Pretsch Fr. 1.90 19. annada, numer 24 GA Il ritmus da la natira e da la vita Las quatter stagiuns ed il ciclus da la vita han bleras parallelas, la na turopata declera ils connexs. 7007 Cuira Gievgia, ils 5 da favrer 2015 Medaglias per ils Surmirans 2 A Tschappina han Fadri Janutin (foto) e Silvano Gini fatg duas me daglias d’argient ed ina da bronz. 9 Redacziun: Via comerciala 22, 7007 Cuira, tel. 081 920 07 10, mail: [email protected] Cumün da Scuol fusiunà in vigur (anr/fa) A Büman es entrà in vigur il cumün culla plü gronda surfatscha da tuot la Svizra. Pels commembers da suprastanza ed administraziun da Scuol sun stattas las ultimas eivnas intensi vas. «Per esser pronts pels prüms da schner haja gnü nom da far müdada cullas actas e’ls docu maints dals büros cumünals da las fracziuns Ardez, Ftan, Guar da, Sent e Tarasp cha’ls collavu ratuors dovraivan subit», disch Christian Fanzun, il prüm capo dal nouv cumün da Scuol. In chaistas bel ed aposta per actas es quai tuot gnü transportà a Scuol, üna part in chasa cumü nala e tschella part illa Chasa Du Parc. «Quai es ün process chi dü ra amo, no fain quint cha fin la mità da favrer sajan tuot las ac tas al dret lö.» Uossa es la supra stanza da Scuol landervia ad eva der las pendenzas da las frac ziuns. Fanzun es satisfat cul prüm mais dal nouv cumün: «I’s po constatar chi ha cumanzà fich bain, sainza gronds intops.» Ch’el as sainta bain sco capo dal plü grond cumün in Svizra: «Id es üna lezna fich interessanta ed eu bad il sustegn da persunal, su prastanza e direcziun dal cu mün.» Iniziativa conforma al dretg? COMMENTARI Valeivel ni nunvaleivel? En sia sessiun dall’jamna vegnenta sefatschenta il cussegl grond dalla catscha d’atun DA HANS HUONDER / ANR L a catscha speciala ei in fier cauld. Dapi ch’ella vegn organisada caschuna ella discussiuns cumbinadas cun grondas emoziuns. Ella ei dis piteivla enteifer il cerchel dils catschadurs e sin fundament dallas discussiuns che vegnan menadas leu vegn sia fuorma era tschentada en damonda ella populaziun che va buc al la catscha. L’iniziativa inol trada 2013 ei s’avanzada ad ina damonda dil dretg. Ils ins ein dil meini ch’ella cunterfe tschi al dretg da catscha e fo restal federal, ils auters ein dall’opiniun che quei seigi buc il cass. DA HANS HUONDER / ANR 10 229 vischinas e vischins han suttascret l’iniziativa encunter la catscha d’atun. Gliendisdis proxim ei quella tema el cussegl grond. El ha da decider schebein l’iniziativa ei valeivla ni buca. El center dalla fa tschenta stat il giudicament dall’iniziativa. Deputadas e de putai vegnan confruntai cun ils pareris che la regenza ha laschau elavurar. Parallelmein sper quels ha era il comite d’iniziativa inca ricau in giurist d’examinar la cumpurteivladad dall’iniziativa cun il dretg federal. En special setracta ei dil dretg da catscha e dil forestalesser. Las partidas dil cussegl grond ein sefatschenta das dall’iniziativa en lur davosas sedutas da fracziun. Pcd e pbd vegnan alla conclusiun che l’ini ziativa mondi buc a prau cul dretg surordinau, la ps ei dil mei ni che quei savessi tonaton esser il cass. Cun grond pli vegn era la cumissiun per ambient, traffic ed energia dil parlament cantunal alla conclusiun che l’iniziativa seigi d’annullar per motivs ch’el L a decisiun ch’il cussegl grond pren l’autra jamna La catscha d’atun da tscharvas che vegn organisada oravontut per decimar il diember d’animals giuvens e fe- vegn a caschunar discussiuns aschia ni aschia. Sch’el annul FOTO E. MONN minins fatschenta gliendisdis proxim il cussegl grond. lescha