbhinandati, na tattha nibbindati. Yadabhinandati taÑ bhayanti
yaÑ kÈmÈdibhavaÑ abhinandati, taÑ jarÈmaraÓÈdianekabyasanÈnubandhattÈ ativiya bhayÈnakaÔÔhena bhayaÑ. Yassa bhÈyatÊti
yato jarÈmaraÓÈdito bhÈyati, taÑ dukkhassa adhiÔÔhÈnabhÈvato
dukkhadukkhatÈya dukkhanti.
BhavavippahÈnÈyÈti bhavassa pajahanatthÈya. Khoti avadhÈraÓatthe
nipÈto. IdaÑ vuttaÑ hoti–ekanteneva kamÈdibhavassa samudayappahÈnena
pahÈnatthaÑ idaÑ mayÈ adhigataÑ maggabrahmacariyaÑ vussatÊti.
EvaÑ ariyassa maggassa5 ekaÑseneva niyyÈnikabhÈvaÑ dassetvÈ idÈni
aÒÒamaggassa niyyÈnikabhÈvaÑ paÔikkhipanto “ye hi kecÊ”ti-ÈdimÈha.
Tattha bhavenÈti r|pabhavena vÈ ar|pabhavena vÈ. BhavassÈti saÑsÈrassa.
Vippamokkhanti bhavato vimuttiÑ, saÑsÈrasuddhinti attho. KiÒcÈpi te
samaÓabrÈhmaÓÈ tattha nibbÈnasaÒÒino, bhavagÈmikammena pana
______________________________________________________________
1. Dukkhasamphassehi (SÊ)
4. ŒsiÑsanti (SÊ)
2. RogaÑ (Ka)
3. Satthunopi (ka)
5. Ariyamaggassa (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
247
r|pÈr|pajjhÈnena, taÑnibbattena ca upapattibhavena bhavavisuddhiÑ
vadantÈ bhavena bhavavippamokkhaÑ vadanti nÈma. TenÈha “sabbe te
avippamuttÈ bhavasmÈti vadÈmÊ”ti. Atha vÈ bhavenÈti bhavadiÔÔhiyÈ,
bhavati tiÔÔhati sassatanti hi pavattanato sassatadiÔÔhi “bhavadiÔÔhÊ”ti vuccati.
BhavadiÔÔhi eva uttarapadalopena “bhavo”ti vuttÈ bhÈvataÓhÈti-ÈdÊsu viya.
BhavadiÔÔhivasena hi idhekacce bhÈvavisesaÑyeva bhavavippamokkhaÑ
maÒÒanti. YathÈ taÑ bako brahmÈ Èha “idaÑ niccaÑ idaÑ dhuvaÑ idaÑ
sassataÑ idaÑ avipariÓÈmadhamman”ti1. VibhavenÈti ucchedadiÔÔhiyÈ.
Vibhavati vinassati ucchijjatÊti hi pavattanato ucchedadiÔÔhi vuttanayena
“vibhavo”ti vuccati. Bhavassa nissaraÓamÈhaÑs|ti saÑsÈrasuddhiÑ
vadiÑsu. UcchedadiÔÔhivasena hi idhekacce saÑsÈrasuddhiÑ vadanti. TathÈ
hi vuttaÑ–
“Yato kho bho ayaÑ attÈ r|pÊ cÈtumahÈbh|tiko -panevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ upasampajja viharati. EttÈvatÈ kho bho ayaÑ
attÈ sammÈ samucchinno hotÊ”ti2.
AnissaÔÈti anikkhantÈ. Tattha kÈraÓamÈha “upadhiÑ hi paÔicca
dukkhamidaÑ sambhotÊ”ti. Tattha upadhinti khandhÈdi-upadhiÑ. KiÑ
vuttaÑ hoti? Yattha ime diÔÔhigatikÈ nibbÈnasaÒÒino, tattha
khandh|padhikiles|padhi-abhisa~khÈr|padhayo adhigatÈ ÒÈtÈ. Kuto tassa
dukkhanissaraÓatÈti. YaÑ3 pana paramatthato dukkhanissaraÓaÑ, taÑ
dassetuÑ “sabbupÈdÈnakkhayÈ natthi dukkhassa sambhavo”ti vuttaÑ.
LokamimaÑ passÈti BhagavÈ attano cittaÑ Èlapati. Puth|ti visuÑ
visuÑ. AvijjÈya paretanti mohena abhibh|taÑ. Bh|tanti khandhapaÒcakaÑ.
Bh|taratanti itthÊ purise, puriso itthiyÈti evaÑ aÒÒamaÒÒaÑ sattesu rataÑ,
tato eva bhavÈ aparimuttÈ. Ye hi keci bhavÈti ittarakhaÓÈ vÈ dÊghÈyukÈ vÈ
sÈtavanto vÈ asÈtavanto vÈ bhavÈ. SabbadhÊti uddhaÑ adho tiriyanti
sabbattha. SabbatthatÈyÈti sabbabhÈvena. Sabbe te bhavÈti-ÈdÊsu “sabbepi
bhavÈ aniccÈ”ti-ÈdinÈ vipassanÈsahitÈya maggapaÒÒÈya aviparÊtaÑ passato
bhavataÓhÈpi pahÊyati nirujjhati, vibhavaÑ ucchedampi nÈbhinandati na
pattheti, tassa
______________________________________________________________
1. Ma 1. 401; SaÑ 1. 44 piÔÔhesu.
2. DÊ 1. 33 piÔÔhe.
3. YÈya (Ka)
248
KhuddakanikÈya
sabbataÓhÈnaÑ anavasesato maggena nirujjhanato nibbÈnaÑ nibbuti hoti.
Tassa evaÑ nibbutassa bhikkhuno anupÈdÈ kilesÈbhisa~khÈrÈnaÑ
anupÈdÈnato aggahaÓato punabbhavo na hoti. EvaÑbh|tena ca abhibh|to
paÒcavidhopi mÈro vijito assa anena mÈrena sa~gÈmo, sabbepi bhave
samatikkanto iÔÔhÈniÔÔhÈdÊsu tÈdilakkhaÓappattoti.
AnusotagÈmÊ andhaputhujjano paÔisotagÈmÊ kalyÈÓaputhujjano. ®hitatto
sekkho. Itaro asekkho.
110. AbhijÈtikoti jÈtiyo. KaÓhÈbhijÈtikoti kaÓhe nÊce kule jÈto. KaÓhaÑ
dhammaÑ abhijÈyatÊti kÈÄakaÑ dasavidhaÑ dussÊladhammaÑ pasavati
karoti, so taÑ abhijÈyitvÈ niraye nibbattati. SukkaÑ dhammanti “ahaÑ
pubbepi puÒÒÈnaÑ akatattÈ nÊce kule nibbatto, idÈni puÒÒaÑ karissÈmÊ”ti
puÒÒasa~khÈtaÑ sukkaÑ paÓÉaraÑ dhammaÑ abhijÈyati, so tena sagge
nibbattati. AkaÓhaÑ asukkaÑ nibbÈnanti nibbÈnaÒhi sace kaÓhaÑ
bhaveyya, kaÓhavipÈkaÑ dadeyya. SukkaÑ, sukkavipÈkaÑ dadeyya.
Dvinnampi appadÈnato pana “akaÓhaÑ asukkan”ti vuttaÑ. NibbÈnanti
cettha arahattaÑ adhippetaÑ. TaÓhi kilesanibbÈnante jÈtattÈ nibbÈnaÑ
nÈma. TaÑ esa abhijÈyati pasavati karoti. SukkÈbhijÈtikoti sukke ucce kule
jÈto. SesaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ. “KaÓhaÑ kaÓhavipÈkan”ti-Èdikassa
kammacatukkassa attho heÔÔhÈ hÈrasampÈtavÈre vibhatto eva.
111. MÈnusattanti manussabhÈvaÑ, manussayoninti attho. Dveti kiccaÑ
akiccameva cÈti dve. KiccÈni tveva kattabbÈni, na cÈkiccaÑ kiÒci
kattabbanti dasseti. Sukiccanti-Èdi “kiccan”ti vuttÈnaÑ tesaÑ
sar|padassanaÑ.
PadhÈnÈnÊti uttamÈni visiÔÔhÈni. PurimasmiÑ pabbajites|ti visaye
bhummaÑ. Dutiye adhikaraÓe. Tattha nibbÈnanti arahattaÑ adhippetaÑ.
KasmÈ panettha ÈmisapariccÈgo arahattena samadhuro niddiÔÔhoti?
DakkhiÓeyyesu dakkhiÓÈya mahapphalabhÈvadassanatthaÑ. Yena yena vÈ
pana vatthunÈti ucchedÈdivatthunÈ. AjjhositÈti bhavataÓhÈdivasena
ajjhositÈ. Dutiye yena yena vÈ pana vatthunÈti amarÈvikkhepavatthu-ÈdinÈ.
Netti-aÔÔhakathÈ
249
IminÈ asubhena kammavipÈkenÈti asubhassa kÈyaduccaritÈdikammassa
vipÈkattÈ asubhena asivena kammavipÈkena. IdaÑ bÈlalakkhaÓaÑ
nibbattatÊti purimasmiÑ bhave duccaritasama~gitÈya bÈlo ayaÑ bhavatÊti
upalakkhaÓaÑ jÈyati. IdaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ suttanti idaÑ evaÑ
pavattaÑ saÑkilesabhÈgiyaÑ nÈma suttaÑ.
IminÈ subhenÈti ettha vuttanayÈnusÈrena attho veditabbo. Tattha
mahÈpurisalakkhaÓanti paÓÉitalakkhaÓaÑ. Kilesabh|mÊhÊti kilesaÔÔhÈnehi
kilesÈvatthÈhi vÈ. SÈnusayassa pariyuÔÔhÈnaÑ jÈyatÊti appahÊnÈnusayassa
paccayasamÈyoge rÈgÈdayo pariyuÔÔhÈnavasena pavattanti. PariyuÔÔhito
saÑyujjatÊti yo rÈgÈdÊhi pariyuÔÔhitacitto, so kÈmarÈgÈdÊhi saÑyujjati nÈma.
SaÑyujjanto upÈdiyatÊti yo kÈmarÈgasaÑyojanÈdÊhi saÑyutto, so
kÈmupÈdÈnÈdÊni akusalakammÈni ca upÈdiyati. SesaÑ sabbattha uttÈnameva.
112. EvaÑ soÄasavidhena sÈsanapaÔÔhÈnaÑ nÈnÈsuttehi
udÈharaÓavasena vibhajitvÈ idÈni aÔÔhavÊsatividhena sÈsanapaÔÔhÈnaÑ
dassentena yasmÈ ayampi paÔÔhÈnavibhÈgo m|lapadehi sa~gahito, na
imassÈpi tehi asa~gahito padeso atthi, tasmÈ m|lapadaÑ vibhajitabbataÒca
dassetuÑ “tattha katame aÔÔhÈrasa m|lapadÈ”ti pucchÈya vasena m|lapadÈni
uddharitvÈ “lokiyaÑ lokuttaran”ti-ÈdinÈ nava tikÈ, thavo cÈti
aÔÔhavÊsatividhaÑ sÈsanapaÔÔhÈnaÑ uddiÔÔhaÑ. Tattha lokiyanti loke niyutto,
loke vÈ vidito lokiyo. Idha pana lokiyo attho yasmiÑ sutte vutto, taÑ suttaÑ
lokiyaÑ. TathÈ lokuttaraÑ. YasmiÑ pana sutte “padesena lokiyo, padesena
lokuttaro vutto, taÑ lokiyaÒca lokuttaraÒca. YaÒca satte adhiÔÔhÈya
sattapaÒÒattimukhena desitaÑ, taÑ sattÈdhiÔÔhÈnaÑ. Dhammavaseneva
desitaÑ dhammÈdhiÔÔhÈnaÑ. Ubhayavasena desitaÑ sattÈdhiÔÔhÈnaÒca
dhammÈdhiÔÔhÈnaÒca. IminÈ nayena sabbapadesu attho veditabbo.
BuddhÈdÊnaÑ pana guÓÈbhitthavanavasena pavattaÑ suttaÑ thavo nÈma.
Tattha sajjukhÊranti ta~khaÓaÑyeva dhenuyÈ thanehi nikkhantaÑ
abbhuÓhakhÊraÑ. MuccatÊti pariÓamati. IdaÑ hoti–yathÈ dhenuyÈ thanato
nikkhantaÑ
250
KhuddakanikÈya
khÊraÑ ta~khaÓaÑyeva na muccati na pariÓamati na dadhibhÈvaÑ gacchati,
takkÈdi-ambilasamÈyogato pana parato kÈlantarena pakatiÑ jahati
dadhibhÈvaÑ pÈpuÓÈti, evamevaÑ pÈpakammampi kiriyakkhaÓeyeva na
vipaccati. Yadi vipacceyya, nÈnÈgatÊnaÑ sahÈvaÔÔhÈnaÑ siyÈ, na koci
pÈpakammaÑ kÈtuÑ visaheyya. YÈva pana kusalÈbhinibbattakkhandhÈ
dharanti, tÈva taÑ te rakkhanti, tesaÑ bhedÈ apÈyesu nibbattÈpanavasena
vipaccati. VipaccamÈnaÒca ÉahantaÑ bÈlamanveti, kiÑ viya?
Bhasmacchannova pÈvako. YathÈ hi chÈrikÈya paÔicchanno vÊtaccita~gÈro
akkantopi chÈrikÈya paÔicchannattÈ na tÈva Éahati, chÈrikaÑ pana tÈpetvÈ
cammÈdÊni Éahanavasena yÈva matthalu~gÈ Éahanto gacchati, evamevaÑ
pÈpakammampi yena kataÑ, taÑ bÈlaÑ dutiye vÈ tatiye vÈ attabhÈve
nirayÈdÊsu nibbattaÑ ÉahantaÑ anugacchatÊti.
PassindriyÈnÊti tatthÈyaÑ sa~khepattho–yassa bhikkhuno chekena
sÈrathinÈ sudantÈ assÈ viya cha indriyÈni samathaÑ dantabhÈvaÑ
nibbisevanabhÈvaÑ gatÈni, tassa navavidhaÑ mÈnaÑ pahÈya ÔhitattÈ
pahÊnamÈnassa catunnaÑ ÈsavÈnaÑ abhÈvena anÈsavassa tÈdibhÈve Ôhitassa
tathÈr|passa devÈpi pihayanti, manussÈpi dassanaÒca ÈgamanaÒca patthenti
yevÈti. ŒhÈre satÊti ÈhÈrapaÔibaddhe chandarÈge appahÊne sati.
113. SabbÈ disÈ anuparigamma cetasÈti parito dasapi disÈ cittena
anugantvÈ. NevajjhagÈti neva adhigaccheyya. Piyataranti atisayena piyaÑ.
AttanÈti attato. EvaÑ piyo puthu attÈ paresanti evaÑ kassacipi attanÈ
piyatarassa anupalabbhanavasena visuÑ visuÑ paresaÑ sattÈnaÑ attÈ piyo.
YasmÈ ca etadeva, tasmÈ na hiÑse paraÑ attakÈmo attano sukhakÈmoti.
Bh|tÈti jÈtÈ nibbattÈ. BhavissantÊti nibbattissanti. Bh|tÈti vÈ khÊÓÈsavÈ.
Te hi pahÊnabhavattÈ bh|tÈ eva. GamissantÊti paralokaÑ gamissanti.
KhÊÓÈsavÈ pana anupÈdisesaÑ nibbÈnaÑ.
Piyo ca hotÊti suparisuddhÈya sÊlasampattiyÈ, suparisuddhÈya ca
diÔÔhisampattiyÈ samannÈgato piyo piyÈyitabbo hoti. VuttaÒhetaÑ–
Netti-aÔÔhakathÈ
251
“SÊladassanasampannaÑ, dhammaÔÔhaÑ saccavÈdinaÑ.
