MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA GIORNALE DI STORIA DELLA MEDICINA JOURNAL OF HISTORY OF MEDICINE Fondato da / Founded by Luigi Stroppiana QUADRIMESTRALE / FOUR-MONTHly NUOVA SERIE / NEW SERIES VOL. 25 - No 3 ANNO / YEAR 2013 sommario articoli introduZIONE STEFANIA FORTUNA, IVAN GAROFALO, AMNERIS ROSELLI.............................................................. P. 661 DIE VORSALERNITANISCHEN LATEINISCHEN GALENÜBERSETZUNGEN KLAUS-DIETRICH FISCHER ........................................................................................................................ P. 673 Un anecdotum latino tardoantiguo: tentativa de edición crítica del pseudogalénico Liber Athenagorae de urinis ARSENIO FERRACES RODRÍGUEZ ............................................................................................................ P. 715 LA TRADITION LATINE DU PRONOSTIC ET SON COMMENTAIRE PAR GALIEN JACQUES JOUANNA, CAROLINE MAGDELAINE ................................................................................... P. 765 BURGUNDIO E I MANOSCRITTI DI GIOANNICIO: LA QUESTIONE DEI MARGINALIA PAOLA DEGNI ................................................................................................................................................. P. 797 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del de sectis di galeno: note preliminari per un’edizione NICOLETTA PALMIERI ................................................................................................................................. P. 815 LA TRADUZIONE DI BURGUNDIO DEL COMMENTO DI GALENO Ad AphORISMI: VOCABOLARIO E CRONOLOGIA ANNA MARIA URSO ...................................................................................................................................... P. 855 THE GRAECO-LATIN TRANSLATION OF GALEN, DE SYMPTOMATUM DIFFERENTIIS BEATE GUNDERT ........................................................................................................................................... P. 889 LA TRASMISSIONE DEL DE SPERMATE PSEUDO-GALENICO OUTI MERISALO ............................................................................................................................................ P. 927 NICCOLÒ IN CONTEXT VIVIAN NUTTON ........................................................................................................................................... P. 941 NICCOLÒ DA REGGIO TRADUCTEUR DU DE USU PARTIUM DE GALIEN. PLACE DE LA TRADUCTION LATINE DANS L’HISTOIRE DU TEXTE STÉPHANE BERLIER ..................................................................................................................................... P. 957 LA TRADUCTION LATINE DE LA THÉRIAQUE À PISON ATTRIBUÉE À NICOLAS DE REGGIO VÉRONIQUE BOUDON-MILLOT ................................................................................................................. P. 979 CONtributi al testo deL DE MOTIBUS DUBIIS DI GALENO IVAN GAROFALO ........................................................................................................................................... P. 1011 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi di Ippocrate: un caso di plagio? CHRISTINA SAVINO....................................................................................................................................... P. 1023 LA TRADITION LATINE DU TRAITÉ DES SIMPLES DE GALIEN: éTUDE PRÉLIMINAIRE CAROLINE PETIT ........................................................................................................................................... P. 1063 THEODORICUS GERARDUS GAUDANUS TRADUTTORE DI GALENO IRENE CALÀ ................................................................................................................................................... P. 1091 IL DE UTERI DISSECTIONE DI GALENO E LA SUA FORTUNA NEL RINASCIMENTO CONCETTA PENNUTO .................................................................................................................................. P. 1103 index codicum clara provenziani (a cura di) .......................................................................................................... P. 1143 libri ricevuti ...................................................................................................................................... P. 1157 contents articles introduction STEFANIA FORTUNA, IVAN GAROFALO, AMNERIS ROSELLI.............................................................. P. 661 LATIN TRANSLATIONS OF GALENIC AND PSEUDO-GALENIC WORKS BEFORE THE SCHOOL OF SALERNO KLAUS-DIETRICH FISCHER ........................................................................................................................ P. 673 A CRITICAL EDITION OF THE Liber Athenagorae de urinis ARSENIO FERRACES RODRÍGUEZ ............................................................................................................ P. 715 THE LATIN TRADITION OF PROGNOSTICON AND GALEN’S COMMENTARY JACQUES JOUANNA, CAROLINE MAGDELAINE ................................................................................... P. 765 BURGUNDIO AND IOANNIKIOS’ MANUSCRIPTS: greek marginal annotations PAOLA DEGNI ................................................................................................................................................. P. 797 BURGUNDIO OF PISA AND PIETRO D’ABANO translators of galen’s de sectis: preliminary notes for an edition NICOLETTA PALMIERI ................................................................................................................................. P. 815 BURGUNDIO’s latin TRANSLATION OF GALEN’S COMMENTARY ON APHORISMS: VOCABULARY AND CHRONOLOGY ANNA MARIA URSO ...................................................................................................................................... P. 855 THE GRAECO-LATIN TRANSLATION OF GALEN, DE SYMPTOMATUM DIFFERENTIIS BEATE GUNDERT ........................................................................................................................................... P. 889 THE TRAnSMISSION OF THE PSEUDO-GALENIC DE SPERMATE OUTI MERISALO ............................................................................................................................................ P. 927 NICCOLÒ IN CONTEXT VIVIAN NUTTON ........................................................................................................................................... P. 941 NICCOLÒ DA REGGIO TRANSLATOR Of GALEN’S de usu partium. the latin translation in the history of the text STÉPHANE BERLIER ..................................................................................................................................... P. 957 THE LATIN TRANSLATION OF THE THERIAC TO PISO BY NICCOLÒ DA REGGIO VÉRONIQUE BOUDON-MILLOT ................................................................................................................. P. 979 Textual contributions to galen’s de motibus dubiis IVAN GAROFALO ........................................................................................................................................... P. 1011 lorenzo lorenzi and the latin translation of GALEN’S COMMENTARY ON APHORISMS: A CASE OF PLAGIARISM? CHRISTINA SAVINO....................................................................................................................................... P. 1023 THE LATIN TRADITION OF GALEN’S TREATISE ON SIMPLE MEDICINES: A PRELIMINARY STUDY CAROLINE PETIT ........................................................................................................................................... P. 1063 THEODORICUS GAUDANUS TRANSLATOR OF GALEN IRENE CALÀ ................................................................................................................................................... P. 1091 THE LATIN TRANSLATIONS OF GALEN’S DE UTERI DISSECTIONE AND THEIR RECEPTION IN THE RENAISSANCE CONCETTA PENNUTO .................................................................................................................................. P. 1103 INDEX CODICUM clara provenziani (edited by) ......................................................................................................... P. 1143 received books ................................................................................................................................. P. 1157 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 661-672 Journal of History of Medicine Introduzione/Introduction Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli La tradizione latina di Galeno (129-216) è ricca ed imponente, pari al ruolo di primo piano che il medico greco ha avuto nella storia della medicina e della scienza in Occidente: si conoscono oltre cinquecento traduzioni che vanno dalla tarda antichità al Seicento, trasmesse in circa settecento manoscritti e in altrettante edizioni a stampa. La prima raccolta sistematica di questo materiale si deve a Hermann Diels che ha pubblicato nel 1905-7, per l’Akademie der Wissenschften di Berlino, il catalogo dei manoscritti dei medici antichi, di cui Galeno occupa gran parte, tuttavia incompleto e impreciso per quanto riguardo i manoscritti latini. In seguito, Richard Jasper Durling ha lavorato ininterrottamente sulla tradizione latina di Galeno per tutta la vita, dagli anni Cinquanta fino alla sua morte, avvenuta nel 1999, pubblicando tra l’altro un censimento delle edizioni stampate dal 1473 al 1599 nel Journal of the Warburg and Courtald Institutes del 1961, e due articoli di addenda e corrigenda al catalogo dei manoscritti del Diels in Traditio, l’uno nel 1967 e l’altro nel 1981. Nel complesso Durling ha studiato circa seicento manoscritti latini di Galeno su riproduzioni, in vista della compilazione di un volume nella serie del Catalogus Translationum et Commentariorum, che tuttavia non è giunta a compimento. Le sue descrizioni ed osservazioni sono state pubblicate solo in piccola parte da Stefania Fortuna ed Anna Maria Raia in Traditio 2006. Con lo scopo preminente di rendere fruibile il lavoro inedito di Durling nella sua interezza, è nato il Catalogo elettronico delle traduzioni latine di Galeno per iniziativa di Stefania Fortuna, nell’ambito del progetto Prin 2008 sulla tradizione dei testi medici, coor- 661 Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli dinato da Ivan Garofalo. Il catalogo si articola in schede di cinque tipi – opere, traduzioni, manoscritti, edizioni, traduttori – che sono tra loro connesse e che permettono ricerche multiple e sinottiche su tutta la tradizione latina di Galeno. Il programma è stato realizzato da Signum, il Centro informatico della Scuola Normale Superiore di Pisa. Fondamentale è stata la collaborazione di Michaelangiola Marchiaro, che si è occupata della schedatura dei manoscritti partendo dal materiale raccolto da Durling, ma con controlli diretti dei manoscritti conservati a Firenze e a Roma, o altrimenti sui cataloghi disponibili, e con aggiunta di nuove segnalazioni. Anna Maria Raia e Clara Provenziani hanno partecipato alla compilazione delle schede rispettivamente delle opere e delle edizioni. La schedatura delle opere, delle traduzioni e dei manoscritti è ormai piuttosto avanzata; le schede potranno essere in seguito aggiornate e incrementate. Il catalogo è stato presentato in occasione del V Seminario internazionale sulla tradizione indiretta dei testi medici, dedicato alle traduzioni latine di Galeno, dalle fonti alla ricezione, e organizzato da Stefania Fortuna a conclusione del progetto Prin 2008 nella primavera del 2012 (31-maggio-1 giugno). Si tratta della continuazione di una serie d’incontri avviati nel 2002 da Ivan Garofalo e dal 2008 celebrati con cadenza annuale. I primi quattro seminari si sono svolti in Toscana, presso la Certosa di Pontignano, tra le splendide colline senesi ricoperte di ulivi e vigne. Il quinto si è trasferito a Sirolo, nelle Marche, all’Hotel Monteconero, un ex-convento camaldolese di origine medievale posto in cima al monte, a picco sul mare, e circondato da una fitta vegetazione di macchia mediterranea. Vi hanno preso parte studiosi italiani e stranieri che hanno indagato le traduzioni latine di Galeno in direzioni diverse e convergenti: storica, filologica, linguistica, paleografica, codicologica. I loro contributi rielaborati costituiscono il presente volume. Sembra che pochi siano i testi autentici di Galeno tradotti in latino prima del Mille: soltanto del De sectis e dell’Ad Glauconem ci sono 662 Introduzione/Introduction pervenute traduzioni fatte nel V-VI sec. Circolavano allora piuttosto testi latini attribuiti a Galeno – ma anche ad altri autori, Ippocrate innanzi tutto – che sono entrati in momenti diversi nel corpus galenico per farne stabilmente parte, fino alle edizioni complete del Cinquecento, Seicento e oltre. Klaus-Dietrich Fischer esplora qui la letteratura medica presalernitana, e passa in rassegna la tradizione di alcuni testi latini pseudo-galenici, finora poco studiati, che riguardano farmaci con differenti caratteristiche e proprietà, febbri, urine, umori, fornendo anche l’edizione critica del prologo del De succedaneis. Arsenio Ferraces Rodríguez si occupa invece del Liber Athenagorae de urinis, che è in gran parte una traduzione – forse fatta nel V-VI sec. – del De urinis (XIX 574-601 K), un testo pseudogalenico stampato per la prima volta da René Chartier nella sua edizione seicentesca greco-latina di Galeno: ne esamina la tradizione, le fonti, la lingua, lo stile, e ne pubblica la prima edizione critica. A partire dall’XI sec. le opere di Galeno sono state progressivamente tradotte dall’arabo in latino. Costantino Africano (m. 1093), un monaco dell’abbazia di Montecassino e in contatto con i maestri di medicina della Scuola salernitana, è autore almeno delle traduzioni del commento agli Aforismi di Ippocrate e della versione abbreviata del De methodo medendi. Nel secolo successivo il numero delle opere di Galeno tradotte dall’arabo in latino si accresce notevolmente per il grande contributo di Gerardo da Cremona (1114-1187), attivo a Toledo, che è traduttore di molti testi filosofici, medici e scientifici di autori greci e arabi, compresi l’Almagesto di Tolomeo e il Canone di Avicenna. Tra i traduttori di Galeno dall’arabo del XIII e anche del XIV sec., si segnala Marco da Toledo, un allievo di Gerardo da Cremona attivo intorno al 1200, che traduce il De motibus dubiis e il De pulsuum usu. Queste traduzioni latine dall’arabo, fatte tra XI e XIII sec., entrano nell’insegnamento universitario e in gran parte lo dominano fino alla fine del Quattrocento. 663 Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli In vista dell’edizione del Prognostico per la Collection des Universités de France, Jacques Jouanna e Caroline Magdelaine indagano la tradizione e il testo di quattro traduzioni latine del trattato ippocratico: due dal greco della tarda antichità, e due medievali dall’arabo, l’una attribuita a Costantino Africano, l’altra a Gerardo da Cremona. Soltanto quest’ultima è accompagnata dal commento di Galeno, ma entrambe le traduzioni medievali dipendono dalla tradizione galenica attraverso l’arabo di Hunain ibn Ishaq, il grande traduttore di Galeno attivo a Bagdad nel IX sec. Jouanna e Magdelaine segnalano e studiano inoltre una traduzione dal greco del commento di Galeno al Prognostico conservata in un solo manoscritto miniato, Napoli, Biblioteca Nazionale, VIII D 25 del 1380. Rigidamente letterale, questa traduzione si rivela un testimone importante per il testo di Galeno, indipendente dai manoscritti greci conservati. La prima traduzione latina medievale di Galeno dal greco che si conosca è quella anonima dell’Ars medica, forse fatta nello stesso ambiente di Costantino Africano. Questa traduzione, di certo, proviene dall’Italia meridionale ed è precedente alla metà del XII sec., quando Burgundio da Pisa (m. 1193) la completa aggiungendovi il catalogo finale su richiesta di Bartolomeo, maestro di medicina della Scuola salernitana. Burgundio è avvocato, giudice, diplomatico che vive tra Pisa e Costantinopoli, ed è soprattutto traduttore di testi medici, filosofici e patristici. A Costantinopoli Burgundio entra in possesso dei manoscritti greci – per lo più vergati dallo scriba Ioannikios e dai suoi collaboratori nella prima metà del XII sec. – che legge, annota e in parte traduce. Di Galeno produce circa venti traduzioni, più o meno complete, che sembrano rispondere ad un programma preciso, quello di rendere disponibile in latino le opere del Canone alessandrino, cioè le opere di Galeno che erano oggetto d’insegnamento dei maestri di medicina ad Alessandria nel VI-VII sec. Burgundio deve aver conosciuto il Canone alessandrino, tramandato dagli autori arabi, attraverso i maestri della Scuola salernitana. Sembra che con gli 664 Introduzione/Introduction interessi dei maestri della Scuola salernitana si spieghino anche due traduzioni di Burgundio, le sole che riguardano opere di Galeno assenti nel Canone alessandrino: il commento agli Aforismi I-IV 59 e quello al De victus ratione in morbis acutis IV. Entrambi questi testi ippocratici commentati da Galeno facevano parte dell’Articella, il famoso manuale di medicina che si forma nella Scuola salernitana del XII sec., e che nel tempo si arricchisce e si diffonde in tutte le facoltà di medicina d’Europa. A Burgundio sono dedicati quattro articoli. Paola Degni riprende la questione delle mani dei collaboratori di Ioannikios, le cosiddette mani greche <B> e <C> che hanno completato o annotato nei margini i manoscritti di Ioannikios, e che in studi recenti si è proposto di attribuire a Burgundio. Paola Degni lo esclude sostenendo che la mano <B> è vicina a Burgundio, senza però identificarsi con la sua, mentre la mano <C> è posteriore a Burgundio e non è presente nel manoscritto greco della Biblioteca Apostolica Vaticana, Chis. R. IV. 13, probabilmente utilizzato da Burgundio per la sua traduzione del De natura hominis di Nemesio. Nicoletta Palmieri si occupa della traduzione di Burgundio del De sectis, che si interrompe bruscamente – forse per la perdita di alcuni fogli del manoscritto che la conservava – e che è stata completata circa un secolo dopo da Pietro d’Abano (ca. 1257-1216), medico, filosofo e traduttore dal greco, di cui sono conservate sei traduzioni di operette brevi di Galeno, oltre al completamento di un’altra traduzione di Burgundio, quella del De methodo medendi VII-XIV. In vista dell’edizione critica che sta preparando, Nicoletta Palmieri studia le fonti greche di Burgundio e di Pietro e il loro rapporto con la precedente traduzione del VI sec., pubblicata dalla stessa Palmieri nel 1989. Una sorte simile è toccata anche al commento di Galeno agli Aforismi: la traduzione della prima parte, fino a IV 59, fatta da Burgundio su un manoscritto greco che è andato perduto, è stata in seguito completata da Niccolò da Reggio, il prolifico traduttore di Galeno dal 665 Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli greco attivo alla corte angioina di Napoli nella prima metà del XIV sec. Lo testimonia il Vind. lat. 2328, uno dei cinque manoscritti che conservano questa traduzione, e lo conferma Anna Maria Urso attraverso uno studio dello stile sia di Burgundio sia di Niccolò. Sulla base dello stile, inoltre, Anna Maria Urso cerca di definire meglio la cronologia delle traduzioni di Burgundio, in particolare quelle di Galeno, di cui soltanto due sono datate: il De sanitate tuenda al 1178-79 e il De sectis al 1184-85. La traduzione del commento agli Aforismi sembra precedente al De sanitate tuenda e vicina al De locis affectis o immediatamente successiva. Sempre attraverso uno studio dello stile e dell’uso diffuso e peculiare delle glosse, Beate Gundert attribuisce a Burgundio la traduzione latina dal greco del De symptomatum differentiis e delle altre opere di Galeno che compongono la raccolta sulle malattie e sui sintomi (De morborum differentiis, De morborum causis e De symptomatum causis), tramandata anonima nei quattro manoscritti che la conservano. Questa sembra collocarsi cronologicamente tra le traduzioni di Burgundio del De fide orthodoxa di Giovanni Damasceno del 1153-54 e del De locis affectis di Galeno. La letteratura latina pseudo-galenica, molto ricca nel periodo presalernitano, si accresce in seguito, come dimostra il caso del De spermate. Si tratta di un testo pseudo-galenico costituito da due parti – l’una embriologica e l’altra astrologica – che ha avuto grande fortuna: entrato presto a far parte del corpus galenico, compare prima nei manoscritti universitari dal XIII al XV sec., poi nelle edizioni di Galeno, fino a quella seicentesca di René Chartier. Outi Merisalo ne ricostruisce la genesi tra l’Inghilterra e il Sud della Francia a metà del XII sec., l’evoluzione in Baviera alla fine del XII sec., quindi l’ampliamento e la diffusione nelle università europee, Padova compresa, nel XIII e XIV sec., attraverso un esame filologico e codicologico dei numerosi manoscritti che conservano questo testo in versioni di diversa estensione. 666 Introduzione/Introduction Nella prima metà del XIV sec., a Napoli, Niccolò da Reggio traduce dal greco oltre sessanta opere di Galeno, molte delle quali non avevano avuto precedenti traduzioni dall’arabo, secondo la tecnica letterale che era stata di Burgundio e di Pietro d’Abano, verbum de verbo. Le traduzioni di Niccolò sono di grande valore filologico, perché spesso dipendono da manoscritti greci perduti, indipendenti da quelli conservati. Niccolò aveva avuto accesso a fonti provenienti sia dall’Italia del Sud sia da Costantinopoli, come nel caso del manoscritto greco utilizzato per la traduzione del De compositione medicamentorum secundum locos. Nella lettera di dedica racconta che questo era stato inviato dall’imperatore Andronico III a Roberto d’Angiò, re di Napoli, pro quodam speciali munere vestre serenitati. Le traduzioni di Niccolò hanno avuto in genere scarsa fortuna, perché non sono state adottate nell’insegnamento universitario del tempo, in cui erano piuttosto diffuse le precedenti traduzioni latine, soprattutto dall’arabo; tuttavia sono state stampate in gran numero nelle prime edizioni di Galeno, quelle di Diomede Bonardo del 1490 e di Girolamo Suriano del 1502, e in seguito ristampate, almeno fino al 1528, ma anche oltre. Vivian Nutton ricostruisce la figura di Niccolò, medico, professore di medicina nello studio di Napoli, in contatto con diversi colleghi a cui dedica alcune sue traduzioni – Giacomo Pipino di Brindisi, Giovanni della Penna, Marcoleoni da Mantova – e soprattutto traduttore di testi medici alla corte di Roberto d’Angiò, il re che promuove le arti, la filosofia e la scienza, ed è attento alla cultura greca sia per equilibri interni al regno sia esterni. Nutton fornisce inoltre una sintesi sulle traduzioni di Niccolò: le loro fonti, la lingua e la fortuna. Alle traduzioni di Niccolò sono dedicati diversi contributi. Stéphane Berlier esamina quella del De usu partium, la grande opera di Galeno di anatomia e fisiologia in diciassette libri, che era conosciuta attraverso una versione abbreviata dei primi dodici libri tradotta dall’arabo, con il titolo De juvamentis membrorum. La traduzione di 667 Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli Niccolò è conservata soltanto in tre manoscritti; ma stampata per la prima volta nell’edizione di Girolamo Suriano del 1502, non è mai sostituita nel corso del Cinquecento e continua ad essere ristampata fino all’edizione ottocentesca del Kühn, seppure con revisioni profonde del testo. Questa traduzione si rivela preziosa per l’editore del testo greco, perché è vicina ai migliori manoscritti greci conservati, tra cui l’Urb. gr. 69 del X sec., e in alcuni passi superiore. Anche la traduzione di Niccolò della Theriaca ad Pisonem è utile per il testo greco. Lo dimostra Véronique Boudon-Millot che sta preparando l’edizione per la Collection des Universités de France, e che nel suo contributo presenta la tradizione greca e latina dell’opera di Galeno sul farmaco capace di curare tutte le malattie, e ne ricostruisce i rapporti anche attraverso la discussione di numerosi passi. La traduzione di Niccolò – una delle due versioni tramandate entrambe incomplete dai manoscritti, quella definita lunga e contenuta nel Malat. S.XXVII.4 del XIV sec. – è indipendente dai manoscritti greci conservati e potrebbe essere stata fatta su molteplici fonti. Poche traduzioni latine di Niccolò hanno avuto un’edizione critica e principalmente quelle che riguardano opere di Galeno andate perdute in greco. Questo è anche il caso della traduzione di Niccolò del De motibus dubiis, pubblicata da Vivian Nutton nel 2011, insieme con la precedente di Marco da Toledo, ben più diffusa tra XIV e XV sec. e dipendente dalla traduzione araba di Hunain ibn Ishaq, pubblicata anche questa nello stesso volume a cura di Gerrit Bos. Ivan Garofalo, esperto di filologia greca, latina ed araba, offre nel suo articolo contributi testuali a tutte e tre le traduzioni, mettendole a confronto e ricostruendo il greco che Hunain e Niccolò leggevano. Le traduzioni latine medievali, sia dall’arabo sia dal greco, a partire dagli ultimi decenni del Quattrocento ricevono dure critiche da parte di un gruppo di medici che si propone di ritornare ai testi originali greci, senza mediazioni, e di renderli disponibili in un latino che prenda a modello quello classico. Tra le prime traduzioni umanisti668 Introduzione/Introduction che di Galeno compare quella del commento agli Aforismi, pubblicata presso Antonio Miscomini a Firenze il 16 ottobre 1494 da Lorenzo Lorenzi (1459/60-1502), un medico fiorentino legato alla corte dei Medici, professore a Pisa, a Firenze e a Prato. Augusto Campana ha smascherato anni fa un plagio che Lorenzi aveva commesso ai danni di Angelo Poliziano riguardo alle collazioni al De re coquinaria di Apicio. In seguito i sospetti di plagio hanno coinvolto anche la traduzione del commento di Galeno agli Aforismi, pubblicata da Lorenzi pochi giorni dopo la morte di Poliziano, avvenuta il 29 settembre 1494. Questa traduzione è opera di Lorenzi o piuttosto Lorenzi si è impossessato della traduzione che Poliziano – sappiamo – stava preparando da tempo e l’ha stampato a suo nome? Christina Savino affronta la questione e confrontando lo stile di traduzione di Lorenzi e quello di Poliziano la risolve a favore di Lorenzi: la traduzione del commento agli Aforismi è stata fatta da Lorenzi negli stessi anni di quella del commento di Galeno al Prognostico, non datata. Christina Savino ricostruisce inoltre l’originale utilizzato da Lorenzi: si tratta di un manoscritto greco perduto, vicino ad un gruppo di codici fiorentini recenti che fanno capo al Laur. plut. 74, 8, vergato a Firenze da Cesare Stratego nel 1492. Le prime traduzioni umanistiche dipendono in genere da manoscritti greci recenti, che erano faticosamente ricercati, appositamente commissionati e gelosamente custoditi, come nel caso di quelli che formavano la ricca biblioteca di Niccolò Leoniceno (1428-1524) – professore a Ferrara e autore di undici traduzioni di Galeno – conservata in gran parte presso la Bibliothèque Nationale di Parigi. Ma nel 1525 è finalmente pubblicata a Venezia la prima edizione greca di Galeno dagli eredi di Aldo Manuzio che l’aveva progettata, e subito diventa il testo di riferimento, nonostante le dure critiche che riceve. Erasmo da Rotterdam (1467-1536) è il primo a criticare la nuova edizione greca, ma anche tra i primi ad utilizzarla per le sue traduzioni di tre operette filosofiche di Galeno pubblicate nel 1526. I traduttori e le traduzioni 669 Stefania Fortuna, Ivan Garofalo e Amneris Roselli di Galeno si moltiplicano ovunque almeno per un trentennio, e rapidamente, già all’inizio degli anni Quaranta, tutto il corpus galenico è disponibile nel latino umanistico. I manoscritti greci continuano ad essere ricercati ed indagati nella speranza – che nel tempo diventa più tenue – di scovare testi inediti di Galeno, ma anche con lo scopo – che è perseguito – di rivedere le traduzioni e di rendere più corrette e pregevoli le edizioni latine, come quelle curate da Agostino Gadaldini (1515-75) e stampate dai Giunta a Venezia dal 1541 al 1565. L’articolo di Caroline Petit è dedicato alle diverse traduzioni latine dell’opera di Galeno sui semplici, il De simplicium medicamentorum facultatibus, alle loro fonti, al loro valore per il testo greco e al loro impatto nella storia della farmacologia: la traduzione dall’arabo dei libri V/VI attribuita a Gerardo da Cremona; quella dal greco di Niccolò da Reggio conservata per intero in un solo ms., l’Urb. lat. 248, ma più diffusa nei libri VI/VII-XI ad integrazione della traduzione di Gerardo, e in questo modo, nei libri VII-XI, stampata nelle edizioni latine di Galeno dal 1490 al 1528; infine la traduzione di Gaudano (m. 1529/30) fatta sul testo greco dell’edizione Aldina del 1525 e stampata per la prima volta nel 1530, in seguito rivista e corretta anche sulla base di manoscritti greci, ma mai sostituita. La traduzione di Gerardo e quella di Gaudano sono state entrambe importanti per la fortuna latina del testo di Galeno, seppure in momenti e modi diversi, ma soltanto la traduzione di Niccolò risulta utile per la costituzione del testo greco, come Caroline Petit dimostra anche attraverso uno specimen di edizione. Della biografia di Theodorus Gerardus, un oscuro medico di Ghent, conosciuto come Gaudanus, e delle sue traduzioni di due opere brevi di Galeno, il De curandi ratione per venae sectionem e il De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione, si occupa Irene Calà nel suo contributo: la prima, molto più fortunata della seconda, è stata stampata in tutte le edizioni complete di Galeno fino a quella di René Chartier nel Seicento, anche con revisioni basate su manoscritti greci. 670 Introduzione/Introduction Concetta Pennuto studia le traduzioni latine del De uteri dissectione di Galeno e la loro fortuna: quella medievale di Niccolò da Reggio, e le traduzioni umanistiche di Giovanni Bernardo Feliciano (14901552), di Guinther d’Andernach (1505-1574) e di Janus Cornarius (1500-1558). Mette a confronto il loro testo in tutte le edizioni e le revisioni che hanno ricevuto nelle edizioni di Galeno, fino a quella di René Chartier. Il De uteri dissectione è tra le opere di Galeno che Andrea Vesalio critica nel De humani corporis fabrica, pubblicato nel 1543, perché effettivamente contiene la descrizione dell’utero di una vacca e non di una donna. Dopo Vesalio Galeno non è più un’autorità assoluta in anatomia, ma resta la sua influenza sulla terminologia anatomica moderna. Concetta Pennuto segnala infatti che la traduzione di Guinther del De uteri dissectione, stampata soltanto nel 1536, è tuttavia utilizzata da Charles Estienne nella sua opera De dissectione partium corporis humani del 1545 – quest’ultima tradotta in francese nel 1546 – e segna quindi il lessico anatomicoginecologico moderno. La storia delle traduzioni di Galeno non finisce qui. Il prossimo Seminario sulla tradizione dei testi medici, il VI della serie, che sarà organizzato da Nicoletta Palmieri e che si svolgerà in Francia, a Reims, è ancora dedicato alle traduzioni dei testi medici, Galeno compreso. 671 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 673-714 Journal of History of Medicine Articoli/Articles DIE VORSALERNITANISCHEN LATEINISCHEN GALENÜBERSETZUNGEN Klaus-Dietrich Fischer Johannes-Gutenberg Universität zu Mainz, D SUMMARY LATIN TRANSLATIONS OF GALENIC AND PSEUDO-GALENIC WORKS BEFORE THE SCHOOL OF SALERNO This article examines Latin translations of Galenic, but especially pseudo-Galenic works present during the early Middle Ages, especially De succedaneis, De dynamidiis, De simplici medicina, De simplicium medicamentorum facultatibus, De catharticis, three versions of the Epistula de febribus, the Introductio siue medicus, and treatises on urines. 