l’iniziativa sche vegn il la cunterfetschi al dretg federal. mond dalla catscha d’atun. La temps, en mintga cass denton comite a recuorer encunter la L’iniziativa ei vegnida inoltrada catscha stoppi vegnir reglada duront la catsch’aulta ordinaria. decisiun, igl emprem tier la ils 21 d’uost 2013 alla canzlia aschia ch’ils plans da catscha ve dertgira administrativa e sch’ei cantunala. Ella pretenda in sca gnien contonschi en cuort ¾ PAGINA 3 fa da basegns era tier la dertgi ¾ PAGINA 7 ra federala. La fin finala ve gnan derschaders allura a deci der schebein la politica ha giu Angelika Overath Pi pac daners tgi raschun ni ils iniziants. Accep e l’amur ta il cussegl grond l’iniziativa tar l’amprema – quei ch’ei strusch da spitgar per linguas La Reit da communicaziun Surselva fa frunt alla concurrenza naziunala suenter la tractaziun da quella amprova fatschenta ellas fracziuns – (anr/afi) Cun sia famiglia (anr/gv) A Domat ei connecta ziun da televisiun, telefon ni inter gictv», presentada il 2011. L’inter vegn il pievel en roda cun sia viva Angelika Overath daspö ün sa da Glion il partenari da «Rhii- net. La nova tecnologia dalla con presa cun 15 plazzas da lavur a (anr/gns) A Salouf è stada decisiun. pèr ons a Sent. La natüra tilla in energie» tier la colligiaziun d’in currenza fa negin sterment a Peter Glion ha ulteriurs trumfs. «Nossa l’amprema seira d’infurmaziun Negina tema dalla concurrenza spirescha adüna darcheu per nouvs temas per scriver cu deschs. Scriver e leger nu sun per ella uschè ferm davent ün da tschel. Cun scriver sco eir cun leger pon seis impissamaints ir in viadi. Overath es üna persu na activa. Ella fa part al comitè d’organisaziun «A Sent be ru mantsch». Ella ha fingià tut part duos voutas a quist’eivna ed ha imprais uschè la lingua ruman tscha. Ella es docenta a la Scou la svizra da mezs d’infuorma ziun a Lucerna e scriva minch’eivna ün’ingiavinera per la «Neue Zürcher Zeitung». In arcugnuschentscha per si’ouvra litterara vain Overath premiada quist on cul Premi da litteratu ra grischun. niev quatier cul provediment da communicaziun. Ella concurrenza culs purschiders naziunals Swiss com e Cablecom fa l’interpresa re giunala buna figura. Bunamein la mesadad dallas casadas ha eligiu il «pign» sco furnitur dalla colligia Caviezel. Il schef da connecta sa – tochen l’entschatta digl onn num nada Reit da communicaziun Sur selva (KnS) – declara daco: «La purschida presentada igl onn var gau da Swisscom havein nus gia da pi onns.» Quella purschida ei «ma colligiaziun cun internet ei ein Sur selva senza concurrenza.» El de cuors dalla stad secasa l’interpresa ella casa mumma da Repower ella Via dil Glogn 22. ¾ PAGINA 3 ¾ PAGINA 7 Servetsch d’abunents e da distribuziun: tel. 0844 226 226 mail: [email protected] 40006 9 771424 749004 La Reit da communicaziun Surselva sto buca temer la concurrenza naziunala. Ses products ein sil medem stan MAD tecnic. an connex cun la fusiun digls cumegns da Surses avant tgi igl suveran decida. Er ainten igls oters otg cumegns vign anc in furmo. Igl cantun sustigna la fu siun cun 8,8 milliuns francs. Ancunaschaint è gio tgi votan tas e votants da Surses, cun ex cepziun digl suveran da Savo gnin, decidan igls 27 da mars 2015 schi duess dar ena fusiun da tots nov cumegns. Per lascher neir er a pled votants dattigl per tots cumegns seiras d’infurma ziun avant tgi vign decidia an chella tgossa. L’amprema è stada marde seira a Salouf. Schinavant tgi igl suveran decida per ena fu siun sustigna igl cantun chella cun 8,8 milliuns francs. Avant nov onns vess igl cantun