Attano kammakubbÈnaÑ, taÑ jano kurute piyan”ti1.
PÈsÈÓacchattaÑ viya garukÈtabbatÈya garu.
Uttarimanussadhammavasena sambhÈvetabbatÈya bhÈvanÊyo. SÊlaguÓena vÈ
piyagaru-ÈdibhÈvÈ veditabbÈ. TathÈ hi vuttaÑ “Èka~kheyya ce bhikkhave
bhikkhu ‘sabrahmacÈrÊnaÑ piyo ca assaÑ manÈpo ca garu ca bhÈvanÊyo
cÈ’ti, sÊlesvevassa parip|rakÈrÊ”ti 2.
VattÈti “kÈlena vakkhÈmÊ”ti-ÈdipaÒcadhamme attani upaÔÔhÈpetvÈ
sabrahmacÈrÊnaÑ ullumpanabhÈve ÔhatvÈ vattÈ. Vacanakkhamoti
sabrahmacÈrÊhi yena kenaci vuccamÈno subbaco hutvÈ padakkhiÓaggÈhitÈya
tesaÑ vacanaÑ khamatÊti vacanakkhamo. VattÈti vÈ dhammakathÈvasena
vacanasÊlo. Vacanakkhamoti dhammaÑ saÑvaÓÓento parehi asaÑhÊro hutvÈ
tesaÑ pucchÈvacanakkhamatÈya vacanakkhamo. GambhÊraÒca kathaÑ
kattÈti saccapaÔiccasamuppÈdÈdiÑ, aÒÒaÑ vÈ gambhÊrakathaÑ kattÈ. Na
caÔÔhÈne niyojakoti dhammavinayÈdiÑ adhammÈvinayÈdivasena avatvÈ
dhammavinayÈdivaseneva dÊpanato na ca aÔÔhÈne niyojako.
MÈtaraÑ pitaraÑ hantvÈti ettha “taÓhÈ janeti purisan”ti3 vacanato tÊsu
bhavesu sattÈnaÑ jananato taÓhÈ mÈtÈ nÈma. “AhaÑ asukassa nÈma raÒÒo,
rÈjamahÈmattassa vÈ putto”ti pitaraÑ nissÈya asmimÈnassa uppajjanato
asmimÈno pitÈ nÈma. Loko viya rÈjÈnaÑ yasmÈ sabbadiÔÔhigatÈni dve
sassatucchedadiÔÔhiyo bhajanti, tasmÈ sassatucchedadiÔÔhiyo dve khattiyÈ
rÈjÈno nÈma. DvÈdasÈyatanÈni vitthataÔÔhena raÔÔhasadisattÈ raÔÔhaÑ nÈma.
ŒyasÈdhako Èyuttakapuriso viya taÑnissito nandirÈgo anucaro nÈma.
AnÊghoti niddukkho. BrÈhmaÓoti khÊÓÈsavo. Etena hi taÓhÈdayo
arahattamaggaÒÈÓÈsinÈ hatÈ bÈhitÈ. YÈtÊti so brÈhmaÓo niddukkho hutvÈ
yÈtÊti.
KÈyeti karajakÈye. Cittanti pÈdakajjhÈnacittaÑ. SamodahatÊti
pakkhipati. YadÈ dissamÈnena kÈyena gantukÈmo hoti, tadÈ
______________________________________________________________
1. Khu 1. 45 piÔÔhe Dhammapade.
2. Ma 1. 39 piÔÔhe.
3. SaÑ 1. 34, 35 piÔÔhesu.
252
KhuddakanikÈya
kÈyagatikaÑ pÈdakajjhÈnacittaÑ adhiÔÔhahatÊti attho. Cittepi kÈyaÑ
samodahatÊti yadÈ sÊghaÑ gantukÈmo hoti, tadÈ pÈdakajjhÈnacitte kÈyaÑ
pakkhipati, cittagatikaÑ kÈyaÑ adhiÔÔhahatÊti attho. KÈye sukhasaÒÒaÒca
lahusaÒÒaÒca okkamitvÈti “seyyÈthÈpi nÈma balavÈ puriso samiÒjitaÑ1 vÈ
bÈhaÑ pasÈreyya, pasÈritaÑ vÈ bÈhaÑ samiÒjeyyÈ”ti vuttanayena2 iddhimÈ
kÈye sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamitvÈ paresaÑ dissamÈnena kÈyena
ÈrÈmarÈmaÓeyyakÈdÊni pekkhamÈno cittakkhaÓeneva icchitaÔÔhÈnaÑ
gacchati.
114. YaÑ taÑ lokuttaraÑ ÒÈÓanti sabbaÑ lokaÑ uttaritvÈ abhibhavitvÈ
ÔhitattÈ vuttaÑ, na pana lokuttarabh|mikattÈ. SabbakÈle pavattatÊti
ÈvajjanapaÔibaddhavuttittÈ vuttaÑ, na satataÑ samitaÑ pavattatÊti. Na hi
sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ Bhagavato sabbasmiÑyeva kÈle uppajjatÊti sakkÈ
vattunti.
KittayissÈmi te santinti sabbakilesav|pasamahetutÈya santiÑ nibbÈnaÑ
dassessÈmi. DiÔÔhe dhammeti diÔÔhe dukkhÈdidhamme, imasmiÑ eva vÈ
attabhÈve. AnÊtihanti itihÈsÈti evaÑ na iti kirÈya pavattaÑ, attapaccakkhanti
attho. YaÑ viditvÈ sato caranti “sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ”ti-ÈdinÈ3 nayena
sato hutvÈ caranto ariyamaggena yaÑ santiÑ viditvÈ. Tare loke visattikanti4
sa~khÈraloke visappanato4 visattikasa~khÈtaÑ taÓhaÑ tare tareyya
samatikkameyyÈti attho.
TaÒcÈhaÑ abhinandÈmÊti taÑ vuttappakÈraÑ santijotakaÑ tumhÈkaÑ
vacanaÑ ahaÑ patthayÈmi, taÑ eva vÈ santiÑ uttamaÑ abhinandÈmÊti
dhotako vadati. UddhaÑ adho tiriyaÒcÈpi majjheti ettha uddhanti anÈgataÑ
upari ca. Adhoti atÊtaÑ heÔÔhÈ ca. TiriyaÒcÈpi majjheti paccuppannaÑ parito
ca. EtaÑ viditvÈ sa~gotÊti etaÑ anÈgatÈdiÑ sa~gajananaÔÔhÈnanti ÒatvÈ.
BhavÈbhavÈyÈti khuddakÈnaÒceva mahantÈnaÒca bhavÈnaÑ atthÈya,
sassatucchedÈya vÈ.
______________________________________________________________
1. SammaÒchitaÑ (SÊ)
2. Vi 3. 6, 143; DÊ 2. 31; Ma 1. 224; Ma 2. 292; SaÑ 1. 139 piÔÔhÈdÊsu.
3. Khu 1. 53; Khu 2. 317; Khu 10. 7, 53 piÔÔhesu. 4-4. SaÑsÈraloke visibbanato (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
253
AriyasaccÈnanti ariyabhÈvakarÈnaÑ saccÈnaÑ. AnanubodhÈti
abujjhanena ajÈnanena. AppaÔivedhÈti appaÔivijjhanena. SandhÈvitanti
bhavato bhavassa gamanena sandhÈvitaÑ. SaÑsaritanti punappunaÑ
gamanavasena saÑsaritaÑ. MamaÒceva tumhÈkaÒcÈti mayÈ ceva tumhehi
ca. Atha vÈ sandhÈvitaÑ saÑsaritanti sandhÈvanaÑ saÑsaraÓaÑ
mamaÒceva tumhÈkaÒca ahosÊti attho. BhavanettÊti bhavÈbhavaÑ
nayanasamatthÈ taÓhÈrajju. SaÑsitanti saÑsaritaÑ. Sam|hatÈti suÔÔhu hatÈ
chinnÈ appavattikatÈ.
Sabbe sa~khÈrÈ aniccÈti paccayehi sa~kharÊyantÊti “sa~khÈrÈ”ti
laddhanÈmÈ paÒcakkhandhÈ. Œdi-antavantato aniccantikato tÈvakÈlikato
khaÓaparittato ca na niccÈti aniccÈ. YadÈ paÒÒÈya passatÊti yadÈ
vipassanÈpaÒÒÈya passati. Atha imasmiÑ vaÔÔadukkhe nibbindati,
nibbindanto dukkhaparijÈnanÈdivasena saccÈni paÔivijjhati. Esa maggo
visuddhiyÈti yvÈyaÑ vuttanayena saccappaÔivedho, esa visuddhatthÈya
maggo. Sabbe sa~khÈrÈ dukkhÈti sabbe sa~khÈrÈ
abhiÓhasampaÔipÊÄanaÔÔhena khayaÔÔhena ca dukkhÈti. SesaÑ vuttanayameva.
Sabbe dhammÈ anattÈti sabbepi tebh|makadhammÈ parato tucchato suÒÒato
asÈrato avasavattanato ca anattÈti. SesaÑ purimasadisameva.
Seyyoti visiÔÔho uttamo. Sadisoti samÈno. HÊnoti lÈmako. OmÈnopi hi
attano avaÑkaraÓamukhenapi saÑpaggaÓhanavaseneva pavattati. Tena
vuttaÑ “hÊnohamasmÊ”ti. KimaÒÒatra yathÈbh|tassa adassanÈti
sarasapabha~gutÈya ekanteneva anavaÔÔhitasabhÈvehi r|padhammehi
seyyÈdivasena attano ukkhipanassa ( )1 tesaÑ yathÈbh|taÑ adassanaÑ
aÒÒÈÓaÑ vinÈ kiÑ aÒÒaÑ kÈraÓaÑ siyÈ, aÒÒaÑ kiÒci kÈraÓaÑ tassa natthÊti
attho. VedanÈdÊsupi eseva nayo. VuttavipariyÈyena sukkapakkho veditabbo.
115. Ye ariyasaccÈni vibhÈvayantÊti dukkhÈdÊni ariyasaccÈni paÒÒÈobhÈsena saccappaÔicchÈdakakilesandhakÈraÑ vidhametvÈ attano pakÈsÈni
pÈkaÔÈni karonti. GambhÊrapaÒÒenÈti appameyyapaÒÒatÈya sadevakassapi
lokassa ÒÈÓena alabbhaneyyapatiÔÔhapaÒÒena sabbaÒÒunÈti
______________________________________________________________
1. (AvaÑkaraÓaÑ) (Ka)
254
KhuddakanikÈya
vuttaÑ hoti. SudesitÈnÊti sa~khepavitthÈrÈdÊhi tehi tehi nayehi suÔÔhu
desitÈni. KiÒcÈpi te honti bhusaÑ pamattÈ1ti te vibhÈvita-ariyasaccÈ
puggalÈ kÈmaÑ devarajjacakkavattirajjÈdipamÈdaÔÔhÈnaÑ Ègamma bhusaÑ
pamattÈ honti, tathÈpi sotÈpattimaggaÒÈÓena abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa
nirodhena ÔhapetvÈ satta bhave anamatagge saÑsÈre ye uppajjeyyuÑ
nÈmaÒca r|paÒca, tesaÑ niruddhattÈ na aÔÔhamaÑ bhavaÑ Èdiyanti,
sattamabhaveyeva pana vipassanaÑ ÈrabhitvÈ arahattaÑ pÈpuÓantÊti attho.
YathindakhÊloti ettha yathÈti upamÈvacanaÑ. IndakhÊloti
nÈgaradvÈrathirakaraÓatthaÑ ummÈrabbhantare aÔÔha vÈ dasa vÈ hatthe
pathaviÑ khaÓitvÈ ÈkoÔitassa sÈradÈrumayassa thambhassetaÑ adhivacanaÑ.
Pathavissito siyÈti gambhÊranemitÈya anto pavisitvÈ bh|minissito siyÈ
bhaveyya. Catubbhi vÈtehÊti cat|hi disÈhi ÈgatavÈtehi. Asampakampiyoti
kampetuÑ vÈ cÈletuÑ vÈ asakkuÓeyyo. Tath|pamaÑ -pa- passatÊti yo
cattÈri ariyasaccÈni paÒÒÈya ajjhogÈhetvÈ passati, taÑ sappurisaÑ
uttamapurisaÑ tathÈ dassanato sabbatitthiyavÈdavÈtehi asampakampiyatÈya
tath|pamaÑ yathÈvutta-indakhÊl|pamaÑ vadÈmÊti attho.
SotÈpattiya~gehÊti ariyasotÈpajjanassa a~gabh|tehi. AriyasÈvakoti
ariyassa Buddhassa Bhagavato saddhammassavanante jÈtattÈ ariyasÈvako.
KhÊÓanirayomhÊti khÊÓanirayo amhi. KhÊÓÈpÈyaduggativinipÈtoti idaÑ
nirayÈdÊnaÑyeva vevacanavasena vuttaÑ. NirayÈdayo hi vaÉÉhisa~khÈtato
ayato apetattÈ apÈyÈ. Dukkhassa gati paÔisaraÓanti duggatiyo.
DukkaÔakÈrino vivasÈ ettha nipatantÊti vinipÈtÈ. SotaÑ ariyamaggaÑ Èdito
patto adhigatoti sotÈpanno. AkuppadhammatÈya maggaphalÈnaÑ
puthujjanabhÈvasa~khÈte vir|pe na nipatanasabhÈvoti avinipÈtadhammo.
Tato eva dhammaniyÈmena niyatatÈya niyato. Uparimaggattayasa~khÈtÈ
sambodhi avassaÑ pattabbatÈya assa paraÑ ayanaÑ gati paÔisaraÓanti
sambodhiparÈyaÓo.
NiviÔÔhÈti-ÈdÊni padÈni aÒÒamaÒÒavevacanÈneva. SahadhammiyÈti
sabrahmacÈrino. AriyakantehÊti ariyÈnaÑ kantehi piyehi manÈpeti. PaÒca
______________________________________________________________
1. BhusappamattÈ (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
255
sÊlÈni hi ariyasÈvakÈnaÑ kantÈni honti, bhavantarepi avijahanato. TÈni
sandhÈyetaÑ vuttaÑ. Sabbopi panettha saÑvaro labbhatiyeva.
SotÈpannohamasmÊti idaÑ desanÈsÊsameva. SakadÈgÈmi-Èdayopi
“sakadÈgÈmÊhamasmÊ”ti-ÈdinÈ nayena byÈkarontiyeva. Yato sabbesampi
sikkhÈpadÈvirodhena yuttaÔÔhÈne byÈkaraÓaÑ anuÒÒÈtamevÈti.
YassindriyÈnÊti yassa ariyapuggalassa saddhÈdÊni indriyÈni.
SubhÈvitÈnÊti ariyamaggabhÈvanÈvasena suÔÔhu bhÈvitÈni. AjjhattaÑ
bahiddhÈ cÈti orambhÈgiyÈnaÑ uddhambhÈgiyanaÒca saÑyojanÈnaÑ
pajahanavasena. TenÈha “sabbaloke”ti. NibbijjhÈti nibbijjhitvÈ paÔivijjhitvÈ.
DhammapadÈnÊti dhammakoÔÔhÈsÈni. AnabhijjhÈ dhammapadaÑ nÈma
alobho vÈ alobhasÊsena adhigatajhÈnavipassanÈmaggaphalanibbÈnÈni vÈ
dasa asubhavasena vÈ adhigatajhÈnÈdÊni anabhijhÈ dhammapadaÑ.
CatubrahmavihÈravasena adhigatÈni abyÈpÈdo dhammapadaÑ. DasÈnussatiÈhÈrepaÔikk|lasaÒÒÈvasena adhigatÈni sammÈsati dhammapadaÑ.
DasakasiÓa-ÈnÈpÈnavasena adhigatÈni sammÈsamÈdhi dhammapadaÑ.