1. Antemballomena (De succedaneis) 2. Definitiones medicae 3. De dynamidiis (dunamidiis) Buch 1 und 2 4. De uirtute centaureae 5. (Ps. Theodorus) De simplici medicina 6. De simplicium medicamentorum facultatibus, Auszüge im lateinischen Oribasios, Euporista Buch 2 7. De catharticis 8. De sanguine et flegmate 9. Liber tertius 10. Epistula de febribus (1, 2, 3) 11. Introductio Key words: Galen - Pseudo-Galen - Pre-Salernitan translations 673 Klaus-Dietrich Fischer 12. De sectis und Ars medica, Pulsschriften 13. Urinschriften 14. Prognostica Wenn wir versuchen, uns anhand der Sekundärliteratur darüber Auskunft zu verschaffen, was es an lateinischen Übersetzungen der Werke Galens gab, ehe wir im 12. Jahrhundert mit der Übersetzerschule von Toledo um Gerhard von Cremona und in der Person Burgundios von Pisa einen Neubeginn der Übersetzungstätigkeit galenischer Werke aus dem Arabischen und in weitaus geringerem Maße aus dem Griechischen feststellen können, dann werden wir ziemlich enttäuscht. Denn während die wenige Jahrzehnte zurückliegenden Darstellungen der beiden Arabisten Manfred Ullmann und Fuat Sezgin für den arabischen Raum umfangreiches Material zur Verfügung stellen (und dazu tritt im Orient noch das Syrische1 und das Armenische), fehlt ein ähnlich umfassender Überblick für das westliche, das lateinische Mittelalter bislang völlig2. Mit nur geringer Übertreibung könnte man sagen, daß man erneut bis zu Augusto Beccarias Handschriftenkatalog von 19563 und seiner dreiteiligen Aufsatzserie Sulle tracce di un antico canone latino di Ippocrate e di Galeno zurückgehen muß, deren letzter, hier für uns wichtigster Teil postum erschien und deshalb vermutlich den letzten Stand von Beccarias Forschungen nur unvollkommen wiedergibt. Nachdem Beccaria zunächst die Übersetzungen hippokratischer Werke und im 2. Teil die Kommentare zu den Aphorismen behandelt hatte, ging es Beccaria im dritten Teil4 um vier galenische Werke des bekannten, sechzehn Schriften umfassenden alexandrinischen Kanons, zu denen im Codex Ambros. G. 108 inf. (datiert um die Mitte und im 3. Viertel des 9. Jahrhunderts) die Kommentare eines sonst unbekannten Agnellus überliefert werden, nämlich zu De sectis ad introducendos, zur Ars medica, zum 1. Buch von Ad Glauconem, das die Fieber behandelt, und zu De pulsibus ad tirones5. Seit gut dreißig 674 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen Jahren hat sich Nicoletta Palmieri in Studien und Ersteditionen6 diesen Kommentaren gewidmet; lediglich der Kommentar zu De sectis, den Leendert Gerrit Westerink 1981 mit seinem Seminar herausgegeben hat, bildet hierbei eine Ausnahme, doch stammt dann die Ausgabe der einzigen selbständig und in vollem Umfang erhaltenen Übersetzung einer dieser vier Galenschriften, nämlich die von De sectis, wiederum von Nicoletta Palmieri. Das lebhafte Interesse, das Agnellus und der in seinem Umfeld vermuteten medizinischen Schule von Ravenna galt, mit der man eigentlich am liebsten gleich sämtliche Übersetzungen medizinischer Werke in der Spätantike in Verbindung bringen wollte, erklärt möglicherweise, warum Véronique Boudon in ihrer Einleitung zur kürzlich begonnenen Galengesamtausgabe in der Collection des Universités de France allein von diesen vier Kommentaren spricht und die im 1. Buch von Cassiodors Institutiones erwähnte lateinische Übersetzung der zwei Bücher Ad Glauconem nur im Vorübergehen streift. Insofern muß man auch konstatieren, daß wir durch die Arbeiten Beccarias und Innocenzo Mazzinis wesentlich besser über die Übersetzungen hippokratischer Schriften orientiert sind, die in der Spätantike und im Frühmittelalter im Umlauf waren (einige finden sich auch im bereits zitierten Ambros. G. 108 inf.) und die inzwischen wohl fast sämtlich ediert sind. In diesem Bereich nun stellen die beiden anonymen lateinischen Kommentare zu den Aphorismen, Lat-A und Lat-B, die schmerzlichste Lücke dar, denn bis heute liegt Lat-A nur in einem Renaissancedruck vor, der außerdem bereits im 6. Buch abbricht, während Lat-B sogar bis zur Ausgabe von Aph. I 1-11 durch Joseph-Hans Kühn 1981 als selbständige Entität gänzlich unbekannt geblieben war, und doch sprechen eine Reihe von Anzeichen dafür, daß er ebenfalls ein Zeugnis spätantiker und nicht frühmittelalterlicher Kommentierungstätigkeit darstellt. Pearl Kibres bewundernswertes Verzeichnis der handschriftlichen Überlieferung 675 Klaus-Dietrich Fischer zum Hippocrates Latinus7 (zuletzt 1985) erweist sich in diesem Punkte als wenig hilfreich. Angesichts dieses wachen Interesses für die Aphorismen in der Spätantike frägt man sich natürlich, warum dann Galens einschlägiger ausführlicher Kommentar nicht übersetzt wurde. Nüchtern betrachtet muß man allerdings sagen, daß wir nicht einmal mit Sicherheit sagen können, ob er übersetzt wurde oder nicht, wir kennen nur keine Spuren! Wie uns der Blick in spätantike, allenfalls frühmittelalterliche Compendia wie die Tereoperica, die zuerst Salvatore De Renzi als Practica Petrocelli Salernitani veröffentlicht hat8, oder den noch ungedruckten Liber passionalis zeigt, ebenso die Zusätze zur lateinischen Übersetzung der Synopsis des Oribasios in der Aa-Redaktion, ferner die innerhalb der lateinischen Übersetzung des Alexander von Tralles überlieferten Fragmente des Philumenus und Philagrius, war in der Spätantike manches medizinische Werk noch vorhanden, von dessen Existenz, im griechischen Original oder in lateinischer Übersetzung, wir außerhalb dieser zufälligen Überlieferung gar nichts wissen oder nicht einmal ahnen. Stets wird man nach einer Antwort suchen, warum ein Autor oder ein bestimmtes Werk übersetzt und tradiert wurden, andere dagegen nicht. Angesichts des Fehlens konkreter Hinweise kann das allerdings nur Spekulation bleiben. Von vorneherein hätten wir sicher erwartet, daß Galen spätestens ab dem 4. Jahrhundert sowohl in der Theorie und Methodik als in der medizinischen Praxis von größerer Bedeutung war als die meist ein halbes Jahrtausend älteren Schriften des Corpus Hippocraticum, doch der einzige Fingerzeig in diese Richtung, den ich zu sehen vermag, kommt aus einer ganz anderen Ecke und aus den medizinischen Handschriften ab der frühen Karolingerzeit, wo die Pseudepigrapha und Falschzuweisungen eher Galen privilegieren als Hippokrates, zugegeben ein Eindruck, der nicht auf einer systematischen Untersuchung beruht. Es sieht aber so aus, daß der Galenismus – wie wir es auch erwarten würden – in der 676 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen vorsalernitanischen Medizin die bedeutende Rolle spielte und andere medizinische Richtungen, wobei in erster Linie die Methodiker in der Gestalt Sorans zu nennen sind, trotz Galens eindeutiger ablehnender Haltung, die man De sectis hätte entnehmen können, gar nicht als abweichend empfunden wurden. Auch dies ist freilich ein Eindruck, für den sichere positive Zeugnisse fehlen, denn vor den Salernitanern werden Fragen der medizinischen Theorie nicht erörtert; jedenfalls gibt es für solche Diskussionen keine schriftlichen Quellen. Bei dem, was ich im folgenden vorstellen möchte, klammere ich die Echtheitsproblematik bewußt aus und gehe bei den Zuschreibungen an Galen von der Perspektive des frühen Mittelalters aus, die ja z. T. bis in Kühns Galengesamtausgabe nachwirkt und eben eine historische, wenngleich inzwischen punktuell überwundene Perspektive darstellt. Das erlaubt es, Bemerkungen zu einer Reihe von Schriften zu machen, die vergessene und aus dem Bewußtsein verdrängte Zeugnisse der antiken Medizin sind und die in der Forschung der letzten beiden Jahrhunderte kaum Aufmerksamkeit erfahren haben, sie aber meines Erachtens durchaus verdienen und die sonst ausgeschlossen blieben – eben um den Preis historischer Blindheit! Das wichtigste galenische Werk – und hier ist die Autorschaft unumstritten – für das Mittelalter, zumindest bis zur zweiten Hälfte des 12. Jahrhunderts, waren die beiden Bücher Ad Glauconem de medendi methodo. Bedeutend waren sie von ihrem Umfang her: 146 Seiten füllen sie im 11. Band der Kühnschen Ausgabe, bedeutend waren sie wegen ihrer vergleichsweise großen Verbreitung im Bestand der mittelalterlichen Handschriften, wozu man die inzwischen über siebzig bekannten Zeugen des Sammelwerks des Gariopontus, auch Passionarius Galieni genannt, hinzurechnen muß, denn dort ist der galenische Text in seiner Gänze vertreten, auch wenn seine einzelnen Kapitel über das Werk des Gariopontus9 verteilt und mit denen anderer Autoren, die zum selben Thema wie Galen zu Wort kommen, verbunden sind. 677 Klaus-Dietrich Fischer Die Übersetzung von Ad Glauconem wird an anderer Stelle, nämlich in Band 6 des Galenos, behandelt. Richten wir hier also den Blick auf eine Reihe anderer, mehrheitlich pseudepigrapher Werke. 1. Antemballomena (De succedaneis) Als erstes möchte ich die Probleme, die sich stellen, wenn man sich mit der Überlieferung galenischer und pseudogalenischer Schriften im frühen Mittelalter beschäftigt, an einem kleinen Werk aufzeigen, von dem sicher die wenigsten schon gehört haben, obwohl es für die medizinische Praxis in Antike und Mittelalter von besonderer Bedeutung war. Es trägt den griechischen Titel Antemballomena10. Dabei handelt es sich um eine Liste von Drogen, wo eine Droge jeweils ersatzweise für eine andere eintreten konnte, wenn die vom Rezept eigentlich geforderte sich nicht beschaffen ließ. Später, ab dem Hochmittelalter, bezeichnete man diese Schriftengattung als Quid pro quo (vgl. Diels I 115); so findet sich, als Anhang im Druck des Antidotarium Nicolai, der ab dem Hochmittelalter verbreitetsten Sammlung zusammengesetzter Arzneien, ein Tractatulus quid pro quo11, der zu großen Teilen – das muß noch genauer untersucht werden – frühmittelalterliche Überlieferung enthält, die um wenige Angaben aus Avicenna und vielleicht anderen hochmittelalterlichen Quellen ergänzt wird. Trotz der Wichtigkeit dieser Textsorte in früheren Zeiten hat sich die Forschung, mit Ausnahme der 1975 erschienenen pharmaziehistorischen Dissertation von Paul-Hermann Berges12, bislang nicht ernsthaft mit diesen Antemballomena (der heutige lateinische Titel lautet De succedaneis13) beschäftigt. Die von 1900 bis 1993 reichende Galenbibliographie von Jutta Kollesch und Diethard Nickel nennt einen einzigen Artikel aus der Feder Hermann Schönes14, der nur zweieinhalb Seiten umfaßt und nochmals auf eine griechische Handschrift (Vat. gr. 1595, f. 200) im Vatikan hinweist, auf die Jahrzehnte zuvor bereits Angelo Mai aufmerksam gemacht hatte, 678 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen wobei Mai jedoch den Charakter des Werks verkannte, was Barthold Georg Niebuhr dann, so erfahren wir aus Schönes Artikel, in einem Brief richtigstellte. In der Übersicht, die Konrad Schubring dem Nachdruck der Kühnschen Galenausgabe hinzufügte, war De succedaneis ein Pseudepigraphum15, doch sieht man sich den entsprechenden Artikel Johann Christian Gottlieb Ackermanns im 1. Band dieser Kühnschen Galenausgabe16 an, so findet man dort dazu nur die kurze und etwas rätselhafte Bemerkung (S. CLXX): Spuriis Galeni libris jam superioris aevi viri docti adnumerarunt, sed fere ad optimos inter spurios referendus est. Erat jam Pauli Aeginetae temporibus notus, als Werk Galens nämlich, denn in verkürzter Form bildet es das 25. Kapitel des 7. Buches (S. 401-408 Heiberg) bei Paulos von Aigina, und auch ins Arabische17 wurde es (Ackermann weist darauf hin) übersetzt. Für uns ist die Frage der Authentizität von nachrangiger Bedeutung, denn wie will man bei einer dürren Liste dieser Art charakteristische Züge für oder gegen eine Zuweisung an Galen finden18? Zwar gibt es ein Vorwort, woraus auch Paulos eine kurze Passage übernimmt; dieses Vorwort erzählenden Charakters kann aber genauso gut eine spätere Zutat sein. Samt diesem Vorwort von rund zweieinhalb Seiten umfaßt der pseudogalenische Text De succedaneis 28 Seiten im 19. Band der Kühnschen Ausgabe und bringt 369 Einträge in alphabetischer Ordnung, wobei nach antikem Brauch vermutlich nur der erste Buchstabe eines Wortes berücksichtigt wurde19. In der kürzeren Fassung bei Paulos von Aigina sind es 228 Einträge; diese Fassung wurde auch in den ersten griechischen Gesamtausgaben (Aldina von 1525 und Basileensis von 1538) ohne einen weiteren Hinweis gedruckt20. Erst John Caius veröffentlichte dann 154421 den Text, den wir aus Chartier und Kühn kennen22. Für den Übersetzer besteht das erste Problem bei einer solchen alphabetischen Liste darin, daß nicht nur eine Reihe von Drogen im 679 Klaus-Dietrich Fischer Griechischen und Lateinischen unterschiedliche Namen haben, sondern daß auch dort, wo in beiden Sprachen das gleiche Wort verwendet wird, das lateinische Alphabet anders ordnet und z. B. mit Omikron und Omega beginnende Drogen unter O verzeichnen muß, und der im Lateinischen letzte Buchstabe des Alphabets, Z, im Griechischen ziemlich weit vorn steht, und so weiter. An den Vorgang der Übersetzung ins Lateinische müßte sich also eine Neuordnung des Materials anschließen23; das ersparte man sich aber gern, wie wir das z. T. auch hier beobachten könne: im Haun. GKS 1653, f. 148vb, z. B. steht das Öl (oleum) beim Buchstaben E, weil das griechische Wort mit einem Epsilon beginnt24. Das nächste Problem besteht darin, daß eine derartige Liste ganz leicht beliebig ergänzt oder verkürzt werden kann (wie es offensichtlich bereits Paulos von Aigina tat). Und schließlich ist das Vorwort mit der hübschen Geschichte von der Heilung einer todkranken Frau in Alexandria durch Galen samt der Bitte der erstaunten ärztlichen Kollegen25, ein solches Werk zu verfassen, für den praktischen Gebrauch nicht nötig, kann also ebenfalls verkürzt werden oder ganz wegfallen, wie es z. B. im Hunt. 96 geschieht. Welchen Befund bietet uns für diese Schrift De succedaneis der Katalog von Beccaria26? Beccaria teilt seine zwölf Textzeugen – darunter sind auch Fragmente – in drei Gruppen ein; dazu kommen noch drei Handschriften außerhalb dieser drei Gruppen. Seltsamerweise liegen gerade die zwei diesen Gruppen nicht zugeordneten Textzeugen als einzige gedruckt vor, nämlich eine Bonner Handschrift des 11. Jahrhunderts (S. 218)27 und das kurz nach 800 geschriebene Lorscher Arzneibuch (Recept. Lauresh., Bamb. med. 1)28, das bereits nach den ersten Einträgen im Buchstaben B eine Lücke, vermutlich durch Blattausfall, aufweist, während es sich bei der Bonner Handschrift um eine sehr stark verkürzende Fassung handelt. Etwa in dieselbe Zeit wie das Lorscher Arzneibuch gehört die für die Überlieferung der spätantiken Medizin so wichtige 680 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen Handschrift Glasgow, Hunterian Collection 96, die Beccaria zwar kannte, die er aber, vermutlich, weil er sie ins 8. und nicht ins 9. Jahrhundert datierte, nicht in seinen Katalog aufnahm. Für den Catalogus Translationum et Commentariorum hatte sich Richard J. Durling mit der Galenüberlieferung befaßt und selbstverständlich auch zu De succedaneis Material gesammelt29. Der Zuwachs bei ihm gegenüber Beccaria geht sicher z. T. auf die Forschungen Paul Oskar Kristellers zurück, die dieser in seinem Iter Italicum veröffentlichte, sowie auf die 2. Auflage des Verzeichnisses der Incipits von Thorndike und Kibre. Obwohl Durling jetzt achtzehn Handschriften aufführte, stellen wir fest, daß nicht nur die beiden gedruckten aus Beccarias Katalog, Bonn und Bamberg/Lorsch, fehlen, sondern ebenso zwei spätmittelalterliche, die bereits Diels30 nennt (bei ihm waren es bereits vierzehn Zeugen für die lateinische Übersetzung gewesen). Davon abgesehen bleibt es aber in jedem Einzelfall nachzuprüfen, ob es sich hier tatsächlich immer um dasselbe Werk, vielleicht in bearbeiteter Form, handelt. An die Möglichkeit einer Bearbeitung, entweder der griechischen Vorlage oder der lateinischen Übersetzung, muß man ernsthaft denken, wenn man den lateinischen Text des Vorworts in der Handschrift Par. lat. 11219 (um 850 in Saint-Denis oder jedenfalls in der Pariser Gegend geschrieben), f. 230r, mit der im Haun. GKS 1653, s. XI, f. 148r, überlieferten Fassung vergleicht, die sich weitaus enger an den griechischen Text bei Kühn anschließt. Auch eine Neuübersetzung würde ich in Betracht ziehen. Die 1433 geschriebene Florentiner Handschrift, Biblioteca Medicea-Laurenziana, Aedil. 165 bringt dasselbe Vorwort wie Par. lat. 11219 in einer überarbeiteten Fassung (s. Anhang). Die Schwierigkeiten, denen wir uns hier gegenüber sehen, werden schnell deutlich, wenn man einen Blick in die oben zitierte 2. Auflage von Thorndike-Kibre (= T-K) wirft: dort, in den Spalten 1128 bis 1130, findet man eine Menge Material ausgebreitet, wo auf das erste, immer gleiche Wort pro “anstatt, für” dann die Droge folgt, die er681 Klaus-Dietrich Fischer setzt werden soll. Wegen der an sich banalen Schreibvarianten acanti, acchanti, achati und aganta (1128, 9-12 T-K) könnte man meinen, es handle sich jeweils um verschiedene Werke, zumal das erste (der Angabe der Handschrift entsprechend) als “Hippocrates and Galen, Antibal.” bezeichnet wird, das nächste als “Galen, De succedaneis”, dann “Galen, Antiballomenon” und schließlich nochmals “Galen, De succedaneis”. Bei Thorndike-Kibre folgt dann später ein weiterer “Galen, De succedaneis” mit dem Incipit Pro aloen (1129, 4 T-K) und ein “Galen, Antibal.” mit Pro asmanto (1130, 2 T-K) in einer Handschrift des 15. Jahrhunderts. Vergleichen wir Thorndike-Kibre mit den Listen bei Diels, Beccaria und Durling, wird uns klar, daß die mangelnde Übereinstimmung dieser Handschriftenverzeichnisse ferner darauf beruhen kann, daß einmal der Text selbst, ein andermal das Vorwort (prologus) für die Identifikation verwendet wurde. Eine Reihe von Handschriften, die auf jeden Fall zu überprüfen wären, stehen in T-K 1274 mit dem Vorwort Quoniam ea que sunt utilia in curationibus egritudinum; daß es eine weitere hierher gehörige Handschrift gibt, wo Quoniam durch das gleichbedeutende Cum ersetzt ist (295, 5 T-K), übersieht man normalerweise. Für die Auswertung des Befundes gehe ich auf Beccaria zurück. In seiner ersten Gruppe stimmt der Anfang des eigentlichen Textes (acantha) mit dem bei Kühn abgedruckten überein, aber das Vorwort selbst steht nur in der Hälfte der sechs von mir überprüften Textzeugen, und nur die wohl älteste Handschrift, Hunt. 96, ff. 15va17ra, führt als gemeinsame Autoren Hippokrates und Galen an31. In den beiden Handschriften der nächsten Gruppe, wo der Text mit aloe beginnt, fehlt der Prolog, der wiederum in der dritten Gruppe - sie umfaßt drei Textzeugen - vorhanden ist, auch wenn er in einer dieser Handschriften auf den eigentlichen Text folgt, der in dieser dritten Gruppe mit aromatico beginnt. Bleiben wir am Ende dieses Abschnitts noch kurz beim prologus32 von De succedaneis (Text unten im Anhang). Er enthält zwei inte682 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen ressante Dinge, einmal eine Geschichte aus dem Leben Galens, in der er berichtet, wie er einmal in Alexandria einer todkranken Frau durch ein Ersatzmittel helfen konnte und deshalb von den dortigen Ärzten gebeten wurde, eben die vorliegende Schrift De succedaneis zu verfassen, und den Einleitungssatz, wo Galen auf die Werke anderer Ärzte über Ersatzdrogen hinweist; diese Ärzte sind Dioskurides, Philistion und Euryphon33. Warum Philistion und Euryphon genannt sind, und ob damit auf die beiden bekannten Ärzte mehr oder weniger aus der Zeit des Hippokrates angespielt wird, möchte ich nicht zu klären versuchen34, doch fragt man sich natürlich, ob es anderweitige antike Zeugnisse für eine einschlägige Schrift des Dioskurides gibt. Das scheint nicht der Fall zu sein! Immerhin bin ich dann in John Riddles35 Dioscorides-Artikel im CTC fündig geworden, insofern als er dort einige Handschriften aufführt, die mir bis auf eine zuvor unbekannt waren. Dort ist Dioskurides der Autor des Textes über Ersatzdrogen, und wir lesen, er habe dieses Werk für seinen (uns bis heute unbekannten) Onkel verfaßt! Wir werden also bei der weiteren Beschäftigung mit der Überlieferung von De succedaneis auch noch Dioskurides als möglichen Autor berücksichtigen müssen und stellen fest, daß sich die Zahl der lateinischen Textzeugen in ihren verschiedenen Fassungen gegenwärtig noch gar nicht überblicken läßt, während im griechischen Bereich für die Zeit vor dem 15. Jahrhundert unverändert das gilt, was schon 1905 bei Diels stand: drei Pariser Handschriften und drei im Vatikan, wo die oben erwähnte älteste, leider fragmentarische aus dem 9. Jahrhundert liegt. 2. Definitiones medicae Einen weitaus einfacheren Fall stellt die lateinische Übersetzung der pseudogalenischen Definitiones medicae dar, weil sie durch Jutta Kollesch bereits gut untersucht worden sind36, und ich bin bei meiner eigenen Arbeit an den Quaestiones medicinales37 auf nichts gestoßen, was ihren Ergebnissen widerspräche. Wir finden die lateini683 Klaus-Dietrich Fischer sche Übersetzung einer Reihe von Definitionen eingearbeitet in die hochmittelalterliche Fassung der pseudosoranischen Quaestiones medicinales, die von zwei englischen Handschriften repräsentiert wird, von denen die vollständigere, Lincoln Cathedral 220, bisher noch unveröffentlicht ist. Die lateinische Übersetzung der pseudogalenischen Definitiones medicae stammt aus der Spätantike, nur muß erstens unsicher bleiben, ob es sich jemals um eine vollständige Übersetzung des bei Kühn abgedruckten griechischen Textes (unter Ausschluß der Hinzufügungen René Chartiers) gehandelt hat, und zweitens, ob sie bereits in der Spätantike in jenen Zweig der Überlieferung der Quaestiones medicinales geriet, in dem wir sie dann am Beginn des 12. Jahrhunderts nachweisen können. Letzteres dürfte sich kaum mit Sicherheit feststellen lassen, und auch die erste Frage läßt sich eigentlich nicht beantworten. 3. De dynamidiis (dunamidiis) Buch 1 und 2 Nun kommen wir erneut zu einem schwierigeren Fall, wiederum aus der Heilmittellehre. Die vorzustellende Schrift geht unter dem Titel De dynamidiis38 und wurde zuerst in der lateinischen Galengesamtausgabe von 1490 und zuletzt von Chartier im 10. Band seiner Hippokrates- und Galengesamtausgabe gedruckt (669702). Ackermann (Nr. 135-136) charakterisiert sie wie folgt: Ad Maecenatem is (sc. liber) scriptus est. Est Arabistae liber, uterque plenus superstitionum et rerum Galeno plane indignarum. Compositus esse videtur ex Galeni et aliorum euporistis39, tamen subinde cum theoria quadam. Th. Reinesius hos libros ascribebat Garioponto40. Conr. Gesnerus autumabat, a methodico quodam medico eos esse compositos. Ackermann referiert also zwei Meinungen aus dem 17. und dem 16. Jahrhundert, und das ist eigentlich der noch heute, am Beginn des 21. Jahrhunderts aktuelle Forschungsstand! Man muß sich dabei, denke ich, für die Zunft der Klassischen Philologen und die der Medizinhistoriker gründlich schämen. Die Meinungen von 684 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen Thomas Reinesius und Konrad Gesner, an sich zwei ernstzunehmenden Wissenschaftlern, zeigen in diesem Fall nur, daß sie nicht wußten, wovon sie redeten, daß sie weder von Gariopontus noch von der methodischen Ärzteschule genug verstanden, um sich ein solches Urteil erlauben zu können. De dunamidiis ist in zwei Bücher gegliedert41, deren erstes bei Chartier als fragmentarisch bezeichnet wird und nur eine (wenngleich bei Chartier und in der Gesamtausgabe von 1490 recht große) Folioseite umfaßt. Dieses 1. Buch findet sich auch in der lateinischen Gesamtausgabe von Bonardo, Venedig 1490, im 1. Band, im Gegensatz zu Chartiers 2. Buch, das ohne dieses sogenannte 1. Buch z. B. in der Handschrift Cologny, Bodmer 58 (14. Jahrhundert)42 vorkommt und irgendwann mit diesem unter noch zu klärenden Umständen verbunden wurde. Im Katalog von Diels (I 139) sind für dieses 1. Buch nur zwei Handschriften verzeichnet; Beccaria kannte immerhin sieben weitere aus der Zeit vor 1100! Den inhaltlich harten Kern dieses kurzen Textes stellt eine Liste griechischer Bezeichnungen von Arzneimittelgruppen dar, die lateinisch erklärt werden; sie beginnt mit Hypnotica sunt, quae somnum uel soporem faciunt und endet mit den Toxica; damit umfaßt sie etwa ein Drittel des von Chartier abgedruckten Textes. Einige dieser Bezeichnungen finden wir übrigens im Par. lat. 11219, ff. 39rb-39vb, in Frage-undAntwort-Form umgearbeitet. Nur diese Definitionen überliefert die Handschrift London, British Library, Harl. 4986, s. XI-XII, f. 66r, die einst dem Augsburger Humanisten Konrad Peutinger (14651547) gehörte43. Was sich hieran im Druck bei Chartier anschließt, ist vielleicht eine spätere, noch weiter zu untergliedernde Zutat (dasselbe gilt vermutlich für die den Arzneimittelgruppen vorausgehende Einleitung); den Schluß bildet der hippokratische Aphorismus VII 87, also der (traditionell) letzte. Die handschriftlich gut bezeugte, jedoch recht krause Einleitung44 erwähnt nicht nur den carissimus45 Paternianus, sondern des weiteren 685 Klaus-Dietrich Fischer ein 2. Buch der Dynamidia, enthaltend omnium pigmentorum intellectum et qualitatem et effectum (defectum Chartier und so übersetzt auch Everett). Doch dieses – und das hat mich nicht wenig verwirrt – ist nun nicht das bei Chartier auf der nächsten Seite 670 des 10. Bandes folgende 2. Buch46, sondern entspricht dem, was Chartier viel später in seinem 13. Band, S. 984-1003, als Galeno attributus liber de simplicibus medicamentis ad Paternianum abdruckt, einer Schrift, die wegen der grob alphabetischen Anordnung ihrer rund 300 einzelne Drogen behandelnden Kapitel auch Alphabetum Galeni genannt wird47 (zitiert im Thesaurus linguae Latinae als Galen. Alfab.). Diels führt sie in seinem Katalog an zwei verschiedenen Stellen auf, auf S. 142 als De simplicibus medicinis ad Paternianum48 und kurz darauf auf S. 144 als Ad Paternum (so zwei der ältesten Handschriften, Vat. Pal. lat. 187 und Chartres, Bibliothèque Municipale 62). Wir finden dieses Werk (Incipit Galieni Alphabetum ad Paternum) in einer der ältesten medizinischen Handschriften überhaupt, dem Vat. Pal. lat. 187 (CLA I 81) aus dem ausgehenden 8. Jahrhundert49. Diese Handschrift ist ein wahrhaft europäisches Erbstück: entstanden vermutlich in Norditalien, war sie dann spätestens ab dem 13. Jahrhundert im Besitz des im Oberrheintal nahe Worms gelegenen Klosters Lorsch, kam von dort ins nahe Heidelberg und schließlich im 17. Jahrhundert als Beutegut des Dreißigjährigen Krieges und Geschenk eines bayerischen Kurfürsten in den Vatikan, wo sich ja gerade wieder eine engere Beziehung zu Bayern ergeben hat. Da eine Textausgabe des Alphabetum samt Übersetzung und Einleitung von Nicholas Everett50 seit kurzem vorliegt, verzichte ich darauf, an dieser Stelle auf das Alphabetum und seine Überlieferungsgeschichte näher einzugehen51. Stattdessen wollen wir uns Chartiers 2. Buch von De dynamidiis (X 670-702) genauer ansehen. Bei Diels steht es unter dem Incipit Ad Maecenatem. Libellum quem roganti tibi promisi; Chartier verzichtete auf Maecenas, vielleicht, weil ihm das doch nicht so gut zu Galen 686 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen zu passen schien. Bei diesem 1. Stück des 2. Buches handelt es sich, für uns unschwer erkennbar, in Wirklichkeit um den pseudohippokratischen Gesundheitsbrief an Maecenas (Ps. Hipp., Ad Maecen.), der z. B. auch am Anfang der Rezeptsammlung des Marcellus überliefert wird und dort heutzutage in einer kritischen Ausgabe am einfachsten greifbar ist. Er war im Mittelalter weit verbreitet52. Hier, im 2. Buch von De dunamidiis, erstreckt er sich bis ins 3. Kapitel, dessen Schluß dann ein Stück des ebenfalls bei Marcellus überlieferten pseudohippokratischen Briefes an Antiochus (§ 8-9, Ps. Hipp., Ad Antioch.) bildet, der ebenso populär war wie der an Maecenas. Insgesamt umfaßt dieses 2. Buch von De dunamidiis bei Chartier 45 Kapitel und stellt ab Kapitel 11 De cephalaea im wesentlichen ein Rezeptar a capite ad calcem dar, dessen Quellen nicht erforscht sind53, mit Ausnahme des vorletzten Kapitels 44 De urina et pulsu. Bei ihm handelt es sich um einen Traktat, der im Mittelalter selbständig unter dem Namen des Alexander und genau wie hier eben auch unter dem des Galen umliefe; er kann seit 1977 in Malte Stoffregens kritischer Edition54 benutzt werden. 4. De uirtute centaureae Zu den im Frühmittelalter kursierenden drogenkundlichen Pseudogalenica gehört auch die kleine Schrift De uirtute centaureae, deren Ausgabe Vivian Nutton vorbereitet. Er ordnet sie der methodischen Schule zu. 5. (Ps. Theodorus) De simplici medicina Valentin Rose hat 1894 in seiner Ausgabe des Theodorus Priscianus auch ein Werk De simplici medicina abgedruckt, das nur der Sang. 762 überliefert und das Rose als Auszug aus einer Kurzfassung von Galens De simplicium medicamentorum facultatibus Buch 6-11 anspricht55; mit wenigen Ausnahmen handelt es sich dabei um Pflanzen. Seine insgesamt 135 Einträge folgen grob der Ordnung des lateini687 Klaus-Dietrich Fischer schen Alphabets; die Bezeichnungen sind lateinisch. Ihr Verhältnis zum griechischen Text bei Galen ist bislang meines Wissens nicht untersucht worden; siehe jetzt kurz dazu den beitrag von Caroline Petit in diesem Band. 6. De simplicium medicamentorum facultatibus, Auszüge im lateinischen Oribasios, Euporista Buch 2 Das 2., eine alphabetische Darstellung der Drogen enthaltende Buch der Euporista des Oribasios deckt sich inhaltlich mit der ausführlicheren Drogenkunde, die Oribasios in den Collectiones medicae Buch 15 nach Galen, De simplicium medicamentorum facultatibus, Buch 6-11 gibt. Dabei würde man vermuten, daß für die Euporista der Text der Collectiones medicae nochmals überarbeitet und gekürzt wurde. Wie die Überprüfung einiger Abschnitte ergab, ist jedoch die Fassung in den Euporista mitunter länger und ausführlicher. Ob also Oribasios für die Euporista direkt auf Galen zurückgegriffen hat, oder ob die uns vorliegende Fassung der Collectiones medicae Buch 15 eine spätere, verkürzende Bearbeitung darstellt, müßte geklärt werden. Doch nun zur lateinischen Übersetzung von De simplicium medicamentorum facultatibus! Stücke des 2. Buches der Euporista, und zwar sowohl in der lateinischen Fassung Aa wie La, gehen nicht auf den griechischen Text von Oribasios’ Euporista zurück, sondern auf die ausführlichere Darstellung bei Galen, was auch für bereits von Molinier angemerkte Passagen gilt, die er im griechischen Text nicht gefunden hatte. Hier ist zu fragen, ob diese Stücke von den Übersetzern oder Redaktoren nach einer bereits vorhandenen Galenübersetzung eingefügt wurden, oder ob man sie speziell übersetzte. Um diese Frage zu klären, müßten Gemeinsamkeiten oder Unterschiede wichtiger Termini in den aus Oribasios, Euporista stammenden Stücken und den galenischen nachgewiesen werden. Zahlenmäßig finden sich die meisten aus Galen stammenden Kapitel 688 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen im Buchstaben A; manchmal sind sie mit falscher Aspiration überliefert und stehen deshalb bei H. Nach dem Buchstaben M habe ich keine weiteren Galenkapitel identifizieren können. Wenige Kapitel im lateinischen Oribasios, die weder in der griechischen Vorlage noch bei Galen vorhanden sind, kommen aus einer anderen, uns derzeit unbekannten Quelle. 7. De catharticis Eine weitere pseudogalenische Schrift mit dem Titel De catharticis56 überschneidet sich in ihrem Inhalt nicht mit den Kapiteln gleicher Thematik (4-9) in Buch 2 von Chartiers Dynamidia, sondern bringt einen eigenen Text und anderes Material. Ihr langes Vorwort spricht nicht nur vom Verlust von Galens Bibliothek beim Brand des Templum Pacis, sondern sagt klar, daß es zu den Purganzien keine Spezialschrift Galens gebe und daß eben dies der Anlaß für die Abfassung der kleinen Schrift gewesen sei. Später hat auch die mehrmalige Erwähnung des Namens Galens im Text selbst nicht verhindert, ihm die Verfasserschaft zuzuschreiben. Ja, da im ersten Satz der Name Hippokrates fällt, steht eine kürzere Fassung dann unter dessen Namen, und zwar in der Oxforder Handschrift, Bodleian Library, Digby 69, die wohl aus der 1. Hälfte des 13. Jahrhunderts stammt, dort als Epistula Hippocratis57, ein Titel, der eher ins Frühals ins Hochmittelalter paßt. Die Hilfsmittel zur Erschließung der handschriftlichen Überlieferung, von denen wir ja zunächst ausgehen müssen, lassen uns wieder ziemlich im Stich, und die Methode der Identifikation stößt deutlich an ihre Grenzen, wenn wir erkennen, daß es außer dem häufigen Incipit Dum cognouimus auch noch die Varianten Quoniam cognouimus und Nunc cognouimus gibt. Konstatieren müssen wir auch, daß zwischen der Wichtigkeit des Themas Purgieren und der wissenschaftlichen Beschäftigung damit, ob nun in dieser Schrift oder anderen, ein Gegensatz besteht, wie er größer kaum sein könnte. Nachdem nämlich die Ärzte kein prakti689 Klaus-Dietrich Fischer sches Interesse mehr an diesen ableitenden Maßnahmen hatten, wurden auch die historischen Schriften zu diesem Thema einfach links liegengelassen. 8. De sanguine et flegmate Damit verlassen wir den drogenkundlichen Bereich. Ein Thema aus der Viersäftelehre wird aufgegriffen in dem vermutlich fragmentarischen Stück, das als Prologus Galieni de sanguine et flegmate als Teil des Briefbuchs 1 im Brux. 3701 (9. Jahrhundert, 2. Drittel) und im Par. lat. 11219 überliefert ist und das auch Diels (S. 145) verzeichnet58. Es ist noch ungedruckt und wohl noch nie untersucht worden. Das ebenfalls bei Diels (S. 139) nach einer spätmittelalterlichen Handschrift aufgeführte Werk De natura et ordine cuiuslibet corporis ist bereits nach seinem Incipit leicht als der Brief Vindizians an Pentadius zu identifizieren. Es scheint, als wären gerade im Spätmittelalter dann nochmals unter anderen Namen überlieferte, besonders kleinere Texte gern dem Hippokrates oder Galen zugewiesen worden. 