anc su stignia la fusiun cun 9,2 mil liuns francs. Ancunaschaint è ossa er igl pe da taglia tgi niro ad esser pigl amprem onn siva la fu siun tar 100%. Tema central tar la discussiun a Salouf è sto tgi Savognin decida pir en meis pi tard per u cunter ena fusiun. ¾ PAGINA 8 I ns sa esser pro ni contra ini ziativa, per ni encunter la catscha d’atun. Il problem dil grond diember da tscharvas ch’ei da sittar vegn tematisaus – ina ga dapli. Leutier s’auda l’entira structura cun temps da catscha ed asils. Ils loghens da protecziun per la selvaschi na han contribuiu ils davos decennis a buns e sauns effec tivs, mo era procurau per con centraziuns, oravontut da tscharvas. En quei grau sto vegnir anflau soluziuns. Biars catschadurs ein malcuntents cun la situaziun actuala da stuer secuntentar il settember cun l’egliada sin ils roschs da tscharvas els asils. La catscha d’atun stuess esser ina catscha da regulaziun fina e buc ina secunda catsch’aulta. Quei ei buc il principi dalla catscha grischuna tradiziunala cun il settember el center. [email protected] SURSELVA GIEVGIA, ILS 5 DA FAVRER 2015 3 Iniziativa da catscha sparta ils meinis Gliendisdis proxim sefatschenta il cussegl grond dall’iniziativa encunter la cascha speciala dicziun evidenta cun il dretg surordinau sappi buca vegnir documentada clara mein. Dil dretg anora pudessi ei esser pusseivel da realisar l’iniziativa. Dalla pratica anora fussi quei denton nunra schuneivel ed ord vesta dalla politica da catscha era falliu. Per quei motiv seigi la Partida socialdemocrata encunter l’ini ziativa. Fetg spartida en quella damonda ei era la fracziun dalla Partida liberalde mocrata/ils liberals. Ella seduta dall’jam na vargada ei ina mesadad stada dil mei ni ch’ei seigi d’annullar l’iniziativa, l’au tra buca. La pld ei denton claramein en cunter l’iniziativa sco tala. DA HANS HUONDER / ANR Dapi che la catscha speciala vegn organisada el cantun Grischun ca schuna ella discussiuns. Per far ina fin a quellas ei vegniu lantschau avon dus onns in’iniziativa che pre tenda la fin dad ella. Gliendisdis pro xim tracta il cussegl grond quella iniziativa. Il pli dallas partidas ei dil meini ch’ella seigi buca conforma al dretg. Per quei motiv seigi ella d’an nullar. L’iniziativa encunter la catscha d’atun ei vegnida inoltrada ils 21 d’uost 2013 alla canzlia cantunala. 10 229 vischinas e vischins han sutta scret quella. Necessarias fussen stadas 3000 suttascripziuns. L’iniziativa pre tenda ina midada dalla lescha da catscha cantunala. Igl artechel 11 duei vegnir midaus en quei senn ch’ils plans da catscha vegnan contonschi en cuort temps, en mintga cass denton duront la catsch’aulta ordinaria. En quei connex duei era vegnir risguardau ina catscha els asils per aschia conton scher la regulaziun necessaria senza ina catscha speciala. Il temps da catscha ei da fixar aschia che la catsch’aulta cuo za duront maximalmein 25 dis duront il settember ed igl october cun la pus seivladad d’ina interrupziun dalla ca tscha da silmeins treis dis in suenter l’auter. Nunvaleivel? Sin fundament da pareris externs pro pona la regenza al cussegl grond d’an nullar l’iniziativa. Ella constatescha che l’iniziativa cunterfetschi en plirs puncts alla lescha da catscha e la lescha d’uaul federala. A quella conclusiun vegn era la cumissiun per ambient, traffic ed energia dil parlament cantunal. La maioritad dalla cumissiun propona al la legislativa da declarar l’iniziativa en cunter la chatscha speciala per nunva leivla. Ina minoritad dalla cumissiun L’iniziativa encunter la catscha d’atun vegn