PaÒca chindeti heÔÔhÈ apÈyupapattisaÑvattanikÈni paÒca
orambhÈgiyasaÑyojanÈni pÈde baddharajjuÑ viya puriso satthena heÔÔhÈ
maggattayena chindeyya. PaÒca jaheti uparidevalokasampÈpakÈni paÒca
uddhambhÈgiyasaÑyojanÈni puriso gÊvÈya baddharajjuÑ viya
arahattamaggena jaheyya chindeyyevÈti attho. PaÒca cuttari bhÈvayeti
uddhambhÈgiyasaÑyojanÈnaÑ pahÈnatthÈya saddhÈdÊni paÒcindriyÈni uttari
bhÈveyya. PaÒca sa~gÈtigoti evaÑ sante paÒcannaÑ
rÈgadosamohamÈnadiÔÔhisa~gÈnaÑ atikkamanena paÒcasa~gÈtigo hutvÈ
bhikkhu “oghatiÓÓo”ti vuccati, nittiÓÓacaturoghoti vuccatÊti attho.
AnaÒÒÈtaÑ appaÔividdhaÑ catusaccadhammaÑ, amatapadaÑyeva vÈ
ÒassÈmi jÈnissÈmÊti paÔipannassa paÔhamamaggaÔÔhassa indriyanti
anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ. PaÔhamamaggaÒÈÓaÒhi taÑpubbabhÈgavasena
evaÑ vuttaÑ. ŒjÈnÈti paÔhamamaggena ÒÈtamariyÈdaÑ anatikkamitvÈ
jÈnÈtÊti aÒÒo, tassa indriyanti aÒÒindriyaÑ, heÔÔhÈ tÊsu phalesu, upari tÊsu
maggesu ca ÒÈÓassetaÑ adhivacanaÑ. AÒÒÈtÈvino cat|su saccesu
niÔÔhitakiccassa
256
KhuddakanikÈya
arahato indriyanti aÒÒÈtÈvindriyaÑ, aggaphalaÒÈÓassetaÑ adhivacanaÑ.
AnabhisametassÈti appaÔividdhassa. AbhisamayÈyÈti paÔivedhÈya.
116. BÈlalakkhaÓÈnÊti bÈlassa upalakkhaÓakÈrÈÓÈni. BÈlanimittÈnÊti
“bÈlo ayan”ti gahetuÑ nimittÈni kÈraÓÈni. BÈlÈpadÈnÈnÊti bÈlassa porÈÓÈni
viruÄhÈni kammÈni. “DuccantitacintÊ”ti-ÈdÊsu duccintitaÑ abhijjhaÑ
byÈpÈdaÑ micchÈdassanaÒca cintetÊti duccintitacintÊ. DubbhÈsitaÑ
musÈvÈdÈdiÑ bhÈsatÊti dubbhÈsitabhÈsÊ. DukkaÔaÑ pÈÓÈtipÈtÈdikammaÑ
karotÊti dukkaÔakammakÈrÊ. VuttavipariyÈyena sukkapakkho veditabbo.
Bhiyyoti upar|pari. Pakujjheyyunti virujjheyyuÑ. “Pakuppeyyun”tipi
pÈÔho. BhusenÈti daÄhena. DaÓÉenÈti daÓÉadÈnena1. DhÊroti paÓÉito
sappaÒÒajÈtiko2. Nisedhayeti paÔibÈheyya, puna kiÒci kÈtuÑ vattuÑ vÈ
asamatthaÑ kareyyÈti attho.
Paranti paccatthikaÑ. Yo sato upasammatÊti yo satimÈ hutvÈ
upasammati, tassa upasamaÑyevÈhaÑ bÈlassa paÔisedhanaÑ maÒÒÈmÊti
attho.
Vajjanti dosaÑ. YadÈ naÑ maÒÒatÊti yasmÈ naÑ maÒÒati. AjjhÈruhatÊti
ajjhottharati. Gova bhiyyo palÈyinanti yathÈ goy|the tÈvadeva dve gÈvo
yujjhante gogaÓo olokento tiÔÔhati yÈva na eko palÈyati, yadÈ pana palÈyati,
atha taÑ palÈyÊnaÑ sabbo gogaÓo bhiyyo ajjhottharati, evaÑ dummedho
khamantaÑ bhiyyo ajjhottharatÊti attho.
SadatthaparamÈti sakatthaparamÈ. KhantyÈ bhiyyo na vijjatÊti tesu
sakatthaparamesu atthesu khantito uttaritaro aÒÒo attho na vijjati. TamÈhu
paramaÑ khantinti yo balavÈ titikkhati, tassa taÑ khantiÑ paramaÑ Èhu.
BÈlabalaÑ nÈma aÒÒÈÓabalaÑ. TaÑ yassa balaÑ, abalameva taÑ, na taÑ
balanti Èhu kathenti dÊpenti. DhammaguttassÈti dhammena rakkhitassa,
dhammaÑ vÈ rakkhantassa. PaÔivattÈti paÔippharitvÈ vattÈ, paÔipparitvÈ3 vÈ
yaÑ vÈ taÑ vÈ vadeyyÈsi. DhammaÔÔhaÑ pana cÈletuÑ samattho nÈma
natthi. Tasseva tena pÈpiyoti tena kodhena tasseva puggalassa pÈpaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. DaÓÉanena (SÊ)
2. SampajaÒÒajÈtiko (Ka)
3. PaÔippharitvÈ (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
257
KatarassÈti? Yo kuddhaÑ paÔikujjhati, tassa. Tattha kuddhanti sampadÈne
upayogavacanaÑ, kuddhassÈti attho. TikicchantÈnanti ekavacane
bahuvacanaÑ, tikicchantanti attho. JanÈ maÒÒantÊti evar|paÑ attano ca
parassa cÈti ubhinnaÑ atthaÑ tikicchantaÑ nipphÈdentaÑ puggalaÑ “bÈlo
ayan”ti andhabÈlaputhujjanÈ evaÑ maÒÒanti. Ye dhammassa akovidÈti ye
catusaccadhamme akovidÈ acchekÈ, te evaÑ maÒÒantÊti attho.
117. Pattanti adhigataÑ etarahi anubhuyyamÈnaÑ kÈm|pakaraÓaÑ
pattabbanti tadeva anÈgate adhigantabbaÑ anubhavitabbaÑ, ubhayametaÑ
rajÈnukiÓÓanti tadubhayampi rÈgarajÈdÊhi avakiÓÓaÑ. ŒturassÈti
rÈgÈdikilesÈturassa. Anusikkhatoti kilesabahulapuggale anusikkhato. Ye ca
sikkhÈsÈrÈti ye yathÈsamÈdinnaÑ sÊlavatÈdisa~khÈtaÑ sikkhaÑ sÈrato
gahetvÈ ÔhitÈ. TenÈha “sÊlaÑ vataÑ jÊvitaÑ brahmacariyan”ti. Tattha yaÑ
“na karomÊ”ti oramati, taÑ sÊlaÑ. YaÑ vesabhojanakiccacaraÓÈdi, taÑ
vataÑ. JÊvitanti ÈjÊvo. Brahmacariyanti methunavirati. UpaÔÔhÈnasÈrÈti
etesaÑ sÊlÈdÊnaÑ anuÔÔhÈnasÈrÈ. Etehi eva saÑsÈrasuddhÊti tÈni sÈrato
gahetvÈ ÔhitÈti attho.
Iccete ubho antÈti iti sÊlabbataparÈmÈsamukhena attakilamathÈnuyogo,
kÈmesu anavajjasaÒÒitÈmukhena kÈmasukhallikÈnuyogo cÈti ete ubho antÈ.
Te ca kho yathÈkkamaÑ ÈyatiÑ pattabbe, etarahi patte ca rÈgarajÈdi-okiÓÓe
kÈmaguÓe allÊnehi kilesÈturÈnaÑ anusikkhantehi, sayaÒca kilesÈtureheva
paÔipajjitabbÈ, tato eva ca te kaÔasivaÉÉhanÈ aparÈparaÑ jarÈmaraÓehi
sivathikÈya vaÉÉhanasÊlÈ ekanteneva kaÔasiÑ vaÉÉhenti, sayaÑ vaÉÉhantÈ
pare ca antadvaye samÈdapentÈ vaÉÉhÈpenti cÈti attho.
Ubho ante anabhiÒÒayÈti yathÈvutte ubho ante ajÈnitvÈ. OlÊyanti eketi
“sassato attÈ ca loko cÈ”ti olÊyanataÓhÈbhinivesavasena avalÊyanti ekacce.
AtidhÈvanti eteti ekacce “ucchijjati vinassati attÈ ca loko cÈ”ti
atidhÈvanÈbhinivesavasena atikkamanti.
258
KhuddakanikÈya
Na amaÒÒiÑsu tesaÒca taÓhÈdimaÒÒanÈnaÑ pahÊnattÈ. Tato eva
anupÈdÈparinibbÈnato tividhampi vaÔÔaÑ tesaÑ paÒÒÈpanÈya natthÊti.
JaÒÒÈti jÈneyya. SaÑyujeti saÑyojeyya. MÈnusanti manussÈnaÑ idanti
mÈnusaÑ, manussabhavapariyÈpannaÑ. KiÑ hi tassa sakaÑ hotÊti tassa
maccumukhaÑ pavisantassa sattassa kiÑ aÒÒaÑ sakaÑ nÈma aÒÒatra
kalyÈÓakammato. KammassakÈ hi sattÈ. TenÈha “tasmÈ kareyya
kalyÈÓan”ti-Èdi. Tattha samparÈyikanti samparÈyaphalanibbattakaÑ.
118. Ime dhammÈti ime kusalÈ vÈ akusalÈ vÈ dhammÈ. EvaÑ gahitÈti
evaÑ samÈdinnÈ uppÈditÈ. IdaÑ phalanti idaÑ iÔÔhavipÈkaÑ
aniÔÔhavipÈkaÒca phalaÑ. Ayamatthoti ayaÑ vuÉÉhi, ayaÑ hÈnÊti attho.
AÒÒampi evaÑ jÈtiyanti ekaÑsabyÈkaraÓÊyaÑ vadati.
Œka~khato na jÈneyyunti3 tattha yena hetunÈ Bhagavato yÈ Èka~khÈ, sÈ
aÒÒesaÑ avisayoti Èha “kintaÑ BhagavÈ Èka~khatÊti. IdaÑ avisajjanÊyan”ti.
Ettakoti etaparimÈÓo. SÊlakkhandheti sÊlakkhandhahetu.
“SÊlakkhandhenÈ”tipi pÈÔho. Sesapadesupi eseva nayo. IriyÈyanti
kÈyavacÊsamÈcÈre. PabhÈveti ÈnubhÈve. HitesitÈyanti mettÈya. Iddhiyanti
iddhividhÈya. EttakÈ BuddhaguÓÈ, te ca paccekaÑ evaÑpabhÈvÈ. TathÈ
maggaphalanibbÈnÈni evamÈnubhÈvÈni. AriyasaÑgho evaÑvidhaguÓehi
yuttoti.
TiÓÓaÑ ratanÈnaÑ mahÈnubhÈvatÈ na sabbathÈ aÒÒesaÑ visayo,
Bhagavato eva visayoti Èha “Buddhavisayo avisajjanÊyo”ti tena yo aÒÒopi
attho Buddhavisayo, so avisajjanÊyoti dasseti. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ
“Buddhavisayo acinteyyo na cintetabbo, yaÑ cintento ummÈdassa
vighÈtassa bhÈgÊ assÈ”ti2. KatamÈ pubbÈ koÔÊti avisajjanÊyanti “katamÈ
pubbÈ koÔÊ”ti kenaci kataÑ pucchanaÑ avisajjanÊyaÑ. KasmÈ? SaÑsÈrassa
purimÈya koÔiyÈ abhÈvato. TenevÈha “purimÈ bhikkhave koÔi na
paÒÒayatÊ”ti 3. Tattha na
______________________________________________________________
1. JaÒÒÈti (Ka)
2. AÑ 1. 392 piÔÔhe.
3. AÑ 3. 346 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
259
paÒÒÈyatÊti na dissati, na upalabbhatÊti attho. Na paÒÒÈyatÊti aÒÒassa
ÒÈÓavisayo na hotÊti pana atthaÑ sandhÈya “na paÒÒÈyatÊti sÈvakÈnaÑ
ÒÈÓavekallenÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha att|panÈyikÈti attÈ upanetabbo etissÈti
atth|panÈyikÈ. Natthi BuddhÈnaÑ BhagavantÈnaÑ avijÈnanÈti etena
purimÈya koÔiyÈ abhÈvato eva na paÒÒÈyati, na tattha ÒÈÓassa paÔighÈtoti
dasseti.
YaÑ pana atthi, taÑ aÒÒesaÑ appameyyampi Bhagavato na
appameyyanti Bhagavato sabbattha appaÔihataÒÒÈÓataÑ dassetuÑ “yathÈ
BhagavÈ KokÈlikaÑ bhikkhuÑ ÈrabbhÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha aÒÒataraÑ
bhikkhunti nÈmagottena apÈkaÔaÑ. “KÊva dÊghaÑ nu kho bhante padume
niraye ÈyuppamÈÓan”ti paÒhaÑ pucchitvÈ nisinnaÑ ekaÑ bhikkhuÑ
evamÈhÈti. EtthÈyaÑ pÈÔhaseso–dÊghaÑ kho bhikkhu padume niraye
ÈyuppamÈÓaÑ, taÑ na sukaraÑ sa~khÈtuÑ “ettakÈni vassÈnÊ”ti vÈ “ettakÈni
vassasatÈnÊ”ti vÈ “ettakÈni vassasahassÈnÊ”ti vÈ “ettakÈni
vassasatasahassÈnÊ”ti vÈti. SakkÈ pana bhante upamÈ kÈtunti. “SakkÈ
bhikkh|”ti BhagavÈ avoca. SeyyathÈpi bhikkhu vÊsatikhÈriko Kosalako
tilavÈho. Tato puriso vassasatassa vassasatassa accayena ekamekaÑ tilaÑ
uddhareyya. KhippataraÑ kho so bhikkhu vÊsatikhÈriko Kosalako tilavÈho
iminÈ upakkamena arikkhayaÑ pariyÈdÈnaÑ gaccheyya, na tveva eko
abbudo nirayo. SeyyathÈpi bhikkhu vÊsati abbudÈ nirayÈ evameko nirabbudo
nirayoti-Èdi1.
Tattha vÊsatikhÈrikoti mÈgadhakena patthena cattÈro patthÈ
KosalaraÔÔhe eko pattho hoti. Tena patthena cattÈro patthÈ ÈÄhakaÑ, cattÈri
ÈÄhakÈni doÓaÑ, catudoÓÈ mÈnikÈ, catumÈnikÈ khÈrÊ. TÈya khÈriyÈ
vÊsatikhÈriko tilavÈho. TilavÈhoti tilasakaÔaÑ. Abbudo nirayoti abbudo
nÈma eko paccekanirayo natthi, AvÊcimhi eva pana abbudagaÓanÈya
paccanokÈso “abbudo nirayo”ti vutto. Esa nayo nirabbudÈdÊsupi.
Tattha vassagaÓanÈpi evaÑ veditabbÈ–yathÈ hi sataÑsatasahassÈni
koÔi hoti. EvaÑ sataÑsatasahassakoÔiyo pakoÔi nÈma.
______________________________________________________________
1. SaÑ 1. 152; AÑ 3. 394; Khu 1. 380 piÔÔhesu.
260
KhuddakanikÈya
SataÑsatasahassapakoÔiyo koÔipakoÔi nÈma. SataÑsatasahassakoÔipakoÔiyo
nahutaÑ. SataÑsatasahassanahutÈni ninnahutaÑ. SataÑsatasahassÈni
ninnahutÈni eko abbudo. Tato vÊsatiguÓo nirabbudo. Esa nayo sabbattha.