9. Liber tertius Zweifellos waren die therapeutischen Schriften für das Mittelalter besonders interessant. Die nur fragmentarisch erhaltene eines unbekannten Verfassers wurde in einem spätantiken oder frühmittelalterlichen Schriftencorpus hinter den beiden Büchern Ad Glauconem überliefert und deshalb als Galens drittes Buch gezählt. Ich habe sie 2002 bei unserer Tagung in der Certosa di Pontignano vorgestellt und dann auch in einer provisorischen Ausgabe im Tagungsband abgedruckt59. Zählt man die Fragmente mit, dann kommen wir auf knapp zwanzig Zeugen dieses Textes, und wenn wir den Passionarius Galieni bzw. Garioponti, wo der Liber tertius verarbeitet wird, mit seinen über siebzig Handschriften hinzurechnen, wird klar, welche Wirkung von diesem Pseudepigraphum ausgegangen sein muß. 690 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 10. Epistula de febribus (1, 2, 3) Einem abgegrenzten Bereich der Therapie, nämlich den Fiebern, widmet sich der nächste zu behandelnde Text. Lange Zeit spielte die Krankheitsentität Fieber in der Medizin eine bedeutende Rolle, ehe erst sehr spät die Erkenntnis reifte, daß das Fieber nicht eine Krankheit mit vielen Gestalten, sondern als ein Symptom zahlreicher ganz unterschiedlicher Krankheiten zu werten ist. Deshalb war man in früheren Zeiten bemüht gewesen, die Erhöhung der Körpertemperatur in verschiedenen Kategorien zu erfassen, um daraus eine Prognose und sinnvolle Behandlung ableiten zu können. Galen hatte sich mit dieser Thematik u. a. in seinen zwei Büchern De febrium differentiis befaßt; aber auch das ganze erste Buch von Ad Glauconem stellt eine ziemlich detaillierte Fieberlehre dar60, obwohl dieses Gebiet, wie Oribasios in den Euporista, die ebenfalls an einen medizinischen Laien gerichtet sind, nämlich an den Rhetor und Schriftsteller Eunapios, schreibt, die Behandlung der Fieber einen richtigen Arzt erfordere. Unter Galens Namen ist denn auch ein kleines Werk überliefert, das kurz und knapp Diagnose und Therapie der Fieber darstellen will, eine Epistula de febribus. Sie steht in einer unserer ältesten medizinischen Handschriften überhaupt, dem Bern. 611 aus der 1. Hälfte des 8. Jahrhunderts, und wurde daraus von Hermann Hagen veröffentlicht, und zwar außer im Universitätsprogramm für die Universität Bern vom Jahre 1875 nochmals in Hagens Kleinen Schriften. Hagen war sicher verborgen geblieben – schließlich war er Klassischer Philologe –, daß sein Text bereits teilweise (bis S. 23, 2 Hagen) bei Gariopontus61 im Buch 6 als Kapitel 5-6, De febrium diuersitatibus und De curatione singularium febrium überschrieben, gedruckt vorlag. Aber wer kennt schon Gariopontus? Und Untersuchungen zu dieser Epistula de febribus gibt es, wie es scheint, schon gar nicht! Beccaria unterscheidet zwei Epistulae de febribus. Für Typ 2 kennt er nur einen Textzeugen, British Library, Sloane 2839, f. 87r-v. Dabei 691 Klaus-Dietrich Fischer übersah er, daß ihr mit der Überschrift De omnibus febribus ein weiterer Fiebertext vorausgeht, der von ff. 86r-87r reicht und den ich als Typ 3 zählen möchte62. Beide im übrigen ungedruckten Stücke stehen innerhalb des zweiten Buches einer Sammlung, die De Renzi als Practica Petrocelli (auch: Petroncelli) Salernitani veröffentlicht hat, wobei er von diesem zweiten Buch, dem Liber Ypocratis et Galieni in der einzigen von ihm benutzten Handschrift Par. lat. 14025, s. XII ex., nur das Inhaltsverzeichnis und den Beginn (Collectio Salernitana IV 287-290) mitteilt. Die Frage, ob überhaupt ein Zusammenhang zwischen dem 1. Buch, das die wahrscheinlich älteste Handschrift Par. lat. 11219 separat überliefert, hier unter dem Titel Tereoperica, und diesem 2. Buch besteht, ist bisher nicht untersucht worden63; in der kürzlich von Laura López Figueroa im Rahmen einer Dissertation vorlegten Ausgabe von Buch 1 (unten Anm. 8) wird sie nicht einmal als zu untersuchendes Problem erwähnt. Jedenfalls sind diese Stücke, die Sloane 2839 bietet, zumindest auch in London, British Library, Harl. 4977, Par. lat. 7008 und Vat. Reg. lat. 1004 (dort fehlt das 1. Buch der Practica Petrocelli) überliefert64. Für Typ 1, zu dem auch der von Hagen nach Bern. 611 veröffentlichte Text gehört, zählt Beccaria immerhin fünf Handschriften auf, mit Hagens Bernensis sind es hier bereits sechs, und Wickersheimer steuert darüber hinaus für diesen Typ 1 noch zwei Fragmente aus Handschriften des 11. Jahrhunderts bei. Allein die Anzahl der Überlieferungsträger aus vorsalernitanischer Zeit kann als Hinweis auf die Bedeutung des Textes in praktischer Hinsicht und die Notwendigkeit, ihn zu erforschen, gesehen werden. Durling geht übrigens in seiner Aufstellung der Handschriften nicht über Beccaria hinaus. Bei Diels gibt es nur einen Eintrag bei De febribus mit insgesamt elf Handschriften. Außer dem bei Beccaria aus chronologischen Gründen unberücksichtigten Bern. 611 stimmen bei Diels und Beccaria davon nur zwei überein! In mindestens vier Fällen handelt es sich bei Diels allerdings um Ad Glauconem, ein 692 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen weiteres Mal nur um ein kurzes Vorwort zu Ad Glauconem, und bei der Handschrift Sang. 761 gar um das Kapitel 6, 3 der Synopsis des Oribasios. Ein solcher Befund macht klar, wieviel Arbeit auf dem Gebiet der lateinischen Galenübersetzungen und Pseudogalenica künftig noch zu leisten sein wird. Doch zurück zu unserem Text! Gegenstand der Epistula Typ 1 sind nicht sämtliche im ersten Buch von Ad Glauconem behandelten Fieberarten, sondern nur die vermutlich als besonders wichtig angesehenen: cottidiana, tertiana, quartana, synochus. Als mich selbst überraschendes Ergebnis meiner notwendigerweise beschränkten Untersuchungen zeigte sich, daß diese Epistula tatsächlich galenisches Material verwendet, denn die Angabe, daß Hippokrates die einfachen Fieber ephemeroi genannt habe, muß auf Ad Glauconem I 2 (XI 6, 6 K) zurückgehen. Dieser Satz findet sich in vier Handschriften, Bern. 611 (S. 23, 34 Hagen), Par. lat. 11218, s. VIIIIX, Sang. 759, frühes 9. Jahrhundert, und Berol. Phillipp. 1790 (s. IX1), wobei zu berücksichtigen ist, daß die übrigen z. T. nicht den vollständigen Text der Epistula überliefern. Weiß man erst einmal, daß die Verbindung mit Galen nicht völlig aus der Luft gegriffen ist, kann man nach weiteren Stücken suchen, die sich auch finden lassen. Im Typ 2, Sloane 2839, ff. 87r-91v, sehen wird dann, daß neben noch unbekannten Quellen sowohl Ad Glauconem wie Cassius Felix verarbeitet worden sind, wobei die Passagen aus Cassius Felix wenigstens z. T. ebenfalls auf Ad Glauconem zurückgehen. Daneben möchte ich gegenwärtig auch eine Benutzung der Epistula Typ 1 vermuten. Dagegen kann ich im Augenblick zu möglichen Quellen von Typ 3, Sloane 2839, ff. 86v-87r, noch keine Angaben machen. 11. Introductio Nicht aus der Feder Galens, aber wegen vieler nur hier überlieferter Tatsachen zur antiken Medizin von großer Wichtigkeit ist die Schrift Introductio sive medicus, bei Kühn in 20 Kapitel eingeteilt. Eine spätan693 Klaus-Dietrich Fischer tike lateinische Übersetzung der Kapitel 17-20 war 1964 von dem niederländischen Medizinhistoriker Daniel de Moulin in seiner Studie über die frühmittelalterliche Medizin veröffentlicht worden65. Überliefert ist sie nur in der Handschrift Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, Aug. CXX. Dort findet sich, was de Moulin seltsamerweise nicht bemerkt zu haben scheint, auch die bis heute unveröffentlichte Übersetzung des Kapitels 16 über die Augenheilkunde, dessen Eingangssätze auch in einer Wiener Handschrift66 stehen. Innerhalb des Liber passionalis konnte ich dann auch eine kürzere Passage aus Kapitel 13 über die Bauchwassersucht identifizieren67. Das läßt es als möglich erscheinen, daß zu einem früheren Zeitpunkt einmal eine komplette Übersetzung existierte. Hier zeigt sich erneut, daß wir tatsächlich das uns überlieferte Material aufarbeiten müssen, doch ist diese so selbstverständlich erscheinende Forderung eben schwer umzusetzen, da sie die Arbeit von Spezialisten erfordert, die dafür nur bei den allerwenigsten Fachgenossen die gebührende Anerkennung finden werden. Die altlateinische Übersetzung hatte selbst Augusto Beccaria nicht erkannt, und sieht man einmal von der Bibliographie des textes médicaux latins ab, ist sie sonst nirgendwo verzeichnet und war auch Durling unbekannt geblieben. Zwar hat sie Gerhard Fichtner68 auf meine Anregung hin in sein Verzeichnis aufgenommen, doch ist aus dem Eintrag weder ihre Datierung in die Spätantike noch ihr Umfang ersichtlich. 12. De sectis und Ars medica, Pulsschriften Vollständig erhalten und publiziert ist die Übersetzung von De sectis. Man möchte vermuten, daß es wie hier, wo ein lateinischer Kommentar vorhanden ist, genauso von der Ars medica eine spätlateinische Übersetzung gab, doch haben wir sie bis jetzt noch nicht gefunden, oder besser gesagt, mit der aus dem Griechischen übersetzten Tegni des späten 11. Jahrhunderts, die in die Articella eingeht, identifizieren können69. Genauso wie der aufs Griechische zurückgehende Aphorismentext des 11./12. Jahrhunderts (die soge694 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen nannte translatio antiqua/vetus translatio, in der Literatur oft dem Constantinus Africanus zugeschrieben) wohl eher eine Bearbeitung der traditionell als ravennatisch bezeichneten Übersetzung darstellt (herausgegeben von I. Müller-Rohlfsen), könnte der Tegni gleichfalls eine ältere Übersetzung, eben aus der Spätantike, zugrunde liegen, doch läßt sich darüber gegenwärtig nichts sagen. Auch bei De pulsibus ad tirones mag man sich neben dem vorhandenen Kommentar die selbständige Existenz einer Übersetzung vorstellen; erhalten ist allerdings nur, z. T. unter dem Namen Galens, sonst als Alexander, eine Schrift über Puls und Urin, die in der Spätantike wohl zweimal ins Lateinische übersetzt wurde70. Sie war offensichtlich ausgesprochen populär, und über die in Stoffregens Ausgabe von 1977 (vgl. unten Anm. 47) benutzten Handschriften hinaus konnte ich eine Reihe weiterer identifizieren. In diesem Zusammenhange muß auch ein kurzer noch unveröffentlichter, auf galenisches Material zurückgehender Text über die Pulsarten in der Glasgower Handschrift Hunt. 96 genannt werden71. Diese Handschrift westgotischer Provenienz – wahrscheinlich aus Südfrankreich – überliefert daneben noch weitere Texte, die sonst, für uns unverständlich, verlorengegangen sind. 13. Urinschriften Besser als beim Puls sieht es bei den veröffentlichten Schriften zum Urin aus, die unter Galens Namen gehen und die im 20. Jahrhundert z. T. mehrmals herausgegeben wurden, ohne daß ihre inhaltliche Erschließung schon befriedigend genannt werden kann72. Bis vor kurzen noch ungedruckt war ein Text, der meist unter dem Namen eines rätselhaften Athenagoras steht, dessen griechische Fassung aber nicht nur im 19. Band der Kühnschen Ausgabe, sondern etwa zur selben Zeit auch in der Zeitschrift Janus, hier unter dem Namen des Magnus von Emesa, veröffentlicht wurde73. Arsenio Ferraces 695 Klaus-Dietrich Fischer Rodríguez legt in diesem Band erstmals eine Ausgabe des lateinischen Textes vor. 14. Prognostica Stellen wir die Prognose an den Schluß! Ein junger Wissenschaftler aus Cambridge74 hat 1972 in Medical History in einem kurzen Artikel die Prognostica Galieni75 vorgestellt, einen sehr breit und auch metrisch gefaßt76 überlieferten kurzen Text, dessen Abhängigkeit vom hippokratischen Prognostikon der Verfasser klar sah und aussprach. Auch wenn es wieder einmal ein Pseudogalen sein sollte, mein nicht einmal ganz vollständiger Überblick dürfte gezeigt haben, daß Galen mit seinem Werk in lateinischer Übersetzung in der Zeit vor Constantinus Africanus weit stärker präsent gewesen ist, als uns die neuesten und aktuellsten Darstellungen vermuten lassen. Gerade deshalb ist die Prognose für die weitere Forschung günstig, doch: viel intensive Arbeit wartet noch auf uns! 696 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen ANHANG: Die Einleitung zu De succedaneis Haun. GKS 1653 4°, s. XI (dasselbe Vorwort im Par. lat. 7056, s. XIII ex.) Antemballomenon Incipit prologus istius libelli. Quoniam antemballomenon librum et Dioscorides noscitur fecisse et non minus Philistion et Euryphon, sed et nos modicum de his dicamus. Utilissimus enim est liber hic in arte medicinae. Sollicitum esse medicum in curationibus passionum oportet. Multis enim medicorum [XIX 721, 8 K] saepius contingit, ut ea quae utilia sunt in curationibus non inueniant, quod pro illa specie mittere debeant uel quae ipsa sint uirtute †debet fore medi<ca>menta et ut non minor in curationibus inuenire possit† de simplicibus medicamentis cognoscant uirtutes. [XIX 722, 7 K] Contemplans autem ego de his causis supradictis tibi ueritatem quaerenti et uirtutem medicamentorum discere uolenti breuiter scribere non omittam. [XIX 722, 10 K] Est mihi sermo ueracissimus memorans tibi quod mihi contingit Alexandriae. Cum ergo ibidem uenissem, <uenit> mulier quaedam quae ab infirmitate erat moritura habens infirmitatem fortissimam, cuius causam nunc non oportet dicere. Et quaerens mihi lychnitim dare ut ei facerem adiutorium, et <cum> non inuenissem, mox pro hoc acanthi sperma1 confestim inueni et usus sum ea2, et mox in perturbatione uentris operae pretium sanguinis fluxus erat de naribus <et> ad sanitatem peruenit. [XIX 723, 1 K] Aduenientes igitur plurimi <medici> et uidentes eam liberatam rogabant me ut eis ostenderem illud medicamen. Dixi ergo eis: «Lychnida habui dare, sed quia non inueni, dedi ei pro hoc acan1. Diosc., Mat. med. 3, 17, 2? 2. Bezieht sich auf sperma, das als Femininum behandelt wird. 697 Klaus-Dietrich Fischer thi sperma». Et cum hoc illis dixissem, rogauerunt me ut eis facerem antemballomenon librum. Nunc ergo propositum librum scribere decernamus. Hic prologus in principio debet fieri libri. Par. lat. 11219 (s. IX med.) Incipit prologus Antemballomena Galieni medici †Qui pro antebalumina uerbo et sensu curalis fuit† una cum Dioscoride; non tantum ipsi sed et Philistion et Euryphon et Rufus maior et reliqui multi. Et non diximus paruitatem, diximus aptum uerbum, quid magnitudinem operis seruire3 debeamus, ne dum neglegen ter seruiendo aegritudinem multi addent, non intellegendo nec inuenientes species oportu nas aut conuenientes ad aegritudinem <...>. Sed periti medici alia pro aliis contemplantes adiutoria conuenibilia fecerunt. Cogitauerunt discere ut non illos falleret ad curas. Tamen uos de ueritate interrogantes uirtutes herba rum discere uolentes †parua expositio.† in qua mihi uerum recordans quid passus fui in Alexandria. In praesente quandam mulierem4 interpellauit me habens aegritu dinem mortalem, habens causam fortem; in expositione non mihi est dicere. Quaerebam inter medicos et reliquos pigmentum quod uocatur lychnis, ut pro sua cura facerem ipsum medicamen et non est inuentum. Vi dens quia mulier ipsa in periculo erat ad ex tremum prisi5 acanthae Aegyptiacae semen, contemplaui ad illam uirtutem de lychnida. In praesenti seruiui exinde mulierem, et con uenit pro illa lychnida quae non inuenieba tur, faciens illam acantham ad sanguinem narium et ad conturbationem uentris. Flor. Aedil. 165 (a. 1433) Incipit prologus Antibalumina Galienus auctor cum electis phylosophorum medicis id est dissuxiode et phylistione nec non et trifonta ac reliquis multis aliis de greco in latinum certatim transtulerunt aptis uerbis compositis propter necessitatem infirmitatum quia species pig mentorum omnes inueniri non potuerunt ad egritudines humani corporis curandas sed alia pro aliis contemplantes adiutoria. Cumque uenissent in unum interrogantes galienum de uirtutibus herbarum. Ego in quit exinde paruam compositionem daturus sum uobis. Cumque positus essem in alexandria. allata est mihi quedam mulier. que habebat egri tudinem mortalem. et habens in se fortem expositionem. quod mihi uobis non est di cere. Querebam inter medicos aliqua medi camenta. quę uocantur lignia. ut per suam uirtutem curaretur. et non inueni ipsa lignia. Videns quia ipsa mulier in periculo erat ac cepi agante ęgyptiacę semen et contemplaui hoc pro uirtute lignię in presenti. seruaui. et exinde mulieri dedi. ad sanguinem narium et ad conturbationem uentris et ad sanitatem perduxi. 3. Verwechslung mit seruare. 4. Akkusativ statt Nominativ. 5. 1. Pers. Indikativ Perfekt Aktiv zu prehendo. 698 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen Et post aliquos dies collexerunt se magni me dici rogantes me: «Quid est quod fecisti ad ipsam mulierem?» Et ille dixit: «Non de ipso pigmento lychnidis quod quaerebam, sed de acantha». Loco6 audientes medici rogauerunt eum scribere de antemballomenon uirtute, contemplantes adiutoria una pro alia mittere. Post uero aliquos dies collegerunt se magni medici interrogantes me dixerunt: «Quid est quod fecisti huic mulieri?» Non de ipsa pig menta lignia quomodo querebam curaui. sed de aganta ęgyptiaca medicinam contemplaui. Audientes hoc medici rogauerunt me scri bere uirtutum antebalumina contenplantes adiutoria. una pro alia mittere medicamina. 6.= statim (TlL VII 2 1600, 24). Dasselbe Vorwort wie Flor. Aedil. 165 überliefern die zur gleichen Gruppe gehörigen Handschriften Wien, ÖN, lat. 10 (hier steht das Vorwort am Ende, nach dem eigentlichen Text) und Vat. Reg. lat. 1260 (2. Text, fol. 178rc-178vc). Par. lat. 11219 bringt zwar dieses Vorwort, hat aber einen anderen Text als die zuvor genannten Handschriften. London, BL, Harley 2378 (s. XV?) Diascorides noscitur fecisse hunc librum quam (!) misit auunculo suo, sic dicens vtilis est iste liber in arte medicine. Multis enim medicorum contingit sepius ut ea que utilia sunt in curacionibus inueniri non possunt (!). Dicimus enim breuiter quid pro quo debeat poni et accipi a uobis. Die Teile in Kursivschrift haben eine Entsprechung im Haun. 1653. Die Erwähnung der Verdauungsstörung und des Nasenblutens (oben fett) fehlt im griechischen Text. BIBLIOGRAPHIE UND anmerkungen 1. STROHMAIER G., Der syrische und der arabische Galen. In HAASE W., TEMPORINI H. (Hgg.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Teil II: Principat, Band 37. 2, Berlin-New York, W. de Gruyter, 1994, S. 1987-2017. 699 Klaus-Dietrich Fischer 2. BOUDON-MILLOT V., Galien I, Introduction générale. Paris, Les Belles Lettres, 2007, S. CXXXIX-CXLIII; noch kürzer MCVAUGH M. R., Galen and galenism in the MA. In: BJORK R. E. (Hg.), The Oxford Dictionary of the Middle Ages. Oxford, Univ. Press, 2010, S. 682: “Only a few writings of Galen had been translated into Latin by 1100 or so, some of which were incorporated into the collection of texts known as the Articella”. Dies trifft möglicherweise nur auf die Ars medica zu, vgl. BOUDON-MILLOT V., Galien II, Notice. Paris, Les Belles Lettres, 2000, S. 246-248. BAADER G., Galen im mittelalterlichen Abendland. In: NUTTON V. (Hg.), Galen: Problems and prospects. London, Wellcome Institute for the History of Medicine, 1981, S. 213-228, bringt zu den Übersetzungen vor 1100 sehr wenig, und VÁZQUEZ BUJÁN M. E., Notas sobre la pervivencia tardolatina de Galeno. In: LÓPEZ FÉREZ J. A. (Hg.), Galeno: obra, pensamiento e influencia. Madrid, Universidad nacional de educación a distancia, 1991, S. 223-233, konzentriert sich auf die Kommentare im Ambros. G. 108 inf. DURLING R. J. und SCHIPPERGES H., Galen im Mittelalter. In: Lexikon des Mittelalters. Band 4, München, Zürich, Artemis, 1989, S. 1082-1084, bemerken zu unserem Thema 1083: “Ein Teil der galenischen Tradition erreichte das lat. Frühund Hochmittelalter durch wohl in Ravenna angefertigte Übersetzungen der Werke von Oreibasios und Alexander v. Tralles. Mit Ausnahme von Galens Traktat Ad Glauconem de medendi methodo enthält der vorsalernitanische Codex lediglich Pseudepigrapha. Zu einem frühen Zeitpunkt wurde Galens Ars medica oder Tegni aus dem Griechischen ins Lateinische übersetzt”. TOUWAIDE A., Galen. In: GLICK TH., LIVESEY S. J., WALLIS F. (Hgg.), Medieval science, technology and medicine. An encyclopedia. New York, London, Routledge, 2005, S. 179-182, hier 180, schreibt: “In Byzantium and the West the Galenic oeuvre rapidly lost its influence. This might be attributed at least in part to the spread of Christianity. ... other [copies of Galenic works] made their way from Alexandria to Ravenna and Bobbio (Northern Italy) during the eighth century. Nevertheless, only a very limited number of works was translated into Latin in more or less reliable versions: On sects, Medical art, On pulse beginners [sic], and Method of healing”. Mewaldts Artikel kennt überhaupt keine lateinische Überlieferung im Frühmittelalter und verweist summarisch auf den Katalog von Diels (MEWALDT J., Galenos. In: Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft VII. Stuttgart, J. B. Metzler, 1910, Sp. 578-591). In dem Abriß von NUTTON V., The fortunes of Galen. In: HANKINSON R. J. (Hg.), The Cambridge companion to Galen. Cambridge, Univ. press, 2007, 355-390, wird das frühe Mittelalter 700 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. nicht behandelt. Gleiches gilt für seine Artikel Galenos und Galenismus im Neuen Pauly und für den Beitrag von RÜTTEN TH., Galen. In: GRAFTON A., MOST G. W., SETTIS S. (Hgg.), The classical tradition. Cambridge, Mass., London, England, Harvard Univ. Press, 2010, S. 381-383. BECCARIA A., I codici di medicina del periodo presalernitano. Secoli IX, X e XI. Storia e Letteratura 53, Roma, Edizioni di Storia e letteratura, 1956. BECCARIA A., Sulle tracce di un antico canone latino di Ippocrate e di Galeno. III. Quattro opere di Galeno della Scuola di Ravenna all’inizio del Medioevo. Italia Medioevale e Umanistica 1971; 14: 1-23. Es handelt sich um die Arbeit, die im Cambridge companion to Galen, wie Anm 2, S. 412, als “Sulle tracce di un antico commento latino e greco [sic!] di Ippocrate e Galeno” angeführt wird. PALMIERI N., Agnellus de Ravenne. Lectures galéniques: le De pulsibus ad tirones. Introduction, texte latin (adiuuante Ivan Garofalo), traduction et notes explicatives. Centre Jean Palerne. Mémoires 28, Saint-Étienne, Publications de l‘Université de Saint-Étienne, 2005. Bequemer Nachweis bei SABBAH G., CORSETTI P.-P., FISCHER K.-D. (Hgg.), Bibliographie des textes médicaux latins. Antiquité et haut moyen âge. Préface de GRMEK M. D. Mémoires du Centre Jean Palerne 8, Saint-Étienne, Publications de l’Université de Saint-Étienne, 1987 [vielmehr 1988] und FISCHER K.-D., Bibliographie des textes médicaux latins. Antiquité et haut moyen âge. Premier supplément 1986-1999. Mémoires du Centre Jean Palerne 19, Saint-Étienne, Publications de l’Université de Saint-Étienne, 2000. KIBRE P. Hippocrates Latinus. Repertorium of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages. Rev. ed., New York, Fordham Univ. press, 1985. Buch 1 liegt jetzt in kritischer Ausgabe vor in der tesis doctoral von LÓPEZ FIGUEROA L., Estudio y edición critica de la compilación médica latina denominada Tereoperica. Santiago de Compostela, 2011. Eine Ausgabe bereitet GLAZE F. E. vor; von ihr zuletzt Prolegomena: Scholastic openings to Gariopontus of Salerno’s Passionarius. In: GLAZE F. E., NANCE B. K. (Hgg.), Between text and patient. The medical enterprise in medieval & early modern Europe. Micrologus’ Library 39, Firenze, Sismel Edizioni del Galluzzo, 2011, S. 57-86, mit Verweis auf eine Reihe ihrer früheren Arbeiten. Ps. Gal., Succ. XIX 721, 6 K: Antemballomena nennen wir die Drogen, die anstelle anderer [für das Rezept] verwendet (emballomena) werden. Der Aufsatz von TOUWAIDE A., Quid pro quo. Revisiting the practice of substitution in ancient pharmacy. In: VAN ARSDALL A., GRAHAM T. (Hgg.): 701 Klaus-Dietrich Fischer Herbs and healers from the ancient Mediterranean through the Medieval West. Essays in honor of John M. Riddle. Farnham, Ashgate, 2012, S. 19-61, lag erst nach dem Abschluß meiner Arbeit vor; Alain Touwaide hat ihn mir dankenswerterweise rasch zugänglich gemacht. In der Appendix (S. 34-60) findet sich eine Auflistung der verschiedenen Möglichkeiten des Ersatzes, wobei die Umschrift ins lateinische Alphabet und die Anordnung nach seiner Reihenfolge die Benutzung nicht unbedingt erleichtert; Spiritus asper ist, anders als im Deutschen üblich, am Wortbeginn nicht berücksichtigt. Die einzelnen Drogen werden nicht identifiziert. 11. Im Kolophon: Tractatus. Inc.: Pro aristologia rotunda longa uel pondus equale zurumbet id est zedoarie (1129, 10. T-K), expl. Pro zinzibere piretrum [= XIX 730, 1 K]; so endigen einige Handschriften von Ps. Gal., Succ. 12. BERGES P.-H., Quid pro quo. Zur Geschichte der Arzneimittelsubstitution. Diss. rer. nat., Marburg/Lahn, 1975. Berges behandelt nicht nur die (pseudo-) galenische Schrift ausführlich und kompetent, sondern auch die zum Thema gehörige Literatur des islamischen und lateinischen Mittelalters, ehe dann im zweiten Teil der Arbeit die Frühe Neuzeit im Mittelpunkt steht. Diese Arbeit hätte eine Aufnahme verdient gehabt bei KOLLESCH J., NICKEL D., Bibliographia Galeniana. Die Beiträge des 20. Jahrhunderts zur Galenforschung. In: HAASE W., TEMPORINI H. (Hgg.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Teil II: Principat, Band 37. 2, Berlin-New York, W. de Gruyter, 1994, S. 1351-1420 (Index dazu: S. 2063-2070), der Artikel von Hermann Schöne dort S. 1407. 13. In der verdienstvollen Erschließung der medizinischen Handschriften der Bibliothèque Nationale in Paris durch CHANDELIER J., MOULINIERBROGI L., NICOUD M., Manuscrits médicaux latins de la Bibliothèque Nationale de France. Un index des œuvres et des auteurs. Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 2006; 73: 63-163, ist das nicht berücksichtigt, deshalb ist das Werk sowohl S. 80 mit vier Handschriften wie S. 86 mit einer Handschrift aufgeführt. Die in Richard Durlings Aufzeichnungen genannte Handschrift Par. lat. 544, s. XIII, f. 68r, fehlt bei ihnen. Um wessen Fehler es sich handelt, konnte ich nicht feststellen. Inzwischen ist diese Handschrift im Netz zugänglich: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b90666019, wenngleich die Qualität zu wünschen übrig läßt. Dadurch sehen wir, daß De succedaneis weder auf f. 68r noch auf f. 68v steht. Bei Durling fehlt wiederum der bei Chandelier et al. genannte 2. Text aus Par. lat. 12999, ff. 3vb-6va. 702 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 14. SCHÖNE H., Fragment einer alten Galenhandschrift im Vatikan. Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 1902; 1: 141-143. 15. BERGES, wie Anm. 12, S. 29: “Wenn auch die Antemballomena-Liste in der vorliegenden Form vermutlich nicht als Originalschrift Galens anzusehen ist, so lehnt sie sich doch in ihrem Ansatz wahrscheinlich an die Theoreme des antiken Arztes, ja ist möglicherweise sogar noch zu seinen Lebzeiten, in der unmittelbaren Folgezeit oder aber bei der Umsetzung und Anpassung Galenschen Gedankengutes an neue Gegebenheiten entstanden”. Von wenigen Ausnahmen abgesehen, ist seit Ackermann zu den Pseudepigrapha nicht mehr gearbeitet worden; Ackermann faßt in der Regel auch nur vorangehende Meinungen zusammen, ohne, wie es nötig ist, ausführlicher zu argumentieren. Auf Ackermann folgt die Übersicht bei Schubring, der nicht einmal die kurzen Notizen bei Ackermann wiederholt. An dieser Situation hat sich nichts gebessert! MATTERN S. P., Galen and the rhetoric of healing. Baltimore, Johns Hopkins Univ. press, 2008, untersucht Galens Berichte über die Behandlung seiner Patienten und äußert sich zur Echtheitsfrage wie folgt (S. 208 Anm. 36): “My procedure has been to accept the canon of the Thesaurus Linguae Graecae: its judgments are a more up-to-date version of those of Schubring ... modified by recent scholarship”. Die neueste Liste (mit zu vielen Fehlern bei den lateinischen Werktiteln, als daß man es so in einem Buch der Cambridge University Press lesen möchte) steht in The Cambridge companion to Galen, wie Anm. 2, S. 391-397, wo unechte Werke mit einem Sternchen, zweifelhafte mit einem Fragezeichen gekennzeichnet sind, ohne daß man über die Basis für diese Einschätzung etwas erfährt; De succedaneis wird als “doubtful” angesehen. Mit anderen Worten: die Urteile sind fast immer noch auf dem Stand des 16. Jahrhunderts! 16. Nicht aktualisierter Nachdruck aus dem einige Jahrzehnte zuvor erschienenen 5. Band der Bibliotheca Graeca. 17. Nachweise bei ULLMANN M., Die Medizin im Islam. Leiden, Köln, Brill, 1970, Nr. 55 auf S. 50, bzw. SEZGIN F., Geschichte des arabischen Schrifttums. Band III: Medizin-Pharmazie-Zoologie-Tierheilkunde bis ca. 430 H., Leiden, Brill, 1970, Nr. 105 auf S. 129. Für eine syrische Übersetzung habe ich keinen Nachweis gefunden. 18. Galen gibt gelegentlich Hinweise auf Ersatzdrogen, die nicht immer mit den Angaben in den Antemballomena übereinstimmen. Dabei muß man jedoch mit der Möglichkeit rechnen, daß Galen seine Ansicht geändert hat. Eine 703 Klaus-Dietrich Fischer systematische Zusammenstellung von Ersatzdrogen bei Galen wäre willkommen und mithilfe des TLG sicher ohne größeren Aufwand zu leisten. 19. Das zeigt sich in der Überlieferung bei Paulos von Aigina und in sämtlichen lateinischen Übersetzungen. In Kühns Ausgabe (und vorher bei John Caius und René Chartier, siehe unten) ist eine vollständige Alphabetisierung durchgeführt, die vermutlich keine handschriftliche Basis hat. Spuren der Redaktion erkennen wir z. B., wenn XIX 744, 7-8 K nach συ- plötzlich σίσωνος und σηρικοῦ erscheint, in der Vorlage vermutlich ebenfalls mit υ geschrieben (ähnlich XIX 735, 8 und XIX 741, 13 K) und deshalb falsch eingeordnet, oder XIX 731, 14 K, wo die Vorlage die (mögliche) Form κάχρυος ohne γ gehabt haben muß. Dagegen scheint Aëtios seine Einträge konsequent alphabetisch angeordnet zu haben (wie Gal., Simpl.?), vgl. Aet. 1, 318 S. 120, 23-25 Oliv. Grob alphabetisch (ordine primarum litterarum, id est A, B, S. 140 Everett) ist die Anordnung im Alphabetum Galeni; wenn jetzt mitten im Buchstaben G Einträge stehen, die mit terra beginnen, ist klar, daß man der Lesart ge, die von einer Reihe von Handschriften auch bezeugt wird, den Vorzug geben muß. Das hat der Herausgeber EVERETT N., The Alphabet of Galen: pharmacy from antiquity to the Middle Ages. A critical edition of the Latin text with English translation and commentary. Toronto, Univ. press, 2012, trotz seiner Bemerkung (S. 104), nicht erkannt. Das auffallende Nebeneinander banaler griechischer (also bekannter) und lateinischer Drogennamen verdient eine eigene Untersuchung! Eine alphabetische Anordnung nach den Arzeneiformen findet sich mitunter im Mittelalter, z. B. im Haun. GKS 1653 4°, f. 189r, Incipit medicamentarium, quod continet dicta Uribasii doctoris per alfabeto (alfabeta las Beccaria); allerdings scheint es zum Rezeptteil bei Orib., Syn. Buch 3 keine engere Beziehung zu geben, trotz der Überschrift. 20. Die ausführlichen Handschriftenbeschreibungen bei GEORGIOU S., Édition critique, traduction et commentaire du livre 1 De urinis de Jean Zacharias Actouarios. Thèse, École Pratique des Hautes Études, Paris, 2012 (Promotion 2013), weist eine Reihe von Sonderüberlieferungen dieses Kapitels (Paul. Aeg. 7, 25) nach, das demnach weiter verbreitet gewesen sein könnte als Ps. Gal., Succ. 21. DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305, hier 1544. 8, das Buch online bei Biu Santé. Caius schreibt im an Heinrich den VIII. gerichteten Vorwort (ohne Seitenzahl; datiert Basel, 1. August 1544): “praeter hos libellus etiam Περὶ ἀντεμβαλλομένων eodem Galeno auctore, iam integer, et alio quam prius ordine. Nam quem prius 704 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 22. 23. 24. 25. 26. 27. habuimus, non nisi a Paulo Aegineta tribus uerbis et tumultuariè referente accepimus”. Caius’ griechische Handschrift ist bis heute, wie mir Vivian Nutton freundlich mitteilt, nicht identifiziert. Er fehlt, soweit ich sehe, in der lateinischen Galengesamtausgabe von 1490. Läßt das darauf schließen, daß er in die umfangreichen Galenhandschriften des Universitätsbetriebs keinen Eingang gefunden hatte? Zur Anordnung im 2. Buch der lateinischen Übersetzung der Euporista des Oribasios vgl. MOLINIER A. in BUSSEMAKER U. C., DAREMBERG CH., Œuvres d’Oribase. Paris, Imprimerie nationale 1851-1876, 6. (letzten) Band. (1876), S. 424. Hier hat es sich der Übersetzer durch Übernahme der griechischen Drogennamen, denen oft auch die lateinische Übersetzung beigegeben ist (eingeführt mit Romani, Romaei, Latine, nos, was zu untersuchen wäre), sehr leicht gemacht. Es erscheint mir sogar denkbar, daß die Drogenliste zunächst in griechischen Buchstaben überliefert und nur das Vorwort übersetzt wurde; dann wäre die lateinische Fassung der Drogenliste zu einem späteren Zeitpunkt entstanden. Bei Paulos von Aigina 7, 25, 1 S. 401, 9 Heiberg sind es die Begleiter (ἑταῖροι) Galens, die diese Bitte aussprechen. Bei Paulos umfaßt das Vorwort, umgestaltet und radikal gekürzt, nur fünf Zeilen. Für den beschriebenen Zeitraum gibt es nur wenige veröffentlichte Korrekturen oder Ergänzungen; für die Zeit davor ist LOWE E. A., Codices Latini antiquiores. Vols. 1-11 and Supplement, Oxford, Clarendon press 19341971, heranzuziehen (wobei Lowes Augenmerk naturgemäß nicht den Inhalten gilt), für französische Handschriften einschließlich des 12. Jahrhunderts WICKERSHEIMER E., Les manuscrits latins de médecine du haut moyen âge dans les bibliothèques de France. Paris, C.N.R.S., 1966. Das große Werk von THORNDIKE L., KIBRE P., A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin. Rev. ed., London, The Medieval Academy of America, 1963, geht darüber hinaus und umfaßt das gesamte Mittelalter und ist seit kurzem auch bei der National Library of Medicine in Bethesda, Maryland, USA, online durchsuchbar, mit sehr wenigen Ergänzungen und Korrekturen gegenüber der gedruckten Ausgabe. Jetzt vollständig online benutzbar; viel daraus wurde publiziert von REICHE R., Ein rheinisches Schulbuch aus dem 11. Jahrhundert. Studien zur Sammelhandschrift Bonn UB. S 218 mit Edition von bisher unveröffentlichten Texten. Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance-Forschung 24, München, Arbeo-Gesellschaft, 1976, unser Text = S. 105f. 705 Klaus-Dietrich Fischer 28. KEIL G., Das Lorscher Arzneibuch. Faksimile der Handschrift Msc. Med. 1 der Staatsbibliothek Bamberg. Stuttgart, Wiss. Verlagsgesellschaft, 1989, und STOLL U., Das Lorscher Arzneibuch. Ein medizinisches Kompendium des 8. Jahrhunderts (Codex Bambergensis medicinalis 1). Text, Übersetzung, Fachglossar. Sudhoffs Archiv, Beiheft 28, Stuttgart, F. Steiner Verlag, 1992, verwertet im Mittellateinischen Wörterbuch unter der Sigle Recept. Lauresh. Dazu meine Rezension (Mittellateinisches Jahrbuch 1993; 28: 176-180), und mein Aufsatz Das Lorscher Arzneibuch im Widerstreit der Meinungen. Medizinhistorisches Journal 2010; 45: 165-188, mit einem Überblick über die Literatur. 29. Bisher unveröffentlicht; eine Veröffentlichung im Internet, die federführend Stefania Fortuna betreut, ist in Vorbereitung. 30. DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. Teil 1-2 und Erster Nachtrag, Abhandlungen der Königlich Preußischen Akademie der Wissenschaften, Berlin, 1905-1907, online zugänglich über das Corpus Medicorum Graecorum et Latinorum. 31. DIELS, wie Anm. 30, Band I, S. 114. Der in der Glasgower Handschrift vorausgehende anonyme Antemballomena-Text (ANCIBALUMINA), ff. 14ra-15rb, inc. Pro cinnamo cassia dublex (!), expl.: Pro oleum uetus m(itte) adipes porcinos ueteris (die Anordnung der Einträge macht den Eindruck, daß Blätter einer Vorlage versetzt waren) scheint bei Diels nicht berücksichtigt worden zu sein und fehlt bei Thorndike-Kibre, die dieses Incipit nicht kennen. Inhaltlich liegt wohl Ps. Gal., Succ. vor. 32. Dazu BERGES, wie Anm. 12, S. 27-29. 33. Dazu kommt im Par. lat. 11219 Rufus maior, vermutlich Rufus von Ephesos. 34. Eine Vermutung bei DILLER H., Philistion 4). In: Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft XIX. Stuttgart, A. Druckenmüller, 1938, Sp. 2405-2408, hier 2406, 44. 35. RIDDLE J. M., Dioscorides. In CRANZ E., KRISTELLER P. O. (Hgg.), Catalogus translationum et commentariorum: Mediaeval and Renaissance Latin translations and commentaries. Washington, The Catholic University of America press, 1980, 1-143, hier XI. Quid pro quo, S. 140-141. 36. KOLLESCH J., Untersuchungen zu den pseudogalenischen Definitiones medicae. Schriften zur Geschichte und Kultur der Antike 7, Berlin, Akademie Verlag, 1973; DIES., Zum Fortleben der pseudogalenischen Definitiones medicae in der Medizin des lateinischen Mittelalters. Beiträge zur Geschichte der Universität Erfurt 1968-69; 14: 55-59. 37. FISCHER K.-D., Beiträge zu den pseudosoranischen Quaestiones medicinales. In: FISCHER K.-D., NICKEL D., POTTER P. (Hgg.), Text and tradition. 706 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen Studies in ancient medicine and its transmission presented to Jutta Kollesch. Studies in ancient medicine 18, Leiden, Brill, 1998, S. 1-54. 38. Zum Begriff Dynamidia vgl. FISCHER K.