tractada gliendisdis proxim dil cussegl grond. Nossa foto muossa ina part dils iniziants en FOTO H. HUONDER semen cun Michael Kneller (sen.) che ha elavurau il pareri pil comite. sustegn la valeivladad dall’iniziativa. La maioritad dalla cumissiun vegn alla conclusiun che l’iniziativa encunter la catscha speciala stetti en cuntradicziun evidenta cun il dretg federal surordi nau, numnadamein cun la lescha da catscha e la lescha d’uaul. A quella con clusiun vegn ella sin fundament d’ina expertisa giuridica ch’ei vegnida pre tendida dalla regenza, d’ina expertisa arisguard la biologia dalla selvaschina sco era d’explicaziuns supplementaras dalla regenza cun occasiun dalla sesida dalla cumissiun. Ina maioritad dalla cumissiun exclauda era ina nunvalei vladad parziala dall’iniziativa. In giudicament critic En lur sedutas da fracziun ein las partidas dil cussegl grond sefatschentadas dall’i niziativa da catscha. La Partida burgheis democratica sustegn la proposta dalla re genza d’annullar l’iniziativa. Sin funda ment dil grond diember da suttascrip ziuns per l’iniziativa e la malcuntentien tscha che regia ella populaziun eis ella denton dil meini ch’ei fetschi da basegns d’examinar criticamein ils temps da ca tscha. Propostas concretas fa la partida buca. Ella ei denton promta da sustener ideas ord il cerchel dils catschadurs. Se megliontamein sco tier la Partida bur gheisdemocratica tuna ei era tier la Par tida cristiandemocratica. Ella ei mede mamein dil meini che l’iniziativa cunter fetschi al dretg surordinau. Las varga 10 000 suttascripziuns muossien tona ton il malesser ella populaziun enviers la catscha d’atun. Sin fundament da quels fatgs ei la fracziun dalla pcd promta da sefatschentar dallas propostas dils ini ziants, senza denton metter en damonda la catscha da patenta libra. Cun l’annul laziun dalla iniziativa duei vegnir impe diu ch’il suveran voti davart ina iniziati va encunter il dretg. Empau auter tuna ei tier la fracziun dalla Partida socialdemo crata. Ina gronda maioritad da quella vegn a sustener l’iniziativa. Ina cuntra Cunterpareri Sin fundament dils pareris che la regen za ha laschau elavurar han ils iniziativs medemamein incaricau in expert extern da giudicar l’iniziativa sin sia valeivladad enviers il dretg surordinau, respectiva mein il dretg federal. Il giurist Michael Kneller ei sefatschentaus dall’iniziativa e dils pareris sco era dil messadi dalla re genza per mauns dil parlament cantunal. Sias constataziuns vegnan ad ina autra conclusiun, numnadamein che las pre tensiuns dall’iniziativa stattan buc en cuntradicziun cun il dretg federal da ca tscha e digl uaul. «Tenor la constituziun cantunala sa il cussegl grond annullar l’iniziativa sulettamein sch’ella cunterfa evidentamein al dretg federal», constate scha il giurist. Tenor Michael Kneller ei quei buc il cass. Ni la lescha da catscha ni la lescha d’uaul prescrivien al cantun co el hagi d’exequir la catscha. Sch’ins sappi schizun scumandar la catscha sco quei ch’ei seigi il cass el cantun Genevra sap pien ins era restrenscher ella, per exem pel cun abolir la catscha d’atun. En cass ch’il cussegl grond annullescha l’iniziati va quenta il comite d’iniziativa da recuo rer encunter quei conclus. Igl emprem tier la dertgira administrativa e la fin fi nala – sch’ei fetschi da basegns – era tier la dertgira federala. KnS tegn petg alla Swisscom La Reit da communicaziun Surselva mida num e casa DA GIUSEP VENZIN / ANR In inserat el Fegl ufficial dalla Sur selva fa attent dalla nova purschida da Swisscom els quater vitgs gronds dal la