AyaÒca gaÓanÈ aparicitÈnaÑ dukkarÈti vuttaÑ “taÑ na sukaraÑ
sa~khÈtun”ti. Keci pana “tattha tattha paridevanÈnattena
kammakÈraÓanÈnattenapi imÈni nÈmÈni laddhÈnÊ”ti vadanti. Apare
“sÊtanarakÈ ete”ti. CittaÑ ÈghÈtetvÈti cittaÑ pad|setvÈ1.
119. KathaÑ jinoti pakÈrapucchÈ. Kena jinoti kÈraÓapucchÈ. Kena
kÈraÓena kena hetunÈ kÈya paÔipattiyÈ jinoti pucchati. Kathanti pana kena
pakÈrena kiÑ atÊtÈnaÑ, udÈhu anÈgatÈnaÑ paccuppannÈnaÑ kilesÈnaÑ
pahÈnena jinoti pucchati, tasmÈ taÑ visajjanÊyan”ti vuttaÑ. Katamo jinoti
kiÑ r|paÑ jino, udÈhu vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ viÒÒÈÓaÑ jino.
R|pÈdivinimutto vÈ aÒÒo jino, yo “attÈ”ti vuccatÊti imamatthaÑ sandhÈyÈha
“avisajjanÊyan”ti. Kittakoti pamÈÓato kiÑ parimÈÓo.
Atthi TathÈgatoti atthi satto. YvÈyamÈyasmÈ “evaÑnÈmo evaÑgotto”ti
paÒcakkhandhe upÈdÈya paÒÒapÊyati, tassa puggalassa adhippetattÈ vuttaÑ
“visajjanÊyan”ti. R|paÑ TathÈgatoti r|paÑ attÈti sakkÈyadiÔÔhivasena
pucchatÊti katvÈ vuttaÑ “avisajjanÊyan”ti. IminÈ nayena sabbapadesu attho
veditabbo.
120. BÈlaÑ pÊÔhasamÈruÄhanti-ÈdÊni sÈmi-atthe upayogavacanÈni
kÈyena duccaritÈnÊti kÈyena duÔÔhu katÈni. OlambantÊti avalambanti
avatthariyanti. SesapadadvayaÑ tasseva vevacanaÑ. OlambanÈdi-ÈkÈrena hi
tÈni upaÔÔhahanti, tasmÈ evaÑ vuttaÑ. Mahatanti mahantÈnaÑ. PathaviyaÑ
olambantÊti pathavitale pattharanti. SesapadadvayaÑ tasseva vevacanaÑ.
PattharaÓÈkÈroyeva hesa. Tatra bhikkhave bÈlassÈti tasmiÑ upaÔÔhahanÈkÈre
bÈlassa evaÑ hoti.
______________________________________________________________
1. PadosetvÈ (Ka)
Netti-aÔÔhakathÈ
261
LÈbhÈ vo bhikkhaveti bhikkhave ye ime tumhehi paÔiladdhÈ
manussattasaddhÈpaÔilÈbhÈdayo, lÈbhÈ vo tumhÈkaÑ lÈbhÈ eva. Suladdhanti
yampidaÑ pabbajitvÈ catupÈrisuddhisÊlÈdisampÈdanaÑ laddhaÑ, tampi
suladdhaÑ. KhaÓo vo paÔiladdhoti aÔÔha-akkhaÓavajjito navamoyaÑ khaÓo
paÔiladdho maggabrahmacariyavÈsÈya. “DiÔÔhÈ mayÈ”ti-ÈdinÈ
ekadesanidassanena aÔÔha akkhaÓe vibhÈveti.
121. YahiÑ yahinti yaÑ yaÑ duggatiÑ yo gacchati. So naÑ
adhammoti yo adhammo tena carito, so naÑ adhammacÈriÑ puggalaÑ.
HanÈtÊti bÈdhati.
AppesakkhatÈti appÈnubhÈvatÈ. DubbaÓÓatÈti vir|patÈ bÊbhacchatÈ1.
DuppaÒÒatÈti nippaÒÒatÈ ahetukapaÔisandhivasena eÄam|gatÈ.
122. VÈcÈnurakkhÊti catunnaÑ vacÊduccaritÈnaÑ parivajjanena
vÈcÈnurakkhÊ. AbhijjhÈdÊnaÑ anuppÈdanena manasÈ suÔÔhu saÑvuto.
PÈÓÈtipÈtÈdayo pajahanto kÈyena ca akusalaÑ na kayirÈ, ete tayo
kammapathe visodhaye. EvaÑ visodhento hi sÊlakkhandhÈdÊnaÑ esakehi
BuddhÈdÊhi isÊhi paveditaÑ ariyaÑ aÔÔha~gikaÑ maggaÑ ÈrÈdheyyÈti.
DukkaÔanti kÈyena vÈcÈya manasÈ ca dukkaÔaÑ sÈvajjaÑ dukkhudrayaÑ
duggatisaÑvattaniyaÑ kammaÑ yassa natthi. SaÑvutaÑ tÊhi ÔhÈnehÊti etehi
tÊhi kÈraÓehi kÈyaduccaritÈdÊnaÑ pavesanivÈraÓato pihitaÑ, taÑ ahaÑ
“brÈhmaÓan”ti vadÈmÊti.
AccantadussÊlyanti ekantadussÊlabhÈvo. GihÊ vÈpi jÈtito paÔÔhÈya dasa
akusalakammapathe karonto, pabbajito vÈpi upasampannadivasato paÔÔhÈya
garukÈpattiÑ ÈpajjamÈno accantadussÊlo nÈma. Idha pana yo dvÊsu tÊsu
attabhÈvesu dussÊlo, tassa gatiyÈ ÈgataÑ dussÊlabhÈvaÑ sandhÈyetaÑ
vuttaÑ. DussÊlabhÈvoti cettha dussÊlassa cha dvÈrÈni nissÈya uppannÈ taÓhÈ
veditabbÈ. MÈluvÈ sÈlamivotthatanti yassa puggalassa taÑ taÓhÈsa~khÈtaÑ
dussÊlyaÑ. YathÈ nÈma mÈluvÈ sÈlaÑ otthataÑ deve vassante pattehi
udakaÑ paÔicchitvÈ saÑbhaÒjanavasena sabbatthakameva pariyonandhati,
evaÑ attabhÈvaÑ otthataÑ pariyonandhitvÈ
______________________________________________________________
1. VigacchatÈ (Ka)
262
KhuddakanikÈya
ÔhitaÑ so mÈluvÈya saÑbhaÒjitvÈ bh|miyaÑ pÈtiyamÈno rukkho viya tÈya
dussÊlyasa~khÈtÈya taÓhÈya saÑbhaÒjitvÈ apÈyesu pÈtiyamÈno, yathÈ naÑ
anattakÈmo diso icchati, tathÈ attÈnaÑ karoti nÈmÈti attho.
“AttanÈ hi katan”ti gÈthÈya ayaÑ sa~khepattho–yathÈ pÈsÈÓamayaÑ
pÈsÈÓasambhavaÑ vajiraÑ tameva asmamayaÑ maÓiÑ attano
uÔÔhÈnaÔÔhÈnasa~khÈtaÑ pÈsÈÓamaÓiÑ khÈyitvÈ chiddÈchiddaÑ
khaÓÉÈkhaÓÉaÑ1 katvÈ aparibhogaÑ karoti, evamevaÑ attanÈ kataÑ attani
jÈtaÑ attasambhavaÑ pÈpaÑ dummedhaÑ nippaÒÒaÑ puggalaÑ cat|su
apÈyesu abhimatthati kantati viddhaÑ setÊti.
NiseviyÈti katvÈ. GarahÈti gÈrayhÈ. BÈlamatÊti mandabuddhino. KhayÈ
ca kammassÈti kammakkhayakaraÒÈÓena kammassa khepanato.
Vimuttacetasoti samucchedavimuttiyÈ paÔippassaddhivimuttiyÈ ca
vimuttacitto. Nibbanti te jotirivindhanakkhayÈti yathÈ nÈma anupÈdÈno
jÈtavedo nibbÈyati, evamevaÑ abhisa~khÈrassa viÒÒÈÓassa2
anavasesakkhayÈ nibbÈyati.
123. “YathÈpi bhamaro”ti gÈthÈyaÑ bhamaroti yÈ kÈci madhukarajÈti.
Pupphanti pupphÈrÈme caranto pupphaÒca tassa vaÓÓaÒca gandhaÒca
aheÔhayaÑ aheÔhayanto avinÈsento caratÊti attho. EvaÑ caritvÈ ca paleti
rasamÈdÈyÈti yÈvadatthaÑ rasaÑ pivitvÈ aparampi madhukaraÓatthÈya
rasaÑ gahetvÈ Éeti. So ekaÑ vanagahanaÑ ajjhogÈhetvÈ rukkhasusirÈdÊsu
taÑ rajamissakaÑ rasaÑ ÔhapetvÈ anupubbena madhurarasaÑ madhuÑ
karoti, na tassa pupphÈrÈme caritapaccayÈ pupphaÑ vÈ tassa vaÓÓo vÈ
gandho vÈ vinassati, atha kho pupphaÑ pÈkatikameva hoti. EvaÑ gÈme
MunÊ careti evaÑ sekkho asekkho vÈ anagÈriyamuni kulapaÔipÈÔiyÈ gÈme
bhikkhaÑ gaÓhanto careyyÈti attho. Na hi tassa gÈme caraÓapaccayÈ
saddhÈhÈni vÈ bhogahÈni vÈ hoti, saddhÈpi bhogÈpi pÈkatikÈva honti. EvaÑ
caritvÈ ca pana gÈmato nikkhamitvÈ bahigÈme udakaphÈsukaÔÔhÈne
sa~ghÈÔiÑ paÒÒapetvÈ nisinno akkhabhaÒjana3
vaÓalepanaputtamaÑs|pama4 vasena
______________________________________________________________
1. ChiddaÑ chiddaÑ khaÓÉaÑ khaÓÉaÑ (Ka)
3. Khu 11. 349 piÔÔhe.
2. Abhisa~khÈrupakaviÒÒÈÓassa (Ka)
4. SaÑ 1. 323; Khu 11. 349 piÔÔhesu.
Netti-aÔÔhakathÈ
263
paccavekkhanto piÓÉapÈtaÑ paribhuÒjitvÈ tathÈr|paÑ vanasaÓÉaÑ
anupavisitvÈ ajjhattikakammaÔÔhÈnaÑ sammasanto maggaphalÈni
hatthagatÈneva karoti. Asekkhamuni pana
diÔÔhadhammasukhavihÈramanuyuÒjati. Ayamassa bhamarena madhukarena
sarikkhatÈ. KhÊÓÈsavo panettha adhippetoti.
PÈtimokkhasaÑvarasaÑvuto viharatÊti yo naÑ pÈti rakkhati, taÑ
mokkheti moceti ÈpÈyikÈdÊhi dukkhehÊti pÈtimokkho. So eva
kÈyikavÈcasikassa vÊtikkamassa saÑvaraÓato pidahanato saÑvaro. Tena
pÈtimokkhasaÑvarena saÑvuto samannÈgato hutvÈ sabbiriyÈpathesu carati.
ŒcÈragocarasampannoti ÈcÈrena ca gocarena ca sampanno. AÓumattes|ti
appamattakesu. Vajjes|ti akusaladhammesu. BhayadassÈvÊti bhayaÑ dassÊ.
SamÈdÈya sikkhati sikkhÈpades|ti sikkhÈpadesu yaÑ kiÒci sikkhitabbaÑ,
taÑ sabbaÑ sammÈ ÈdiyitvÈ sikkhati.
KÈyakammavacÊkammena samannÈgato, kusalena parisuddhÈjÊvoti
ettha ÈcÈragocaraggahaÓeneva kusale kÈyakamme vacÊkamme ca gahitepi
yasmÈ idaÑ ÈjÊvapÈrisuddhisÊlaÑ na ÈkÈsÈdÊsu uppajjati, kÈyavacÊdvÈresu
eva pana uppajjati, tasmÈ tassa uppattidvÈradassanatthaÑ
“kÈyavacÊkammena samannÈgato, kusalenÈ”ti vuttaÑ. YasmÈ pana tena
samannÈgato, tasmÈ parisuddhÈjÊvo ÈjÊvapÈrisuddhipi sÊlamevÈti
dassanatthaÑ etaÑ vuttaÑ. VuttaÒhetaÑ “katameca thapati kusalÈ sÊlÈ?
KusalaÑ kÈyakammaÑ kusalaÑ vacÊkammaÑ, parisuddhaÑ ÈjÊvampi kho
ahaÑ thapati sÊlasmiÑ vadÈmÊ”1. ŒraddhavÊriyoti yassa kÈyikaÑ
cetasikaÒca vÊriyaÑ ÈraddhaÑ hoti, so “ÈraddhavÊriyo”ti vuccati. Tattha yo
gaÓasa~gaÓikaÑ vinodetvÈ cat|su iriyÈpathesu aÔÔha-Èrambhavatthuvasena
ekako hoti, tassa kÈyikaÑ vÊriyaÑ ÈraddhaÑ nÈma hoti. Yo cittasa~gaÓikaÑ
vinodetvÈ aÔÔhasamÈpattivasena ekako hoti, gamanÈdÊsu uppannakilesaÑ
uppannaÔÔhÈneyeva niggaÓhitvÈ jhÈnaÑ nibbatteti, tassa cetasikaÑ vÊriyaÑ
ÈraddhaÑ nÈma hoti. EvaÑ ÈraddhavÊriyo. ThÈmavÈti ÔhitimÈ.
DaÄhaparakkamoti thiraparakkamo. Anikkhittadhuro -pa- sacchikiriyÈyÈti
saÑkilesadhammÈnaÑ pahÈnatthaÑ, vodÈnadhammÈnaÑ
______________________________________________________________
1. Ma 2. 218 piÔÔhe.
264
KhuddakanikÈya
sampÈdanatthaÑ, paccakkhakaraÓatthaÒca dhuraÑ anikkhipitvÈ vÊriyaÑ
ussukkÈpento viharati. PaÒÒavÈti paÒcannaÑ khandhÈnaÑ
udayabbayapariggÈhikÈya paÒÒÈya samannÈgato. TenÈha
“udayatthagÈminiyÈ”ti.
Natthi puttasamaÑ pemanti mÈtÈpitaro vir|pepi attano puttake
suvaÓÓabimbakaÑ viya maÒÒanti mÈlÈguÄe viya sÊsÈdÊsu katvÈ
pariharamÈnÈ. Tehi uhaditÈpi omuttitÈpi gandhavilepanaÑ paÔicchantÈ viya
somanassaÑ Èpajjanti. TenÈha “natthi puttasamaÑ peman”ti. Puttapemena
samaÑ pemaÑ nÈma natthÊti vuttaÑ hoti. Gosamitanti gohi samaÑ
godhanasadisaÑ aÒÒaÑ dhanaÑ nÈma natthi. S|riyasamÈ ÈbhÈti
s|riyÈbhÈya samÈ aÒÒÈ ÈbhÈ nÈma natthi. SamuddaparamÈti ye keci aÒÒe
sarÈ nÈma, sabbe te samuddaparamÈ. Samuddo tesaÑ uttamo,
samuddasadisaÑ aÒÒaÑ udakaÑ nidÈnaÑ nÈma natthi BhagavÈ vadati.
YasmÈ pana attapemena samaÑ pemaÑ natthi. MÈtÈpitaro hi
chaÉÉetvÈpi puttadhÊtaro aposetvÈ attÈnameva posenti. DhaÒÒena ca samaÑ
dhanaÑ nÈma natthi. TathÈr|pe hi kÈle hiraÒÒasuvaÓÓÈdÊnipi
gomahiÑsÈdÊnipi dhaÒÒaggahaÓatthaÑ dhaÒÒasÈmikÈnameva santikaÑ
gahetvÈ gacchanti. PaÒÒÈya ca samÈ ÈbhÈ nÈma natthi. S|riyÈdayo hi
ekadesaÑyeva obhÈsenti, paccuppannameva ca tamaÑ vinodenti, paÒÒÈ
pana dasasahassimpi lokadhÈtuÑ ekapajjotaÑ kÈtuÑ sakkoti,
atÊtaÑsÈdipaÔicchÈdakaÒca tamaÑ vidhamati. MeghavuÔÔhiyÈ ca samo saro
nÈma natthi. NadÊ vÈ hi hotu taÄÈkÈdÊni vÈ, vuÔÔhisamo saro nÈma natthi.