-D., Antidotum cui nomen est acharistum. In: GLAZE F. E., NANCE B. K. (Hgg.), Between text and patient. The medical enterprise in medieval & early modern Europe. Micrologus’ Library 39, Firenze, Sismel Edizioni del Galluzzo, 2011, S. 173-199, hier 175-181; dort ediere ich den lateinischen Text in den Handschriften London, British Library, Harl. 5792 (nach Bernhard Bischoff s. VIII ex.) und Paris, Bibliothèque Nationale, lat. 11218, den KIBRE, wie Anm. 7, S. 132-133, fälschlich den Dynamidia zuordnet. Zu einem Liber dinamidiarum im Verzeichnis der Werke Galens bei Gentile da Foligno siehe NUTTON V., Pseudonymity and the critic: authenticating the medieval Galen. In: IBID., S. 481491, hier 488. Als Nr. 69 im Verzeichnis der Werke des Galen führt Mario Grignaschi die Libri dy<n>amidarum maior et minor auf (GRIGNASCHI M., Il catalogo delle opere di Ippocrate e Galeno nel De vita et moribus philosophorum. Medioevo 1990; 16: 355-394, hier S. 387), nähere Erläuterungen gibt DERS., Corrigenda et addenda sulla questione dello Ps. Burleo. Medioevo 1990; 16: 325-354, hier S. 349, wobei er (das wird bei seinem Verweis auf Sang. 762 deutlich) nicht zwischen den pseudohippokratischen und den pseudogalenischen Dynamidia unterscheidet. Die vereinzelte Zuschreibung der Di<n>amidia maior im Vat. lat. 2378 an Niccolò da Reggio lehnt Grignaschi (Corrigenda, S. 332-333) mit Recht ab. 39. Die Iuntine von 1625 charakterisiert das 2. Buch (Text wie bei Chartier) als Liber magna ex parte ex Aetio desumptus, erroribus tamen plurimis scatens. 40. Zurückgewiesen, wie auch die Zuschreibung anderer Schriften als des Passionarius an Gariopontus, durch GIACOSA P., Magistri Salernitani nondum editi. Catalogo ragionato della esposizione di storia della medicina aperta in Torino nel 1898. Torino, Fratelli Bocca, 1901, S. XXXIII-XXXIV. Auch De Renzi und Meyer hätten sich, wie Giacosa (p. XXIX) schreibt, für Gariopontus ausgesprochen. Meines Erachtens hat er Meyer mißverstanden. Wie MEYER E. H. F. (Geschichte der Botanik. Band 3, Königsberg, G. Borntrager, 1856 [Nachdruck Amsterdam, A. Asher & co., 1965], S. 486) schreibt, sei Reinesius wegen der mehrmaligen Quellenangabe in dynamidiis bei Gariopont darauf verfallen, die Dynamidia Gariopont zuzuschreiben. Auch HALLEUXOPSOMER C., Un herbier médicinal du haut moyen âge: l’Alfabetum Galieni. History and Philosophy of the Life Sciences 1982; 4: 65-97, hier S. 73-74, tappt in dieselbe Falle: “C’est l’oeuvre [gemeint: die Dynamidia] que Gariopontus cite comme étant de lui”. Das verdienstvolle Werk von STIRLING 707 Klaus-Dietrich Fischer 41. 42. 43. 44. 45. 46. J., Lexicon nominum herbarum, arborum fruticumque linguae Latinae. Voll. 1-4, Budapestini, ex aedibus Domus Editoriae Encyclopaedia, 1995-1998, hier vol. 1, S. LVIII-LIX, führt Gariopont noch als Autor der von Angelo Mai herausgegebenen Dynamidia und ebenso von De simplicibus medicaminibus ad Paternianum (= Gal., Alfab.) an, mit der unzutreffenden Angabe, letzteres Werk finde sich bei Meyer, Band 3, S. 492-500 herausgegeben. Vgl. auch die Übersicht über den Inhalt bei GIACOSA, wie Anm. 40, S. XXVIII-XXXIII, und GRIGNASCHI, Corrigenda, wie Anm. 38, S. 349, wo noch einmal von den zwei Büchern die Rede ist. Näheres in der Beschreibung von PELLEGRIN E., wie die Handschrift selbst bequem unter e-codices.ch zu benutzen. F. 225ra: Incipit liber dinam<i>diarum Gal. ad uictoriam de regenda sanitate. Libellum quem roganti tibi promisi (d. h. der Maecenas-Brief), f. 263va: Explicit liber dinamidii. Allerdings endet die Übereinstimmung mit dem Text bei Chartier, soweit ich sehe, bereits etwas früher, nämlich auf f. 259vb mit et pone in stomacho et in fronte statim stringit, entsprechend Chartier X 701 bB, dort: super stomachum pone, & miraberis effectum. Vermutlich genauso im Pal. lat. 1094, s. XIV (Frankreich), ff. 606r-631v. Die von Laura Nuvoloni verfaßten Beschreibungen der medizinischen Handschriften der Sammlung Harley sind jetzt über die British Library online zugänglich. Übersetzt (nach den Drucken, nicht den Handschriften) bei EVERETT, wie Anm. 19, S. 18-20, dort 18-21 mehr zu diesem Werkfragment. Die an Glaukon gerichtete Schrift mit dem Titel De methodo medendi (XI 1-146 K) verwechselt Everett (S. 19 Anm. 39) bei seinem Hinweis auf Kudlien und Durling mit dem Werk gleichen Titels, das den ganzen Band 10 der Kühnschen Ausgabe füllt. Die 2011 erschienene Übersetzung dieses Werks in den Bänden 516-518 der Loeb Classical Library – für den griechischen Text zeichnet G. H. R. Horsley verantwortlich, für die Übersetzung Ian Johnston, ersterer Professor of Classics, letzterer ein “independent (d. h. nicht an einer Universität angestellter) scholar” – bleibt hinter den Erwartungen zurück, auch der griechische Text stellt höchst selten einen Fortschritt gegenüber Kühn dar. clarissimus der Druck, “most noble Paternianus”. Petrus Hispanus führt in seinem Thesaurus pauperum Rezepte aus Galen In/ De dinamidis [!] an, deren Herkunft noch unerforscht ist. Eine Stichprobe im Augenkapitel zeigte eine Übereinstimmung mit dem Text bei Chartier X 679: sämtliche Rezepte (Nr. 100, 101, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111) auf S. 109 der Ausgabe von DA ROCHA PEREIRA M. H., Obras médicas de Pedro 708 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 47. 48. 49. 50. Hispano. Coimbra, Universidade, 1973, die diesem Werk zugeschrieben werden, erscheinen in etwas abweichender Reihenfolge und mit unbedeutenden Varianten bei Chartier, entsprechend Cologny, Bibliotheca Bodmeriana, lat. 58, f. 242rb. Anonym unter dem Titel Liber pigmentorum im Lucc. 296, f. 81v; f. 107v Explicit qualitas omnium herbarum et aromatum uel lapidum animalicularum (dazu stimmen die Überschriften in Barb. lat. 160: de qualitate herbarum et aromatum lapidum seu animalicularum, und Par. lat. 6837: de qualitate herbarum aromatum seu animalium). Simon von Genua (Simon Ianuensis) nennt im Vorwort seiner Clauis sanationis (§ 4, jetzt bequem online benutzbar: www.simonofgenoa.org) Item ex quodam de simplicibus medicinis cui est titulus .G. ad Paternianum. Die Namensform Paternianus findet sich nur in der Vorrede (praef.) und im Nachwort; praef. überliefern nur BP und der Frühdruck, das Nachwort allein CBP, in BP folgt es allerdings auf praef. und wird prologus genannt, auch in C steht es am Beginn (praef. fehlt in C). Der negative Apparat bei Everett läßt das nicht klar erkennen. Beschrieben bei EVERETT, wie Anm. 19, S. 121-123. Seine Frühdatierung (S. 121 und 122: s. VII-VIII) überzeugt mich nicht, da sie nicht auf paläographischen Kriterien basiert; zuletzt dazu BISCHOFF B., Die Abtei Lorsch im Spiegel ihrer Handschriften. Lorsch, Verl. Laurissa, 21989, S. 60 und 118119: “VIII2, Oberitalien?” (Everett zitiert nur die 1. Auflage.) Inzwischen ist ein Digitalisat über die Internetseite der Universitätsbibliothek Heidelberg zugänglich, dort ebenfalls Zweifel an Everetts Frühdatierung. Everett lehnt sich in der äußeren Gestaltung an die einer kritischen Ausgabe an; so bringt er auch auf S. 119 ein Stemma, in dem seine Handschrift M2 allerdings fehlt, und obwohl es im Untertitel “A critical edition of the Latin text” heißt, ist er mit den Gepflogenheiten der Klassischen Philologie nicht ausreichend vertraut und schreibt (S. 119): “The recording of variants has been restricted to those which reflect a different, yet still sensible meaning”. Das bedeutet, daß nicht nur der Sprachforscher auf Daten verzichten muß, sondern daß ein eigenes Urteil über die Handschriften ebenfalls unmöglich wird. Everett legt nämlich nicht dar, wie er zu seiner Beurteilung der Verwandtschaft der Handschriften kommt und führt z. B. aus (S. 117): “Manuscripts B and P represent another branch of transmission, and are often identical in terms of variants, though they are not directly related”. Wie ist das möglich? Die Arbeit einer kritischen Textausgabe und der Darstellung der Abhängigkeiten der Handschriften untereinander bleibt folglich ein Desiderat, umso 709 Klaus-Dietrich Fischer mehr, als der lateinische Text bei Everett allzu oft nicht verständlich ist und die englische Übersetzung voller Fehler, wie wenn im 1. Artikel aes ustum (iustum schreibt Everett in der Überschrift!) de clauis cupreis mit “from old copper keys” (S. 141) übersetzt wird, mit Verwechslung von clauus “Nagel” und clauis “Schlüssel”. Trotzdem wird auf dem Buchumschlag Faith Wallis (McGill University) wie folgt zitiert: “With his excellent translation, ... Nicholas Everett demonstrates a high calibre of scholarship”. 51. Die Bemerkungen von Meyer zu den im Alphabetum vorkommenden Pflanzen sind in dem Abschnitt über Gariopontus zu finden (MEYER, wie Anm. 40, S. 492-495). Everett übernimmt die Identifikationen von HALLEUXOPSOMER, wie Anm. 40, S. 87-97. Ihren Hinweis (Halleux-Opsomer, S. 67 Anm. 17; doch das wußte schon Valentin Rose, siehe unten) auf die fragmentarische Überlieferung dieser Schrift als 5. Buch von Ps. Oribasius, De simplicibus, hat er übersehen und deshalb nicht berücksichtigt: “le livre V p. 215-233 [im Experimentarius medicinae, Straßburg, 1544] est l’Alfabetum jusqu’à l’article de foeniculo inclus”. Als weitere Teilüberlieferung kommt jetzt Edinburgh, National Library of Scotland, 18.5.16, s. XII (in England geschrieben), ff. 79r-91v, dazu, inc.: Aes ustum quod alii calcu cecaumenum uocant (= S. 140 Everett). Dort endet der Text mit den beiden ersten Worten Ferula vocata von Isid. Orig. 17, 9, 95; es liegen also auch hier Interpolationen aus Isidor vor. Mindestens teilweise ist das Alphabetum Galeni auch in den mittelalterlichen alphabetischen Dioscorides (Dyasc. im Mittellateinischen Wörterbuch) eingearbeitet, der künftig als Nebenüberlieferung auszuwerten ist. Verspätet stelle ich fest, daß man das bereits bei Rose lesen konnte (ROSE V., Anecdota Graeca et Graecolatina. Mitteilungen aus Handschriften zur Geschichte der griechischen Wissenschaft. Zweites Heft, Berlin, Dümmler, 1870, S. 113.) Daß hier nicht genuiner Dioscorides zugrunde lag, bemerkte Simon von Genua, vgl. seinen Artikel mel. GROENKE F.-D., Die frühmittelalterlichen lateinischen Monatskalendarien. Text, Übersetzung, Kommentar. Diss. med. dent., Freie Universität Berlin, 1986, S. 9, möchte in seiner verdienstvollen Einleitung das Alphabetum als Bestandteil eines diätetischen Corpus zusammen mit den pseudogalenischen Dynamidia sehen, scheint sich allerdings nicht darüber im klaren zu sein, daß weder das Alphabetum noch die Dynamidia (egal, ob das sogenannte Buch 1 oder Buch 2) die Diätetik zum Inhalt haben. 52. Dazu OPSOMER C., HALLEUX R., La lettre d’Hippocrate à Mécène et la lettre d’Hippocrate à Antiochus. In: MAZZINI I., FUSCO F. (Hgg.), I testi di 710 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. medicina latini antichi. Roma, G. Bretschneider, 1985, 339-364. Außer den dort aufgeführten gibt es noch weitere Handschriften. Behauptet wird die Herkunft aus Aetios, vgl. Anm. 39. STOFFREGEN M., Eine frühmittelalterliche Übersetzung des byzantinischen Puls- und Urintraktats des Alexandros. Text, Übersetzung und Kommentar. Med. Diss., Freie Universität Berlin, 1977. Eine teilweise englische Übersetzung findet sich jetzt bei WALLIS F., Medieval medicine. A reader, Toronto, University of Toronto Press, 2010, 38-42. Siehe ferner GRIGNASCHI, Il catalogo, wie Anm. 38, S. 383f. Im Hoch- und Spätmittelalter oft unter dem Titel De simplici medicina, von denen zunächst nur der theoretische Teil (Buch 1-5) übersetzt worden war. Auch sie war, wie GIACOSA, wie Anm. 40, S. XXXIV schreibt, für Gariopontus fälschlich in Anspruch genommen worden. KIBRE, wie Anm. 7, Epistolae XX. 8, S. 153-154 (nur diese Handschrift). Diels I 138 führt nur Leipzig UB Repos. med. I 4 an; die Signatur lautet heute 1118, die Handschrift wird ins 4. Viertel des 13. Jahrhunderts datiert und als italienisch angesehen. Sie überliefert vor De catharticis auch das Fragment des 1. Buches der Dynamidia Chartiers. Beccaria führt das Werk ohne Autor an und kennt drei Handschriften (davon enthält Cass. V 225 nur ein Bruchstück). WIEDEMANN W., Untersuchungen zu dem frühmittelalterlichen medizinischen Briefbuch des Codex Bruxellensis 3701-15. Diss. med. dent. Freie Universität Berlin, 1976, S. 57f. FISCHER K.-D., Galeni qui fertur ad Glauconem Liber tertius ad fidem codicis Vindocinensis 109, Editionem curavit. In: GAROFALO I., ROSELLI A. (Hgg.), Galenismo e Medicina tardoantica. Fonti greche, latine e arabe. Atti del Seminario Internazionale di Siena 2002. Annali dell’Istituto Universitario Orientale di Napoli, Quaderni 7, Napoli, Istituto Universitario Orientale, 2003, S. 283-346. Dazu JAKOBI R., Der pseudogalenische Liber tertius und das Glossarium Ansileubi. Maia 2008; 60: 421-423. Alexander von Tralles äußert sich in seiner Behandlung der Fieber dazu manchmal kritisch; für ihn war also Ad Glauconem der Bezugspunkt. Ich zitiere nach dem Druck Basel 1536. Der Text zeigt Parallelen zum Kapitel 41 des Liber diaetarum Alexandri et aliorum, doch gelang es mir nicht, in Puschmanns griechischem Text die Vorlage zu entdecken, zumal auch in der neuesten Behandlung dieses Kapitel nicht aufgeführt ist, nämlich bei LANGSLOW D. R., The Latin Alexander Trallianus. The text and transmission of a late Latin medical book. Journal of 711 Klaus-Dietrich Fischer 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. Roman Studies Monograph 10, London, Society for the promotion of Roman Studies, 2006, S. 68-75. De Renzis 3. Buch ist Pseudo-Democritus, Liber medicinalis, das Fragment einer dritten lateinischen Übersetzung der Synopsis des Oribasios. Typ 3: Harl. 4977, f. 62v; Par. lat. 7008, ff. 30v-31r; Reg. lat. 1004, ff. 62v-63v. DE MOULIN D., De heelkunde in de vroege middeleeuwen. Leiden, Brill, 1964, S. 53-82 (samt Einleitung, Übersetzung und Anmerkungen). Vindob. 68, s. X ex., f. 72v. Am Rande steht dazu Incipit de passione oculorum Galieni. Vgl. PETIT C., L’Introductio sive medicus du Pseudo-Galien dans le Haut Moyen-Age latin: problèmes d’édition posés par la tradition indirecte. In: FERRACES RODRÍGUEZ A. (Hg.), Tradición griega y textos médicos latinos en el período presalernitano. Actas del VIII Coloquio internacional Textos médicos latinos antiguos. A Coruña, 2-4 septiembre 2004. A Coruña, Universidade da Coruña, 2007, S. 249-270, hier 254-255. Bequem benutzbar über das Corpus Medicorum Graecorum et Latinorum, vgl. Anm. 30. Irrig GARCÍA GONZÁLEZ A., Alphita. Edición crítica y comentario. Edizione nazionale “La Scuola medica salernitana” 2, Firenze, Sismel-Edizioni del Galluzzo, 2007, S. 37: “La Tegni ... Al igual que los Aphorismi Hippocratis esta obra era ya conocida en alta Edad Media en una versión latina cuyos manuscritos remontan al siglo VI, aunque al parecer no disfrutó de mucha difusión. Sin embargo, en época salernitana aparece una nueva versión de la Tegni, conocida paradójicamente como translatio antiqua, que fue precisamente la que entró a formar parte de la Articella y cuya traducción se relaciona con Constantino el Africano”. In ihrem Artikel neigt Nicoletta Palmieri dazu, in der Fassung der Tegni eine Überarbeitung einer spätantiken Übersetzung zu sehen, wie wir das auch für die hippokratischen Aphorismen vermuten. In dem Aufsatz findet man auch weitere Hinweise auf Palmieris frühere Arbeiten zum Thema (PALMIERI N., Elementi “presalernitani” nell’Articella: la Translatio antiqua dell’Ars medica, detta Tegni. Galenos 2011; 5: 43-70). Griechischer Text (unveröffentlicht) in Par. gr. 2316. F. 99r-102r, inc.: Plurimi non solum litteris liberalibus eruditi sed ingeniis acutissimis praediti, expl.: Non enim expolitum nostrae latinitatis eloquium, sed nomina et differentias pulsuum per me uoluisti cognoscere. KEIL G., Die urognostische Praxis in vor- und frühsalernitanischer Zeit. Med. Habil. schr., Freiburg im Breisgau, 1971. Bethesda, National Library 712 Die vorsalernitanischen lateinischen galenübersetzungen 73. 74. 75. 76. of Medicine, 8 (Ricci), ff. 101r-102r, überliefert unter dem Titel Incipit prologus Galieni De pulsu et urinis ein kurzes Stück, das wegen dieses Titels mit der von Stoffregen herausgegebenen Schrift verwechselt worden ist; ein Fragment daraus, einsetzend mit Zeile 269 Stoffregen, findet sich hingegen weiter unten auf ff. 182r-184r. Der Anfang des Textes von ff. 101r-102r wurde bereits nach clm 11343 herausgegeben von LEISINGER H., Die lateinischen Harnschriften Pseudo-Galens. Beiträge zur Geschichte der Medizin 2, Zürich-Leipzig, Orell Füssli 1925, S. 36-37 Mitte; der Rest (mit neuem Titel De urinis gallienus), beginnend Urina subalba et uernitia in homine satis comedente et bibente (nicht bei T-K), scheint nicht ediert zu sein. Näheres dazu in dem Aufsatz von FERRACES RODRÍGUEZ A., Liber Athenagore de urinis. Una traducción latina de un compendio griego sobre semiótica de la orina. In: URSO A. M. (Hg.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico e Medioevo, Messina, EDAS, 2012, S. 87-103. Siehe ferner GRI GNASCHI, Il catalogo, wie Anm. 38, S. 383f., der m. E. mit Recht Archimagoga und ähnliche entstellte Formen auf Athenagoras zurückführt. NUTTON V., Prognostica Galieni. Medical History 1970; 14: 96-100; ebenfalls gedruckt nach Rotomag. 1407 bei Wickersheimer, wie Anm. 26, S. 169. Vgl. ferner PAXTON F. S., Signa mortifera: death and prognostication in early medieval monastic medicine. Bulletin of the History of Medicine 1993; 67: 631-650, dort S. 649f. Verschieden davon ist die Pronostica Galieni in Bethesda, National Library of Medicine 8 (Ricci), 12. Jahrhundert, ff. 102r-103v, inc.: Species et uultus infirmi si bene compositi fuerint, expl. propriam linguam mente captus mandet et difficile sanabitur. Flos medicine Salerni / Regimen sanitatis Salernitanum, V. 2090-2099 De Renzi (Collectio Salernitana V), dort nicht unter dem Namen Galens, den wir aber finden unter Nr. 108 in der von Tony Hunt verwendeten Handschrift (HUNT T., Anglo-Norman Medicine. Vol. II: Shorter Treatises. Cambridge, Brewer, 1997). Vgl. WALTHER H., Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum. Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 21969, Nr. 8211. Correspondence should be addressed to: Klaus-Dietrich Fischer, Universitätsmedizin der Johannes-Gutenberg Universität Am Pulverturm 13, D-55131 Mainz [email protected] 713 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 715-764 Journal of History of Medicine Articoli/Articles Un anecdotum latino tardoantiguo: tentativa de edición crítica del pseudogalénico Liber Athenagorae de urinis1 Arsenio Ferraces Rodríguez Universidade da Coruña, E SUMMARY A CRITICAL EDITION OF THE Liber Athenagorae de urinis The Liber Athenagorae de urinis is mostly a Latin translation of PseudoGalen’s treatise De urinis, which was published for the first time by Chartier in his edition of Galen and then by Kühn (XIX 574-601). Such a translation, accurate and precise, was probably done in late antiquity (V-VI c.). It is entirely preserved in only one manuscript (Vat. lat. 1304, XIV c.), while another manuscript (Par. lat. 7028, X-XI c.) contains the first ten chapters and part of chapter 11; finally a third manuscript (Par. lat. 6882A, XIII c.) transmits an abbreviated version. This article presents the Liber Athenagorae de urinis (tradition, Greek source, language and style) and provides the first critical edition of the text and also of the abbreviated version. Introducción 1. La tradición manuscrita del Liber Athenagorae de urinis Varios manuscritos latinos de medicina, el más temprano de ellos copiado en el s. IX y el más tardío en el s. XIV, contienen un Liber Athenagorae de urinis, identificado desde hace tiempo como obra autónoma en obras de referencia y en conocidos catálogos de códices médicos medievales. El texto cuenta con tres manuscritos, dos en París, Bibliothèque Nationale de France, lat. 7028, de finales del s. X o de Key words: Liber Athenagorae de urinis - Pseudo-Galen’s De urinis - Critical edition 715 Arsenio Ferraces Rodríguez principios del XI, ff. 161r-168r (= P1), y lat. 6882 A, del s. XIII, ff. 35v36v (= P2), y uno en la Biblioteca Apostolica Vaticana, Pal. lat. 1304, del s. XIV, ff. 19ra-24va (= V)2. Todavía un cuarto manuscrito, el de München, Bayerische Staatsbibliothek, clm 11343, del s. XIII, contiene un incipit que reenvía de modo inequívoco al mismo texto: Incipit Liber Athenagore de urinis (f. 3r). Pero se trata de una referencia engañosa, por cuanto dicho incipit no da paso al opúsculo transmitido por los tres manuscritos más arriba citados, sino a un escrito tardoantiguo sobre semiótica de la orina del que existen varias versiones y que fue editado hace ya tiempo por Leisinger y, más recientemente, por Keil3. Así pues, la tradición manuscrita del texto está reducida a tres testigos, los dos parisinos y el vaticano. Sólo este último ofrece el texto completo, con un incipit y un explicit propios, que permiten diferenciarlo de otros textos de contenido similar del mismo manuscrito y que, además, nos informan sobre el título de la obra y sobre el nombre de su autor, sea éste real o ficticio: Liber Athenagorae de urinis. En P1 el incipit presenta una significativa variación: el libro se anuncia como Liber Anathegore de pulsis et urinis. Más allá del banal error de llamar ‘Anatégoras’ al autor, en lugar de ‘Atenágoras’, el dato llamativo es que el título se refiere conjuntamente a los pulsos y a las orinas. No estamos ante un problema de transmisión, sino ante una modificación intencionada. En efecto, en P1, entre el incipit y el primer capítulo del Liber Athenagorae de urinis se interpone la Epistula de pulsis et urinis que circuló bajo el nombre de Galeno y que un número de manuscritos suelen colocar, a modo de capítulo introductorio, al frente del libro de igual título atribuido a un tal Alexandros4. Debe de haber sido esta yuxtaposición, quizás voluntaria, de dos obras de contenido similar, la que dio origen también a un título híbrido, mezcla de los títulos de ambas. Trátese o no de una actuación voluntaria de algún copista, la Epistula de pulsis et urinis y el Liber Athenagorae de urinis simplemente han sido yuxtapuestos, sin llegar a entremezclarse, de modo que cada uno de ellos resulta todavía per716 Un anecdoctum latino tardoantiguo fectamente identificable como bloque autónomo. En consecuencia, al margen de la modificación del título, los folios del manuscrito parisino que contienen el libro de Atenágoras ofrecen un texto digno de la mayor confianza para una edición de este opúsculo. Ahora bien, en P1 el Liber Athenagorae de urinis está truncado por su parte final, en el f. 168r, habiendo interrumpido el copista su labor no sólo a mitad del folio sino incluso a mitad de palabra, quod si par[ ]. El manuscrito vaticano, por su parte, da la frase completa, quod si parua fuerit …, ofreciendo a continuación una serie de capítulos que en P1 se han perdido. En una apreciación general, es posible afirmar que este último manuscrito carece aproximadamente del último tercio del texto. Aunque V contiene la obra completa y es, por tanto, un testigo imprescindible para su edición, en la sección transmitida por los dos manuscritos las divergencias entre el texto del manuscrito parisino y el del vaticano son frecuentes, afectando de manera particular al orden de palabras, al empleo de las partículas discursivas y al número de glosas explicativas, más elevado en V que en P1. Ambos manuscritos ofrecen ejemplos de un procedimiento consistente en glosar un tecnicismo griego por medio de un término latino, que suele estar introducido por la expresión id est5. Pero V acude con mayor frecuencia a este recurso, mostrando casos de glosa latín-latín de los que carece el manuscrito de París6. Pues bien, por lo menos en un caso tenemos la seguridad de que la glosa en cuestión fue añadida en la recensión vaticana, pero no figuró nunca en la recensión parisina ni en el estadio inicial del texto. Se trata de la lectura in <eundem> numerum, que P1 da en el primer capítulo y cuya autenticidad está asegurada por la fuente griega, que da ἰσάριθμοι. El manuscrito V presenta, en este punto, un error, al decurtar dicha lectura y dar, en su lugar, una expresión sin sentido, in merum. A continuación el término merum, erróneamente interpretado como adjetivo, es glosado por medio de purum. El resultado final, in merum id est in purum, hace incomprensible el pasaje, pero, por estar basada la glosa en una con717 Arsenio Ferraces Rodríguez fusión previa entre numerum y merum, tenemos la certeza de que no pertenece al estadio inicial del texto, permitiendo al editor ponerse en guardia contra glosas que figuran en V, pero no en P1. Este detalle y otros similares hacen muy probable que la redacción transmitida por V sea una reescritura de un texto previo similar al de P1. El manuscrito restante, el parisino lat. 6882 A (= P2), ocupa una posición particular, por cuanto contiene únicamente una versión abreviada del libro de Atenágoras. En él las transiciones entre capítulos han sido suprimidas y los párrafos han sido notablemente simplificados, con reducción de cualquier desarrollo teórico. Se trata de un compendio de fácil comprensión, destinado a la vulgarización. En consecuencia, aunque ocasionalmente resulta útil para la restitución del texto transmitido por P1 y por V, es una redacción diferente, que merece atención sólo en cuanto resumen de la obra original. 2. Traducción latina de un texto pseudogalénico sobre la orina En su conocido catálogo Die Handschriften der antiken Ärzte, Diels dedicó una entrada a un autor de nombre Atenágoras, del que menciona como única obra un Liber de urinis7. El estudioso alemán identifica el texto como una traducción, pero no la pone en relación con ninguna fuente griega ni menciona manuscritos o ediciones de esta última. Sin embargo, tal fuente existe y era conocida por Diels. En un artículo reciente he podido establecer con seguridad que el Liber Athenagorae de urinis es una traducción de un opúsculo pseudogalénico8. En efecto, primero Chartier, y después Kühn, tomándolo de su predecesor, publicaron un compendio sobre la orina que ambos presentan como atribuido a Galeno, Galeno adscriptus liber de urinis9. Se trata de un pseudoepígrafo, según demuestra el hecho de que Galeno sea, junto con Hipócrates, una de las autoridades mencionadas en el texto. Ello excluye que éste haya sido escrito por el propio Galeno10. La obra presenta puntos en común con un segundo compendio publicado también por Chartier y por Kühn como un De urinis ex Hippocrate Galeno et 718 Un anecdoctum latino tardoantiguo aliis quibusdam, pero sobre todo son llamativas sus semejanzas con dos textos, uno editado parcialmente por Bussemaker y atribuido a Magno de Émesa, y otro incluido por Ideler, sin mención de autor, en el volumen segundo de sus Physici et medici graeci minores11. La relación y la cronología entre el Galeno adscriptus liber de urinis y los textos publicados por Bussemaker y por Ideler es todavía incierta, pero ello poco importa para nuestro propósito. Si bien las tres fuentes griegas presentan paralelos puntuales con el libro de Atenágoras, este último es, en su mayor parte, traducción del mencionado Galeno adscriptus liber de urinis. De los treinta capítulos en que he podido dividir el texto latino, sólo diez no están basados en dicha fuente griega. Estos últimos son, en su mayor parte, fragmentos breves, de transición entre capítulos, que deben de haber sido añadidos por el propio traductor con la finalidad de estructurar de manera clara el texto latino, así como de varios capítulos sobre la orina mediocris, de la que la fuente griega principal no hacía mención. En una visión de conjunto, sólo una décima parte del Liber Athenagorae de urinis no procede del Galeno adscriptus liber de urinis. Las correspondencias entre el texto latino y su fuente griega son las siguientes12: Liber Athenagorae de urinis Galeno adscriptus liber de urinis (XIX 574-601 Kühn) Cap. 1 Cap. 2 Cap. 3 Cap. 3 1. Urinarum differentiae 2. De tenui et turbida urina 3. De pingui et tenui urina 4. De colore et differentia urinarum 5. Dupplicatio urinae quid significet 5.1. Tenuis et alba 5.2. Tenuis rubea 5.3. Tenuis et ocra 5.4. Tenuis et flaua 5.5. Tenuis et rubra et sine sedimine 5.6. Tenuis et nigra sine sedimine Cap. 4 Cap. 6 Cap. 5 Cap. 7 Cap. 8 Cap. 9 719 Arsenio Ferraces Rodríguez Liber Athenagorae de urinis 5.7 (In duplicibus coniunctionibus – quae praedicta sunt sufficiant. Dehinc ad ceteras constitutiones est transeundum …) 5.8. De nigra urina 5.9. Pinguis et alba 5.10. Pinguis et siliginea 5.11. Pinguis et rubra 5.12. Pinguis et nigra 5.13. Haec igitur sunt – adiuncta duplicatio ne. Nunc de ea quae est inter pinguedinem et tenuitatem dicemus. 5.14. De mediocri 6. De urinae constitutionum – sufficiunt haec dicta 7. De differentiis 8. Quattuor gradus 9. De ypostasin 9.1. Ypostasis alba et lenis 9.2. Ypostasis alba non lenis nec aequalis 10. De eneorma et nebula et ypostasim 11. Incidens igitur aegritudinem … 12. De sedimen rubro 13. Quid significat liuida urina et uiride se dimen 14. Quid significat nigrum sedimen 15. De ypostasi 16. De ypostasi alba 17. Pinguis urina 18. De oleaginea 19. Quid significat oroboidis urina 20. Quid significat petaloidis urina 21. Quid significat lamminosa urina et quid pithirodis 22. Quid significat cripnoidis urina id est floccosa 720 Galeno adscriptus liber de urinis (XIX 574-601 Kühn) Cap. 10 Cap. 11 Cap. 12 Cap. 13 Cap. 14 Cap. 15 Caps. 16-18 Cap. 19 Cap. 20 Cap. 21 Cap. 23 Cap. 22 Cap. 24 Cap. 25 Cap. 26 Cap. 27 Cap. 28 Un anecdoctum latino tardoantiguo Liber Athenagorae de urinis Galeno adscriptus liber de urinis (XIX 574-601 Kühn) 23. Quid significat si malum odorem habeat Cap. 30 urina 24. De ypostasi Cap. 31 25. De sedimine Cap. 32 26. De pingui alba Cap. 33 27. De pingui rubra Cap. 34 28. Pinguis nigra Cap. 35 29. Mediocris alba ________ 30. Mediocris subrubra ________ La tabla que precede pone de manifiesto no sólo que la mayoría de los capítulos del Liber Athenagorae de urinis derivan del opúsculo pseu dogalénico, sino también que, con pocas excepciones, la ordenación de la materia es la de dicha fuente griega. De ahí se sigue que, en cuan to a su estructura, el texto latino se muestra conservador, ateniéndose al orden de su fuente principal – el Galeno adscriptus liber de urinis –, que el autor completa con algunos capítulos de origen distinto o con adiciones propias que tienen como finalidad marcar la transición entre diferentes capítulos o entre distintas secciones del texto. 3. Una traducción tardoantigua Al igual que sucede con un elevado número de textos médicos latinos tardoantiguos y altomedievales, el Liber Athenagorae de urinis carece de referencias internas para su datación precisa. En el caso presente contamos, además, con la dificultad añadida de que el Galeno adscriptus liber de urinis carece de edición crítica, faltando también estudios sobre su autoría y datación. Tampoco está clara su cronología relativa respecto al texto que Bussemaker atribuyó a Magno de Émesa y respecto al publicado por Ideler. Los manuscritos colocan la traducción latina bajo el nombre de un tal Atenágoras, del que desconocemos todo, hasta el punto de que ignoramos incluso si se trata del verdadero nombre del autor o si estamos ante una atribución ficticia. 