vischnaunca da Sumvitg. Igl onn vargau ei Swisscom vegnius sin fiera cul product TV 2.0. Quella purschida ei vegnida numnada ina pintga revolu ziun. Peter Caviezel ha capientscha per quellas annunzias da sensaziun, mo tema fa la purschida buc. El ei il schef dalla Reit da communicaziun Surselva (KnS). «Quella purschida havein nus gia dapi onns.» La purschida magica sco Swiss com furnescha da niev a Rabius, Sum vitg, Cumpadials e Surrein ha Peter Ca viezel annunziau igl october 2010 e numnau il product «magictv». L’inter presa cun sedia a Glion ei stada l’empre ma reit en Svizra che ha furniu la televi siun interactiva. «La Swisscom ei in con current da muntada naziunala, mo nus savein tener petg.» La concurrenza ei en scadin cass d’avantatg per la clientella. Swisscom porscha «backtv» siat dis ana vos. «Quei vegnin era nus a far en cuort», ei la risposta dil schef da KnS silla con currenza naziunala. KnS proveda biebein 10 000 clients en Surselva ed ella Vallada dil Rein cul cabel da fibra ed ella ha aunc adina in avantatg sin Swisscom. «Nus purschin ina reit d’internet bia pli sperta che Swisscom.» Quei ei pusseivel cull’in stallaziun dalla reit d’aulta prestaziun. Cul volumen da datas transferiblas da 5,5 milliuns kbit per secunda ha la reit 55 ga dapli prestaziun che las colligiaziuns usi tadas DSL. Il sulet concurrent Actualmein ei Swisscom il sulet concur rent da KnS en Surselva. Per Cablecom, la secunda gronda interpresa da commu nicaziun, para la Surselva buca d’esser at tractiva avunda. Ella ha temiu la via sur Flem. KnS, l’interpresa da communica ziun sursilvana, ha installau ina reit da fi bra da veider ella gronda part dalla Sur selva. In provediment da tuttas casadas ei denton buca stada pusseivla. En Val Lumnezia tonscha la reit tochen a Vella, ils vitgs pigns spatitschai han negina reit da KnS. Era Sursaissa e Mundaun ein bu ca colligiai culla reit da KnS. Sco Peter Caviezel ha concediu datti actualmein era negins plans da colligiar ils vitgs agl ur. La colligiaziun seigi mo realisabla cun La colligiaziun dallas casadas culla reit da communicaziun ei la cumpetenza da connecta sa. L’interpresa cun sedia a Glion fa buna fi MAD gura ella fiera cun concurrenza naziunala. in cert diember da clientella. Pusseivla seigi la colligiaziun denton era cun su stegn dallas vischnauncas. Igl atun 1998 haveva KnS colligiau Murschetg culla reit da fibra da veider e suenter las vischnauncas Falera, Laax, Sagogn, Schluein e Glion. Sco proximas ein las vischnaunca dalla Cadi stadas en roda. Via quella reit furnescha KnS in grond diember da programs da radio e da televisiun e rodund 30 da quels da qualitad «HD». La reit possibilitescha era il diever dil telefon e dalla commu nicaziun cul computer via internet. L’introducziun dalla televisiun magica ei stada in dils puncts culminonts, era sche l’introducziun ei stada cumbinada cun incaps. Ils retscheviders dil produ cent tudestg «Kathrein» havevan ca schunau entgin rumpatesta a Peter Ca viezel e ses tecnicists. Ella via dil Glogn Naven dall’entschatta digl onn senum na l’interpresa «connecta SA». Sco Peter Caviezel ha puntuau mida quei nuot pils conluvrers e per la clientella. L’in terpresa dumbra 15 collaboraturs a Glion e dus a Landquart e tgira era em prendists. L’interpresa ha actualmein la sedia ella Via dalla staziun a Glion. El decuors dalla stad secasan ils luvrers culs indrezs tecnics ella Via dil Glogn 22 ch’ein en possess da Repower. Connec ta SA ei ina interpresa fundada da sias uras d’Aurax e consequentamein ina in terpresa da Repower.
Scarica