MeghavuÔÔhiyÈ hi pacchinnÈya manÈsamudde a~gulipabbatemanamattampi
udakaÑ na hoti, vuÔÔhiyÈ pana pavattamÈnÈya yÈva ÈbhassarabhavanÈpi
ekodakaÑ hoti. TasmÈ BhagavÈ devatÈvacanaÑ paÔikkhipanavasena
paÔigÈthaÑ vadanto “natthi attasamaÑ peman”ti-ÈdimÈha.
124. KiÑs|dha bhÊtÈti kiÑ nu bhÊtÈ. Maggo ca’nekÈyatano pavuttoti
aÔÔhatiÑsÈrammaÓavasena anekehi kÈraÓehi maggo kathito, evaÑ sante
kissa bhÊtÈ hutvÈ ayaÑ janatÈ dvÈsaÔÔhi diÔÔhiyo aggahesÊti vadati.
Bh|ripaÒÒÈti bahupaÒÒa ussannapaÒÒa. ParalokaÑ na bhÈyeti imasmÈ lokÈ
paralokaÑ gacchanto na bhÈyeyya.
Netti-aÔÔhakathÈ
265
PaÓidhÈyÈti ÔhapetvÈ. GharamÈvasantoti AnÈthapiÓÉikÈdayo viya
bahvannapÈne ghare vasanto. SaÑvibhÈgÊti accharÈya gahitampi nakhena
phÈletvÈ parassa datvÈva bhuÒjanasÊlo. VadaÒÒ|ti yÈcakÈnaÑ yÈcanavasena
vuttavacanaÒÒ|, vacanÊyo vÈ. Ettha ca vÈcanti cattÈri vacÊsucaritÈni
gahitÈni. Mananti tÊÓi manosucaritÈni. KÈyenÈti tÊÓi kÈyasucaritÈni. Ime
dasa kusalakammapathÈ pubbasuddhi-a~gaÑ nÈma1. “BahvannapÈnaÑ
gharamÈvasanto”ti iminÈ yaÒÒa-upakkharo gahito. Saddhoti ekaÑ a~gaÑ,
mud|ti ekaÑ, saÑvibhÈgÊti ekaÑ, vadaÒÒ|ti ekanti imÈni cattÈri a~gÈni
sandhÈya “etesu dhammesu Ôhito cat|s|”ti Èha.
Aparo nayo–“vÈcan”ti-ÈdÊni tÊÓi a~gÈni, “bahvannapÈnan”ti iminÈ
yaÒÒa-upakkharova gahito, “saddho mudu saÑvibhÈgÊ vadaÒÒ|”ti ekaÑ
a~gaÑ.
Aparo dukanayo nÈma hoti–“vÈcaÑ manaÒcÈ”ti ekaÑ a~gaÑ, “kÈyena
pÈpÈni akubbamÈno bahvannapÈnaÑ gharamÈvasanto”ti ekaÑ, “saddho
mud|”ti ekaÑ, “saÑvibhÈgÊ vadaÒÒ|”ti ekanti etesu cat|su dhammesu Ôhito
dhamme Ôhito nÈma hoti. So ito paralokaÑ gacchanto na bhÈyati.
KÈyasamÈcÈrampÊti-Èdi pÈtimokkhasaÑvaradassanaÑ. Tattha
duvidhenÈti dvividhena, dvÊhi koÔÔhÈsehÊti attho. JaÒÒÈti jÈneyya. SÊlakathÈ
ca nÈmesÈ kammapathavasena vÈ paÓÓattivasena vÈ kathetabbÈ. Tattha
kammapathavasena tÈva kathentena asevitabbakÈyasamÈcÈro
pÈÓÈtipÈtÈdinnÈdÈnamicchÈcÈrehi kathetabbo. PaÓÓattivasena kÈyadvÈre
paÒÒattasikkhÈpadavÊtikkamavasena. SevitabbakÈyasamÈcÈro
pÈÓÈtipÈtÈdiveramaÓÊhi ceva kÈyadvÈre paÒÒattasikkhÈpada-avÊtikkamena ca
kathetabbo.
AsevitabbavacÊsamÈcÈro musÈvÈdÈdivacÊduccaritena ceva vacÊdvÈre
paÒÒattasikkhÈpadavÊtikkamena ca kathetabbo. SevitabbavacÊsamÈcÈro
musÈvÈdÈdiveramaÓÊhi ceva vacÊdvÈre paÒÒattasikkhÈpada-avÊtikkamena ca
kathetabbo.
______________________________________________________________
1. PubbabhÈgasuddhi-a~gaÑ nÈma (SÊ)
266
KhuddakanikÈya
PariyesanÈ pana kÈyavÈcÈhi pariyesanÈ eva, sÈ
kÈyavacÊsamÈcÈraggahaÓena gahitÈpi yasmÈ ÈjÊvaÔÔhamakasÊlaÑ nÈma
etasmiÑyeva dvÈradvaye uppajjati, na ÈkÈse, tasmÈ
ÈjÊvaÔÔhamakasÊladassanatthaÑ visuÑ vuttÈ. Tattha nasevitabbapariyesanÈ
anariyapariyesanÈya kathetabbÈ, sevitabbapariyesanÈ ariyapariyesanÈya.
VuttaÒhetaÑ “katamÈ ca bhikkhave anariyapariyesanÈ? Idha bhikkhave
ekacco attanÈ jÈtidhammo samÈno jÈtidhammaÑyeva pariyesatÊ”ti-Èdi1.
TathÈ “katamÈ ca bhikkhave ariyapariyesanÈ? Idha bhikkhave ekacco attanÈ
jÈtidhammo samÈno jÈtidhamme ÈdÊnavaÑ viditvÈ ajÈtaÑ anuttaraÑ
yogakkhemaÑ nibbÈnaÑ pariyesatÊ”ti-Èdi2.
170. MaggÈnaÔÔha~gikoti ja~ghamaggÈdayo vÈ hontu
dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatamaggÈ vÈ, sabbesampi maggÈnaÑ sammÈdiÔÔhi-ÈdÊhi
aÔÔhahi a~gehi micchÈdiÔÔhi-ÈdÊnaÑ aÔÔhannaÑ pÈpadhammÈnaÑ pahÈnakaro
nirodhaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cat|supi saccesu dukkhaparijÈnanÈdikiccaÑ
sÈdhayamÈno aÔÔha~giko maggo seÔÔho uttamo. SaccÈnaÑ caturo padÈti
“saccaÑ bhaÓe na kujjheyyÈ”ti3 ÈgataÑ vacÊsaccaÑ vÈ hotu, “sacco
brÈhmaÓo, sacco khattiyo”ti-ÈdibhedaÑ sammutisaccaÑ vÈ, “idameva
saccaÑ moghamaÒÒan”ti4 diÔÔhisaccaÑ vÈ, “ekaÑ hi saccaÑ na
dutiyamatthÊ”ti5 vuttaÑ paramatthasaccaÑ vÈ hotu. Sabbesampi imesaÑ
saccÈnaÑ parijÈnitabbaÔÔhena pahÈtabbaÔÔhena sacchikÈtabbaÔÔhena
bhÈvetabbaÔÔhena ekapaÔivedhaÔÔhena tathapaÔivedhaÔÔhena ca “dukkhaÑ
ariyasaccan”ti-Èdayo6 caturo padÈ seÔÔhÈ nÈma. VirÈgo seÔÔho dhammÈnanti
“yÈvatÈ bhikkhave dhammÈ sa~khatÈ vÈ asa~khatÈ vÈ, virÈgo tesaÑ
dhammÈnaÑ aggamakkhÈyatÊ”ti7 vacanato nibbÈnasa~khÈto virÈgo
sabbadhammÈnaÑ seÔÔho. DvipadÈnaÒca cakkhumÈti sabbesampi
devamanussÈdibhedÈnaÑ dvipadÈnaÑ paÒcahi cakkh|hi cakkhumÈ
BhagavÈva seÔÔhoti.
AggÈnÊti uttamÈni. YÈvatÈti yattakÈ. ApadÈti nippadÈ ahimacchÈdayo.
DvipadÈti manussapakkhijÈtÈdayo. CatuppadÈti
______________________________________________________________
1. Ma 1. 217 piÔÔhe.
2. Ma 1. 218 piÔÔhe. 3. Khu 1. 46 piÔÔhe.
4. Ma 3. 278; Khu 1. 158; Khu 7. 57 piÔÔhÈdÊsu.
5. Khu 1. 416; Khu 7. 226 piÔÔhesu.
6. Vi 3. 14; DÊ 2. 243; Ma 1. 28 piÔÔhÈdÊsu.
7. AÑ 1. 343; AÑ 2. 29; Khu 1. 254 piÔÔhÈdÊsu.
Netti-aÔÔhakathÈ
267
hatthi-assÈdayo. BahuppadÈti satapadi-Èdayo. R|pinoti
kÈmÈvacarar|pÈvacarasattÈ. AsaÒÒinoti asaÒÒÊbhave nibbattasattÈ.
NevasaÒÒÊnÈsaÒÒinoti bhavagge nibbattasattÈ. AggamakkhÈyatÊti guÓehi
aggo uttamo seÔÔho akkhÈyati.
Asa~khatÈnanti nibbÈnameva vuttaÑ. VirÈgoti-ÈdÊni ca nibbÈnasseva
nÈmÈni. TaÒhi Ègamma sabbe kilesÈ virajjanti, sabbe rÈgamadÈdayo madÈ
nimmadÈ honti abhÈvaÑ gacchanti, sabbÈ pipÈsÈ vinayaÑ upenti, sabbe
ÈlayÈ samugghÈtaÑ gacchanti, vaÔÔÈni upacchijjanti, taÓhÈ khÊyati,
sabbapariÄÈhÈ v|pasammanti, vaÔÔadukkhaÑ nirujjhati nibbÈyati. TasmÈ taÑ
etÈni nÈmÈni labhatÊti.
Dhammo ca kusalakkhatoti tassa Satthuno dhammo ca kusalo anavajjo,
anavajjattÈ eva paÔipakkhehi rÈgÈdÊhi kilesehi sabbatitthiyavÈdehi ca
aparikkhato. TÈni tÊÓi visissareti etÈni tÊÓi ratanÈni loke sabbaratanehi
visissanti guÓavasena sabbalokaÑ atisentÊti attho.
SamaÓapadumasaÒcayo gaÓoti padumasadisÈnaÑ ariyasamaÓÈnaÑ
sam|hasa~khÈto gaÓo. Padumanti hi paripuÓÓasatapattassa saroruhassa
nÈmaÑ. AriyapuggalÈ ca sabbathÈpi paripuÓÓaguÓÈti padumasadisÈ vuttÈ.
Vid|naÑ sakkatoti vid|hi paÓÉitehi sakkato. Naravaradamakoti naravaro ca
purisÈnaÑ damako1 nÈyako2 cÈti attho. Lokassa uttarÊti lokassa upari
ÔhitÈni, sabbaloke uttamÈnÊti attho.
Nir|padÈhoti rÈgapariÄÈhÈdÊhi anupadÈho. SaccanÈmoti avitathanÈmo
yathÈbhuccaguÓehi ÈgatanÈmo. SabbÈbhibh|ti sabbalokaÑ attano guÓehi
abhibhavitvÈ Ôhito. Saccadhammoti vaÔÔato ekantanissaraÓabhÈvena avitatho
saha pariyattiyÈ navavidhopi lokuttaradhammo, tato eva natthaÒÒo tassa
uttarÊti tassa uttari adhikaguÓo aÒÒo ca dhammo natthÊti attho.
AriyasaÑghova niccaÑ sabbakÈlaÑ vid|hi sabbapaÓÉitehi p|jito.
______________________________________________________________
1. Purisadamako(SÊ)
2. VinÈyako (SÊ)
KhuddakanikÈya
268
“EkÈyanan”ti gÈthÈya ekÈyananti ekaÑ maggaÑ. Maggassa hi–
“Maggo pantho patho pajjo, aÒjasaÑ vaÔumÈ’yanaÑ.
NÈvÈ uttarasetu ca, kullo ca bhisi sa~gamo”ti 1–
bah|ni nÈmÈni, svÈyaÑ idha ayananÈmena vutto. TasmÈ ekÈyananti
ekamaggaÑ, na dvedhÈpathabh|tanti attho. Atha vÈ ekena ayitabbanti
ekÈyanaÑ. GaÓasa~gaÓikaÑ pahÈya vivekaÔÔhena pavivittena
paÔipajjitabbanti attho. Ayanti vÈ etenÈti ayano, saÑsÈrato nibbÈnaÑ
gacchantÊti attho. Ekassa vÈ sabbasattaseÔÔhassa Bhagavato ayanoti ekÈyano.
KiÒcÈpi hi tena aÒÒepi ayanti, tathÈpi Bhagavatova so ayano, tena
uppÈditattÈ. YathÈha “so hi brÈhmaÓa BhagavÈ anuppannassa maggassa
uppÈdetÈ”ti-Èdi2. AyatÊti vÈ ayano, gacchati pavattatÊti attho. EkasmiÑ
imasmiÑyeva dhammavinaye ayano, na aÒÒatthÈti ekÈyano. YathÈha
imasmiÑ kho Subhadda dhammavinaye ariyo aÔÔha~giko maggo
upalabbhatÊ”ti3. Api ca pubbabhÈge nÈnÈmukhabhÈvanÈya pavattopi
aparabhÈge ekaÑ nibbÈnameva ayati gacchatÊti ekÈyano, taÑ ekÈyanaÑ.
JÈtikhayantadassÊti jÈtiyÈ khayasa~khÈto anto jÈtikhayanto. JÈtiyÈ
accantakhayanto nibbÈnaÑ, taÑ passÊti jÈtikhayantadassÊ. “MaggaÑ pajÈnÈti
4 hitÈnukampÊ”tipi pÈÔho. Tassattho–vuttappakÈraÑ4 ekÈyanasa~khÈtaÑ
maggaÑ sayasambhuÒÈÓena BhagavÈ pajÈnÈti, jÈnanto ca tena tena hitena
satte anukampatÊti. IdÈni tassa maggassa ekÈyanabhÈvaÑ, tÊsupi kÈlesu
ekantaniyyÈnataÒca vibhÈvetuÑ “etena maggena tariÑsu pubbe, tarissanti
ye ca taranti oghan”ti Èha. Tassattho–ye atÊtamaddhÈnaÑ
kÈmoghÈdicatubbidhaÑ oghaÑ tariÑsu, ye ca taÑ anÈgatamaddhÈnaÑ
tarissanti, etarahi ca taranti, te sabbe eteneva maggena, na aÒÒenÈti.
VisuddhipekkhÈti caturoghanittharaÓena accantavisuddhiÑ nibbÈnaÑ
apekkhantÈ, parinibbÈyitukÈmÈti attho.