721 Arsenio Ferraces Rodríguez Así las cosas, sólo podemos recurrir a indicios secundarios, con el objetivo de remitir el texto a una época y a una horquilla cronológica amplia. Pues bien, todos los datos confluyen en la misma dirección, la de que estamos ante una obra de la Antigüedad Tardía. En primer lugar, el manuscrito más antiguo, P1, es un importante testigo de la medicina antigua y tardoantigua. La casi totalidad de los textos que contiene son conocidos: el De medicina de Celso, fragmentos de Vindiciano, los Gynaecia de Musción, capítulos del libro cuarto (De medicina) de las Etimologías de Isidoro de Sevilla, y textos menores, como los Dynamidia ad Paternianum de Pseudo-Galeno, o el Liber cyrurgie Ypocratis. Se trata, por tanto, de un volumen que, además de textos de Celso, contiene una miscelánea de opúsculos médicos tardoantiguos. Tal contexto de transmisión apunta también hacia una datación tardoantigua para el Liber Athenagorae de urinis, que sigue, en el manuscrito parisino, a los extractos de los Gynaecia de Musción. Por otra parte, aún con todas las incertidumbres que plantea la restitución del texto a causa de su reducidísima tradición manuscrita, en una apreciación general, su aspecto lingüístico es de un nivel muy aceptable. La traducción es correcta y, en general, carece de errores, de modo que todo invita a creer que estamos ante un traductor muy bien formado, con un buen dominio del latín y del griego. El Liber Athenagorae de urinis sigue de manera casi lineal la fuente griega, pero está muy lejos del literalismo pedestre que caracteriza una buena parte de las traducciones que los estudiosos suelen situar en el entorno de la escuela de Rávena en los siglos VI y posteriores. El texto está bien trabado por medio de fórmulas de transición o de remisiones internas, tanto entre capítulos diferentes como entre secciones distintas de la obra. Por otra parte, ciertas explicaciones teóricas de las que carece la fuente griega, pero que sí se encuentran en el libro de Atenágoras, suponen no sólo notables conocimientos médicos por parte del traductor, sino también un excelente nivel lingüístico, dada la precisión 722 Un anecdoctum latino tardoantiguo y la claridad de la exposición. Véase, a título de ejemplo, el siguiente pasaje (5.1.): Liber Athenagore de urinis 5.1.: Inprimis igitur in constitutione indi gesta <est tenuis> et permanens tenu is, mutato autem colore ut sit tenuis et alba, talis urina multum significat inbecillam habere uirtutem, sicut in senibus apparere solet aut in his pas sionibus quae sunt generales (quae plurimum apparet tenuis et alba prop ter inbecillitatem uirtutis). Significat et infraxin, id est constipationem, quomodo in nefretica fit passione. Fit etiam in quartanariis in urinis infra xin. Nigredo enim melancolici humo ris pinguedine[m] sua[m] in uenis aut poris quos Graeci urityris appellant <remanet>; quod si in renibus cola tur et ibi relinquitur, pinguedo aliqua coadunata lapidem generat et <urina> tenuis mingitur, uelut aqua munda et colata, apparens alba et tenuis. Alia autem fit maximum signum. Causon igitur febrientibus si alba et limpida et tenuis appareat, freneticum signifi cat fieri … Galeno adscr. liber de urinis 4 (XIX, 577 Kühn): Ἔστω οὖν πρότερον ἐν τῇ συστάσει ἄπεπτον καὶ γινέσθω λεπτὸν καὶ τούτου μένοντος λεπτοῦ ἀμειφθείτω τὸ χρῶμα καὶ ἔστω τελέως λευκόν, ὡς εἶναι αὐτὸ λεπτὸν καὶ λευκόν. τὸ τοιοῦτον οὖρον πολλὰ σημαίνει. ἢ γὰρ ἀσθένειαν δυνάμεως, καθάπερ καὶ ἐπὶ τῶν γερόντων ἐπιφαινόμενον δηλοῖ, καὶ ἐπὶ τῶν χρονίων δὲ νοσήματων ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον φαίνεται λεπτὸν καὶ λευκὸν διὰ τὴν ἀσθένειαν, ὁμοίως καὶ ἐπὶ τούτων τῆς φύσεως. σημαίνει δὲ καὶ ἔμφραξιν, ὡς ἐπὶ τοῖς φρενιτικοῖς ἐπιφαινόμενον ἐνδείκνυται. καὶ ἐπὶ τῶν τεταρταίων πάλιν ἐν ταῖς ἀρχαῖς τοιοῦτον οὐρούμενον ἔμφραξιν σημαίνει. τὸ γὰρ τῶν μελαγχολικῶν τῇ παχύτητι τὰς ὁδοὺς σφῆνον, ὥσπερ διηθισμένον τὸ οὖρον, φαίνεται λεπτὸν καὶ λευκόν. ἕτερον δὲ μέγιστον σημαίνει κακὸν καὶ τὸ τοιοῦτον οὖρον. κἂν γὰρ ἐπὶ διακαεῖ καὶ καυσώδει πυρετῷ ἐπιφανῇ λευκὸν καὶ λεπτόν, σημαίνει φρενῖτιν ... El capítulo, que se refiere a la orina tenue y blanca, sigue el orden de exposición de la fuente griega hasta la frase Fit etiam in quartanariis in urinis infraxin. Esta última es una traducción simplificada de la frase καὶ ἐπὶ τῶν τεταρταίων πάλιν ἐν ταῖς ἀρχαῖς τοιοῦτον οὐρούμενον ἔμφραξιν σημαίνει. A continuación, el Liber Athenagorae de urinis introduce una explicación detallada del proceso de obstrucción de las vías urinarias y de la formación de 723 Arsenio Ferraces Rodríguez cálculos que estarían en el origen del aspecto acuoso de la orina. El texto es ahora mucho más explícito que su fuente. Sirva como detalle revelador, entre otros, la traducción de τὰς ὁδοὺς por medio de un giro que es en sí mismo una descripción y una definición: in uenis aut poris quos Graeci urityris appellant. Enfocado en conjunto, el capítulo es traducción de un texto griego, pero está lejos de un literalismo pedestre. Muy al contrario, a veces el traductor simplifica el contenido de la fuente, pero en otras ocasiones lo amplifica para hacer explícitos detalles que ésta no menciona. A pesar de tales intervenciones, la traducción es precisa y clara, lo cual sería difícil de explicar sin un buen dominio, a la vez, del latín y del griego, y sin un conocimiento profundo de la disciplina médica. Es también significativo, en este sentido, el empleo reiterado de tecnicismos muy marcados, que deben de haber salido de la mano de un traductor dotado de una formación excelente y buen conocedor de la lengua de la medicina. El autor utiliza un número elevado de términos técnicos prestados directamente del griego – chyma, hypostasis, ichor, causon, enfraxis, sintexis, sintecticus, etc. – y lo hace con rigor, pero se muestra igualmente sistemático y riguroso cuando prefiere dar la traducción latina de conceptos griegos, algunos de ellos de carácter abstracto. Así, traduce γεώδης οὐσία por terrestris substantia, πνεύματος περιουσία por spiritalis substantia, δυνάμεως ἀσθένεια por uirtutis inbecillitas, διαλείπων σφυγμός por deficiens pulsus, κρίσις por determinatio, etc. Todavía otro hecho merece ser destacado. Cuando el traductor, o autor, emplea un tecnicismo latino, suele ofrecer también el correspondiente término griego, introducido por medio de la estructura lingüística quod Graeci ( ) uocant / appellant / dicunt. Al margen del ejemplo más arriba mencionado, in uenis aut poris quos Graeci urityris appellant, en el que la frase relativa tiene valor especificativo, en otros casos la frase es de tipo explicativo: Medio autem calice apparens (= nebula), quod Graeci eneorma appellant (11); ex tenui724 Un anecdoctum latino tardoantiguo tate fit sanguinis, quod Graeci icoroides uocant (12); urina olei similis, quod oleodis dicunt Graeci (18); lamminosa urina, quam Graeci petaloidis appellant (20); lamminosis, quod Graeci petaloidis uocant (21). El capítulo cuarto, en el que se enumeran los distintos tipos de orina según el color, ofrece una acumulación de ejemplos reveladores: est rubea (= urina), quam Graeci pyrram uocant; quarta autem flaua, quam Graeci xantham uocant; post <hanc> autem est rubra, quam Graeci erythram uocant; nouissima autem nigra, quam Graeci milan uocant. El léxico del color empleado en dicho capítulo era de uso habitual en latín y resultaría conocido para cualquier lector. En consecuencia, el hecho de que adjetivos como rubeus, flauus, ruber o niger reciban una aclaración por medio del correspondiente helenismo no puede ser banal. Muy al contrario, debe de responder a alguna necesidad comunicativa derivada de su empleo en un texto médico. La introducción de dichas aclaraciones se debe, quizás, a que, a ojos del traductor, el sentido habitual de rubeus, flauus, ruber o niger no respondía completamente al que tenían sus correspondientes griegos en la clasificación de los distintos tipos de orina. Dicho de otro modo, a que los adjetivos citados no tenían un grado suficiente de precisión en un texto de uroscopia. En conclusión, detrás del procedimiento consistente en aclarar un término técnico latino por medio de su correspondiente helenismo, incluido éste dentro de la estructura formal quod Graeci ( ) uocant, subyace, con toda probabilidad, no sólo un afán erudito y de adecuación a la tradición de grandes escritores médicos antiguos, como Celso, Plinio o Escribonio Largo, sino también una voluntad de emplear una terminología técnica rigurosa y unívoca13. Con la tendencia que acabo de mencionar coexiste otro procedimiento complementario, el de explicar algunos tecnicismos médicos helenos por medio de una glosa latina. Se trata generalmente de términos cuyo sentido era accesible sólo al especialista en medicina. De ahí que el traductor añada una aclaración en forma de glosa intro725 Arsenio Ferraces Rodríguez ducida por id est14. El objetivo es la vulgarización del texto, el afán por hacerlo accesible a los profanos en la materia, sin menoscabo de su dignidad científica. Dada la corrección de la traducción, el empleo riguroso de la termi nología técnica por el traductor y los conocimientos de la materia que revela, es seguro que se trata de una persona de elevada forma ción y con conocimientos amplios de medicina. Aunque es necesario profundizar en el estudio de los aspectos aquí sólo esbozados, las ca racterísticas apuntadas son difícilmente compatibles con el bajísimo nivel lingüístico de la mayoría de las traducciones de textos médicos realizadas a partir de mediados del s. VI. En consecuencia, el Liber Athenagorae de urinis debe de ser de época temprana, una traduc ción realizada quizás en algún momento en torno a los siglos V-VI. BIBLIOGRAFíA Y NOTAS 1. La presente edición ha sido realizada en el marco de los trabajos de un pro yecto de investigación financiado por el Ministerio español de Economía y Competitividad (FFI2009-11333) y centrado en la edición y estudio de textos médicos tardoantiguos y altomedievales. 2. Por razones de economía, para una exposición más detallada sobre la tra dición manuscrita del texto y para la bibliografía pertinente remito a Ferraces Rodríguez A., Liber Athenagore de urinis, una traducción latina de un compendio griego sobre semiótica de la orina. In: URSO A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico e Medioevo. Messina, EDAS, 2012, pp. 87-103. 3. Se trata de una versión más del texto transmitido por los manuscritos de Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 751, pp. 324-332, y Biblioteca Apostolica Vaticana, Barberini 160, ff. 136r-138v. El texto de los dos manuscritos citados fue edi tado en paralelo, primero por Leisinger H., Die lateinischen Harnschriften Pseudo-Galens. Zürich-Leipzig, Orell Füssli, 1925, pp. 6-23; y más tarde por Keil G., Die urognostische Praxis in vor- und frühsalernitanischer Zeit. Habilitationsschrift zur Erlangung der Venia Legendi der Hohen Medizini schen Fakultäten der Albert-Ludwigs-Universität zu Freiburg im Breisgau, Freiburg i. Br., 1970, pp. 42-72. 726 Un anecdoctum latino tardoantiguo 4. La edición más reciente del texto, crítica, es la de Stoffregen M., Eine frühmittelalterliche Übersetzung des byzantinischen Puls- und Urintraktats des Alexandros. Text–Übersetzung–Kommentar. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der mediz. Doktorwürde an den Medizinischen Fachbereichen der Freien Universität Berlin, Berlin, 1977. La edición de la epístola introduc toria figura en las pp. 72-79. Para ediciones previas a la de Stoffregen, cf. Sabbah G., Corsetti P. -P., Fischer K. -D., Bibliographie des textes médicaux latins. Antiquité et haut Moyen Âge. Saint-Étienne, Publications de l’Université de Saint-Étienne, 1987, pp. 31-32. 5. Quam Galienus stilbousan uocat, id est perlucidam (4), Significat et infraxin, id est constipationem (5.1.), ycoroides, id est tenuitas quaedam sanguinis (5.5.), geodis, id est terrestris (5.8.), crisin futuram, id est determinationem passionis (11), pithirodis ypostasis, id est furfurum similes (21), cripnoidis, id est floccosa (22). 6. Cf. los ejemplos siguientes: in partibus id est in mutationibus (1), constitucione id est sua proprietate (1), ultima indiestionem id est grauissimam (2), constitutiones (sunstituciones V) id est proprietates (3), nouissime indigestione id est grauissima indiestione (4). 7. Diels H., Die Handschriften der antiken Ärzte. II, Berlin, Verlag der königl. Akademie der Wissenschaften, 1906, p. 21. 8. Ferraces Rodríguez, Liber Athenagore de urinis, cit. n. 2. 9. Chartier R., Operum Hippocratis Coi, et Galeni Pergameni, medicorum omnium principum tomus VIII. Lutetiae Parisiorum, Ex Typis R. Soubret, 1639, pp. 337-348; Kühn C. G., Claudii Galeni opera omnia. Vol. XIX, Lipsiae, In Officina Libraria Car. Cnoblochii, 1830, pp. 574-601. 10. La cita, que figura en el cap. 4, De colore et differentia urinarum, corres ponde a Gal. De crisibus I 12 (p. 100, 21 Alexanderson). 11. El De urinis ex Hippocrate, Galeno et aliis quibusdam fue editado primero en CHARTIER, Operum Hippocratis, cit. n. 9, pp. 352-358; y luego en KÜHN, Claudii Galeni opera omnia, cit. n. 9, pp. 609-628. Las referencias de los trabajos de Bussemaker y de Ideler son las siguientes: Bussemaker U. C., Über Magnus von Emesus und dessen Buch vom Harne. Janus 1847; 2: 273-297; Ideler I. L., Physici et medici graeci minores. II, Berolini, Typis et impensis G. Reimeri, 1842, pp. 307-316. Para una exposición ordenada sobre la uroscopia bizantina, entre cuyos autores figura Magno de Émesa, y probablemente también el autor del opúsculo publicado por Ideler, cf. Dimitriadis K., Byzantinische Uroskopie. Inaugural-Dissertation zur Erlan gung der Doktorwürde der Hohen Medizinischen Fakultät der Rheinischen 727 Arsenio Ferraces Rodríguez Friedrich-Wilhelms-Universität zu Bonn, Bonn, 1971; Angeletti L. R., Cavarra B., Gazzaniga V., Il De urinis di Teofilo Protospatario. Roma, Casa Editrice Università La Sapienza, 2009, pp. 35-60. 12. Para los capítulos del libro de Atenágoras utilizo los títulos de los capítulos, cuando existen. En aquellos que carecen de capítulo, por tratarse de transicio nes entre capítulos o por cualquier otra causa, ofrezco los términos iniciales del capítulo, de modo que a través de los mismos sea posible adivinar el contenido y el carácter del mismo. 13. A propósito de Celso puede consultarse el documentado artículo de Capitani U., A. C. Celso e la terminologia tecnica greca. ASNSP 1975; 5.2: 449-518. Para Plinio y Escribonio Largo contamos ahora con dos concordan cias exhaustivas, en las que se recogen abundantes ejemplos: Rosumek P., Najock D., Concordantia in C. Plinii Secundi Naturalem Historiam, I-VII. Hildesheim-Zürich-New York, Olms-Weidmann, 1996; Sconocchia S., Concordantiae Scribonianae. Hildesheim-Zürich-New York, Olms-Weidmann, 1988. El mismo procedimiento fue utilizado ampliamente en destacados autores médicos de la Antigüedad Tardía. Cito solamente los casos de Marcelo de Burdeos y de Celio Aureliano, según demuestra sobra damente la relación de ejemplos que dan las Concordancias de ambos auto res recientemente elaboradas: MAIRE B., BIANCHI O., Caelii Aureliani operum omnium quae exstant Concordantiae, I-IV. Hildesheim-Zürich-New York, Olms-Weidmann, 2003; Sconocchia S., Marcelli De medicamentis librorum Concordantiae, I-III. Hildesheim-Zürich-New York, Olms-Weid mann, 1996. 14. Para los ejemplos remito a las notas 5 y 6 de este mismo trabajo. 728 Un anecdoctum latino tardoantiguo Edición crítica 1. Criterios editoriales La edición aquí presentada es completamente provisional. Su único objetivo es hacer accesible un opúsculo al que nadie había prestado atención y que, sin embargo, presenta interés en cuanto testigo de la actividad tardoantigua de traducción de textos médicos griegos, en general, y de los textos galénicos y pseudogalénicos en particular. Sin eludir los múltiples problemas que plantea su restitución, una edición provisoria resulta siempre preferible a la comodidad de ver pasar la obra ante nosotros sin hacer nada por rescatarla para el conocimiento público. Si toda edición es, en gran medida, sólo un ejercicio de aproxima ción al texto salido de manos del autor – tarea no exenta de un ele vado grado de incertidumbre – en el caso presente los problemas se acentúan por las circunstancias de transmisión. La tradición directa cuenta con sólo dos manuscritos, de los cuales el más tem prano, y el que presenta menos indicios de modificación, carece del tercio final del texto. A su vez, el único que ofrece la obra en su totalidad es un manuscrito muy tardío, del s. XIV, y muestra huellas claras de modificación voluntaria, o de reescritura, a ma nos de un copista, de modo que para el tercio final carecemos de un contraste eficaz para detectar las intervenciones de este último y para depurar aquellos elementos que no pertenecen estrictamen te al autor. Por su parte, el manuscrito P2 es también de datación tardía – siglo XIII – y su redacción presenta vínculos con la del manuscrito vaticano. Si bien ocasionalmente permite la restitu ción de alguna lectura deturpada u omitida en los dos manuscritos de la tradición directa, por tratarse de un resumen su utilidad para restablecer el texto del autor es muy limitada. Particularmente espinosa es la cuestión de los títulos de los capí tulos. En la parte transmitida por los manuscritos P1 y V, ambos 729 Arsenio Ferraces Rodríguez coinciden a veces en el mismo título, pero ocasionalmente es sólo el manuscrito vaticano el que ofrece un título que no figura en el parisino, de modo que nunca sabremos con certeza si un título se debe a la mano del autor o a manos posteriores. A mayor abunda miento, algunos títulos, en particular en los capítulos iniciales, pa recen un duplicado de la frase inicial del capítulo, de modo que el grado de incertidumbre es, si cabe, todavía más elevado. La parte sólo transmitida por el manuscrito vaticano está provista de títulos en todos los capítulos, no siendo infrecuente que existan dos ver siones de un mismo título ligeramente diferentes. Dada la imposi bilidad de saber si dichos títulos son de la mano del autor, o, en el caso de duplicados, cuál es del autor y cuál de manos posteriores, he preferido reproducirlos todos, manteniendo así su carácter in cierto. Dicha opción me parece menos arriesgada que la de atetizar o corregir el texto transmitido con base en una simple sospecha del origen espurio de una lectura. Dada la reducidísima tradición directa del texto y dadas las diferen cias entre los dos manuscritos, para la parte transmitida por ambos he concedido mayor crédito a P1, mientras las variantes de V figuran, con pocas excepciones, en las notas. Para la sección final, la trans mitida sólo por V, he adoptado una actitud conservadora, limitando las intervenciones del editor a aquellos casos en los que existe un alto grado de probabilidad de que el texto haya sido alterado por el copista. Dado que es verosímil que el texto de V sea una reescritura, he preferido editar en cursiva la parte transmitida sólo por este ma nuscrito, para diferenciarla de la parte transmitida también por P1, en la que tenemos mayor seguridad en la restitución. También en la parte común, he adoptado igualmente la cursiva en aquellos títulos de capítulos sólo ofrecidos por V. El aparato crítico es negativo, figurando en nota sólo la variante, en caso de discrepancia entre los manuscritos. En cuanto a la grafía, he adoptado los criterios siguientes: 730 Un anecdoctum latino tardoantiguo 1. Regularización del diptongo ae. Como corresponde a su datación, el manuscrito V utiliza para el diptongo única mente la grafía e. En cambio, P1 utiliza, con pocas excep ciones, la ę. 2. Normalización de ti, en lugar de ci, ante vocal, tanto en la parte del texto transmitida por ambos manuscritos como en la sección conocida sólo a través de V. El manuscrito P1 uti liza ti de manera predominante, mientras en V encontramos casi exclusivamente la grafía ci, que responde a los hábitos del copista y de su época. En la parte final del texto, sólo transmitida por V, he normalizado sistemáticamente las grafías conmixtio y coniunctio, en lugar de las empleadas por el copista, conmixio y coniunccio, respectivamente. 3. He prescindido de las divergencias entre manuscritos en el empleo de consonantes simples y geminadas. En casos como yppostasis-ypostasis, differentia-diferentia, etc., en los que no es infrecuente el empleo alternante – y arbitra rio – de la consonante simple y de la geminada, he adop tado siempre la forma del latín clásico. No se recogen en las notas las esporádicas confusiones u-b (flaua-flaba) así como tampoco algunos ejemplos de ausencia de h en el adverbio hodie, o el uso indebido de la misma consonante en el manuscrito P1 en los términos hostendit y exhistimare. Tampoco he hecho constar la variación gráfica del adverbo adhuc en el manuscrito V, que da siempre aduch. En otro orden de cosas, he utilizado la grafía aliquotiens en varios lugares donde el manuscrito V da alicociens. Por lo que toca al texto del manuscrito P2, editado en el apéndice, he mantenido íntegramente la grafía del manuscrito, enmendando úni camente aquellas lecturas que son seguros errores de copista. 731 Arsenio Ferraces Rodríguez 2. Edición Sigla et notae: P1 Paris, BNF, lat. 7028 P2 Paris, BNF, lat. 6882A V Vaticanus Palat. lat. 1304 V’ V post correctionem add. addit, addunt codd. consensus codicum P1V om. omittit, ommittunt transp. transponit, transponunt <> uncis oblongis inclusa sunt quae addenda uidentur [] uncis quadratis inclusa sunt quae secludenda uidentur †† locus desperatus /// litteris inclinatis edita sunt quae tantum in V seruantur 732 Un anecdoctum latino tardoantiguo Incipit liber Athenagorae1 de urinis2 1. Urinarum differentiae multae sunt3 in partibus4. Primae sunt5 <duae>: chima, id est quod6 mingitur7, et quod in ea apparet8, id est sedimen. <In> hoc autem quod mingitur iterum in <eundem> numerum9 ueniunt omnes eius differentiae10. Etenim sunt duae, <constitutio et color …>. Constitutione11 autem12 <urina> est13 pinguis aut tenuis aut media14. Ea uero quae media15 est sanitatem pronuntiat; tenuis uero aut pinguis indigestionem significat. [Galeno adscr. l. de urinis, 1 (XIX, 574-575 Kühn); Ideler, II, p. 307, 1-11] 1 Athenagorae corr. anathegore P1 athemagore V 2 de urinis] de pulsis et urinis P1 3 multe sunt] sunt multe V 4 in partibus] in partibus id est in mutationibus V 5 Primae sunt corr. Prima est P1 Prima autem V 6 quod corr. ut codd. 7 migitur V 8 in ea apparet] est in ea apparens V 9 in <eundem> numerum] in merum id est in purum V 10 omnes eius differentiae] omnis eius differencie V 11 Constitutione corr. constitutiones P1 constitucione id est sua proprietate V 12 autem corr. aut enim P1 enim aut V 13 est om. P1 14 medio V mediis V’ 15 medio V mediis V’ 2. De tenui et turbida urina1 Quid declarat si minxerit2 tenuem urinam et permaneat tenuis et quid si mingitur3 tenuis et turbulenta efficiatur. Mingitur igitur4 tenuis et sic tenuis permanet5; iterum mingitur tenuis et, dum steterit6, turbulenta efficitur7 et inpinguatur in calice. Prima ergo, id est quae tenuis permanet, ultimam indigestionem8 significat; nondum enim9 inchoauit adhuc10 natura ad digestionem11 faciendam se praeparare12. Secunda autem, quam13 diximus turbulentam14 fieri, ostendit iam naturam inchoare15 digestionem facere. Tenuis ergo uri na hoc modo diuiditur16 et haec significat. [Galeno adscr. l. de urinis, 2 (XIX, 575 Kühn); Ideler, II, p. 307, 13-23; p. 313, 1-4; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 620-621 Kühn)] 1 Titul. De tenui et turbida urina in hunc locum restitui; post efficiatur transp. P1 om. V 2 mixerit V 3 mingitur] mingerit V 4 igitur om. V 5 permaneat V 6 dum 733 Arsenio Ferraces Rodríguez steterit] tum stetiderit V 7 turbulenta efficitur] turbida efficiatur V 8 ultimam indigestionem] ultima indiestionem id est grauissimam V 9 enim om. V 10 adhuc inchoauit V 11 digestestionem P1 12 preparauit V 13 quam] que V 14 turbulen tam corr. turbulenta P1 turbulente V 15 post inchoare iter. iam P1 16 diuiditur] dicitur V 3. De pingui et tenui1 urina2 Quid significat urina3 quae4 pinguis mingitur et pinguis permanet et quid significat si residerit <et tenuis efficiatur.> Pinguis autem5, similiter ut6 tenuis, mingitur pinguis et permanet pinguis; alia mingitur7 pinguis et, dum sederit8, fit tenuis. Prima igitur significat augmentare humores, secunda autem declinare iam humores significat et inchoare ostendit determinationem. Hae sunt igitur constitutiones9 in urinis et10 differentiae. [Galeno adscr. l. de urinis, 3 (XIX, 575-576 Kühn); Ideler, II, p. 307, 15-p. 308, 3; p. 313, 5-14; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 620-621 Kühn)] 1 et tenui om. V 2 Hunc tit. post similiter ut tenuis transp. P1 3 significat urina corr. significatur in ea codd. 4 quod V 5 aut P1 6 ut corr. autem V om. P1 7 alia mingitur] alia enim mingitur V 8 dum sederit] residerit et V 9 constitutiones] sunstituciones id est proprietates V 10 et om. V 4. De colore et differentia urinarum1 In colore uero differentiae sunt plurimae. Sunt enim albe; sunt2 siliginee; est rubea3, quam4 Graeci pyrram5 uocant; quarta autem flaua6, quam Graeci xantham7 uocant; post <hanc> autem est8 rubra, quam Graeci erythram9 uocant; nouissima10 autem nigra11, quam12 Graeci milan13 uocant. Est enim14 inprimis alba, deinde ocra15, post hanc rubea, quarta autem flaua16, post hanc autem17 rubra18, nouissima19 uero nigra. Est ergo et albica20, hoc est flaua. Haec autem ex duobus fit humoribus, ex colerico et sanguine, quam Galienus stilbousan21 uocat, id est perlucidam22, flammae similis [Gal. De crisibus I 12; 734 Un anecdoctum latino tardoantiguo p. 100, 21 Alexanderson]. Plus enim clarior est a rubeo colore. Sunt ergo23 inuicem deinde tali colore urinae constitutae: alba et siliginea, alba de flegmata est24, siliginea de flegma et colera permixta aut sanguine25; rubea autem colerica est; rubra26 de sanguine; flaua uero27 de colerico <humore> et sanguine fit permixta. Nigra igitur ex melancolico generatur28 humore; fit etiam nigra ex decoctis29 humoribus, de qua urina suo loco30 erit dicendum. Alba autem nouissimam indigestionem31 significat. Haec enim sunt simplices32 urinarum differentiae in constitutione ipsarum et colore. [Galeno adscr. l. de urinis, 3 (XIX, 575-576 Kühn); Ideler, II, p. 308, 3-6] 1 De colore – urinarum] De coloribus De urinarum colore V 2 sunt om. V 3 est rubea om. V post pyrram uocant transp. P1 4 quam corr. quas codd. 5 pirra V 6 flaba V 7 xantham corr. exantham P1 exanatha V 8 est corr. et V om. P1 9 erythram corr. retram codd. 10 nouissima corr. nouissime codd. 11 nigra corr. nigre codd. 12 quas V 13 milan corr. cimilan P1 cymilan V 14 enim] ergo V 15 ocra] dicitur ochra et V 16 Post hanc – flaua om. V 17 hanc autem om. P1 18 rubra] rubea P1 19 nouissima corr. nouissime codd. 20 albica corr. alba bica (ui- V) codd. 21 stilbou san corr. istilborant P1 istilboran V 22 perlucidu V 23 Sunt ergo] Est ergo deinde V 24 flegmata est] flemathe V 25 sanguinem V 26 et rubra V 27 uero om. P1 28 generatur post igitur transp. V 29 ex decoctis] et de excoctis V 30 suo loco] loco suo V 31 nouissimam indigestionem] nouissime indigestione id est grauissima indiestione V 32 simplicia V 5. Dupplicatio urinae quid significet1 5.1. Ceterum2 dicendum est de duplicatione3 ipsarum et quae se possunt coniungere et quid significe<n>t. Inprimis4 igitur in constitutione indigesta <est tenuis> et permanens tenuis, mutato autem colore5 ut sit tenuis et alba, talis6 urina multum significat inbecillam habere uirtutem, sicut in senibus7 apparere solet aut in his passionibus quae8 sunt generales (quae9 plurimum10 apparet tenuis et alba propter11 inbecillitatem uirtutis12). Significat et infraxin, id est constipationem, quomodo in nefretica fit passione13. Fit etiam in quartanariis in uri735 Arsenio Ferraces Rodríguez nis infraxin14. Nigredo enim melancolici15 humoris pinguedine[m] sua[m] in uenis aut poris quos16 Graeci urityris appellant <remanet>; quod17 si in renibus colatur et ibi relinquitur, pinguedo aliqua coadunata18 lapidem generat19 et <urina> tenuis mingitur, uelut aqua munda et colata, apparens alba et tenuis. Alia autem fit maximum signum20. Causon21 igitur febrientibus si alba et limpida et tenuis appareat, freneticum significat fieri22; si autem23 febrium magnitudo nimia24 fuerit colerum causa25 et urina non coloretur26, manifestum est quia non remanet in uenis colericus humor, sed illud quod in eo leuius est cerebrum petens27 occupat28. Si autem non fuerit frenesis adhuc29 et30 urina sit tenuis, alba et limpida, febris autem causon31, pronuntiamus aut esse aut futuram freneticam passionem. Si autem, tali existente urina32, maneat frenesis33, pronuntiamus mortem. Non enim patitur uirtus in cerebro, in quo est habitaculum animae34, sustinere colericum humorem mordicantem35 acredine sua36. Haec talia significat tenuis et alba et limpida urina. [Galeno adscr. l. de urinis, 4 (XIX, 577-578 Kühn); Ideler, II, p. 308, 6-10; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 621-622 Kühn)] 1 Dupplicatio – significet] De duplicibus urinis V 2 Ceterum] De duplicibus uri nis et eorum enim V 3 duplicitate V 4 Ante inprimis add. Dicendum enim V 5 mutato – colore] mutatum autem colorem V 6 Ante talis tit. Urina tenuis et alba add. V 7 senibus corr. renibus codd. 8 qui V 9 quae] quique V 10 plurime V 11 propter corr. perpeti P1 per petet est V 12 uirtutem P1 13 nefretica fit passione] nefreticas fiunt pasiones V 14 in urinis infraxin] in om. P1 infraxis in urinis V 15 melancolicis V 16 quas V 17 Ante quod tit. De ea quae lapidem generant add. P1 18 et quo adunata V 19 lapidem generat] lapis generant V 20 Alia – signum om. P1 21 Ante causon tit. De acutis febribus add. P1 22 significat fieri] fieri significat V 23 enim V 24 nimium V 25 fuerit colerum causa] colera fit causa V 26 coletur P1 27 patens id est leuius est et V 28 Post occupat add. id est premit V 29 Si – adhuc] et si nondum aduc frenesis fit V 30 sed V 31 causon dis V 32 tali existente urina] talem existentem urinam V 33 maneat frenesis] meditauit frenesin V 34 est habitaculum animae] anime est habitaculum V 35 mordicante V 36 acredine sua] acredinem suam P1 post suam add. posit notere V 736 Un anecdoctum latino tardoantiguo 5.2. Tenuis rubea Urina tenuis et rubea Tenuis enim si sit et colore1 rubea, melior est quam2 alba, sed adhuc indigesta esse uidetur constitutione. [Galeno adscr. l. de urinis, 6 (XIX, 578-579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 15-16; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 619-620 Kühn)] 1 colore] sit colore V 2 est quam] quidem est V 5.3. Urina tenuis et [c]ocra, id est siliginea Quod si sit constitutione tenuis, indigesta est; et si sit colore ocra, talis urina mediocriter digesta esse uidetur1, sed tamen inbecillitatem naturae esse significat. Color quidem urinae digestionem ostendit. Sed quia tenuis et non constitutione2 <digesta>, quia naturae officia inbecillia3 tenuem eam faciunt, propterea4 non facile ad digestionem uenit. [Galeno adscr. l. de urinis, 5 (XIX, 579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 10-12; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 619 Kühn)] 1 digesta esse uidetur] esse uideatur digesta V 2 constitutionem V 3 inbecillam V 4 propterea] et propterea V 5.4. Tenuis et flaua Urina tenuis et flaua Quod si sit urina tenuis et1 flaua, significat non solum indigestionem, sed et materiae indigentiam2, ut3 in iuuenibus4 solet abstinendo contingere plus quam ratio postulat; et ex acro calore5 multam6 in profundo7 esse [Est enim8] indifussionem colerum, ut <in> tertiana9. Significat et insomnietatem et freneticam passionem. Omnia enim talia, si flaua urina est, <significat>. Humectationes10 iuuat11 facere. [Galeno adscr. l. de urinis, 7 (XIX, 579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 12-15] 737 Arsenio Ferraces Rodríguez 1 et om. V 2 indigentiam corr. indignantiam P indignantia V 3 ut om. P1 4 senibus V 5 calore corr. colore codd. 6 multam corr. multum codd. 7 in profundo] pro fundum V 8 et V 9 tercianas V 10 humectationem V 11 iuuant V 5.5. Urina tenuis et rubra et sine sedimine Si autem indigesta est1 constitutio<ne>, id est tenuis et rubra, talis non consistit. Rubra2 enim de sanguine fit, sanguis autem3 iterum ex digestione gignitur4 et digestio conspissat constitutionem5. Manifestum est autem quia, quae tenuis fuerit, rubra non consistit, nisi tenuis instet. Quod est6 non satis rubrum, sed ycoroides7, id est tenuitas quaedam8 sanguinis, manat et9 utilem10 colorem facit11. [Galeno adscr. l. de urinis, 8 (XIX, 579 Kühn); Ideler, II, p. 308, 19-20] 1 indigesta est] sit indigesta V 2 Rubea V 3 autem om. V 4 gignitur corr. mingitur codd. 5 constitutione P1 6 quod est corr. quid est P1 quidem V 7 sed ycoroides corr. de sycus uidit P1 desiccus uidit V 8 quidam V 9 et om. V 10 utile V 11 colorem facit] colore sit V 5.6. Urina tenuis et nigra sine sedimine Nouissima1 autem est coniunctionum tenuis et nigra urina. Non enim haec potest constitutionem in se habere. Si2 enim ex3 nigra colera fuerit, idem4 et niger color5, quia purgatur melancolicus humor; aut certe ex frigdore aut ex decoctione sanguinis nigra est effecta. [quia omnis pinguis urina pinguis et spissa est constitutione]. [Galeno adscr. l. de urinis, 9 (XIX, 579-580 Kühn); Ideler, II, p. 308, 20-22] 1 nouissima corr. nouissime codd. 2 set V 3 ex om. V 4 idem corr. id est codd. 5 niger color] nigra colorem V 5.7. In duplicibus igitur coniunctionibus tenuis urinae1, uel color cum admiscitur urinae, quae praedicta sunt sufficiant2. Dehinc ad ceteras3 constitutiones est transeundum, id est si constituta sit urina pinguis4. 738 Un anecdoctum latino tardoantiguo 1 urina P1 2 sufficiat dicta V 3 certeraras V 4 In duplicibus – urina pinguis in hunc locum restitui; post § 5.8. transp. codd. 5.8. De nigra urina Sunt enim tres urinae †sicut et tenuis consistens quia tres urinae† pinguissimae differentiae constitutae, quae in sequenti ostendemus1. In declinatione febris <quartanae> et2 in solutione3 ipsius urina nigra manat. Propterea4 fit nigra, quia purgatur melancolicus humor. Iste5 enim geodis (id est, terrestris6) substantia <et> pinguis est secundum suam constitutionem7. Ergo urina fit pinguis, sed8 ipse humor naturaliter est pinguis. Secunda9 autem fit similiter nigra ex decoctione sanguinis. Ex10 tenuitate11 manifeste inpinguatur constitutio12 urinae et pinguior efficitur, quia colore mutato13 fit nigra ex constitutione sanguinis. Tertia uero fit ex frigdore14 corporis: frigdor enim colligat et constringit et inpinguat materiam et fit urina15 similiter16 pinguis et nigra quomodo17 diximus. [Galeno adscr. l. de urinis, 10 (XIX, 580-581 Kühn)] 1 ostendemus corr. ostendimus codd. 2 et om. V 3 solutionem V 4 Propterea] Propterea igitur V 5 Ista V 6 terrestris corr. terrestres codd. 7 constitutionem] consuetudinem P1 8 et V 9 secundum V 10 ex corr. et P1 om. V 11 tenuitatem V 12 constitucionem V 13 colore mutato] si colorem mutatam V 14 frigdore corr. figdore P1 fridore V 15 urinam P1 16 urina similiter] similiter urina V 17. quo P1 5.9. De pinguis et alba Urina pinguis et alba Si enim sit1 urina2 constitutione pinguis et <permanens pinguis> colore sit alba, talis urina indissolubilis est, quia de crudis educitur3 humoribus ex corpore et fit constitutione pinguis. [Galeno adscr. l. de urinis, 11 (XIX, 581 Kühn)] 1 fit P1 2 urine V 3 seducitur V 739 Arsenio Ferraces Rodríguez 5.10. Urina <pinguis> et ocra, pinguis et rubea, pinguis et flaua De pinguis et siliginea Quod si sit urina pinguis et siligineo colore, coniunctionem1 <non potest habere>, neque2 <pinguis et rubea neque> pinguis et flaua sanguini potest conuenire. Nam tales colores de penuria ciborum uel humorum efficiuntur, ita ut uirtutis inbecillitati3 pinguis4 urina contraria appare<a>t. Nam pinguis et rubea, pinguis et siliginea, pinguis et flaua simul se non colligunt5 nec coniunguntur. [Galeno adscr. l. de urinis, 12 (XIX, 581 Kühn)] 1 coniunctionem corr. coniunctio nam codd. 2 que V 3 inbecillitati corr. inbecil litate P1 inbellitatem V 4 Post pinguis add. igitur V 5 se non colligunt] non se coligunt V 5.11. Pinguis et rubra1 Quod si fuerit pinguis et rubra2, talis urina plenitudinem sanguinis significat esse3, quemadmodum in synochis febribus efficitur4. [Galeno adscr. l. de urinis, 13 (XIX, 581 Kühn)] 1 rubra corr. rubea codd. 2 rubra corr. rubea codd. 3 significat esse] esse significat V 4 conficitur V 5.12. Urina pinguis et nigra Si igitur pinguis et nigra1 <fuerit>, talis urina melancolicum humo rem per urinam se euacuare significat. Et haec2 maxime3 fit in decli natione quartanae febris solutionem4 faciens. Si ex frigdore aut5 ex decoctione sanguinis nigra fuerit facta urina, postmodum in loco6 dicemus conpetenti. [Galeno adscr. l. de urinis, 14 (XIX, 582 Kühn)] 1 Si – nigra om. P1 2 hoc V 3 maxime] quidem P1 4 solucione V 5 aut corr. autem P1 uel V 6 locum V 740 Un anecdoctum latino tardoantiguo 5.13. <Haec> igitur sunt pinguium urinarum coloribus adiuncta<e> duplicationes1. <Nunc> de ea quae2 est inter pinguedinem et tenuita tem <dicemus>. 1 duplicationes corr. duplicatione P1 duplicacionem V 2 qui V 5.14. De mediocri Mediocris autem si sit constituta urina, ita ut neque pinguis neque tenuis appareat, sed media, et si sit rubea et subrubea et non in se alios habeat colores1, id est aut rubrum aut nigrum, cum his non possit consistere, quia isti colores secundum suam pinguedinem ostendunt constitutam esse urinam. Siliginea et2 alba colore in media consistunt urina3. Propterea haec tenui commiscitur urinae4. 1 alios habeat colores] habeat alios colores V 2 aut V 3 urinam V 4 urinam V urinae V’ 6. De urinae constitutionum1 et colorum2 differentiis3 simplicium et compositarum sufficiunt haec dicta. Ceterum uero manifestanda<e> sunt quae naturaliter possunt esse mediae, quales sani faciunt urinas. Sed quae tali colore, non possunt esse mediae : tenuis alba [pinguis] et pinguis alba. Hae4 mediae5 sunt colore6: flaua tenuis et rubra pinguis, rubra mediocris, rubra tenuis, nigra pinguis, nigra mediocris. Haec enim absque aliquo exemplo sunt. 1 constitutione P1 2 colorum corr. colerum P1 colore V 3 differentiis corr. diffe rentia P1 differencias V 4 Hec V 5 Post mediae add. autem V 6 colore corr. coloris (ante sunt transp. V) codd. 7. De differentiis Differentiae in constitutione et colore1 urinae Sufficiant haec dicta in urinarum constitutione2 et colore3. Ceterum uero ab initio recapitulatis exponendum est secundum genus urina741 Arsenio Ferraces Rodríguez rum differentias super scriptas. Diximus enim esse duas urinarum differentias4, id est ipsum quod mingitur et5 quod in ea est sedimen. Sed de urinae qualitate6 fecimus mentionem dupliciter diuidendo7 in constitutione et colore8, et particulatim diuisas exposuimus differentias et9 simplices10 eius commixtiones et quas potuimus11 partes fecimus, et quid significent declarauimus. Et quia omnis nunc sermo de hoc quod12 mingitur factus est, transeundum est ad ceteras partes generalium diuisionum13. 1 constitutione et colore] constitucionem et colorem V 2 in urinarum constitutione] in urinis et constitucione V 3 colore corr. coloris codd. 4 super scriptas – urinarum differentias om. P1 5 uel V 6 qualitatem V 7 diuidendis V 8 constitutione et colore] constitucionem et colorem V 9 et om. V 10 simplicis V 11 quas potuimus] que possunt V 12 hoc quod] his que V 13 diuisiones V 8. Quattuor gradus [Huius ypostasin] quattuor gradus canonum1 omni modo nos oportet obseruare, <id est, colorem, locum, constitutionem et tempus>, et, si naturales excesseri<n>t modos2, quid significet contemplandum est. Quattuor igitur sunt3 canonum regulae4: peruisio, ypostasin, color et lenitas5. Haec igitur sequentes6 significare possunt seu sanitas sit siue aliqua accidat infirmitas. Tempus uero in urinis adtendendum7 est, si semper sedimen et color et lenitas8 cottidie9 aequalis sit. Quod si hodie alio colore10 collectio in unum appareat et crastino alio modo residens color appareat11, iam non est omni die aequalis12 et hanc dicimus inaequalem. Quod13 si secundum naturam in his quattuor canonum ordo seruetur, sanitas permanet. Manifestum est autem14 quia, si15 ex eis quattuor una fuerit mutata regula, indigestiones esse significat. Haec igitur in urinis generaliter obseruare praecipimus. Nunc16 ad ea transeundum est, ut, cum fuerint immutata17, quid18 unaquaeque eorum19 significet immutatio uel coniunctio a nobis breuiter, ut possumus, erit dicendum. 742 Un anecdoctum latino tardoantiguo 1 cononum V 2 modos corr. modus P1 modo V 3 sunt om. V 4 regulae corr. regu lares codd. 5 peruisio – lenitas] peruisionum ypostasin colorem et lenitatem V 6 sequentis V 7 addendendum V 8 color et lenitas] colorem et lenitatem V 9 quod die V 10 Post colore add. sit aut V 11 appareant V 12 omni die aequalis] equalis omni die V 13 Quod corr. Quia codd. 14 aut V 15 quia, si] quod V 16 Post nunc add. igitur V 17 inmutata corr. inmutate codd. 18 quid] quia P1 19 Post eorum add. queque V 9. De ypostasin Ypostasin1 [id] est sedimen in quo omnia2 quae3 contra naturam4 fiunt5 in corpore ratio inuenitur et quae sanitati6 sunt repraesentat. Dicimus enim canonem ipsam, inprimis quae secundum naturam7 sunt diffinitiones siue deliberationes, qualia nobis tradita sunt8 ab omnium bonorum principe Ypocrate dicente9: «Urina optima est quando ypostasin alba est et lenis10 et aequalis in omni tempore» [Hipp. Progn. 12, p. 208 Alexanderson]. Haec regula ut11 hunc habeat12 propositum attendere13 oportet; et si14 contra naturam alio modo fuerit inmutata15, sollicite consideranda est. 1 Ipostasin V 2 omnia corr. omnis codd. 3 quod V 4 natura V 5 fiunt om. P1 6 sanitatis P1 7 natura P1 8 diffinitiones – tradita sunt post attendere oportet transp. V 9 principe – dicente] principem Ypocratem dicentem V 10 et lenis] edens P1 11 ut om. V 12 hunc habeat] habet hunc V 13 addendere V 14 sic V 15 mutata V 9.1. De ypostasim et diuersitates et coniu<n>ctionum Ypostasis1 alba et lenis <Urina alba> in unum collecta si sit2 et inaequalis3 sit4, ita ut hodie maturum sit sedimen et crastina talis non appareat, uirtutem corporis, id est per quam corpus gubernatur5, inbecillam6 esse significat et non potest semper ad materiam praeparandam7 cottidie aequalis esse digestio, quia infirma est uirtus. [Galeno adscr. l. de urinis, 15 (XIX, 582 Kühn)] 743 Arsenio Ferraces Rodríguez 1 Apostasis P1 2 collecta si sit] collectus sit V 3 equalis V 4 sit om. V 5 guber natur corr. gubernat P1 cubernatur V 6 inbecillem P1 7 materiam praeparandam] materia preparanda P1 9.2. De alia ypostasi Ypostasis1 alba non2 lenis nec aequalis Quod si fuerit sedimen album3 et in inferioribus resideat partibus, non4 autem lenis, <sed> dispersus et non collectus et inaequalis appareat, talis urina peior est5 priori6. Illa7 enim demonstrat per nullam digestionem inaequalitatem8 pati; ista enim quod una sit digestio, quod est pessimum. Si autumnus9 malus10 est, quia inaequalis est, siquidem si per quattuor aut quinque dies fiat, minus est <malus> ab illo11; si autem12 una die, peior est13. Et hoc ipso modo sparsa priori peior14 est; si uero in una <digestione>, incisione laborare naturam ostendit. Per naturam autem15 spiritus pinguis intercadens aut trahens16 constantiam17 digestionis, secundum naturam habet ypostasis colorem et in loco suo consistit18; in constitutione19 autem contra naturam ostendit quia, cum esset ab ea aequalis aut <inaequalis>, [Galeno adscr. l. de urinis, 16 (XIX, 582-583 Kühn); Ideler, II, p. 309, 11-12] inprimis aequalis et trahens per hoc malum multitudinem declarat uentositatis pinguissimae20 in profundo esse et extenuari a natura non potest. [Galeno adscr. l. de urinis, 17 (XIX, 583 Kühn)] Et propterea sparsum sedimen habet, et hoc est esse inaequale. Aliquando enim apparet talis; aliquando autem <non>, et sicut p<ri>us fit, melior apparet. Hoc ergo uentositatem spiritus significat extenuari cito a natura. Et hoc est mirabile quia, sicut natum est, aequale[m] esse <malum> et inaequale[m] esse bonum21; et uix tale aliquid cito contingit. Sic autem et deficiens pulsus semper quidem apparens talis, aliquando22 nequis, minus malum prioribus significat. Si<c> ergo disperso sedimine aequalis est. De his igitur23 coniunctionibus sufficiunt a nobis dicta fuisse. [Galeno adscr. l. de urinis, 18 (XIX, 583-584 Kühn)] 744 Un anecdoctum latino tardoantiguo 1 Apostasis P1 2 nec V 3 album om. V 4 nec V 5 peior est] est paior V 6 priore P1 7 Illam P1 8 inequalem V 9 Si autumnus corr. Si autem omnis P1 Sit enim aut omnis V 10 malum P1 11 illo corr. illa codd. 12 aut V 13 est corr. fuerit codd. 14 paior V 15 naturam autem] autem naturam V 16 tradens P1 17 constancia V 18 consistent V 19 constitutionem P1 20 uentositatis pinguissimae corr. uentositates pinguissimas codd. 21 bonum corr. bonam codd. 22 aliquando corr. sit quando codd. 23 enim V 10. De eneorma et nebula et ypostasim De urinarum eneorma et nebula et ypostasin Eneorma dicitur cum nebula tenuis fuerit in medio calice1. Eneorma ergo si sit in aegritudine2 omnino constitutum et digestio sit et in colore esse uideatur3 alba et nondum inferiora4 petat et sit priori5 constitutione lenis et aequalis, <talis> urina digestionem aegritudinis6 esse significat7, sed adhuc non est perfecta digestio. Non enim sedimen fit potius8 naturae uincentis signum9, sed etiam10 mediam digestionem aegritudinis esse significat. Ubi in medio posita ypostasin est11 a natura12, adhuc13 differt. Colorem14 autem mutatur15 [et] propter spiritalem substantiam. Nam ubi <non> perfectus per indigestionem16 extenuatur spiritus, necesse est ad locum suum in imo perueniat. Et hoc17 que apparet in urinis intus clauditur18 †ad pinguem humorem spiritui uia† et hoc quod fertur ascendit ad summitatem et dicitur <nebula, aut ascendit ad medium locum et dicitur> eneorma. Et si iam extenuatum19 fuerit a natura spiritus, quod grauius est pondere suo descendit in imo et dicitur ypostasin. [Galeno adscr. l. de urinis, 19 (XIX, 584-585 Kühn)] 1 fuerit in medio calice] in media calicem apparet V 2 egritudinem V 3 uideatur esse V 4 inferiora (-riores V’) loca V 5 prioris V 6 digestionem aegritudinis] dige stionis egritudinem V 7 esse significat] significat fieri V 8 post V 9 signum] esse signum V 10 iam P1 11 ypostasin est] est ypostasin V 12 a natura corr. anaturali P1 anaturalia V 13 adhuc] hunc V 14 Locum fortasse legendum 15 mutatur corr. 745 Arsenio Ferraces Rodríguez mutatum codd. 16 digestionem V 17 hic P1 18 clauditur corr. claco detur P1 claro detur V 19 extuatum P1 11. Incidens igitur aegritudinem, inprimis indigestio apparet in urinis mediocris. Crescente autem aegritudine plus in urinis usque ad statum1 augmentatur indigestio. Et cum statum facere coeperit2 aegritudo et augmentata3 coeperit4 minui, nebula se in summo ostendit. Medio autem calice apparens, quod Graeci eneorma appellant, declinationem passionis esse significat5. Et cum sit ypostasis6, ostendere7 significat crisin futuram, id est determinationem passionis, et uictricem fieri naturam8 ostendit9. Et si quid10 de eneorma11 dicitur, hoc de ypostasin et nebula existimare oportet. Haec enim talia dicimus quia positiones12 locorum demutantur. Spiritus autem uentositatis extenuatur et13 digestionem procurat urinae. Nam et natura14 ab spiritu absoluta facit urina<m> cum ypostasin. Pro hac re perfectam15 facit digestionem ypostasin. Quod si non potuerit ab spiritu extenuata se exsoluere, sed adhuc pinguis extiterit, spiritus clausus16 nec urinae17 digestionem18 facit nec eneorma19 fieri potest, unde nec perfecta fit determinatio nec20 media poterit residere regione[m]. Quod si parua fuerit digestio et in summo steterit, fit nebula. Nam nebula iam clara21 [ostendit] digestionem significat. Sed non satis clara in multis talis est, ut scilicet sic nichil definiamus in mensura[m] declarationis22. Si igitur nigra fuerit nebula nec contra naturam mane<a>t, malum est. Si contingat nebula absque declaratione, malum [malum] est. Si autem ypostasin fuerit multa et similiter alba et lenis et aequalis apparens, bonum est. Si autem nebula sit non clara, sed mediocris est, bonum est. Si autem eneorma23 aliqua manifesta fit, ypostasin necesse est perfectionem [autem], quia neque bonum neque malum significat. Similiter mensura boni et mali pro quatuor quae24 quaerimus in sedimine signa, colorem, locum, constitutione<m> et tempus. Diximus de tempore25 et constitutione et loco in quo diuidere se debet. Ceterum uero adtendendum est de colore, quoniam, si alba 746 Un anecdoctum latino tardoantiguo est, secundum naturam est; si uero non <alba>, sed uiridis aut rubra, <contra naturam est>, de quibus dicendum est. [Galeno adscr. l. de urinis, 20 (XIX, 585-586 Kühn)] 1 statutum P1 2 ceperint V 3 augmentato V 4 ceperint V 5 esse significat corr. esse significans P1 significat esse V 6 ypostasin V 7 ostendit V 8 fieri naturam] naturam fieri V 9 ostendit] significat et ostendit V 10 si quid] siquidem V 11 de eneorma corr. deneorma P1 de enorma V 12 quia positiones corr. quia positionem P1 qui apposicione V 13 extenuatur et] extenuatus V 14 naturam V 15 perfectam corr. prepetentem P1 perpetentem V 16 inclausus V 17 urinae corr. urina P1 uri nam V 18 indigestionem V 19 ineoma V 20 nec om. V 21 iam clara corr. nam claro V 22 declarationis corr. declinacionis V 23 eneorma corr. inneorma V 24 quae corr. quas V 25 tempore corr. tempus V 12. De sedimen rubro Quid significat sedimen rubro colore1 Sedimen <rubro colore> ex tenuitate fit sanguinis, quod Graeci icoroides2 uocant. Hoc tale sedimen3 indigestionem esse significat et mortale4 est, quia quae periculosa sunt non educit, sed intrinsecus retinentur ideoque indigestionem significat. Et sic manifestantur humores: quod <ali>quando ante sanguine<m> flema et5 icor6 apparent, <ali>quando autem sanguis, <ali>quando autem flaua colera, post hanc nigra. <Ali>quando aut<em> rubrum7 sedimen appare[n]t, manans8 ab icoras [aut] hunc9 colorem sanguinis. Icor10 autem est ante sanguinem. Nondum enim perfectum natura super posuit sanguinem. Manifestum est ergo quia adhuc non digessit. Hoc11 tempore natura <ad coctionem> sanguinis <se praeparare> credendum est. Quod enim significare potest rubra urina, dicta sufficiant. [Galeno adscr. l. de urinis, 21 (XIX, 586-587 Kühn)] 1 rubro colore corr. rubrum colorem V 2 icoroides corr. aecoroides V 3 tale sedi men corr. talis sedume V 4 mortale corr. mortalis V 5 flema et corr. fleme V 6 747 Arsenio Ferraces Rodríguez icor corr. hic cor V 7 rubrum corr. rubra V 8 manans corr. manens V 9 hunc corr. hanc V 10 Icor corr. Hi ora V 11 Hoc corr. hunc V 13. Quid1 significat liuida urina et uiride sedimen Liuida urina frigdorem significat et mortuam2 manere uirtutem. Viridis autem significat ex calore3 esse multa<m> aegritudinem malitiosam. [Galeno adscr. l. de urinis, 23 (XIX, 588 Kühn)] 1 Quid corr. Quod V 2 mortuam corr. mortuum V 3 calore corr. colore V 14. Quid significat nigrum1 sedimen <Nigrum sedimen> aliquotiens frigdore<m> ostendit, aliquotiens etiam calorem. Quod si ex <pallidum> se fiat nigrum2, ex frigore est. Nam si ante uiridis fuerit et subsecuta est nigredo, manifestum est quod ex calore fit nigredo. Quattuor ergo sedimine3 significa<n>t, id est color, locum, constitutio[nem] et tempus. Fecimus mentionem omnium horum <et> inpleu[er]imus determinationem. [Galeno adscr. l. de urinis, 22 (XIX, 587-588 Kühn)] 1 nigrum corr. nigra V 2 nigrum corr. nigra V 3 sedimine corr. sediminis V 15. De ypostasi Quia enim semper album colorem ypostasis ratio signat, non enim credendum est album colorem [sediminius] optimae1 [autem] ypostasin esse signum. Scire autem oportet quia color saepius errauit, ita ut2 sedimen uari<e>tatem non subsistat. Contigit enim ut crudus humor exeat et albus appareat <et> erraticus subsimilis fit optimae ypostasin. Sed hoc ut uirus3 est contemplandum, quia facit et malum4 odorem. †Et namque locante maturari† et in renibus uidetur aut in epate aut in alia aliquo exardere humore<m> qui appa[re]ret in 748 Un anecdoctum latino tardoantiguo urinis, si sit crudus humor, determinatur inaequalem constitutionem sediminis. Non enim hoc frequenter mingit<ur>, sed ipse humor mutatur paulatim <et> resoluit<ur> in sablone. Hoc enim dictum est ut non erret aliquis in colore, sed ad hoc inconsiderata ypostasis fit si[ue] de crudis humoribus fluit. Ceterum uero ea quae per partes dicta sunt quattuor in ipsa patentibus5 signis declaramus. 1 optimae corr. optimam V 2 ita ut corr. autem V 3 uirus corr. iure V 4 malum corr. malam V 5 patentibus corr. parentibus V 16. De ypostasi alba Alba ypostasis non lenis et inaequalis esse uidetur. Nam non alba ypostasis lenis et inaequalis minime optima est. Haec ergo non uera<m> digestionem significat. De urinis igitur quaecumque declarare possunt et quo modo se habebit in consideratione[m] putridae urinae in corpore sufficia<n>t haec dicta. 17. Pinguis urina Pinguia febrientibus, si urina sintexin1 faciant. Corpus, quem quidem in febribus non soluit putredo, generatur humorem2, sed obtunsa sterea corporis, id est firmissima corporis neruia, dicu<n>tur et ossa. Utile enim <est> ut de hiis dicamus. Febris igitur inprimis resoluit et consumit quaeque in corpore sunt pinguia et postmodum siccae carnes et deinde sterea, id est neruorum qualitas. Inprimis ergo summitas depascitur cutis, post et in profundum penetrat. Nouissime uero ipsa profunditate[m] consumendo in latitudinem et longitudinem relinquat et perfectius [que] in membris fortio[ro]rem omnem pinguedinem consumere3 resoluit et remissa per urinam deducit pinguedinem. Igitur resoluta olei similem facit urinam. Resoluta4 ergo pinguedo in olei constitutione urina fit diuisa et habet initium5 reso749 Arsenio Ferraces Rodríguez lutionem et augmentum et statum6 [dicimus]. Hanc7 igitur temporum ipsorum constitutionem differentiae fit. 1 sintexin corr. sintasin V 2 humorem corr. humorum V 3 consumere corr. consu mare V 4 resoluta corr. resolutam V 5 initium corr. inidum V 6 statum corr. hi statu V 7 hanc corr. hunc V 18. De oleaginea Urina olei similis, quod oleodis dicunt1 Graeci, aut est2 urina[m] olei colorem appare<n>s aut amfibola est, aquae3 similis siue4 oleo. Si enim [in] aquosa fuerit, significat initium remissionis esse pinguedinis; si autem oleo iam similis apparet, manifestam habet conmixtionem olei et significat passionem in augmentum esse; quae autem oleodis est tota, id est [quomodo oleus] talis est urina et in colore[m] et in constitutione[m] qualis oleus est, significat in statu esse passionem. Tunc etiam et renum omnis iam pinguedo resoluta facta est. Et oleodis urina consideranda est etiam et per <se et in> aliis coniunctionibus, <ut> ab Ipocrate[m] dictum5 est. Memorauit igitur Ypocras in anforismo6 de renum pinguedine[m] resoluta[m]: «Quibus in urinis pingue7 est sedimen et multum et cito coagulatum, nefreticam <et> acutam significat» [Hipp. Aph. 7, 35]. Ipse enim perspec<t>ionem tradit addens ‘et multum’. Ex renibus igitur cito pertransit. De toto autem corpore pinguedo non cito sedatur, sed <paulatim> educitur. Traditur enim de corporis uenis in proximis8 quibus coniu<n>gitur et perueniens in renibus, deinde in uesica[m], manifesta[n]tur aut[em] etiam post multum tempore purgatur. †non ab Ipocrate[n] sinteticus adsumptas dicta est†. De his enim urinis a nobis sufficienter est dictum. [Galeno adscr. l. de urinis, 24 (XIX, 588-589 Kühn); Ideler, II, p. 314, 1-17; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 622-623 Kühn)] 750 Un anecdoctum latino tardoantiguo 1 quod oleodis dicunt corr. quodeoleo disticunt V 2 aut est corr. autem V 3 aquae corr. atque V 4 siue corr. sibi V 5 dictum corr. dictus V 6 anforismo corr. anfori smis mo V 7 pingue corr. pinguis V 8 proximis corr. proximo V 19. Quid significat oroboidis urina Quando autem caro1 resoluitur, †orobidis fit constituciones in† renum2 substantia resoluta3 oroboidis fiunt urinae. Contemplandum4 autem per digestionem <et indigestionem> et si aut5 est acuta febris aut si non. <Si> febris est, totius corporis declarat passionem; si autem in toto corpore non fuerit febris, de renum fit causa. Et iterum si urina fuerit indigesta, totius corporis est malum; quod si di<g>esta manea<t> urina et oroboidis fuerit ypostasis, <renum> ostendit esse passionem. Facta igitur digestione, uenae6 extenuantur, in renibus non est7 indigestio nec8 enim renis digerit urina<m>. De pinguedine[m] et carnis remissione9 sufficiant haec dicta. Nunc autem de sterea est dicendum. [Galeno adscr. l. de urinis, 25 (XIX, 589-590 Kühn); Ideler, II, p. 314, 18-27; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 623 Kühn)] 1 caro corr. calore V 2 renum corr. rerum V 3 resoluta corr. resuluta V 4 contem plandum corr. contemplantur V 5 si aut corr. sic ut V 6 uenae corr. uena V 7 est corr. esse V 8 indigestio nec corr. indiiestione V 9 remissione corr. remissionis V 20. [De sterea] Quid significat petalo[r]idis sedimen Lamminosa igitur urina (quam1 Graeci pe[n]taloides appellant) si fuerit, sterea necesse est corporis patiantur et inprimis summitates neruorum, ex quibus lamminosae fiunt2 urinae. Nam et uesica, quia neruosa <est>, haec talia patiendo talem urinam fieri significat. Quae ergo praedicta sunt de renibus, simili modo3 et de uesica definienda sunt. Si enim febris fuerit in toto corpore, tot<i>us corporis 751 Arsenio Ferraces Rodríguez neruorum fit remissio; si autem non fuerit febris, necesse est ut in uesica sit passio. Si indigestio4 fuerit, totius corporis est passio; si aut<em> digestio fuerit, uesicae causa est. [Galeno adscr. l. de urinis, 26 (XIX, 590 Kühn); Ideler, II, p. 315, 3-9; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 624 Kühn)] 1 quam corr. quem V 2 lamminose fiunt corr. iam fiunt minus V 3 simili modo corr. similitudo V 4 indigestio corr. indigestionis V 21. Quid significat lamminosa urina et quid pithirodis Quando aut<em> febres1 in profundo uenarum des<c>endunt, fiunt pithirodis ypostasis, id est furfurum similes2. Tenuiores3 lamminosis, quod Graeci petaloidis4 uocant, sed pinguiores sunt tales. Iterum haec causa in uesica solet fieri, sed non similiter ut supra dictum est. Si enim fuerit febris, passionis fit causa <totius> corporis; si uero sit talis urina, uesicae fit causa. Si autem digesta est, totius corporis <fit> causa; si autem indigesta est urina, uesicae est causa. Item si urina fuerit tenuis constituta et magis acra est, de uenis est; si autem urina pinguis est constituta, uesicam co<g>nosce habere scabias. [Galeno adscr. l. de urinis, 27 (XIX, 590 Kühn); Ideler, II, p. 314, 28-p. 315, 2] 1 febres corr. febris V 2 similes corr. similis V 3 Tenuiores corr. tenuioris V 4 petaloidis corr. piteloidis V 22. De cri<p>noidi Quid significat cripnoidis urina, id est floccosa Floccosa urina fit quando febris occupauerit profunditate[m] uenarum loca et multu<m> comprehenderit in latitudinem et lo<n>gitudinem. Fortissima effecta, talis fit quomodo pithirodis et uocatur cripnoidis, id est floccosa. Sed cripno<i>dis ex duobus rebus declaratur, aut enim fit ex decocto sanguine1 aut de sintexin 752 Un anecdoctum latino tardoantiguo neruorum fortissima2. Et si alba fuerit, de neruorum fit profunditate; si aut<em> rubra fuerit, de pinguedine <sanguinis> fit. [Galeno adscr. l. de urinis, 28 (XIX, 590-591 Kühn); Ideler, II, p. 315, 10-17; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 624 Kühn)] 1 decocto sanguine corr. decoctum sanguinem V 2 fortissima corr. fortissimus V 23. De malo odore Quid significat si malum odorem habeat urina Malum igitur odorem si habeat urina, ex putredine humorum talem urinam esse significat et in <ea> naturalem uirtutem esse iam mortuam. De hiis enim sufficiant dicta. [Galeno adscr. l. de urinis, 30 (XIX, 591 Kühn); Ideler, II, p. 315, 18-20; De urinis ex Hipp. Gal. (XIX, 625 Kühn)] 24. De ypostasi Item de urinae ypostasi[s] Ceterum contemplandum est de urinis et sedimen1, et quid significet est dicendum. Iam enim praedictae sunt coniunctiones urinae. <Nunc> autem2 solius sediminis coniunctionem <uel> commixtionem <dicemus>. [Galeno adscr. l. de urinis, 31 (XIX, 591-592 Kühn)] 1 sedimen corr. sedimine V 2 autem post sediminis transp. V 25. De sedimine Sedimen1 tenuem et album si fuerit in urina2, constitutione indigesta <est>. Haec tenuis et alba[m] colore[m]. In tali <urina non> potest3 consistere sedimen. Sic tamen habemus eorum subiectione[m] factum sedimen4, si non fiat siligineo colore aut rubro neque flauo, si autem tenuis sit sedimen quantum esipo5 est. Quod si natura [que] 753 Arsenio Ferraces Rodríguez repellatur materia, in colore6 <urina> se transmutatur. Nam uolentibus facere coniunctiones, simul et super ponimus pinguedinem. [Galeno adscr. l. de urinis, 32 (XIX, 592 Kühn)] 1 Sedimen corr. sidimen V 2 urina corr. prima V 3 potest corr. porens V 4 sedi men corr. sediminis V 5 esipo corr. exipo V 6 colore corr. loco V 26. De pingui alba Pingue album et non lenem Quod si fuerit sedimen album colore[m] et non fuerit lenis, in his talibus urinis humor multus congregatur, <ita> ut etiam colore digestus sit. [Galeno adscr. l. de urinis, 33 (XIX, 592 Kühn)] 27. De pingui[s] rubra Pinguis rubrus et non lenis Haec talis urina constitutione quidem1 indigesta est, si sit pinguis et iterum adducuntur pinguedinis, nec enim de his dicta est causa. Si cum rubro mixta est pinguedo, quemadmodum in synochiis fit febribus, <in>digestae urinae est sedimen. [Galeno adscr. l. de urinis, 34 (XIX, 593 Kühn)] 1 quidem corr. quidam V 28. Pinguis nigra Pinguis nigra et non lenis Si ergo fuerit sedimen pingue[m] et nigrum et nichil digestionem urinae patiantur1 et incipere2 adhuc uideantur in constitutione et in colore, utraque est et in urina et in sedimine. Istae autem coniunctiones mane<n>tem urinam pingues fiunt. [Galeno adscr. l. de urinis, 35 (XIX, 593 Kühn)] 1 patiantur corr. paciuntur V 2 incipere corr. incepere V 754 Un anecdoctum latino tardoantiguo 29. <Mediocris alba> Nam si sit mediocris in constitutione, mutetur autem in colore, ut sit album, talis non potest esse. Si enim album sedimen est, indigestum <est>. Si autem adhuc apparet ut colore inde mutetur1, si natura nihil quomodo in constitutione inpinguatur, maiorem laborem opus habet. Non est ergo mediocritas in constitutione, ut tum album consistere posse[n]t; raro enim cum siligineo2 colore, si non sit multum [et] subiacentia[m] infusione[m] colorum. †Colorem quidem latere aut ocram aut flauam constitutione [a]ut habeat [me] mediocrem, nihil tale conssitat in pinguedinem aut istam auferamus coniunctionem non est mixta constitutionem†. [Bussemaker, p. 292] 1 mutetur corr. mutatum V 2 siligineo corr. siligeno V 30. Mediocris subrubra Mediocris et subrubra ypostasis Quod autem mediocriter fuerit pingue[m], colore[m] aut<em> subrubeo, consistit. Etenim1 haec digestionem esse significat cum sedimen utile[m], si non inso<m>nietatem aliquam aut[em] sollicitudinem superflue patiantur. In haec enim †sine materie tensionem† talis2 <urina> significat[ur] digestio<nem>. Rubra autem et nigra[m] cum mediocre[m] constitutione[m] non potest coniungi. †Nam si utrisque pinguedinem consistat sicut ostendimus, mediocritatem quomodo possunt similiter esse, sed ut medius in constitutione[m] fit mediocritas.† Rubrum autem et nigrum si coniungi3 possunt, absque culpa efficiantur. Non enim potest similiter consistere mediocre4 in constitutione cum rubro5 et nigro6 †quod sicut mingitur sunt.† < … > Haec prima enim significat crudos augmentare humores; secunda autem significat habundantiam sanguinis, sicut in synochis fit; tertia autem significat melancolicum humorem, unde quartana fit; quarta autem indigestionem significat; quinta autem indi<g>estionem, 755 Arsenio Ferraces Rodríguez sicut disparsa. Pinguis alba ypostasin et non lenis, pinguis rubra, media rubra ypostasin et non lenis, pinguis nigra ypostasin et non lenis, tenuis autem cum alba et ocra colore[m], et rubrum flauum quid significe<n>t et7 iam diximus et de inaequale[m] secundum temporibus iam expositionem fecimus. Nunc uero tempus est ut requiescamus. De urinarum expositione[m] plenam satisfactionem a nobis tradita fecimus. [Bussemaker, pp. 293-294] Explicit liber Athenagorae de urinis. Liber Athenagoris8 de urinis 1 etenim corr. edenim V 2 talis corr. talem V 3 si coniungi corr. sicut iuncti V 4 mediocre corr. mediocriter V 5 rubro corr. rubrum V 6 nigro corr. nigrum V 7 et corr. ut V 8 Athenagoris corr. athemagoris V Addendum Ya finalizada la edición del Liber Athenagorae de urinis, Cloudy Fischer me señaló la presencia de algunos fragmentos en el manuscrito de Viena, ÖNB, 2425, ff. 148v-149r. Se trata de extractos del capítulo 4, dos líneas del capítulo 5, y los capítulos 10 y 11 casi completos. Cotejados con la edición, algunas variantes vinculan dichos extractos a una familia común con el manuscrito V. Su aportación para la constitución del texto es, en líneas generales, insignificante. Pero en un punto concreto merecen todavía atención, pues quizás aporten algún indicio que permita algún día sanar el locus desperatus del capítulo 10. 756 Un anecdoctum latino tardoantiguo Apéndice El texto del manuscrito de París, BNF, 6882 A /35v/ 1. De constitutione urinarum. Atenagoras1 Omnis urina est uel pinguis uel tenuis uel media. Pinguis et tenuis indigestionem significat, media uero sanitatem. Que mingitur tenuis et permanet tenuis ultimam indigestionem significat. Que mingitur tenuis et efficitur turbida significat naturam inchoare digestionem. Que mingitur pinguis et efficitur tenuis eodem modo. Que mingitur pinguis et permanet pinguis significat augmentari humores et periculum mortis uel longue infirmitatis. 1 ATENAGORAS corr. ATTINNAGORAS P2 2. De colore urine Est alba, est siliginea, id est pir<r>ha, est rubea, est flaua, est rubra, est et nigra. Alba de flegmate est; siliginea uero de flegmate et colerico permixta1 uel sanguine; rubea autem colerica est; rubra de sanguine; flaua de colerico et sanguine permixta: clarior enim a rubeo colore; nigra ex melancolico: fit enim ex decoctis humoribus; alba autem ultimam indigestionem significat. 1 permixta corr. permixto P2 3. De duplicatis urinis in constitutione et colore Urina in constitutione indigesta est. Tenuis duplicata cum colore fit tenuis et alba. Talis significat uirtutem inbecillissimam sicut in senibus1 solet fieri uel in generalibus passionibus. Si perpetim est tenuis et alba, significat uirtutem inbecillem et constipationem, sicut 757 Arsenio Ferraces Rodríguez in nefretica fit passione; fit etiam in quartanariis. Quod si in renibus colatur et ibidem pinguedo relinquitur et coagulatur, lapidem generat et mingitur uelut aqua munda, alba et tenuis. Si enim febris causon fuerit et urina non coloretur, sed tenuis et alba et limpida permaneat, <freneticum significat fieri>. Si frenesis non est, futura est, quia leuitas colericia ascendens cerebrum occupat. Si talis existens urina meditatur frenesin, pronuntiabimus mortem futuram. Tenuis et colore rubea melior est quam alba, sed tamen indigesta: tenuis enim indigesta est. Si fuerit colore ochra, parum est digesta, sed tamen inbecillitatem nature significat. Color digestionem, tenuitas inbecillitatem significat, ideoque non facile uenit ad digestionem. Urina tenuis et flaua significat indigestionem et materie indignationem, ut in iuuenibus contingit abstinentibus ultra quam ratio postulat. Prodest et ex diffusione colerum, ut in terciana. Significat insomnietatem et freneticam passionem. Contra hanc humectationes iuuant. Si indigesta fit urina constitutione, id est tenuis et rubra colore, non consistit talis. Rubra enim de sanguine fit. Ex digestione uero sanguinea mingitur et digestio conspissat constitutionem, ideo non consistit. Manifestum est quia quę tenuis est et rubea non consistit, nisi tenuis instet colore quod est non satis rubrum, quemadmodum fit de sicco uiro, id est2 tenuis, quod et sanguinea manans. Urina tenuis et nigra non habet constitutionem, siue ex colera nigra, cum purgatur melancolicus humor, aut certe ex frigore uel decoctione sanguinis est effecta nigra. In declinatione enim febris et solutione ipsius urina fit pinguis et nigra, quia melancolicus humor purgatur. Ideo pinguis et nigra, quia similat suum elementum. Secunda fit pinguis et nigra ex decoctione sanguinis. Sanguis enim conspissat. Tertia fit pinguis et nigra ex frigore. Frigdor enim conspissat et constringit. Urina pinguis et alba: talis indissolubilis est, quia de crudis euehitur humoribus. 1 senibus corr. renibus P2 2 de sicco uiro id est sic P2; lege icoroides 758 Un anecdoctum latino tardoantiguo 4. De pingui Urina pinguis constitutione et ochra colore non potest consistere, sicut rubea et flaua sanguinee non potest conuenire. Nam tales colores de penuria ciborum uel humorum efficiuntur et uirtutis inbecillitatem significant. Pinguedo enim in istis urinis contraria apparet. Nam pinguis et ochra, pinguis et rubea, pinguis et flaua, similiter se cum ceteris non colligunt neque coniunguntur. Urina pinguis et rubra plenitudinem sanguinis significat, sicut in sinochis. Urina pinguis et nigra melancolicum humorem per urinam se euacuare significat. Hoc maxime fit in declinatione quartane febris solutionem faciens. 5. De mediocri Mediocris urina est neque pinguis neque tenuis, sed media. Et si sit rubea et subrubea et non habeat alios colores, id est rubrum uel nigrum, <cum his non potest consistere>. Siliginea et alba colore in media consistunt urina. 6. De quattuor gradibus canonum Quattuor gradus canonum omnino nos oportet obseruare, id est colorem, locum, constitutionem et tempus. Et si naturalem excesserint modum, quid significent contemplandum est. Quattuor igitur sunt canonum regule: peruisio1, ypostasis, color et lenitas2. Per hec designantur uel sanitas uel infirmitas. Tempus in urina ita est: si color et sedimen et lenitas cotidie sint equalia. Quod si hodie alius color et collectio, <crastino> alius resideat, hanc dicimus inequalitatem. Si unum ex his quattuor defuerit, mutata regula indigestionem significat. 1 peruisio corr. per uisionem P2 2 color et lenitas corr. coloris et lenitatis P2 7. De ypostasi Ypostasis est sedimen in quo omnis ratio sanitatis uel infirmitatis inuenitur. Dicimus /36r/ enim canonem ipsum, inprimis uero si natu 759 Arsenio Ferraces Rodríguez ram diffinitionis et qualiter nobis traditum est ab omnium bonorum principe Yppocrate ita dicente: «Urina optima est quando ypostasis alba est et lenis et equalis omni tempore». Si aliter fuerit, sollicite prouidendum est. Ypostasis alba et lenis in unum collecta et inequa le, ita ut hodie maturum sit sedimen et cras non ita appareat, signifi cat uirtutem esse inbecillem et eo non posse preparare materiam di gestionis equaliter omni die. Ypostasis alba uel inferioribus residens partibus non lenis et non collecta et inequale si appareat, talis urina peior priori, quia spiritus uentositas sediminis in profundo non po test materiam extenuare et ideo facit sparsum sedimen. Et si melior appareat eadem urina, uentositas1 a natura est extenuata. 