______________________________________________________________
1. Khu 8. 201 piÔÔhe.
3. DÊ 2. 125 piÔÔhe.
2. Ma 3. 59 piÔÔhe.
4-4. HitÈnukampÊti vuttapakÈraÑ (SÊ)
Netti-aÔÔhakathÈ
269
EvaÑ duvidhampi sÈsanapaÔÔhÈnaÑ nÈnÈsuttapadÈni udÈharantena
vibhajitvÈ idÈni saÑkilesabhÈgiyÈdÊhi saÑsanditvÈ dassetuÑ puna “lokiyaÑ
suttan”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha dassanabhÈgiyena ca bhÈvanÈbhÈgiyena cÈti
nibbedhabhÈgiyena. NibbedhabhÈgiyameva hi dassanabhÈgiyaÑ
bhÈvanÈbhÈgiyanti dvidhÈ bhinditvÈ dassitaÑ. LokiyaÒca lokuttaraÒcÈti
lokiyaÑ lokuttaraÒca suttaÑ, saÑkilesabhÈgiyÈdÊhi dassanabhÈgiyÈdÊhi cÈti
ubhayehi niddisitabbanti adhippÈyo. YasmiÑ sutteti-Èdi
niddisanÈkÈradassanaÑ. Tattha saÑkilesabhÈgiyanti
saÑkilesakoÔÔhÈsasahitaÑ, saÑkilesatthadÊpananti attho. Esa nayo sesesupi.
EvaÑ lokiyattikassa saÑkilesabhÈgiyÈdÊhi cat|hi padehi saÑsandanaÑ
dassetvÈ iminÈ nayena sesatikÈnaÑ sesapadÈnaÒca saÑsandanaÑ
suviÒÒeyyanti taÑ anuddharitvÈ saÑkilesabhÈgiyÈdÊnaÑ samatikkamanaÑ
dassetuÑ “vÈsanÈbhÈgiyaÑ suttan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yadipi
saÑkilesabhÈgiyaÑ suttaÑ, vÈsanÈbhÈgiyaÒca suttaÑ lokiyameva. TathÈpi
lokuttarasuttÈni viya lokiyasuttÈnaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ suttaÑ
saÑkilesabhÈgiyassa samatikkamÈya hotÊti imamatthaÑ dassetuÑ
“vÈsanÈbhÈgiyaÑ suttaÑ saÑkilesabhÈgiyassa suttassa nigghÈtÈyÈ”ti
vuttaÑ. Tattha nigghÈtÈyÈti pahÈnÈya. SuttasÊsena cettha suttattho gahitoti
daÔÔhabbaÑ. YasmÈ ca vodÈnadhammÈ viya saÑkilesadhammÈnaÑ
dassanabh|misamatikkamaneneva bhÈvanÈbh|mi adhigantabbÈ, tasmÈ
“bhÈvanÈbhÈgiyaÑ suttaÑ dassanabhÈgiyassa suttassa paÔinissaggÈyÈ”ti
vuttaÑ. YasmÈ pana asekkhadhammesu uppannesu maggabhÈvanÈkiccaÑ
nÈma natthi. JhÈnabhÈvanÈpi diÔÔhadhammasukhavihÈratthÈ eva hoti, tasmÈ
“asekkhabhÈgiyaÑ suttaÑ bhÈvanÈbhÈgiyassa suttassa paÔinissaggÈya,
asekkhabhÈgiyaÑ suttaÑ diÔÔhadhammasukhavihÈratthan”ti ca vuttaÑ.
IdÈni tikapadeheva saÑsanditvÈ dassetuÑ “lokuttaran”ti-Èdi vuttaÑ.
EkabÊjinÈti-ÈdÊsu yo sotÈpanno hutvÈ ekameva attabhÈvaÑ janetvÈ
arahattaÑ pÈpuÓÈti, ayaÑ ekabÊjÊ nÈma. YathÈha–
“Katamo ca puggalo ekabÊjÊ? Idhekacco puggalo tiÓÓaÑ
saÑyojanÈnaÑ parikkhayÈ sotÈpanno hoti
KhuddakanikÈya
270
avinipÈtadhammo niyato sambodhiparÈyaÓo. So ekaÑyeva mÈnusakaÑ
bhavaÑ nibbattetvÈ dukkhassantaÑ karoti. AyaÑ vuccati puggalo
ekabÊjÊ”ti1.
Yo pana dve vÈ tÊÓi vÈ kulÈni sandhÈvitvÈ saÑsaritvÈ dukkhassantaÑ
karoti, ayaÑ kolaÑkolo nÈma. YathÈha–
“Katamo ca puggalo kolaÑkolo? Idhekacco puggalo tiÓÓaÑ -paparÈyaÓo. So dve vÈ tÊÓi vÈ kulÈni sandhÈvitvÈ saÑsaritvÈ
dukkhassantaÑ karoti, ayaÑ vuccati puggalo kolaÑkolo”ti2.
Tattha kulÈnÊti bhave. Dve vÈ tÊÓi vÈti idamettha desanÈmattameva.
YÈva chaÔÔhabhavÈ saÑsarantopi kolaÑkolo hoti eva.
Yo pana satta bhave saÑsaritvÈ dukkhassantaÑ karoti, ayaÑ
sattakkhattuparamo nÈma. YathÈha–
“Katamo ca puggalo sattakkhattuparamo? Idhekacco -pa- parÈyaÓo.
So sattakkhattuÑ deve ceva mÈnuse ca sandhÈvitvÈ saÑsaritvÈ
dukkhassantaÑ karoti, ayaÑ vuccati puggalo sattakkhattuparamo”ti2.
Ko pana tesaÑ etaÑ pabhedaÑ niyametÊti? Keci tÈva “pubbahetu
niyametÊ”ti vadanti. Keci “paÔhamamaggo”, keci “upari tayo maggo”. Keci
“tiÓÓaÑ maggÈnaÑ vipassanÈ”ti. Tattha pubbahetu niyametÊti vÈde
paÔhamamaggassa upanissayo kato nÈma hoti. Upari tayo maggÈ
nirupanissayÈ uppannÈti Èpajjati. PaÔhamamaggo niyametÊti vÈde upari
tiÓÓaÑ maggÈnaÑ niratthakatÈ Èpajjati. Upari tayo maggÈ niyamentÊti vÈde
“paÔhamamagge anuppanne eva upari tayo maggÈ uppannÈ”ti Èpajjati.
VipassanÈ niyametÊti vÈdo pana yujjati. Sace hi upari tiÓÓaÑ maggÈnaÑ
vipassanÈ balavatÊ hoti, ekabÊjÊ nÈma hoti. Tato mandatarÈ kolaÑkolo. Tato
mandatarÈ sattakkhattuparamoti. Ettha ca yo manussesu eva sattakkhattuÑ
saÑsaritvÈ arahattaÑ pÈpuÓÈti, yo
______________________________________________________________
1. Abhi 3. 119 piÔÔhe.
2. Abhi 3. 118 piÔÔhe.
Netti-aÔÔhakathÈ
271
ca devesuyeva sattakkhattuÑ saÑsaritvÈ arahattaÑ pÈpuÓÈti, ime na
idhÈdhippetÈ. Yo pana kÈlena devesu, kÈlena manusses|ti vomissakanayena
saÑsaritvÈ arahattaÑ pÈpuÓÈti, so idhÈdhippeto. TasmÈ
“sattakkhattuparamo”ti idaÑ idhaÔÔhakavokiÓÓavaÔÔajjhÈsayassa vasena
veditabbaÑ. VaÔÔajjhÈsayo hi Èdito paÔÔhÈya cha devaloke sodhetvÈ
akaniÔÔhe ÔhatvÈ parinibbÈyissati.
Tattha yo saddhaÑ dhuraÑ katvÈ sotÈpattimaggaÑ nibbatteti, so
maggakkhaÓe saddhÈnusÈrÊ nÈma hoti. PhalakkhaÓe pana saddhÈvimutto
nÈma hutvÈ vuttanayena ekabÊji-Èdibhedo hoti. Yo pana paÒÒaÑ dhuraÑ
katvÈ sotÈpattimaggaÑ nibbatteti, so maggakkhaÓe dhammÈnusÈrÊ nÈma.
PhalakkhaÓe pana diÔÔhippatto nÈma hutvÈ ekabÊji-Èdibhedo hoti. IdaÒca
aÔÔhannaÑ vimokkhÈnaÑ alÈbhino vasena vuttaÑ. LÈbhÊ pana phalakkhaÓe
kÈyasakkhÊ nÈma hoti. Tattha ye saddhÈvimuttadiÔÔhippattakÈya
sakkhinÈmakÈ tayo sotÈpannÈ, te ekabÊji-ÈdÊhi tÊheva sa~gahetvÈ vuttaÑ
“paÒcahi puggalehi niddisitabbaÑ ekabÊjinÈ -pa- dhammÈnusÈrinÈ”ti, evaÑ
paÒcahi.
DvÈdasahi puggalehÊti sakadÈgÈmimaggaÔÔho, sakadÈgÈmÊ,
anÈgÈmimaggaÔÔho, abhedena anÈgÈmÊ, antarÈparinibbÈyi-Èdayo paÒca,
saddhÈvimuttadiÔÔhippattakÈyasakkhino tayoti bhedena aÔÔhÈti, evaÑ
dvÈdasahi. Tattha hi yo avihÈdÊsu tattha tattha ÈyuvemajjhaÑ appatvÈ
parinibbÈyati, ayaÑ antarÈparinibbÈyÊ. Yo pana ÈyuvemajjhaÑ atikkamitvÈ
arahattaÑ pÈpuÓÈti, ayaÑ upahaccaparinibbÈyÊ. TathÈ avihÈdÊsu upapanno
asa~khÈrena appayogena arahattaÑ adhigacchati, ayaÑ
asa~khÈraparinibbÈyÊ. Yo pana sasa~khÈrena sappayogena arahattaÑ
adhigacchati, ayaÑ sasa~khÈraparinibbÈyÊ. UddhaÑ upar|pari brahmaloke
upapattisoto ekassÈti uddhaÑsoto. PaÔisandhivasena akaniÔÔhe gacchatÊti
akaniÔÔhagÈmÊ.
Tattha atthi uddhaÑsoto akaniÔÔhagÈmÊ, atthi uddhaÑsoto na
akaniÔÔhagÈmÊ, atthi na uddhaÑsoto akaniÔÔhagÈmÊ, atthi na uddhaÑsoto na
akaniÔÔhagÈmÊti. Tattha yo idha anÈgÈmiphalaÑ patvÈ avihÈdÊsu
272
KhuddakanikÈya
nibbatto tattha yÈvatÈyukaÑ ÔhatvÈ upar|pari nibbattitvÈ akaniÔÔhaÑ
pÈpuÓÈti, ayaÑ uddhaÑsoto akaniÔÔhagÈmÊ nÈma. Yo pana avihÈdÊsu
nibbatto tattheva aparinibbÈyitvÈ akaniÔÔhampi appatvÈ upar|pari
brahmaloke parinibbÈyati, ayaÑ uddaÑsoto na akaniÔÔhagÈmÊ nÈma. Yo ito
cavitvÈ akaniÔÔheyeva nibbattati, ayaÑ na uddhaÑsoto akaniÔÔhagÈmÊ nÈma.
Yo pana avihÈdÊsu cat|su aÒÒatarasmiÑ nibbattitvÈ tattheva parinibbÈyati,
ayaÑ na uddhaÑsoto na akaniÔÔhagÈmÊ nÈma. SaddhÈvimuttÈdayo
vuttavibhÈgÈyeva.
Navahi puggalehÊti ettha aÔÔhannaÑ vimokkhÈnaÑ alÈbhÊ arahÈ
paÒÒÈvimutto nÈma. TesaÑ pana lÈbhÊ
vikkhambhanasamucchedavimokkhavasena ubhohi bhÈgehi
r|pakÈyanÈmakÈyasa~khÈtato ubhato bhÈgato vimuttattÈ
ubhatobhÈgavimutto nÈma. SamasÊsinÈti ettha tividho samasÊsÊ
iriyÈpathasamasÊsÊ rogasamasÊsÊ jÊvitasamasÊsÊti.
Tatra yo ÔhÈnÈdÊsu iriyÈpathesu yeneva iriyÈpathena samannÈgato hutvÈ
vipassanaÑ Èrabhati, teneva iriyÈpathena arahattaÑ patvÈ parinibbÈyati,
ayaÑ iriyÈpathasamasÊsÊ nÈma. Yo pana ekaÑ rogaÑ patvÈ antoroge eva
vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ arahattaÑ patvÈ teneva rogena parinibbÈyati, ayaÑ
rogasamasÊsÊ nÈma. PalibodhasÊsaÑ taÓhÈ, bandhanasÊsaÑ mÈno,
parÈmÈsasÊsaÑ diÔÔhi, vikkhepasÊsaÑ uddhaccaÑ, kilesasÊsaÑ avijjÈ,
adhimokkhasÊsaÑ saddhÈ, paggahasÊsaÑ vÊriyaÑ, upaÔÔhÈnasÊsaÑ sati,
avikkhepasÊsaÑ samÈdhi, dassanasÊsaÑ paÒÒÈ, pavattasÊsaÑ1 jÊvitindriyaÑ,
gocarasÊsaÑ vimokkho, sa~khÈrasÊsaÑ nirodhoti terasasu sÊsesu kilesasÊsaÑ
avijjaÑ arahattamaggo pariyÈdiyati, pavattasÊsaÑ jÊvitindriyaÑ cuticittaÑ
pariyÈdiyati. Tattha avijjÈpariyÈdÈyakaÑ cittaÑ jÊvitindriyaÑ pariyÈdÈtuÑ
na sakkoti. JÊvitindriyapariyÈdÈyakaÑ avijjaÑ pariyÈdÈtuÑ na sakkoti.
AÒÒaÑ avijjÈpariyÈdÈyakaÑ cittaÑ, aÒÒaÑ jÊvitindriyapariyÈdÈyakaÑ.
Yassa cetaÑ sÊsadvayaÑ samaÑ pariyÈdÈnaÑ gacchati, so jÊvitasamasÊsÊ
nÈma.
______________________________________________________________
1. PavattisÊsaÑ (SÊ) Khu 9. 99 piÔÔhe passitabbaÑ.
Netti-aÔÔhakathÈ
273
KathaÑ panidaÑ samaÑ hotÊti? VÈrasamatÈya. YasmiÒhi vÈre
maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, sotÈpattimagge paÒca paccavekkhaÓÈni,
sakadÈgÈmimagge paÒca, anÈgÈmimagge paÒca, arahattamagge cattÈrÊti
ek|navÊsatime paccavekkhaÓaÒÈÓe patiÔÔhÈya bhava~gaÑ otaritvÈ
parinibbÈyato imÈya vÈrasamatÈya idaÑ ubhayasÊsapariyÈdÈnampi samaÑ
hoti nÈma. TenÈyaÑ puggalo “jÊvitasamasÊsÊ”ti vuccati, ayameva
idhÈdhippeto. EvaÑ suÒÒatavimuttÈdayo tayo saddhÈvimutto paÒÒÈvimutto
ubhatobhÈgavimutto samasÊsÊti satta sÈvakÈ arahanto, Paccekabuddho,
SammÈsambuddhoti imehi navahi puggalehi asekkhabhÈgiyaÑ suttaÑ
niddisitabbaÑ.
RÈgacaritoti rÈgasahitaÑ caritaÑ etassÈti rÈgacarito. RÈgena vÈ carito
pavattito rÈgacarito, rÈgajjhÈsayo rÈgÈdhikoti attho. Esa nayo sesesupi.
RÈgamukhe Ôhitoti rÈgapariyuÔÔhÈne Ôhito, pariyuÔÔhitarÈgoti attho.
Sesapadesupi eseva nayo.
VÈsanÈbhÈgiyaÑ suttanti lokiyaÑ sattÈdhiÔÔhÈnaÑ vÈsanÈbhÈgiyaÑ
suttaÑ. LokiyaÑ sattÈdhiÔÔhÈnaÑ saÑkilesabhÈgiyaÒhi suttaÑ rÈgacaritehi
puggalehi niddiÔÔhaÑ. Tattha “lokiyaÑ, sattÈdhiÔÔhÈnan”ti padadvayaÑ
anuvattamÈnaÑ. KatvÈ vuttaÑ “vÈsanÈbhÈgiyan”ti. SÊlavantehÊti
sÊlavantÈdÊhi puggalehi. PakatisÊlanti-Èdi yehi samannÈgatÈ, te puggalÈ.