1 uentositas s. l. add. P2 8. De eneorma Eneorma dicitur cum nebula tenuis fuerit in medio calice. In egritudine si sit digesta et hec uideatur esse alba et nondum inferiora petat et urina fit lenis et equalis, digestionem egritudinis significat, sed non perfecte tamen signum uictricis nature differens a naturali ypostasi. In principio egritudinis indigestio mediocris apparet in urinis. Consecute egritudine plus in urinis usque ad statum augmentatur indigestio. Et cum statum facere ceperit et augmentata ceperit minui, nebula se in summo ostendit. Medio calice apparens declinationem esse significat. Et cum sit ypostasis, crisin futuram, id est terminationem, et uictricem fieri naturam ostendit. Et quod dictum est de eneorma, hoc et de ypostasi et nebula existimare oportet. Hec enim talia dicimus quia positione<s> locorum demutantur. Spiritus uentositatis a natura extenuatus digestionem procurat urine. Natura uero absoluta facit urinam cum ypostasi, ypostasis digestionem egritudinis. Sed si natura non fuerit a spiritu absoluta – nam spiritus pinguis stat clausus – nec urina digestionem facit nec eneorma potest 760 Un anecdoctum latino tardoantiguo fieri nec in medio residere non poterit. Unde nec perfecta terminatio subsequitur. Si parua fuerit digestio et in summo steterit, fit nebula. Nam nebula non clare ostendit digestionem. Si fuerit nebula nigra et contra naturam, malum est; si fuerit absque declaratione, malum est. Si ypostasis nebule fuerit multa, alba et lenis et equalis, bonum est. Si nebula fuerit non clara, sed mediocriter, bonum est. Si in eneorma aliqua manifesta sit, ypostasis nec<esse> est ut perficiat. Similiter mensura[m] boni et mali per quattuor que querimus in sedimine signa, scilicet colorem, locum, constitutionem et tempus. De tempore, constitutione et loco dictum est. De colore ergo dicendum. Si urina alba, secundum naturam est; si uero non, sed uiridis uel rubra, malum est. Sedimen rubrum colore indigestionem significat et mortem, quia quę periculosa sunt non educit, sed intrinsecus retinentur. Liuida urina et uiride sedimen significat frigdorem et mortuam manere uirtutem. Viridis urina significat ex calore multo esse egritudinem malitiosam. Nigrum sedimen fit aliquando ex frigore, aliquando ex calore. Quod si ex se fiat nigra, ex frigdore est; sed si ante uiridis sit et subsecuta est nigredo, ex calore fit nigra. Ratio ypostasis nec signat semper album colorem nec semper credendum est albo colori, quia sepius color errauit a sedimine. Contingit ut crudus humor exeat et albus appareat. Sed est contemplandum quia malum facit odorem. Alba ypostasis non lenis et inequalis uidetur esse. Nam non alba ypostasis et inequalis minime optima est. Hec non ueram digestionem significat. Alba uero consistens secundum naturam digestionem significat. 9. De urina a calore1 colorata Signa febrium. Febris in primis resoluit et consumit quę in corpore sunt pinguia, post siccat carnes, inde sterea, id est firmorum membrorum qualitates. Intus in primis depascitur cutis, post penetrat profundum; nouissime ipsam profunditatem in latitudinem et longitudinem consumendo deliquat et que fortiora sunt, omni pinguedine 761 Arsenio Ferraces Rodríguez consumpta, resoluit et remissa per urinam deducit et facit urinam olei similem. Urina olei colorem habens amphibola est, id est aque similis uel olei. Si autem aquosa fuerit, significat initium remissionis esse pinguedinis. Si olei iam similis apparet et habet manifestam olei conmixtionem, significat passionem in augmento esse. Que autem oleadis tota, id est quomodo oleum et in colore et in constitutione, significat passionem esse in statu. Tunc omnis pinguedo renum est resoluta et ideo oleadis est urina, dicente Ypocrate: «Urina pinguis et sedimen multum et cito coagulata nefreticam acutam significat». Ex renum ustam calore resoluta oroboidis2 fit urina. Contemplatur autem aut per digestionem aut per indigestionem et si est totius corporis acuta febris aut non, totius corporis declarat passionem. Si autem in toto corpore febris non fuerit, de renibus est causa. Et iterum si urina indigesta fuerit, totius corporis febris est. Quod si digesta maneat urina et oroboidis fuerit ypostasis, passionem renum ostendit. Facta igitur digestione uene extenuantur in renibus et ex digestione renum digeritur urina. Si fuerit petaleodis urina, sterea, id est fortissima corporis, /36v/ necesse est patiantur. Et quia uesica est neruosa, talia patiendo talem significat urinam. Si enim febris fuerit in toto corpore, totius corporis neruorum fit remissio. Si enim non fuerit febris, necesse est ut uesice sit passio. Si indigestio fuerit, totius corporis est passio. Si digestio fuerit, uesice est causa. Quando febris in profundum uenarum desce<n>dit, fit pitheroidis ypostasis, id est furfuri similis, tenuior laminosis. Talis urina et in uesica solet fieri, si non similiter. Si enim febris fuerit, totius corporis est passio; si sine febre fit talis urina, uesice est causa. Si autem urina est digesta, totius corporis f[u]it causa; si uero indigesta, uesice est causa. Item si urina tenuis fuerit constituta et magis acris, de uenis est. Si pinguis est constituta, uesicam cognosce habere scabiem. Cripnoidis urina, id est floccosa, quando febris occupauerit profunditatem uenarum in longitudinem et latitudinem fit. Hec est similis pitheroidis, sed uocatur cripnoidis et ex duabus declaratur rebus, aut enim fit ex de762 Un anecdoctum latino tardoantiguo cocto sanguine uel de sintexi, id est tenuitate neruorum fortissima. Et si alba fuerit, de neruorum fit profunditate. Si autem rubra fuerit, de pinguedine sanguinis fit. Si urina malum odorem habuerit, significat ex putredine humorum esse et uirtutem naturalem esse mortuam. 1 calore corr. colore P2 2 oroboidis corr. orobiodis P2 10. De urinis cum ypostasi Sedimen tenue et album in prima constitutione indigestum potest consistere, si tamen non sit siligineum uel rubeum uel flauum. Sedimen pingue album et non lene fit ex humore multo1 congregato, sed in colore est digestus. Sedimen pingue rubrum et non lene in constitutione indigestum est. Et si in primis est pingue, sed iterum abducatur pinguedo, digeste urine est sedimen. Sedimen pi<n>gue nigrum et non lene indigestionem esse significat. Ypostasis mediocris rubra digestionem esse significat et utile sedimen, si tamen non patiatur insomnietatem aliquam uel superfluam sollicitudinem. Prima ypostasis, tenuis et alba, significat indigestionem. Secunda ypostasis, id est pinguis alba et non lenis, significat crudos humores augmentari. Tertia, id est pinguis rubra et non lenis, significat habundantiam sanguinis, sicut in sinochis. Quarta, id est pinguis nigra et non lenis, significat melancolicum humorem, unde quartana fit. Quinta, id est mediocris rubra, significat digestionem, sed dispersam. 1 multo corr. multum P2 Correspondence should be addressed to: Arsenio Ferraces Rodríguez Universidade da Coruña Facultade de Filoloxía Campus da Zapateira, s/n E-15071 A Coruña [email protected] 763 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 765-796 Journal of History of Medicine Articoli/Articles LA TRADITION LATINE DU PRONOSTIC ET SON COMMENTAIRE PAR GALIEN Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine Académie des Inscriptions et Belles Lettres et Université Paris-Sorbonne, F SUMMARY THE LATIN TRADITION OF PROGNOSTICON AND GALEN’S COMMENTARY The Prognosticon is the most popular Hippocratic treatise together with the Aphorisms. It had two Latin translations from Greek in late antiquity, and then two other Latin translations from Arabic in the Middle Ages, one by Constantine the African (XI c.), and another by Gerard of Cremona (XII c.). The translation of Gerard is followed by the commentary of Galen. This article presents all the Latin translations of the Prognosticon, and explores their sources in view of a new edition of the Greek text for the Collection des Universités de France. Moreover, it points out a new Latin translation from Greek of the Prognosticon with Galen’s commentary, which is preserved in a very beautiful medical manuscript, Naples VIII D 25 of 1380, and shows that such a translation is independent from the preserved Greek manuscripts and their model. A l’occasion de l’édition du Pronostic d’Hippocrate dans la Collection des Universités de France que Jacques Jouanna prépare avec la collaboration nationale de Caroline Magdelaine et internationale d’Anargyros Anastassiou, ainsi qu’avec l’aide d’Oliver Overwien et d’Uwe Vagelpohl qui ont traduit en allemand la traduction arabe du Pronostic de Hunain, on se trouve face à un nombre Key words: Hippocrates’ Prognostic - Galen’s commentary - Latin translations 765 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine considérable de manuscrits latins dont l’énumération dans le catalogue des manuscrits de Diels est presque aussi impressionnante que celle des Aphorismes: plus de quatre-vingts manuscrits répartis dans une soixantaine de sites différents. La question est d’autant plus complexe que le Pronostic, comme du reste les Aphorismes, a été commenté par Galien. Aux manuscrits donnant la traduction du seul Pronostic, s’ajoutent donc les manuscrits du commentaire au Pronostic de Galien, puisqu’ils contiennent de façon disséminée le texte du Pronostic sous forme de lemmes ou mots d’Hippocrate. Cela témoigne d’emblée d’une diffusion du traité à peu près comparable à celle des Aphorismes. On s’en tiendra aux traductions latines manuscrites en laissant de côté les traductions du Pronostic d’Hippocrate réalisées par les premiers humanistes, dont Stefania Fortuna a parlé savamment au Colloque hippocratique de Nice aussi bien pour le Pronostic que pour le commentaire au Pronostic1. 1. Pour un catalogue préliminaire des manuscrits latins du Pronostic et du commentaire de Galien au Pronostic Il faudrait d’abord établir la superficie du champ de fouilles, c’està-dire dresser une liste globale unique des manuscrits latins donnant le Pronostic d’Hippocrate soit seul soit sous forme de lemmes, en mettant en gras les manuscrits donnant le Pronostic seul, les autres donnant les lemmes du Pronostic avec le commentaire de Galien. Cette liste unique est méthodologiquement indispensable pour qui voudrait entreprendre une étude complète des traductions latines relatives à ces deux traités d’Hippocrate et de Galien. Elle s’obtiendra en combinant les deux listes séparées par Hermann Diels dans son catalogue et en les complétant à l’aide des ouvrages bien connus pour le faire2. Toutefois une telle distinction entre les manuscrits donnant le seul Pronostic et ceux qui donnent les lemmes du Pronostic accompa766 La tradition latine du Pronostic gnées du commentaire de Galien ne saurait être que préalable. Car l’une de ces catégories est homogène, tandis que l’autre ne l’est pas. La catégorie homogène est celle des manuscrits latins donnant l’ensemble du commentaire de Galien au Pronostic. Nous sommes certains que ces manuscrits ont pour origine première l’exemplaire du Pronostic d’Hippocrate sur lequel Galien a fait son commentaire. C’est ce que l’on appellera la tradition galénique. En revanche, les traductions latines donnant le texte du seul Pronostic peuvent en théorie avoir pour modèle soit un modèle grec de la tradition directe, ce que l’on appellera la tradition hippocratique, soit les lemmes de Galien, car au cours de la transmission du texte, le Pronostic d’Hippocrate a pu être recomposé par addition des lemmes de Galien. Les traductions latines du seul Pronostic peuvent donc en théorie appartenir soit à la tradition hippocratique, soit à la tradition galénique. 2. Des manuscrits aux traductions latines et à leurs modèles La distinction plus fondamentale à établir pour opérer un classement – on l’aura compris – n’est pas entre deux catégories de manuscrits latins, mais entre deux catégories de traductions latines: entre celles qui sont faites sur la tradition hippocratique, et celles qui ont été faites sur la tradition galénique. Ce sont deux catégories plus claires et plus homogènes, au moins en théorie. Mais il ne faudra pas négliger un phénomène qui a pu se produire de façon secondaire à des moments différents de l’histoire du texte, à savoir l’existence d’une influence réciproque possible entre la tradition hippocratique et la tradition galénique. C’est la raison pour laquelle il est méthodologiquement impossible de traiter séparément de l’une sans l’autre. Toute étude sur la tradition latine du Pronostic suppose donc une connaissance préalable de la tradition grecque, arabe, voire syriaque3, à la fois du Pronostic et du commentaire au Pronostic de Galien, avec une organisation du matériel dans un stemma incorporant à la fois la tradition hippocratique et la tradition galénique. 767 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine La présente communication suppose comme acquises les conclusion nouvelles sur la place de la traduction arabe du Pronostic dans l’histoire du texte qui avaient été formulées avec l’aide d’Oliver Overwien dans la communication de Jacques Jouanna lue par Caroline Magdelaine à Pontignano en 2011. Contrairement à ce que pensait Alexanderson dans son édition critique du Pronostic (1963), la traduction arabe du Pronostic par Hunain n’est pas faite sur un modèle grec appartenant à la tradition hippocratique, mais sur les lemmes de Galien recomposés, avec addition secondaire de la tradition hippocratique pour les passages que Galien n’avait pas recopiés4. 3. Les deux traductions latines anciennes faites directement sur le grec de la tradition hippocratique: Lat1 et Lat2 La première catégorie de traductions latines que l’on rencontre est celle des traductions qui sont faites directement sur le grec de la tradition hippocratique. Nous possédons deux traductions latines anciennes pour lesquelles nous disposons actuellement de deux excellentes éditions critiques. L’une (sigle Lat1) éditée par Alexanderson dans son édition du Pronostic en 1963, l’autre (sigle Lat2), éditée par K.-D. Fischer dans les études en honneur de Jacques Jouanna en 20075. Ces deux traductions latines anciennes sont importantes pour l’établissement du texte du Pronostic, car elles remontent à deux modèles grecs perdus distincts qui sont nécessairement plus anciens que les manuscrits grecs conservés, car les manuscrits latins les plus anciens sont antérieurs d’environ un siècle aux manuscrits grecs les plus anciens conservés du Pronostic, c’est-à-dire C’ (Parisinus Suppl. gr. 446) et M (Marcianus gr. 269) du Xe siècle, le manuscrit V (Vaticanus gr. 276) datant du XIIe siècle. La traduction Lat1 est complète; elle est très littérale et permet de reconstituer son modèle avec précision. Celle de Lat2, seulement partielle, est moins proche du texte. La place des deux modèles grecs perdus dans le stemma des manuscrits de la tradition hippocratique n’a jamais été encore clairement 768 La tradition latine du Pronostic formulée et résolue. On serait tenté de les faire remonter au-delà du modèle commun de MV, voire de l’archétype de C’MV. Toutefois, ce que l’on observe à la suite d’Alexanderson6, c’est un accord assez régulier entre les leçons de Lat1 et celles de V aussi bien sur des fautes ou des omissions que sur des bonnes leçons. Le cas le plus significatif d’une faute commune explicable d’un point de vue paléographique est au c. 23 § 7 (Alexanderson 226, 6 = Littré II 178, 13): face à la bonne leçon κατισχναίνειν donnée par le reste de la tradition directe ou indirecte, V et Lat1 ont καὶ ἰσχναίνειν (et extenuare). C’est une mauvaise lecture d’une majuscule dans V Lat1 avec mécoupure. Il est donc vraisemblable que V et le modèle grec perdu de Lat1 remontent à un modèle commun postérieur à la séparation de MV, puisque M ne présente pas la faute, ce qui a pour conséquence de situer à une date relativement haute la séparation de la branche de M et de V. De plus, comme l’accord de V Lat1 rejoint parfois la tradition galénique, on peut se demander si cette branche de la tradition directe n’a pas subi dès cette date haute une influence de la tradition galénique. La seconde traduction Lat2 est plus difficile à situer dans le stemma parce qu’elle est trop partielle et moins littérale. Elle paraît être du côté de M. Quoi qu’il en soit de la place de ces deux traductions latines dans le stemma, leurs variantes doivent être retenues dans l’apparat critique d’une édition du Pronostic au même titre que les manuscrits grecs pour l’établissement du texte, puisqu’elles dérivent de deux manuscrits grecs anciens distincts que nous n’avons pas conservés. 4. Les deux traductions latines faites sur la traduction arabe des lem mes: Lat3 et Lat4 Venons-en à la seconde catégorie de traductions latines, celles qui appartiennent à la tradition galénique, c’est-à-dire celles qui sont faites sur les lemmes de Galien. Dans l’état actuel de la recherche, 769 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine nous connaissons deux traductions latines récentes qui sont réputées être faites sur l’arabe. A. Présentation des deux traductions 1. L’une (ici sigle Lat3) a pour incipit Omnis qui medicine artis studio. Elle ne donne que le texte seul du Pronostic, et non pas le Pronostic avec commentaire de Galien comme il est dit par L. Thorndike et P. Kibre7. La large diffusion de cette traduction latine récente contraste avec le peu de diffusion des traductions latines anciennes faites directement sur le grec, comme le soulignait K.-D. Fischer dans son édition de Lat28. En effet, alors que l’on ne possède que quatre témoins de Lat1 et Lat2, Pearl Kibre dans son Hippocrates Latinus (éd. révisée, 1985) compte pour le seul XIIe siècle 19 témoins de Lat39. Le modèle de cette traduction a été l’objet de discussions. Stein schneider en 1868 disait qu’elle était faite sur le grec10; on s’accorde actuellement pour y voir une traduction latine faite sur l’arabe. Toutefois on se contente d’affirmations sans démonstration11. Le seul érudit qui ait apporté quelques arguments précis pour démontrer l’origine arabe de cette traduction est Alexanderson dans son édition du Pronostic. On a proposé comme traducteur Constantin l’Africain (ca. 1015-1087); l’attribution, sans être totalement assurée, est vraisemblable, car elle forme dans certains manuscrits une triade avec deux autres traductions attribuées certainement à Constantin, l’Isagogè de Johannitius et le commentaire aux Aphorismes12. 2. On connaît une seconde traduction latine (ici sigle Lat4) dont l’incipit n’est pas correctement indiqué dans la bibliographie de Fichtner ni dans les compléments de Durling, où il est dit que l’inc. est Manifestum est quod. C’est en réalité une traduction du commentaire de Galien au Pronostic qui commence par Videtur mihi quod ex melioribus rebus (début du premier lemme d’Hippocrate). Quant à Manifestum est quod c’est le début du premier commentaire de Galien. Cette traduction a été négligée par Alexanderson. Cela vient 770 La tradition latine du Pronostic probablement du fait qu’il croyait que la traduction arabe de Hunain avait pour modèle la tradition hippocratique et non les lemmes de Galien. Elle est actuellement considérée comme une traduction faite sur l’arabe et attribuée à Gérard de Crémone (1114-1187)13. Dans la réédition de L. Thorndike et P. Kibre (A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin, London 1963; 1ère éd. 1937), il est dit que la traduction Videtur mihi quod est probablement de Gérard de Crémone (col. 1694), tandis que la traduction du commentaire de Galien Manifestum est quod n’est attribuée à personne (col. 847). Comme on le constate à la seule présentation des deux traductions, il y a actuellement plusieurs erreurs ou inexactitudes, très peu de démonstrations et en définitive peu de certitudes14. Grâce à la traduction arabe du Pronostic traduite en allemand par Oliver Overwien et Uwe Vagelpohl, il est possible d’apporter aujourd’hui des avancées sur les deux traductions latines faites sur l’arabe en procédant à une comparaison de ces deux traductions latines par référence au modèle arabe, ce qui n’a jamais été fait. B. Comparaison des deux traductions: archéologie de l’Articella On les appellera, pour la clarté de l’exposé, traduction de Constantin et traduction de Gérard de Crémone, même si ces attributions ne sont pas encore totalement certaines15. Le point de départ sera l’état de ces deux traductions présentées de façon anonyme dans l’Articella (éd. Venise, 1483). Elles y sont réunies, de telle façon que les lemmes donnent d’abord la traduction de Constantin (Omnis qui medicine artis studio), puis celle de Gérard de Crémone (Videtur mihi), avant de donner une traduction unique du commentaire de Galien dont l’incipit est Manifestum est quod16. Cette disposition permet de les comparer aisément. Mais elle risque d’égarer, si l’on en reste à un examen superficiel qui pourrait accréditer la position de Thorndike et de Kibre sur l’anonymat de la tra771 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine duction du commentaire. On aurait d’abord la traduction des lemmes de Constantin, puis la traduction des lemmes de Gérard de Crémone, enfin le commentaire de Galien par un traducteur non identifié. Mais si l’on substitue à cet examen superficiel une analyse archéologique de l’Articella faite par Jacques Jouanna, on aboutit à une conclusion fort différente. Dans cette présentation de l’Articella, il s’agit, en fait, d’une recomposition artificielle à partir de deux ensembles qui sont originairement séparés17. Le noyau central est constitué par la traduction dite de Gérard de Crémone du commentaire au Pronostic d’Hippocrate avec l’incipit (lemme: Videtur mihi quod et comm.: Manifestum est quod). Et avant chaque lemme de la traduction de Gérard de Crémone on a ajouté artificiellement, dans l’Articella, la partie correspondante de la traduction de Constantin l’Africain donnant primitivement de façon continu le seul Pronostic reconstitué à partir des lemmes. On peut le montrer par une analyse interne qui permet de déceler des découpages maladroits ou des correspondances inexactes de la traduction de Constantin qui trahissent l’artifice. Cela est visible dès les deux premiers lemmes que voici: - Lemme n° 1 • Grec: Τὸν ἰητρὸν δοκέει μοι ἄριστον εἶναι πρόνοιαν ἐπιτηδεύειν· • Arabe (Hunain): Ich glaube, daß es das beste ist, wenn der Arzt die Prognose anstellt. • Latin (Constantin, f. 47r col. a): Omnis qui medicine artis studio seu gloriam seu delectabilem amicorum consequi desiderat copiam, adeo prudentum regulis rationem suam muniat. • Latin (Gérard, f. 47r col. a): Videtur mihi ut sit ex melioribus rebus ut medicus utatur preuisione. 772 La tradition latine du Pronostic - Commentaire n° 1 • Grec: Ὅτι μὲν ἀντὶ τῆς προγνώσεως εἴρηκε τὴν πρόνοιαν ἄντικρυς δῆλον. • Arabe (Isa ibn Yahja): non édité • Latin (Gérard, f. 47r col. a): Manifestum est quod Hippocrates non utitur hac dictione scilicet preuisione nisi loco prognosticationis. - Lemme n° 2 • Grec: προγινώσκων γὰρ καὶ προλέγων παρὰ τοῖσι νοσέουσι τά τε παρεόντα καὶ τὰ προγεγονότα καὶ τὰ μέλλοντα ἔσεσθαι ὁκόσα τε παραλείπουσιν οἱ ἀσθενέοντες ἐκδιηγεύμενος, πιστεύοιτ᾿ ἂν μᾶλλον γινώσκειν τὰ τῶν νοσεόντων πρήγματα, ὥστε τολμᾶν ἐπιτρέπειν τοὺς ἀνθρώπους σφέας ἑωυτοὺς τῷ ἰητρῷ. • Arabe (Hunain): Denn wenn er vorher erkennt und den Kranken vorher ankündigt, was ihnen gegenwärtig ist, was vergangen ist und was noch eintreten wird, und er alles das über die Krankheit erklärt, was von ihrer Eigenschaft fehlt, dann ist er es wert, daß man ihm (dahingehend) vertraut, daß er in der Lage ist, den Zustand der Kranken zu kennen, so daß dies die Kranken bewegen kann, ihm zu vertrauen und sich in seine Hände zu begeben. • Latin (Constantin, f. 47r col. a): Ut in singulis ualitudinibus preterita, presentia et futura cognoscat, et egro revelet que de seipso eger minime presenserat. Si enim se per eum cognoscat totum se illi certius committet. • Latin (Gérard, f. 47r col. a): Quod est quia quando prescit et antecedit et indicat infirmis aliquod presens ex eis que habent et que preterierunt et que futura sunt, et interpretatur 773 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine ab infirmis totum quod abbreuiauerunt a narratione sua, est dignus ut de eo credatur quod est potens scire res egrorum ita ut illud prouocet infirmos uel sit fiducia ad confidendum et committendum se in manibus medici. La phrase correspondant au lemme n°1 dans Constantin n’est pas achevée, mais se poursuit au lemme n° 2. Adeo dans le lemme n° 1 annonce le ut qui est au début du lemme n° 2. La syntaxe dans la traduction de Constantin ne correspond donc pas au découpage en lemmes. Dans le lemme suivant, le décalage se fait plus grand encore car il s’agit en fait d’un faux lemme. Ce n’est pas un nouveau lemme, mais c’est une reprise d’une phrase du lemme n° 2 à l’intérieur du commentaire de Galien à ce lemme: • Grec: ὁκόσα τε παραλείπουσιν οἱ ἀσθενέοντες ἐκδιηγεύμενος; cf. in lemmate 2 ὁκόσα τε παραλείπουσιν οἱ ἀσθενέοντες ἐκδιηγεύμενος • Arabe (Isa ibn Yahja): non édité; sed cf. in lemmate 2 (Hunain), und er alles das über die Krankheit erklärt, was von ihrer Eigenschaft fehlt. • Latin (Constantin f. 47r col. b): Finisque medicine laudabilis existit qum actor futura in singulis perpendit, quamuis omnes procurare minime possit. • Latin (Gérard, f. 47r col. b): Et interpretatur ab infirmo totum a cuius narratione est abbreuiator; cf. in lemmate 2 et interpretatur ab infirmis totum quod abbreuiauerunt a narratione sua. Galien reprend en citation dans son commentaire une partie des mots d’Hippocrate du lemme n° 2. C’est aussi ce qui se produit dans la traduction de Gérard de Crémone. 774 La tradition latine du Pronostic En revanche la traduction de Constantin n’a rien à voir avec cette reprise, mais correspond au début du lemme suivant, qui est en réalité le lemme n° 3. Il est donc évident que la traduction de Constantin a été insérée postérieurement de façon artificielle et parfois maladroite à l’intérieur de l’ensemble cohérent de la traduction de Gérard de Crémone. Cette dissociation qu’une analyse archéologique de l’Articella prise en elle-même amène à faire entre ces deux ensembles est confirmée par la place séparée qu’occupent ces deux ensembles dans un même manuscrit. Prenons pour exemple le Vat. Pal. lat. 1079, XIVe s.: au début du manuscrit il y a la traduction latine du seul Pronostic d’Hippocrate par Constantin Omnis qui medicine artis studio (f. 4952), alors qu’à la fin du manuscrit se trouve la traduction latine du commentaire de Galien au Pronostic d’Hippocrate par Gérard de Crémone avec le début des lemmes Videtur mihi quod ex melioribus rebus et le début du commentaire Manifestum est quod Hypocras non utitur (f. 176-204)18. C. Les deux traductions latines sont faites sur l’arabe Cela étant dit, cette disposition de l’Articella, tout en étant artificielle, est commode pour comparer les deux traductions. Pour démontrer que la traduction de Constantin est faite sur la traduction arabe, Alexanderson avait choisi trois exemples. Mais il ne s’est pas préoccupé, comme il a déjà été dit, de celle de Gérard de Crémone. Or si nous reprenons ces passages, on peut comparer les deux traductions latines entre elles et les comparer avec le grec et l’arabe. 1. Le premier passage est la traduction de θεῖον au c. 1, Littré II 112, 5 (= Heeg I 4, p. 199, 17). Voici la phrase dans les diverses versions: • Lemme grec: ἅμα δὲ καὶ εἴ τι θεῖον ἔνεστιν ἐν τῇσι νούσοισι, καὶ τουτέου τὴν πρόνοιαν ἐκμανθάνειν. 775 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine • Arabe (Hunain): und ob zusätzlich auch in den Krankheiten etwas himmlisch ist, und es ist notwendig, daß der Arzt, der die Prognose macht, darin erfahren ist. • Latin (Constantin, f. 48r col. b): Est etiam quoddam celeste, in quo oportet ipsum medicum preuidere. • Latin (Gérard, f. 48v col. a): Et si fuerit etiam aliquid cum illo celeste in egritudinibus, tunc oportet ut sit medicus in eo sapiens cum preuisione. Alexanderson remarque que la traduction arabe traduit θεῖον par “céleste” (himmlisch) et que Constantin traduit par celeste. L’argumentation d’Alexanderson est juste. Mais s’il avait pris en compte la traduction de Gérard de Crémone, il aurait constaté d’une part que la traduction de Gérard de Crémone traduit aussi par celeste, et d’autre part que cette traduction est plus proche de l’arabe que celle de Constantin. 2. Le deuxième passage est au c. 11, Littré II 136, 9 (= Heeg II 19, p. 275, 14-15): • Lemme grec: Δεῖ δὲ ἐν παντὶ νοσήματι λαπαρὴν εἶναι τὴν κοιλίην καὶ εὔογκον. • Arabe (Hunain): Und es ist notwendig, daß der Magen in der ganzen Krankheit leer19 und fleischig ist. -- Latin (Constantin, f. 59r col. b): In omni acuta egritudine uentrem non ut plenum sed ut uacuum tractari, et non tenue sed carnosum inueniri bonum. -- Latin (Gérard, f. 59r col. b): Et oportet ut sit uenter in omni egritudine uacuus <et> pinguis. Alexanderson remarque que Constantin traduit l’adjectif λαπαρὴν par uacuum “vide”, comme la traduction arabe (cf. leer). C’est juste. 776 La tradition latine du Pronostic On peut ajouter ici encore que Gérard de Crémone traduit de la même manière par uacuus et que sa traduction est plus littérale. Mais au lieu de suivre la traduction arabe verbatim, Constantin ajoute des mots et glose. Ce qui est remarquable, c’est que sa glose provient du commentaire de Galien où il est dit que λαπαρήν signifie vide opposé à plein (d’où non ut plenum sed ut uacuum) et que εὔογκον signifie charnu opposé à mince (d’où non tenue sed carnosum). 3. Alexanderson (p. 171-172) choisit enfin un troisième passage (c. 18, Littré II 158, 35 = Heeg II 64, p. 315, 18-20): • Lemme grec: Ὁκόσοισι δὲ ἀποστάσιες γίνονται ἐκ τῶν περιπνευμονικῶν νοσημάτων παρὰ τὰ ὦτα καὶ ἐκπυέουσιν, ἢ ἐς τὰ κάτω χωρία καὶ συριγγοῦνται, οὗτοι περιγίνονται. • Arabe (Hunain, trad. Alexanderson): Was diejenigen betrifft, bei denen wegen Lungenkrankheiten Abszesse um die Ohren und in den unteren Körperteilen auftreten, so eitern diese Abszesse und bersten, und es entstehen Geschwüre. Die an diesen Krankheiten leiden, werden gerettet. • Latin (Constantin, f. 65v col. a-b): Quibus periplemonicis supra aurem vel infra apostema contingit et putredinem fecerit et cum crepuerit, fistulam parit et sic euadit. • Latin (Gérard, f. 65v col. b): Quibus accidunt exiture ab infirmitatibus periplemonie post aurem et in locis inferioribus, tunc ille exiture sunt saniose et fiunt fistule et habentes has infirmitates euadunt. Alexanderson considère que la traduction de Constantin dépend de l’arabe. S’il avait pris en compte aussi celle de Gérard de Crémone, il aurait constaté que là encore cette traduction suit de plus près l’arabe. De ces trois passages, parmi bien d’autres, il résulte donc que la traduction latine de Constantin, offrant le texte seul du Pronostic, est 777 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine faite, comme l’avait déjà dit Alexanderson, sur l’arabe et non sur le grec. Mais il faut ajouter maintenant qu’il en est de même de la traduction latine de Gérard de Crémone, et que cette traduction est beaucoup plus fidèle à l’arabe que la traduction latine de Constantin20. Or comme la traduction de Gérard de Crémone est de toute évidence faite sur les lemmes laissés à leur place originelle dans le commentaire de Galien, il en résulte une preuve supplémentaire que, contrairement à ce que disait Alexanderson, la traduction arabe du Pronostic seul par Hunain a bien pour base les lemmes du commentaire de Galien qui ont été rassemblés pour reformer le traité du Pronostic. D. Modèle différent des deux traductions faites sur l’arabe Il convient maintenant d’aller plus loin dans la comparaison de ces deux traductions par l’examen comparatif des passages sensibles où il a été établi, lors de la communication de Pontignano de l’an dernier, que Hunain dans sa traduction arabe du Pronostic seul avait complété les lemmes par consultation de la tradition hippocratique, dans des passages où Galien disait expressément de ne pas les avoir commentés. Comment se comportent les deux traductions latines faites sur l’arabe dans ces passages sensibles? La comparaison aboutit à une conclusion surprenante que l’on peut énoncer avant de la justifier. Les deux traductions latines ont un comportement opposé. Alors que la traduction de Constantin offre le texte complet ainsi que la traduction arabe de Hunain, la traduction de Gérard de Crémone ne donne que le texte originel des lemmes comme les manuscrits grecs du commentaire de Galien servant de base à l’édition de Heeg, sans les compléments empruntés à la tradition hippocratique. Il suffit, pour le montrer, de reprendre les deux passages où Galien dit expressément qu’il ne commente pas tout et où il avait été montré l’an dernier que Hunain avait complété les lacunes des lemmes par la tradition hippocratique. 778 La tradition latine du Pronostic 1. Au c. 15 (Littré II 148, 9 = Heeg II 56, p. 307, 20), par rapport aux manuscrits grecs des lemmes, la traduction arabe de Hunain a été complétée par l’équivalent de 22 lignes de l’édition Littré (= Littré II 148, 9-150, 15). La traduction latine de Constantin (Articella, f. 64r col. b) donne l’équivalent de ces 22 lignes. En revanche, la traduction de Gérard de Crémone ne comporte pas ce complément (Articella, f. 64r col. b). Le lemme de Gérard de Crémone Et ista sunt signa laudabilia correspond au lemme des manuscrits grecs VRPF: Ἔστι δὲ τὰ μὲν ἀγαθὰ τοιαῦτα. La seule chose qui est ajoutée dans Gérard de Crémone est une glose scilicet robor et conscientia (lege constantia) egri et bonus spiritus. 2. Au c. 17 (Littré II 156, 2-4) après le lemme II 63 περιγίνονται ἐπιθυμέωσιν (Heeg 315, 12-14) la traduction arabe de Hunain ajoute par rapport aux manuscrits des lemmes l’équivalent de 13 lignes de l’édition Littré. La traduction latine de Constantin (Articella, f. 65v col. a) les présente aussi. Gérard de Crémone ne les présente pas (Articella, f. 65v col. a). Comment expliquer cette différence? Il semble qu’une seule explication soit possible. Elle exige d’abord le rappel de ce que Hunain dit dans sa Risala pour la traduction du Pronostic d’Hippocrate et de son commentaire par Galien (n° 91 = G. Bergstässer, p. 33): Son explication du livre sur le Pronostic: ce livre est composé en trois parties. Il a été traduit en syriaque par Sergios. Puis je l’ai traduit pour Salmawaih en syriaque. J’ai traduit le texte de ses mots (sc. les mots d’Hippocrate) en arabe pour Ibrahim ibn Muhammad ibn Musa. L’explication a été traduite par Isa ibn Yahya en arabe. Lorsque Hunain a traduit les lemmes du Pronostic en arabe pour un client qui n’était intéressé que par le seul Pronostic d’Hippocrate sans le commentaire de Galien, il a dû compléter les passages que Galien disait expressément n’avoir pas recopiés à l’aide d’un manuscrit de la tradition directe pour donner à son client un texte complet. 