TesaÑ dassanena puggalÈnaÑ upalakkhaÓaÑ. Atha vÈ dhammÈdhiÔÔhÈnaÑ
pakatisÊlÈdivasena, sattÈdhiÔÔhÈnaÑ pakatisÊlavantÈdivasena veditabbanti
imassa nayassa dassanatthaÑ “sÊlavantehi niddisitabban”ti vatvÈ
“pakatisÊlan”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ pakatisÊlÈdÊnaÑ paÒcannaÑ eva gahaÓaÑ
nidassanamattaÑ, pattidÈna-abbhanumodanadhammassavanadesanÈdiÔÔhijukammÈdÊnampi cettha sambhavato. Tesampi vÈ ettheva sa~gahetvÈ
dassanatthaÑ “paÒcÈ”ti vuttaÑ.
Tattha pakatisÊlanti sampattaviratisÊlaÑ. CittappasÈdoti
kammaphalasaddhÈ ratanattayasaddhÈ ca. ©ÈÓaÑ paÒÒÈya niddisitabbanti
yasmiÑ sutte paÒÒÈ ÈgatÈ, taÑ suttaÑ ÒÈÓanti niddisitabbaÑ. Na kevalaÑ
paÒÒÈpariyÈyeneva, atha kho paÒÒindriyÈdipariyÈyenapi yattha paÒÒÈ ÈgatÈ,
taÑ suttaÑ ÒÈÓanti niddisitabbanti dassetuÑ “paÒÒindriyenÈ”ti-Èdi vuttaÑ.
Tassattho heÔÔhÈ vutto eva. YaÑ vÈ panÈti-ÈdÊsu yaÑ vÈ aÒÒaÑ kiÒci
paÒÒÈya adhivacanaÑ. SabbaÑ taÑ yattha katthaci sutte ÈgataÑ, taÑ suttaÑ
ÒÈÓanti niddisitabbanti attho.
274
KhuddakanikÈya
AjjhattikabÈhirehÊti yasmiÑ sutte ajjhattikÈni ÈyatanÈni, bÈhirÈni ca
ÈyatanÈni ÈgatÈni, taÑ suttaÑ tehi Èyatanehi ÒÈÓaÑ Òeyyanti niddisitabbaÑ.
PaÒÒÈya ÈrammaÓabh|tÈ Òeyyanti Òeyyato visuÑ katvÈ paÒÒÈ vuttÈ. TathÈ
hi paÒÒÈ ÒÈÓantarassa ÈrammaÓanti katthaci sutte ÒeyyÈbhÈvenapi vuccati.
YaÑ kiÒci ÈrammaÓabh|tanti yaÑ kiÒci ÒÈÓassa visayabh|taÑ r|pÈdi.
AjjhattikaÑ vÈ bÈhiraÑ vÈti vÈ-saddena oÄÈrikÈdiÑ sa~gaÓhÈti. SabbaÑ taÑ
sa~khatena asa~khatena cÈti sabbaÑ taÑ yathÈsambhavaÑ sa~khatabhÈvena
asa~khatabhÈvena ca Òeyyanti niddisitabbaÑ. ©eyyadhammavasena hi
ÒeyyasuttaÑ Òeyyanti vuccatÊti.
YaÑ vÈ pana kiÒci BhagavÈ aÒÒataravacanaÑ bhÈsatÊti
lokiyalokuttarÈdisuttesu ekasmiÑ sutte dve. Tesu yaÑ vÈ pana kiÒci
aÒÒataravacanaÑ ekasseva kathanaÑ bhÈsati niddisati. SabbaÑ taÑ
yathÈniddiÔÔhaÑ dhÈrayitabbanti taÑ yathÈ sabbaÑ suttaÑ lokiyÈdÊsu yadi
aÒÒataravasena, atha ubhayavasena yathÈ yathÈ niddiÔÔhaÑ, tathÈ tathÈ
gahetabbaÑ, taÑ taÑ padhÈnabhÈvena niddisitabbanti attho.
KilesasahitaÒÒeva kammaÑ vipÈkassa hetu, na itaranti vuttaÑ “duvidho
hetu yaÒca kammaÑ ye ca kilesÈ”ti. Samudayo kilesÈti ettha “samudayo”ti
etena samudayapakkhiyÈ vuttÈ. “KilesÈ”ti ca kilesavanto, saÑkiliÔÔhÈti attho.
YaÑ dissatÊti yaÑ yaÑ dissati. TÈsu tÈsu bh|mÊs|ti puthujjanabh|mi-ÈdÊsu.
KappiyÈnulomenÈti kappiyena ca kappiyÈnulomena ca. Tattha kappiyaÑ
PÈÄiyaÑ sar|pato vuttaÑ, kappiyÈnulomaÑ mahÈpadesavasena nayato
dassitaÑ. PaÔikkhittakÈraÓenÈti yena kÈraÓena BhagavatÈ yaÑ paÔikkhittaÑ,
tena kÈraÓena taÑ niddisitabbaÑ. Ekantena sarÈgÈdisaÑvattanameva hi
BhagavatÈ paÔikkhittaÑ, taÑ sarÈgÈya saÑvattanÈdikÈraÓena niddisitabbaÑ.
DhammassÈti asa~khatadhammassa. AriyadhammÈnanti
maggaphaladhammÈnaÑ. SesaÑ suviÒÒeyyameva.
Ettha ca yathÈ saÑkilesabhÈgiyÈdÊnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ saÑsaggato
anekavidho paÔÔhÈnabhedo icchito, evaÑ lokiyasattÈdhiÔÔhÈnÈdisaÑsaggatopi
anekavidho paÔÔhÈnabhedo sambhavati. PÈÄiyaÑ pana ubhayatthÈpi
ekadesadassanavasena ÈgatattÈ nayadassananti veditabbaÑ. SakkÈ hi
Netti-aÔÔhakathÈ
275
iminÈ nayena viÒÒunÈ te niddhÈretunti. YathÈ ca saÑkilesabhÈgiyÈdÊnaÑ
lokiyÈdÊnaÒca visuÑ visuÑ saÑsaggabhedavasena ayaÑ paÔÔhÈnabhedo
anekavidho labbhati, evaÑ ubhayesampi saÑsaggavasena ayaÑ nayo
yathÈrahaÑ labbhateva. Labbhati hi lokiyaÑ suttaÑ kiÒci
saÑkilesabhÈgiyaÑ, kiÒci vÈsanÈbhÈgiyaÑ. TathÈ lokuttaraÑ suttaÑ kiÒci
nibbedhabhÈgiyaÑ, kiÒci asekkhabhÈgiyanti. Sesesupi eseva nayo.
EvaÑ soÄasavidhe paÔÔhÈne aÔÔhavÊsatividhaÑ paÔÔhÈnaÑ pakkhipitvÈ,
aÔÔhavÊsatividhe ca paÔÔhÈne soÄasavidhaÑ pakkhipitvÈ yathÈrahaÑ
dukatikÈdibhedena sambhavato paÔÔhÈnavibhÈgo veditabbo, so ca kho tÊsu
piÔakesu labbhamÈnassa suttapadassa vasena. YasmÈ pana tÈni tÈni
suttapadÈni udÈharaÓavasena niddhÈretvÈ imasmiÑ atthe vitthÈriyamÈne
atipapaÒco hoti, atibhÈriyÈ ca nettisaÑvaÓÓanÈ, sakkÈ ca iminÈ nayena
viÒÒunÈ ayamattho viÒÒÈtuÑ, tasmÈ na taÑ vitthÈrayimha. Teneva hi
PÈÄiyaÑ aÒÒamaÒÒasaÑsaggavasena paÔÔhÈnavibhÈgo ekadeseneva dassito,
na nippadesatoti.
SÈsanapaÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.
_____
NigamanakathÈ
EttÈvatÈ ca–
HÈre naye ca paÔÔhÈne, suvisuddhavinicchayaÑ1.
Vibhajanto nava~gassa, sÈsanassatthavaÓÓanaÑ.
NettippakaraÓaÑ dhÊro, gambhÊraÑ nipuÓaÒca yaÑ.
Adesayi mahÈthero, MahÈkaccÈyano vasÊ.
SaddhammÈvataraÔÔhÈne2, paÔÔane nÈgasavhaye.
DhammÈsokamahÈrÈja-vihÈre vasatÈ mayÈ.
CiraÔÔhitatthaÑ yÈ tassa, ÈraddhÈ atthavaÓÓanÈ.
UdÈharaÓasuttÈnaÑ, lakkhaÓÈnaÒca sabbaso.
______________________________________________________________
1. Suvid|naÑ vinicchayaÑ (SÊ)
2. SaddhammotaraÓaÔÔhÈne (SÊ)
276
KhuddakanikÈya
AtthaÑ pakÈsayantÊ sÈ, anÈkulavinicchayÈ.
SamattÈ sattavÊsÈya, PÈÄiyÈ bhÈÓavÈrato.
Iti taÑ sa~kharontena, yaÑ taÑ adhigataÑ mayÈ.
PuÒÒaÑ tassÈnubhÈvena, LokanÈthassa sÈsanaÑ.
OgÈhetvÈ visuddhÈya, sÊlÈdipaÔipattiyÈ.
Sabbepi dehino hontu, vimuttirasabhÈgino.
CiraÑ tiÔÔhatu lokasmiÑ, SammÈsambuddhasÈsanaÑ.
TasmiÑ sagÈravÈ niccaÑ, hontu sabbepi pÈÓino.
SammÈ vassatu kÈlena, devopi jagatÊpati.
Saddhammanirato lokaÑ, dhammeneva pasÈsat|ti.
Iti BadaratitthavihÈravÈsinÈ ŒcariyadhammapÈlena katÈ
NettippakaraÓassa atthasaÑvaÓÓanÈ samattÈti.
Netti-aÔÔhakathÈ niÔÔhitÈ.
Netti-aÔÔhakathÈya
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
[A]
AkaÓha-asukkavipÈkaÑ
AkataÑ
AkaniÔÔhagÈmÊ
AkaraÓaÑ
AkÈcaÑ
AkÈpurisasevito
AkiÒcanaÑ
AkissavaÑ
Akusalam|laÑ
AkusalÈni
Akusale
AkkhamÈ
AkkharaÑ
Akhile
AgatiÑ
AgatigamanÈni
A~kuso
A~gama~gÈnusÈrino
AcarimaÑ
AccantadussÊlyaÑ
AcchariyaÑ
AcchariyÈ
AjajjaraÑ
AjÈtaÑ
AjjhagÈ
Ajjhattarato
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
166
120
271
107
120
151
120
226
132
18
29
135
31
231
221
221
18
130
160
261
119
203
119
120
250
123
Ajjhattiko
AjjhÈcÈro
AjjhÈpanno
AjjhÈruhati
AjjhÈsayaÑ
AjjhosÈnaÑ
AjjhosÈya
AÒÒamaÒÒehi
AÒÒÈÓena
AÒÒÈtabbaÑ
AÒÒÈtÈvindriyaÑ
AÒÒÈtuÒchena
AÒÒindriyaÑ
AÔÔhamakassa
AÔÔhiti
AÓumattesu
AtanditaÑ
AtikkantamÈnusakaÑ
AtiÓÓapubbaÑ
AtidhÈvanti
AtidhonacÈrinaÑ
Ativattati
AtÊtassa
AtÊtÈdhivacanakusalo
AtulaÑ
AttakÈmo
137
108
116
256
201
105
245
85
105
83
256
233
255
113
150
263
240
172
238
257
223
221
108
100
123
250
278
PadÈnukkamo
Netti-aÔÔhakathÈya
PiÔÔha~ko
[A]
AttakilamathÈnuyogaÑ
193
AttaÒÒutÈ
93
Attanomati
82
AttasambhavaÑ
123
AttÈnudiÔÔhiÑ
45
Att|panÈyikÈ
259
Atthakusalo
100
AtthanipphattipaÔipÈlanÈ
117
Atthasandhi
102
Atthassa
58
Attho
11
AdassanaÑ
131
AdhicittaÑ
207
AdhicittasikkhÈya
154
AdhiÔÔhÈnÈni
203
AdhiÔÔhÈno
16
AdhipaÒÒÈsikkhÈya
169
AdhippayÈso
242
Adho
109
AdhogamÈ
130
AdhogÈmÊ
109
AnakkhÈtassa
242
AnagÈriyupetassa
238
AnaggikaÑ
137
Ana~gaÓaÑ
120, 148
AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ 255
AnattÈ
45
AnanubodhÈ
253
Ananubodho
131
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AnantaÑ
AnabhiÒÒÈya
Anabhisamayo
Anabhisametassa
AnayÈya
Anariya
AnavasesÈdhigamo
AnÈdi-anidhanappavattaÑ
AnÈvilatÈ
AnÈsavaÑ
AniccÈ
AnidassanaÑ
AnimittavihÈrissa
AniyyÈnikÈ
AnissaÔÈ
AnÊgho
AnÊtikaÑ
AnÊtikadhammaÑ
AnÊtihaÑ
AnukampÈ
Anugijjhati
AnugÊti
Anucaro
Anutappati
AnuttaraÑ
AnuddayÈ
AnupaÔÔhitassati
AnupaddavaÑ
Anuparigamma
Anuparisakkeyya
119
257
131
256
245
227
155
196
93
119
253
119
88
157
247
251
120
120
252
236
43
17, 62
251
225
57
236
161
120
250
109
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
[A]
AnupalakkhaÓaÑ
AnupaviÔÔhÈ
AnupasaggaÑ
AnupasaggadhammaÑ
AnupÈdisesÈya
Anupubbi
Anuppannassa
AnubandhiÑsu
Anubandho
Anubr|haye
AnuminitabbÈ
Anuyutto
AnulomappahÈnaÑ
AnusayasahagatÈ
Anusayattho
Anusayo
AnusiÔÔho
Anuseti
AnusotagÈmÊ
Anussarati
AnussÈvanena
AnekadhÈtu
AnekavihitaÑ
Anodhiso
AntaradhÈyati
AntarÈparinibbÈyÊ
AntarÈyikÈ
AntarÈyÈ
AnvÈyikÈ
Anveti
PiÔÔha~ko
131
201
120
120
65
12
242
228
101
240
221
227
88
201
137
170
156
243
248
170
158
164
170
161
150
271
156
225
195
181
PadÈnukkamo
[A]
ApacayagÈminÊ
ApaccakkhakammaÑ
ApaccupalakkhaÓaÑ
ApadÈ
Aparanto
AparÈpariyavedanÊyaÑ
ApariÒÒÈtattho
ApalokitaÑ
ApÈpakaÑ
ApÈyaÑ
ApilÈpanaÑ
ApuÒÒasa~khÈrÈ
ApunabbhavÈya
ApubbaÑ
AppaÔivibhattaÑ
AppaÔivemÈ
AppaÔivedho
AppaÔisamaÑ
AppattaÑ
AppamaÒÒÈ
AppamÈÓaÑ
AppamÈdÈya
AppahÈya
AppesakkhatÈ
AbalÈ
Abahi
AbudhajanasevitÈya
Abbuddo
AbbhutaÑ
AbbhutÈ
279
PiÔÔha~ko
147
132
131
266
131
167
137
119
227
173
93
162
238
160
230
253
131
120
240
204
120
229
161
261
44
31
197
259
120
203
Netti-aÔÔhakathÈya
280
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
AbbhokÈso
Abyattena
AbhijappÈti
AbhijÈtiko
AbhijjhÈya
AbhiÒÒÈbhinÊhÈro
Abhinandati
AbhinandanÈ
AbhinandÈmi
AbhinighÈtapaÒÒatti
AbhinibbidÈpaÒÒatti
AbhinibbidhÈ
Abhiniropeti
Abhindi
AbhipatthiyanÈ
AbhilapitaÑ
Abhilitto
Abhilimpati
Abhivadati
AbhisamayÈya
Abh|taÑ
Abhedi
AmataÑ
Amamesu
Amittena
AmutrÈsiÑ
Amoho
AyasÈ
Arakkhitena
AraÓaÑ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
229
225
65
248
200
150
245
86
252
122
124
166
100
123
93
85
65
65
245
256
120
246
119
232
225
171
133
223
142
120
AraÓo
Ariyakantehi
AriyadhammÈnaÑ
AriyamaggasampÈdanato
AriyasaccÈni
AriyasÈvako
AriyÈnaÑ
Ariyo
Ar|padhÈtu
Ar|pÊsu
AvaÑsirÈ
AvajÈtakaputta
AvaÔÔanatthaÑ
AvadaÒÒ|
Avassaji
AvijjÈ
AvijjÈnusayo
AvijjÈpakkhena
AvijjÈpariyuÔÔhÈnaÑ
AvijjÈyogo
AvijjÈla~gÊ
AvijjÈvirÈgÈ
AvijjÈsaÑyuttÈ
Avijjogho
AvitathaÑ
AvinipÈtadhammo
AvipakkaÑ
Avekkhassu
AveccapasÈdena
AveccapasÈdo
134
254
274
5
253
112
173
151
164
105
239
227
197
227
123
18
132
193
132
132
132
52
193
132
30
254
166
45
227
93
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[A]
Avero
AsaÑkuppaÑ
AsaÑhÊraÑ
Asa~khataÑ
Asa~khÈro
AsaÒÒÈsamÈpatti
AsaÒÒino
AsamaÑ
Asamatte
AsamÈhitassa
AsamugghÈtattho
Asampakampiyo
AsampajaÒÒaÑ
Asambodho
AsallakkhaÓaÑ
AsÈdhÈraÓo
AsubhasaÒÒÈ
AsubhÈ
Asurayoni
AsekkhabhÈgiyaÑ
AsekkhÈvimutti
AsokaÑ
Assakhalu~ko
AssÈdaÑ
AssÈdato
AssÈdamanasikÈro
AssÈdo
AssÈso
AssirÊ
Assumukho
134
240
240
119
135
133
267
120
166
66
137
254
132
131
131
137
18
92
129
219
126
120
134
106
106
93
92
130
125
225
PadÈnukkamo
[A-Œ]
AhÊnagÈmÊsu
AheÔhayaÑ
ŒkÈrachaÔÔhavacanaÑ
ŒkÈsakasiÓaÑ
ŒkiÓÓamanussaÑ
Œkirasi
ŒgÈÄhapaÔipadÈ
ŒghÈtetvÈ
ŒcÈragocarasampanno
ŒjÈniyo
ŒÓatti
ŒtappaÑ
ŒtÈpino
ŒtÈpÊ
ŒdikalyÈÓaÑ
ŒdÊnavaÑ
ŒdÊnavo
ŒdhipateyyaÔÔhena
ŒneÒjappattaÑ
ŒyantiÑ
ŒyasaÑ
ŒraÒjitaÑ
ŒraÒÒaÑ
ŒraddhavÊriyo
Œrabbha
Œrambhatha
ŒlokapharaÓatÈ
Œloko
ŒvaÔÔati
ŒvaÔÔo
281
PiÔÔha~ko
232
262
32
153
227
227
135
260
263
134
22, 45
240
233
96
42
106
43
119
149
242
243
60
233
263
27
104
152
123
26
16
Netti-aÔÔhakathÈya
282
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[Œ]
Œsatti
Œsattibahulassa
Œsayo
Œsavanti
ŒsÈ
ŒsÈÔikÈnaÑ
Œhacca
ŒhaÔanÈpaÒÒatti
ŒhÈro
Œhu
PiÔÔha~ko
[I]
220
65
169
201
86, 117
122
201
122
122
30
[I]
IcchÈ
IcchÈvacarÈnaÑ
IÒjanÈ
IÔÔhÈ
Iti
IddhaÑ
IndhanakkhayÈ
IddhiyaÑ
IddhividhÈ
IdhÈgati
IndakhÊlo
IndriyaparopariyattavemattatÈÒÈÓaÑ
Indriyabh|mi
IndriyavavatthÈnaÑ
Indriyaloko
IndriyÈdhiÔÔhÈnaÑ
IndriyÈni
PadÈnukkamo
86
149
150
245
24
227
262
258
241
127
254
170
19
93
63
206
169
Indriyehi
Iriyati
IriyÈpathasamasÊsÊ
IriyÈyaÑ
IsipatanaÑ
IsisaÑghanisevitaÑ
30
224
272
258
57
239
[U]
UkkaÓÔhÈ
Ukkhipiya
UgghaÔÊyanto
UgghaÔeti
UgghÈtanigghÈtaÑ
UcchedavÈdino
UÔÔhÈtÈ
Uttama~gopasobhanaÑ
UttaraÑ
UttÈnÊkammaÑ
UdakorohakÈ
Udattho
UdayabbayaÑ
Uddesena
UddhaÑ
UddhaÑsoto
Uddha~gamÈ
UddhÈro
Upakkilese
UpacitaÑ
UpaÔÔhÈnasÈrÈ
UpaÔÔhitaÑ
150
31
60
60
194
195
235
120
120
33
109
51
146
157
252
271
130
120
161
166
257
60
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PiÔÔha~ko
[U-]
[U]
UpatthaddhaÑ
UpadhiÑ
Upadhi
UpadhÊsu
UpanayanapaÒÒatti
UpanikkhipitabbÈni
UpanisÈ
Upanissayo
UpapajjamÈne
UpapajjavedanÊyaÑ
UpapannÈ
UpaparikkhÈ
UpaparikkhitabbÈ
UpariÔÔhaÑ
UpavÈdakÈ
Upasamasukhappatti
UpasampadÈ
UpÈdÈnapaÒÒatti
UpÈyo
UpekkhÈsukhasahagatÈ
UpekkhÈsatipÈrisuddhisahagatÈ
Upecca
Upeti
UppatitaÑ
UppÈdapaÒÒatti
UppÈdiyati
Uplava
UbhatobhÈgavimutto
UbhayaÑsabhÈvito
PadÈnukkamo
283
202
247
93
224
126
81
39, 94
138
172
167
174
53, 132
198
232
173
194
107
124
22, 45
89
89
224
127
234
122
64
109
272
135
Ummujja
UmmujjanimujjÈni
UyyÈpenti
UssadÈ
UssÈhanÈ
UssukkaÑ
hacca
[E-O]
EkaÑsabhavito
EkattatÈya
Ekadhammassa
EkanÈÄikÈ
EkalakkhaÓÈ
EkÈyanaÑ
EkodibhÈvÈdhigato
EtaÑ
EttikÈ
EvaÑ
EvaÑgotto
EvaÑnÈmo
EvaÑvaÓÓo
EvaÑsukhadukkhappaÔisaÑvedÊ
EvamÈyupariyanto
EvamÈhÈro
EsikÈ
Essati
OkappanaÑ
OkÈraÑ
OkÈsapaÒÒatti
109
194
109
241
53
93
45
135
28, 135
26
37
25
268
151
6
33
109
171
171
171
171
171
171
120
241
92
106
122
Netti-aÔÔhakathÈya
284
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[O]
Okkamma
OkkÈ
OkkÈmenti
OghaÑ
OtaraÓo
Otarati
Otaranti
OtÈrayitabbÈni
OtiÓÓo
OdahanaÑ
OpapaccayikaÑ
OpapaccayikanibbattilakkhaÓaÑ
OpavayhÈ
ObhÈso
OmaÔÔho
Olambanti
OlÊyanti
OloketvÈ
Ovadito
OhÈrinaÑ
228
231
109
44
16
27
138
81
83
93
93
93
229
150
234
260
257
31
156
243
[ Ka ]
Ka~khaÑ
KaÔasivaÉÉhanÈ
KaÔukaÑ
KaÔukapphalaÑ
KaÓhaÑ
KaÓhavipÈkaÑ
KaÓhasuttaÑ
KaÓhasukkavipÈkaÑ
Kati
231
257
224
225
165
165
165
165
83
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ka ]
KathaÑkathÈsallaÑ
89
KantÈ
245
KappiyÈnulomena
274
KabaÄÊkÈro
121
KammaÑ
33
KammaniyaÑ
148
KammasamÈdÈnaÑ
165
Kammena
157
KaritvÈ
65
Karoti
181
KaliÑ
226
KalÊ
226, 227
KallatÈparicitaÑ
89
KasiÓÈyatanÈni
153
KÈmaÑ
42
KÈmaÓÉalukÈ
109
KÈmataÓhÈsa~khÈram|lako
87
KÈmadhÈtu
164
KÈmandhÈ
100
KÈmayamÈnassa
42
KÈmayÈnassa
43
KÈmasukhallikÈnuyogaÑ
193
KÈmÈnaÑ
106
KÈmÈni
44
KÈm|pasaÑhitÈ
245
KÈyaduccaritena
172
KÈyassa
173
KÈyÈnupassÊ
95
KÈyikÈ
127
KÈye
95
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PiÔÔha~ko
[ Kha ]
[ Ka ]
KÈyena
KÈlavÈdissa
Kiccato
KittayissÈmi
KittitÈ
KibbisakÈrÊ
Kilamatho
KilesapuÒje
Kilesabh|mi
Kilesaloko
Kilese
KukkuÔajhÈyÊ
KucchisayÈ
KuÔhÈrÊ
Kut|halama~galena
KuddhaÑ
Kusalam|lehi
KusalavÊmaÑsÈya
KusalÈ
KusalÈni
Kusale
Kuhako
KevalaparipuÓÓaÑ
KesÈ
KoÔi
KoÔÔhÈsayÈ
Kodhamakkhagaru
Kopaneyye
KosallaÑ
PadÈnukkamo
285
265
116
98
252
19
227
86
198
19, 249
63
30
168
130
226
158
257
29
114
147
18
29
160
42
129
193
130
224
241
132
KhaÓo
KhantyÈ
KhamÈ
KhayaÑ
KhÈyati
KhippÈdhigamo
Khu
KhettaÑ
KhemaÑ
Kho
261
256
135
233
125
155
31
43
119
19
[ Ga ]
GaÓÉapaÔipÊÄitÈ
GatÈ
Gati
Ganthati
GanthitÈ
GambhÊraÑ
GambhÊro
Gayh|pagaÑ
GarahÈ
Garu
GaruÔÔhÈnÊyo
GavÈssaÑ
GÈdhati
GÈmaÓÊ
GÈrayhÈ
GilitabaÄiso
GunnaÑ
Gocaro
194
18
127
200
200
120
127
130
262
251
53
43
241
109
116
245
224
24
Netti-aÔÔhakathÈya
286
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Ga - Gha ]
GosamitaÑ
GharamÈvasanto
GhosÈ
264
265
55
[ Ca ]
CakkaÑ
222
Cakkhu
123
CakkhumÈ
266
CatukkamaggaÑ
197
CatuppadÈ
266
Catuby|ho
16
CaturassÈ
37
Caranti
225
CaritaÑ
50
CalitaÑ
126
CavamÈne
172
CÈrikaÑ
228
CittaÑ
177
CittappasÈdo
273
CittavikkhepapaÔisaÑharaÓaÑ 92
CintÈ
132
CintÈmayÊ
54
CirarattasametikÈ
242
Cut|papÈtato
98
Cut|papÈto
126
CetasÈ
224
CetasikÈ
127
Ceto
52, 224
CetopharaÓatÈ
152
CetovimuttiyÈ
52
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Cha ]
ChandajÈtassa
ChandÈ
Chando
ChaÄa~gasamannÈgato
Chindati
ChetvÈ
43
107
87
151
226
233
[ Ja ]
Janako
JanapadaniruttÈni
Janapadaniruttiyo
Janayanti
Jantu
Jantuno
NappÈbhilepanaÑ
Jahe
JÈtiÑ
JÈtikhayantadassÊ
JÈtijarÈmaraÓaÑ
JÈtibalaÑ
JÈlasaÒchannÈ
JimhaÑ
JÊrÊyati
JÊvitaÑ
JÊvitasamasÊsÊ
JeÔÔhaÑ
JotanÈpaÒÒatti
Joti
JotiparÈyaÓo
137
100
100
28
44
43
64
146
170
268
122
242
100
224
130
257
272
120
126
243
243
SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ
287
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Jha - ©a ]
JhÈyato
JhÈyÊ
©atvÈna
©ÈÓaÑ
©ÈÓadassanassa
©ÈÓavajiraÑ
©ÈÓassa
©Èyanti
©eyyaÑ
©eyyaÔÔhÈnaÑ
233
102, 134
146
55
92
196
88
103
6
105
[ ®ha ]
®hÈnaÑ
®hÈnÈÔÔhÈnagatÈ
®hÈnaso
®hitaÑ
®hitattÈ
®hitatto
®hitipaÒÒatti
156
161
161
149
238
248
124
[ Ta ]
Takkarassa
TaÓhakkhayo
TaÓhÈ
TaÓhÈcarito
TaÓhÈchadanachÈditÈ
TaÓhÈnighÈtako
TaÓhÈnissayo
TaÓhÈpakkhena
TaÓhÈya
156
119
18
50
100
231
126
193
127
[ Ta ]
TaÓhÈvipallÈso
TathaÑ
TathÈgato
TadabhiÒÒÈ
TamaparÈyaÓo
Tamo
TaramÈnÈnaÑ
Tare
TÈÓaÑ
TikicchantÈnaÑ
TikkhatÈ
TitthaÒÒutÈ
Tipukkhalo
TiracchÈnayoni
TiriyaÑ
TilavÈho
TividhakalyÈÓavibhÈgato
TulaÑ
TulanÈ
143
30
260
194
243
243
224
44
120
257
109
93
17
129
252
259
5
123
53
[ Tha ]
ThalaÑ
109
Thavo
249
ThÈmavÈ
263
ThinaÑ
145
ThinamiddhÈbhibh|
146
ThinamiddhÈbhibh|tena 142, 145
Thiyo
43
Th|paÑ
158
Netti-aÔÔhakathÈya
288
PadÈnukkamo
PiÔÔha~ko
[ Da ]
DakkhiÓeyyaÑ
DamÈ
DassanaÒca
Dassanabalena
Dassanabh|mi
DaÄhaÑ
DaÄhaparakkamo
DÈsaporisaÑ
DÈnamayaÑ
DÈnasaÑvibhÈgarato
DiÔÔhaÑ
DiÔÔhadhammavedanÊyaÑ
DiÔÔhicarito
DiÔÔhinivutaÑ
DiÔÔhipakkho
DiÔÔhiyÈ
DiÔÔhisampanno
DiÔÔhuttaro
DibbacakkhusuvisuddhaÑ
Dibbena
DisÈlocanaÑ
DisÈlocanato
DisÈlocanena
Dissati
DÊpetuÑ
DÊpo
DukkaÔakammakÈrÊ
DukkaraÑ
DukkhaÑ
DukkhanirodhagÈminÊ
158
135
150
101
113
243
263
43
114
230
102
167
51
143
150
127
157
134
241
171
18, 31
31
31
124
137
120
256
225
56
58
PadÈnukkamo
[ Da ]
Dukkhanirodho
Dukkhasamudayo
DukkhÈ
Dukkh|pacÈro
Dukkhena
Dukkho
Duggati
Duggatiyo
Duggate
DucintitacintÊ
DuccaritÈni
DuÔÔhacitto
DuttitikkhaÑ
DuddhaÑ
DuppaÒÒatÈ
DuppamuÒcaÑ
DuppassaÑ
DubbaÓÓatÈ
DubbaÓÓe
DubbhÈsitabhÈsÊ
DummejjhaÑ
DummedhÈ
Devena
DesanÈ
DesanÈya
DesanÈsandhi
Desayati
Desito
DesessÈmi
DosasamuÔÔhÈnaÑ
PiÔÔha~ko
58
58
253
87
194
116
109
146, 254
172
256
260
158
225
136
261
243
120
261
172
256
132
225
58
15
111
102
53
156
42
107