779 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine C’est cette version arabe du Pronostic avec les additions qui a été utilisée par Constantin pour traduire le seul texte du Pronostic. En revanche, Gérard de Crémone dont l’objet était non pas de traduire le Pronostic seul, mais le commentaire de Galien au Pronostic, a utilisé la version arabe longue comprenant, outre les lemmes traduits par Hunain, le commentaire traduit par Isa ibn Yahja. Or la coïncidence de la traduction latine des lemmes par Gérard de Crémone avec la traduction arabe des lemmes par Hunain, sans les ajouts faits sur la tradition directe, laisse entendre que, dans la traduction de l’ensemble du commentaire de Galien au Pronostic en arabe par Isa ibn Yahjia, la traduction des lemmes a été reprise à Hunain sans les adjonctions faites sur la tradition directe. La finalité n’était plus la même. Elle n’était pas de reconstituer indépendamment le Pronostic d’Hippocrate, mais de traduire avec cohérence les lemmes et le commentaire tels qu’ils se trouvaient dans le manuscrit grec de l’atelier de Hunain donnant l’ensemble des lemmes et du commentaire au Pronostic de Galien. Arrivé à ce point du raisonnement, on constate qu’il fallait faire appel aux spécialistes de la traduction arabe pour qu’ils inspectent plus en détail l’état des lemmes dans les manuscrits arabes donnant la version longue (les lemmes + le commentaire) et non plus dans sa version courte (le Pronostic seul). Une vérification faite aimablement par Oliver Overwien sur les deux passages les plus importants (c. 15 et c. 17) confirme que dans la traduction arabe de la version longue (consultée à partir d’un manuscrit arabe d’Oxford donnant la version longue), les additions faites dans la version courte ne s’y trouvent pas. En attendant la traduction complète en langue vernaculaire de cette traduction arabe de la version longue, la traduction latine de Gérard de Crémone faite sur l’arabe dans sa version longue peut servir de critère pour choisir lorsque les manuscrits grecs divergent sur une fin de lemme omise par les uns et donnée par les autres. Ainsi, à la fin du lemme I 4 (Heeg 199, 18-200, 5 = c. 1 Littré II 112, 6-11), sur les trois manuscrits retenus par Heeg (V est absent pour 780 La tradition latine du Pronostic cette partie du texte), deux manuscrits RFp ont cinq lignes de texte (οὕτω - εἴη) que le troisième manuscrit P ne présente pas. Or cette fin de lemme est aussi absente de la traduction latine de Gérard de Crémone (Articella, f. 47v col. a). L’accord de P Lat4 nous renseigne donc sur l’état originel des lemmes. Galien n’avait pas recopié ces cinq dernières lignes qui ne devraient plus apparaître dans le texte des lemmes, mais dans l’apparat critique21. Voilà donc ce que l’on peut dire maintenant des traductions latines manuscrites du Pronostic faites sur les lemmes à partir de la traduction arabe. Il existe deux traductions distinctes qui sont toutes deux faites sur la traduction arabe de l’école de Hunain. L’une, celle de Constantin, présente le texte seul du Pronostic recomposé par Hunain avec les additions qu’il a faites grâce à la tradition hippocratique pour rétablir l’ensemble du texte du Pronostic. L’autre, celle de Gérard de Crémone, plus littérale que celle de Constantin, comprend à la fois les lemmes et le commentaire du Pronostic et elle a conservé pour les lemmes le texte originel de Galien, sans les ajouts faits par consultation de la tradition hippocratique. Ces deux traductions sont donc d’inégale valeur pour l’établissement du texte: la tradition latine de Constantin (Lat3) n’est pas utile pour l’établissement du Pronostic, d’une part parce qu’elle n’est pas littérale, et d’autre part parce la tradition arabe qui en est le modèle est conservée. En revanche, celle de Gérard de Crémone (Lat4) restera utile tant que l’on ne disposera pas d’une traduction en langue moderne de la version longue de la traduction arabe donnant à la fois les lemmes et le commentaire de Galien. 5. Une nouvelle traduction latine des lemmes et du commentaire de Galien faite sur un modèle grec perdu: le manuscrit de Naples VIII D 25 (date 1380) = Lat5 Il est temps d’en venir à une nouvelle avancée dans la connaissance de la tradition latine du Pronostic et du commentaire au Pronostic. 781 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine Elle est le fruit d’une collaboration internationale, comme pour la tradition arabe, cette fois non plus entre l’Allemagne et la France, mais entre la France et l’Italie. Stefania Fortuna a libéralement mis à la disposition des éditeurs du Pronostic dans la Collection des Universités de France la très belle reproduction d’un manuscrit de Naples, le Neapolitanus VIII D 25 s. XIVe (daté de 1380) donnant aux folios 85-122 le commentaire du Pronostic22. Ce manuscrit est l’un des plus beaux manuscrits de Galien, mais il va se révéler également utile pour l’établissement du texte. En effet, il suffit de lire les premiers mots du premier lemme pour constater qu’il s’agit d’une traduction différente de celle de Gérard de Crémone. Elle a en effet un nouvel incipit: Medicum uidetur (vel dicitur?) michi optimum esse prouidentiam adinuenire. Et dans son explicit, il est dit que c’est une traduction nouvelle (de nova translatione). Sur cette traduction des lemmes et du commentaire, la première grande question est de savoir si le modèle est arabe ou grec. Or il est possible d’affirmer sans hésitation qu’elle est faite directement sur le grec et non sur l’arabe. D’une manière négative, on pourrait montrer qu’elle ne possède par les caractéristiques des deux traductions arabes. On se souvient que les deux traductions de Constantin et de Gérard de Crémone ont traduit le fameux θεῖον au c. 2 du Pronostic par celeste, car la traduction arabe avait rendu θεῖον par himmlich. En revanche, la nouvelle traduction latine de Naples traduit θεῖον par divinum. D’une façon positive, on pourrait montrer que la traduction est très fidèle à l’ordre des mots grecs et présente des termes techniques grecs qui ne sont pas traduits mais transcrits, quitte à les faire suivre d’un mot latin qui en est l’équivalent. Voici le premier lemme du livre II (= Prog. c. 8, 1-2 Alexanderson 203, 7-10 = Littré II 130, 12-15): • Lemme grec: Οἱ δὲ ὕδρωπες οἱ ἐκ τῶν ὀξέων νοσημάτων πάντες κακοί· οὔτε γὰρ τοῦ πυρὸς ἀπαλλάσσουσιν 782 La tradition latine du Pronostic ἐπώδυνοί τέ εἰσι κάρτα καὶ θανατώδεες. Ἄρχονται δὲ οἱ πλεῖστοι ἀπὸ τῶν κενεώνων τε καὶ τῆς ὀσφύος, οἱ δὲ καὶ ἀπὸ τοῦ ἥπατος. • Latin, anonyme de Naples: Ydropes autem qui ex acutis egritudinibus fiunt omnes mali sunt. Neque enim ab igne liberant et dolorosi sunt ualde et mortales. Incipiunt vero plurimi a cenebus (sed super ne add. oni; lege ceneonibus) id est uacualibus et lumbis, alii uero et ab epate. • Arabe (Hunain): Jede Wassersucht, die aus akuten Krankheiten hervorgeht, ist schlecht. Denn er, der an ihr erkrankt ist, wird nicht vom akuten Fieber befreit, und er erleidet heftige Schmerzen und stirbt. Meistens beginnt sie in den Weichen und der Hüfte, in einigen Fällen aber auch bei der Leber. • Constantin, f. 56v col. b: Omnis hydrops in acuta egritudine malum. Infestat enim febre, grauedine et dolore. Consurgit autem ex lumbis et iliis et epate. • Gérard, f. 56v col. b: Hydrops quidem que fit ex egritudinibus acutis omnis est mala. Quod est quia habens eam non euadit a febre uehementi et dolet dolore uehementi et moritur. Et plurimum quidem incipit ex iliis et lumbis, et est (?) ex ea que incipit ab epate. L’exemple est choisi non seulement parce que la littéralité est parfaite avec la transcription d’un mot grec (ceneonibus correspondant au grec κενεώνων) et de son équivalent latin, mais aussi pour vous faire admirer l’illustration lors du passage d’un livre à l’autre du commentaire (voir p. 796). Dès lors le problème est de savoir où situer dans le stemma le modèle grec de la traduction latine23. Pour la clarté de l’exposé, voici 783 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine d’abord la conclusion: le modèle grec ne dérive d’aucun manuscrit connu; c’est un manuscrit perdu qui est antérieur à l’archétype des manuscrits grecs conservés, au même titre que la traduction arabe. Pour le démontrer, il est indispensable de faire intervenir un nouveau critère, celui de l’endroit sensible où se subdivisent les livres II et III du commentaire de Galien. Il est bien connu que la division du commentaire de Galien au Pronostic est en trois volumes. C’est une division que Galien lui-même indique dans ses écrits bio-bibliographiques24 et que Hunain a rappelé dans sa Risala25. Mais une question beaucoup moins connue est de savoir à quel endroit se situe la subdivision entre les livres II et III. Cette question est discrètement posée dans l’apparat critique de l’édition Heeg (p. 324, l-2), au début de sa troisième partie qui commence au c. 19 de l’édition Littré (Αἱ δὲ ξὺν πυρετῷ ὀδύναι “Les douleurs avec fièvre”). C’est que l’on appellera la subdivision n° 1. Mais dans son apparat critique, Heeg note que Chartier fait commencer la troisième partie au c. 20 de Littré (Οἱ δὲ πυρετοὶ κρίνονται “Les fièvres se jugent”). C’est ce que l’on appellera la subdivision n° 2. J’avais rencontré cette question, lors du Colloque sur Chartier où j’ai essayé de montrer que Chartier était un éditeur injustement méconnu26. Mais je n’avais pas pu utiliser l’argument parce qu’il était trop technique. Chartier (en 1679, vol. VIII, 661) fait commencer le livre III à la subdivision n° 2. Il en résulte une nouvelle numérotation des chapitres de ce livre III. Et comme l’édition Kühn est une copie de celle de Chartier, le livre III dans Kühn commence lui aussi à la subdivision n° 2 (XVIII B 229)27. Heeg (en 1915) est revenu à la division n° 1 qui était celle de l’Aldine (1525) et de l’édition de Bâle (1538) parce qu’il l’avait trouvée, dit-il, dans tous les manuscrits grecs (p. 324, app. crit. 1-2: “in omnibus codicibus Graecis”), mais il affirme, sans explication, dans son apparat critique à la division n° 2 (p. 328, 1) que la subdivision de Chartier (et de Cornarius !) est correcte. 784 La tradition latine du Pronostic Pourquoi Chartier a-t-il adopté cette nouvelle subdivision? Heeg n’en dit mot. Nous devons pour cela nous reporter aux notes concises en fin du volume VIII (p. 922, col. 3, concernant la page 661) où Chartier dit qu’il a trouvé cette subdivision avec le titre du début de la troisième partie (ἀρχὴ τοῦ τρίτου τμήματος) dans un manuscrit de la bibliothèque royale28. On doit lui faire confiance. Il ne l’a pas inventé. Il conviendrait d’identifier ce manuscrit. Cela signifierait que l’affirmation de Heeg selon laquelle la subdivision n° 1 se trouve dans tous les manuscrits grecs est contestable29. Or sur ce point sensible de la subdivision entre les livres II et III, la nouvelle traduction latine dans le manuscrit de Naples offre une nouvelle surprise. Elle présente la division n° 2, comme Chartier et non la division n° 1 comme Heeg. En effet, au f. 112r, en haut, on lit le chiffre romain III, alors que précédemment il y avait le chiffre II. Certes dans le texte, il n’y a pas d’indication sur la fin du livre II et le début du livre III, mais les miniatures, à elle seules, indiquent où est le début du livre III: la première lettre du lemme commençant le livre III est une très grande lettre (un F) à l’intérieur de laquelle est représentée une scène médicale (ici le médecin accompagné de deux disciples observe l’urine, alors que la femme est assise dans son lit, assistée par sa fille ou une servante) et la première lettre du commentaire de Galien dans ce livre III, un peu moins grande, représente également une scène, mais avec moins de personnages: le médecin assis devant un pupitre surélevé instruit son disciple. Cette technique d’illustration du début du livre III rappelle ce que l’on a déjà vu au début du livre I au f. 85r et au début du livre II au f. 97v. La phrase du début de la troisième partie correspond bien à la subdivision n° 2 (c. 20 de Littré) et non à la subdivision n° 1 (c. 19 de Littré): Febres autem indicantur = Οἱ δὲ πυρετοὶ κρίνονται. Ainsi, grâce à cette nouvelle traduction latine qui est faite directement sur un modèle grec, nous avons la preuve indirecte que la subdivision n° 2 existe, en plus du manuscrit de la bibliothèque royale que Chartier dit avoir consulté, également dans le manuscrit grec 785 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine perdu relativement ancien (antérieur à 1380) qui a servi de modèle à la traduction latine de Naples. Or si nous revenons au témoignage de la tradition arabe, on constatera que c’est déjà la subdivision n° 2 que Hunain trouvait dans son manuscrit grec de Galien. Dès lors, elle se retrouve tout naturellement dans les deux traductions latines qui en dérivent. Ainsi donc l’accord de la traduction arabe et de la nouvelle traduction latine nous amène à la conclusion que la subdivision la plus ancienne est la subdivision n° 2 déjà attestée dans un manuscrit grec perdu du IXe siècle (modèle de la traduction arabe) et dans un autre antérieur à 1380 (modèle de la traduction latine). Dans ces conditions, la subdivision n°1 donnée par l’archétype des manuscrits grecs conservés de la tradition galénique est fautive30. Et puisque la nouvelle traduction latine de Naples ne possède pas la division fautive entre les livres II et III de l’archétype des manuscrits grecs VRPF utilisés par Heeg, son modèle grec doit se situer, comme celui de la traduction arabe, au-dessus de cet archétype. Dès lors est démontrée, par le critère de la subdivision, la proposition que l’on avait énoncée sur la place du modèle grec perdu de la traduction latine de Naples dans le stemma de la tradition galénique. La conséquence pratique en est que cette traduction latine devrait figurer dans l’apparat critique, au même titre que la traduction arabe, pour établir le texte d’une nouvelle édition du commentaire de Galien au Pronostic. Elle devrait servir de critère, comme la traduction arabe, non seulement dans les cas particuliers de variantes pour choisir entre les manuscrits grecs VRPF, mais même pour réviser le classement des manuscrits grecs établi par Heeg31. Cependant cette nouvelle traduction de Naples présente une dernière caractéristique qui étonne. Bien qu’elle soit faite sur le texte grec du commentaire de Galien, les lemmes ne sont pas dans leur dimension originelle comme on l’attendrait. Ils sont complétés par la tradition hippocratique. Pour le montrer, il suffit de reprendre les deux prin786 La tradition latine du Pronostic cipaux endroits sensibles qui nous sont maintenant familiers, où les compléments sont le plus visibles. Le premier est au c. 15 (Littré II 148, 9 = Heeg II 56, p. 307, 20) Lat5, f. 107v. Après l’équivalent du lemme en grec (sunt autem bona haec), le manuscrit de Naples a quarante lignes pour compléter le lemme, alors que les manuscrits grecs VRPF et la traduction latine de Gérard de Crémone ne les présentent pas. Le second est au c. 17 Littré II 156, 2 (= Heeg II 63, p. 315) Lat5, f. 109v. Alors que le lemme dans VRPF et dans la traduction arabe de Gérard de Crémone se termine à ἐπιθυμέωσι, le manuscrit de Naples a encore 27 lignes après appetunt (= ἐπιθυμέωσι). Cela prouve que la traduction latine de Naples avait un modèle grec antérieur au XIVe siècle, actuellement perdu, où les lemmes étaient déjà complétés par la tradition hippocratique avant l’Aldine. Grâce à ce nouveau témoignage nous pouvons donc ajouter une troisième insertion de la tradition hippocratique dans les lemmes si bien que l’on dénombre trois stades différents et indépendants d’une opération qui a consisté à compléter la tradition galénique des lemmes par la tradition hippocratique dans trois milieux différents. Alors qu’avant la communication de Pontignano de 2011, on n’en connaissait qu’un seul exemple, celui de l’Aldine à Venise au XVIe siècle, on peut y ajouter, depuis l’an dernier, Bagdad au IXe siècle dans l’école de Hunain lors de la traduction syriaco-arabe du Pronostic et, depuis cette année, l’Italie du Sud aux XIIIe/ XIVe siècles dans un contexte gréco-latin. Je rappelle que l’anonyme qui a réalisé cette traduction latine de Naples signale à la fin du manuscrit que c’est une traduction nouvelle (de nova translatione)32. Néanmoins cette nouvelle traduction latine de Naples reste utilisable même pour l’édition des lemmes au même titre que la traduction arabe, à condition de neutraliser les passages complétés par la tradition hippocratique. Or ces passages peuvent être maintenant déterminés avec la plus grande précision, par la comparaison des 787 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine deux témoignages qui ont conservé les lemmes, celui des manuscrits grecs des lemmes utilisé par Heeg en 1915 et celui qui s’ajoute aujourd’hui, la traduction latine de Gérard de Crémone. Cette traduction latine de Gérard de Crémone, ignorée par Heeg en 1915 et laissée en déshérence par Alexanderson en 1963, se révèle donc en définitive le témoignage le plus conservateur dont on dispose actuellement pour le commentaire au Pronostic de Galien, puisqu’il est le seul à présenter à la fois les lemmes dans leur extension originelle et la subdivision correcte entre les livres II et III du commentaire de Galien. 6. Conclusion En conclusion, cette communication sur la tradition latine, qui est un prolongement direct de ce qui avait été établi l’an dernier à Pontignano pour la traduction arabe, ne prétend pas avoir épuisé l’ensemble de la tradition latine du Pronostic ou du commentaire de Galien au Pronostic, mais avoir opéré quelques sondages éclairants et démonstratifs dans un vaste champ encore en friche. La moisson de cette fouille apporte toutefois une stratification nouvelle des deux traductions latines faites sur l’arabe dans l’Articella, des indications précises sur leurs deux modèles sortis de l’atelier de Hunain, la valeur capitale de la traduction de Gérard Crémone en attendant la publication de l’ensemble de la traduction arabe, et enfin la mise au jour d’une nouvelle traduction latine du commentaire au Pronostic faite sur un manuscrit grec antérieur à l’archétype des manuscrits grecs conservés, avec toutes les conséquences que cela entraîne pour la critique verbale dans les éditions à venir du Pronostic et du commentaire au Pronostic. Cette moisson prouve, en tous les cas, que le jugement porté en 1915 par Heeg (p. XXVIII) sur la tradition latine du commentaire au Pronostic où il n’avait rien trouvé d’utile pour l’édition du texte grec se révèle un siècle plus tard considérablement dépassé33. De tels progrès aussi rapides dans ces dernières années n’auraient pas 788 La tradition latine du Pronostic été possibles aux hellénistes sans la collaboration des spécialistes des traductions arabes et latines. Qu’ils en soient tous remerciés. Bibliografia e note 1. FORTUNA S., Les traductions du Pronostic d’Hippocrate par les humanistes. In: THIVEL A. et A. ZUCKER A. (edd.), Le normal et le pathologique dans la Collection hippocratique. Actes du Xème colloque international hippocratique (Nice, 6-8 octobre 1999). Nice, Arts et Sciences Humaines de Nice-Sophia Antipolis, 2002, t. II, pp. 793-813. Brièvement la teneur est la suivante: avant le Pronostic traduit en latin par Marcus Fabius Calvus dans son Hippocrate latin paru à Rome en 1525, un an avant l’édition princeps d’Hippocrate en grec (l’Aldine de 1526), deux traduction latines avaient paru à partir du grec: le commentaire de Galien au Pronostic avait été traduit en latin par Lorenzo Lorenzi (1459/60-1502) et publié après sa mort à Florence en 1508, tandis que Wilhelm Kopp (1460-1532) fit une tradition latine du Pronostic sur la tradition directe qui fut publiée en 1511. Pour les traductions latines postérieures de J. Gorreus et de J.-B. Rasarius, voir le catalogue de DURLING R.J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 295, n° 158. 2. Voir THORNDIKE L., KIBRE P., A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin. London, The Medieval Academy of America, 1963 (1e édition, Cambridge 1937); DURLING R.J., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica. I. Codices Vaticani. Traditio 1967; 23; ID., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica. II. Codices miscellanei. Traditio 1981; 37; FORTUNA S., RAIA A.M., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica by Richard J. Durling. III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 61; KIBRE P., Hippocrates Latinus: repertorium of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages. New York, Fordham University Press, 1985; KRISTELLER O., Iter Italicum: a finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in Italian and other librairies. Voll. I-VI, surtout vol. VI, Leiden, Brill, 1992. Voir aussi l’appendice de CAMPBELL D., Arabian medicine and its influence on the Middle Ages. Vol. II, App. II, intitulé An investigation of the date and authorship of the Latin versions of the works of Galen. Routledge, London, 1926 (avec des reprints en 1974, 2001 et 2006). Durling dans Add. I (p. 476, n° 158a) dit que tous les Vaticani cités par Diels contiennent la 789 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine version imprimée dans l’Articella: inc. Manifestum est quod Ypocras non utitur et expl. in die sexagesimo. C’est évidemment inexact; voir le développement sur l’archéologie de l’Articella, infra, p. 771. Il ajoute à la liste de Diels VAp 1079, XIVe s., ff. 176r-204r; en réalité ce manuscrit, utilisé infra p. 775, grâce à la description beaucoup plus précise d’Oskar Kristeller qui donne les incipit exacts, justifie l’archéologie de l’Articella présentée ici et confirme la distinction qu’il faut établir entre les deux traductions; il reproche à TK2 de n’avoir cité que 2 mss. et d’omettre toute référence à Diels. Durling dans Add. II (p. 380, n° 158a) déclare: “Diels, pp. 107-18: all MSS save one contain the version printed in the Articella (inc. Manifestum est quod Ypocras non utitur et expl. in die sexagesimo)”. C’est toujours inexact. Durling ajoute ensuite des manuscrits: BM h 5425, s. XIIIe, ff. 62ra-92ra; BN 6869, s. XIVe, ff. 69ra-100vb; BN 6870, s. XIVe, ff. 20ra-64va; BN 6871, s. XIII-XIVe, ff. 77va-113vb; BN 7030 A, s. XIVe, ff. 126ra-160va; Hague Museum Meermanno-Westreenianum 10.B.22 (319), a. 1339, ff. 70va-119rb; Montpellier 182, s. XIVe, ff. 73ra-109va (this last listed by Diels, p. 6, but not under Galen). Pour d’autres manuscrits voir Add. III (p. 298, n° 158a): Vat. lat. 2392 (Kr VI 322a); Vat. lat. 4420 (Kr VI 322 a). Voir aussi infra, note 14, pour les compléments sur les traductions arabo-latines. 3. Pour la traduction syriaque, voir DEGEN R., Galen im Syrischen. Eine Übersicht über die syrische Überlieferung der Werke Galens. In NUTTON V. (ed.), Galen: problems and prospects. London, The Wellcome Institute for the History of Medicine, 1981, p. 152, n° 77 (commentaire de Galien au Pronostic): “Auch von diesem Buch ist nur der aus dem Galen-Kommentar gewonnene Text der Hippokrates in der bereits erwähnten bilinguen Handschrift des Jahres 1205 A. D. (jetzt Paris, Bibliothèque Nationale, fonds Arabe 6734) erhalten. Das Ende fehlt jedoch. Der Übersetzer ist wahrscheinlich Ηunayn”. Le manuscrit commence à être exploité par Gregory Kessel pour une édition en syriaque. Grâce à une traduction en anglais de plusieurs passages due à Gregory Kessel, cette traduction syriaque sera partiellement exploitée dans l’édition du Pronostic à paraître dans la Collection des Universités de France. 4. JOUANNA J., De l’utilité du commentaire de Galien pour l’édition du Pronostic d’Hippocrate. In: FORTUNA S., GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: i commenti. Atti del IV Seminario internazionale (Siena, Certosa di Pontignano, 3-4 giugno 2011). Pisa, F. Serra, 2012, pp. 71-90 (pp. 76-80). 5. BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDELAINE C. (edd.), La science médicale antique. Nouveaux regards. Études réunies en l’honneur 790 La tradition latine du Pronostic 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. de Jacques Jouanna. Paris, Beauchesne, 2007, pp. 189-226. À l’occasion de l’édition de la traduction latine Lat2, K.-D. Fischer a réuni dans une dernière partie de son étude (pp. 219-226) des fragments de traductions latines anciennes du Pronostic sous la forme de sept appendices (Verstreute Bruchstücke des Prognostikons in frühmittelalterlichen Handschriften). ALEXANDERSON B., Die Hippokratische Schrift Prognostikon. Überlieferung und Text. Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 17, Stockholm, Almqvist & Wiksell, 1963, pp. 129-130. THORNDIKE L., KIBRE P., op. cit. note 2, col. 1002, disent Hippocrates cum Commento Galieni. Cela paraît erroné. FISCHER K.-D., art. cit. note 4, p. 192. KIBRE P., op. cit. note 2, pp. 202b-203b. STEINSCHNEIDER M., Donnolo. Pharmakologische Fragmente aus dem X. Jahrhundert, nebst Beiträgen zur Literatur der Salernitaner, hauptsäch lich nach handschriftlichen hebräischen Quellen. Archiv für pathologische Anatomie und Physiologie 1868; 42: 97. THORNDIKE L., KIBRE P., op. cit. note 2, col. 1002, attribuent la traduction à Constantin l’Africain sans justification. ALEXANDERSON B., op. cit. note 6, pp. 171-172, critique la position de Steinschneider et considère que la traduction est faite sur l’arabe, en apportant pour la première fois quelques arguments. Pour l’attribution à Constantin, il mentionne (p. 171) une indication dans un manuscrit d’Erfurt, Amplonianus Q 178, qui irait (partiellement) dans ce sens: Expl. lib. pron. Yp. secundum translacionem Grecam (?) Constantini. Sur Constantin l’Africain, voir JACQUART D., MICHEAU F., La médecin arabe et l’Occident médiéval. Paris, Maisonneuve, 1996, pp. 96-107. Selon ces deux auteurs, Constantin est certainement l’auteur d’une traduction faite sur l’arabe du commentaire de Galien aux Aphorismes (cf. la préface où Constantin dédie sa traduction à son disciple Azo) et peut-être du commentaire de Galien au Pronostic (p. 103). En fait, ce n’est pas le commentaire de Galien au Pronostic, mais uniquement la traduction du Pronostic seul. Et qu’en est-il exactement des Aphorismes? Aphorismes seul ou avec commentaire? Les deux traductions sont ensemble après l’Isagogè dans le Vat. lat. 6241, XIIIe s.: ff. 1r-9r: Johannitius, Isagoge, inc. Medicina dividitur; ff. 9r-17v: Hippocrate, Aphorismes, inc. Vita brevis, ars vero longa; ff. 18r-23r: Hippocrate, Pronostic, inc. Omnis qui medicine artis studio (renseignement pris dans KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 342). La même triade se retrouve à Udine dans la Biblioteca Comunale, fonds de l’Hôpital n° 6, XIII-XIVe s. (cf. KRISTELLER O., op. cit. note 2, 791 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine 13. 14. 15. 16. 17. vol. VI, p. 244). Les deux traductions sont ensemble en tête du Vat. Pal. lat. 1079, XIVe s. (cf. KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 365): là pour les Aphorismes (ff. 1r-48v), c’est une traduction avec commentaire, inc. (texte) Vita brevis ars longa et (comm.) Plurimi interpretes huius libri; ff. 49r-52r: Pronostic, inc. In ista particula agit Hypocras de signis pronosticis asolute et inc. Omnis qui medicine artis studio. Il semble donc que la traduction des Aphorismes se présente soit seule (ex. Vat. lat. 6241) soit accompagnée du commentaire (ex. Vat. Pal. lat. 1079). En revanche, la traduction du Pronostic Omnis qui medicine artis studio se trouve toujours seule, semble-t-il. Voir STEINSCHNEIDER M., art. cit. note 10. Des compléments sur la traduction arabo-latine par rapport à Diels sont apportées par FORTUNA S., RAIA A.M., art. cit. note 2, p. 24, 1-30, n° 158, où il y a une liste de vingt manuscrits. Malheureusement les incipit ne sont pas indiqués, si bien que l’on a l’impression qu’il n’y a qu’une traduction arabo-latine anonyme, alors qu’il y en a en principe deux, l’une du seul Pronostic, l’autre du commentaire au Pronostic. Toutefois, il est probable qu’il s’agit de la traduction dite de Gérard de Crémone. L’incipit Manifestum est quod Ypocrates non utitur, donné dans FICHTNER G., Corpus Galenicum. Verzeichnis der galenischen und pseudogalenischen Schriften. Erw. und verb. Ausg., Tübingen, Institut für Geschichte der Medizin, 2010. n° 109, est certainement repris à Durling et est trompeur. Ce n’est l’incipit d’aucune des deux traductions arabo-latines, mais seulement l’incipit du commentaire au premier lemme dans la traduction qui donne le commentaire au Pronostic de Galien et qui commence donc par Videtur mihi quod. Il faudrait pour cela se livrer à une étude de la technique comparative de ces deux traductions. Disons, pour l’instant, que ces attributions sont probables ou possibles, même si elles ne sont pas certaines et que la comparaison per mettra déjà de différencier et de caractériser chacune de ces deux traductions. DURLING R.J., art. cit. note 1, p. 295, n° 158, ne signalait pas cette singularité de présentation, car il ne mentionne que la traduction de Constantin l’Africain. Mais deux ans plus tard, ALEXANDERSON B., op. cit. note 6, signalait très clairement cette double présentation dans l’exemplaire de l’Articella qu’il avait consulté (Lugduni 1515). Cette double traduction est déjà dans l’Articella de Venise 1483, ff. 47-75 (exemplaire de la Biu Santé) qui nous servira de base dans la suite de l’article, et aussi dans la primière édition de l’Articella (Venise 1476). Selon Alexanderson (p. 171) cette disposition se trouve déjà dans des manuscrits: il cite Vat. lat. 2428 et 4419. On peut prendre en exemple le Vat. Pal. lat. 1079, XIVe s., décrit par KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 365, où la traduction Omnis qui 792 La tradition latine du Pronostic 18. 19. 20. 21. medicine artis studio est aux ff. 49r-52r et la traduction Videtur mihi quod ex melioribus rebus avec le commentaire Manifestum est quod Hypocras non utitur est aux ff. 176r-204r. Pour ce manuscrit, voir déjà supra, notes 2 et 12. Ce second ensemble se trouve aussi dans le Vat. lat. 2392, XIII/XIVe s., ff. 58r-72r: inc. lemmes Videtur mihi quod ex melioribus rebus et commentaire Manifestum est quod Ypocrates non utitur hac dictione (renseignement pris dans KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. VI, p. 330). On a aussi dans Ottob. lat. 1158A, XIIIe s., après le comm. aux Aphorismes, le commentaire au Pronostic attribué à Gérard de Crémone aux ff. 41r-62v (renseignement pris ibidem, p. 374). C’est en réalité ce que l’on doit trouver dans tous les manuscrits latins signalés par Diels sous le commentaire de Galien au Pronostic. Le Vat. Pal. lat. 1079 est sans doute exceptionnel, car il a les deux traductions dans le même manuscrit. Die Übersetzung “leer” erklärt sich aus dem Galenkommentar, in dem λαπαρήν als Gegenteil von πεπληρωμένην bezeichnet wird (Overwien). Il existe même dans la traduction de Constantin l’Africain des additions dont on ne connaît pas l’origine. Dès la première phrase, tout ce qui est dit du méde cin qui désire obtenir la gloire ou obtenir une foule d’amis est absent à la fois du texte grec et de la tradition arabe de Hunain. C’est probablement une réécriture. C’est confirmé par le long commentaire que Galien consacre à ce lemme, qui s’achève après le commentaire sur le divin et ne commente pas le passage d’Hippocrate qu’il n’a pas recopié dans les lemmes. Ces cinq lignes ne devraient donc plus apparaître dans le texte des lemmes comme c’est encore le cas dans l’édition de Heeg, mais elles devraient être mentionnées dans l’apparat critique, comme addition de RFp. De la sorte, la traduction de Gérard de Crémone permet d’affiner le nombre des passages que Hunain a comblés à l’aide de la tradition hippocratique dans son traduction du Pronostic dont la base de départ est les lemmes. Cette fin de lemme comprenant cinq lignes doit être ajoutée aux passages que Hunain a comblés sur la tradition directe. On peut même se demander s’il n’y a pas déjà dans l’archétype des manuscrits grecs du commentaire du Pronostic des fins de lemme qui ont été complétées, alors qu’elles ne l’étaient pas encore dans les lemmes de la traduction arabe. Ainsi à la fin du lemme I 3, il n’y a rien dans la traduction de Gérard de Crémone qui correspond à la dernière proposition (Heeg 199, 3-5: Ὑγιέας μὲν γὰρ ποιέειν ἅπαντας τοὺς ἀσθενέοντας ἀδύνατον· τοῦτο γὰρ καὶ τοῦ προγινώσκειν τὰ μέλλοντα ἀποβήσεσθαι κρέσσον ἂν ἦν). Notons qu’il n’y a rien dans le commentaire qui concerne cette phrase. Il faudrait vérifier s’il y a d’autres cas analogues. 793 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine 22. Ce manuscrit était déjà signalé dans la liste de Diels; voir la description dans KRISTELLER O., op. cit. note 2, vol. I, p. 404, et surtout VI, p. 113. La traduction du commentaire au Prognostic vient après le commentaire des Aphorismes (suivant une nouvelle traduction), la Loi d’Hippocrate (suivant une nouvelle traduction), le Serment d’Hippocrate traduit par Nicolas de Reggio. Il y a à la fin Explicit liber Pronosticorum Ypocratis cum commentis Galieni de nova translatione. 23. L’édition de J. Heeg (CMG V 9, 2, Berlin-Leipzig, Teubner, 1915) ne nous est d’aucun secours pour les traductions latines. Après avoir rappelé le grand nombre des manuscrits latins (plus de quatre-vingts) et examiné les cinq manuscrits latins de Munich (s. XIIIe et XIVe), Heeg déclare (p. XXVIII) qu’il n’a trouvé aucune leçon utile pour améliorer le texte grec et qu’il a donc laissé de côté tous les autres témoignages de ce genre. Il ne donne malheureusement aucune indication sur l’incipit de la traduction latine dans les manuscrits de Munich, si bien que ses remarques sont totalement inutilisables. 24. Galien, Sur ses propres livres, c. 9, 9 (éd. V. Boudon-Millot, 161, 3). 25. N° 91 = G. Bergsträsser, p. 33. 26. BOUDON-MILLOT V., COBOLET G., JOUANNA J (edd.), René Chartier (1572-1654) éditeur et traducteur d’Hippocrate et Galien. Paris, De Boccard, 2012, pp. 51-80. 27. Ainsi dans l’histoire des éditions du commentaire de Galien au Pronostic, la subdivision n° 1 se trouve dans l’Aldine (1525) et dans l’édition de Bâle (1538), la division n° 2 apparaît dans l’édition de Chartier (1679) et dans celle de Kühn (1830). 28. On doit exclure le Par. gr. 2266 (F) que Heeg a collationné et qui a l’indication de la troisième partie au début du c. 19. Il peut s’agir d’un ou plusieurs autres des manuscrits grecs de Paris, à savoir le n° 9 de Heeg (Par. gr. 2168), le n° 13 (Par. gr. 2257) ou le n° 19 (Par. gr. 2228, sigle B). Pour ces manuscrits, Heeg n’a pas fait une collation continue; il n’a disposé que de “specimina”, d’échantillons photographiés; et il précise pour le n° 19 (Par. gr. 2228) qu’il n’a eu que des échantillons du livre I. Il ne savait donc pas ce qu’il en est de l’endroit où se trouvait la séparation entre les livre II et IIl au moins dans ce manuscrit. Il conviendrait de faire une vérification dans ces trois manuscrits grecs, et d’abord dans Par. gr. 2228, s. XIVe ou XVe, f. 183 sqq. (que Heeg n’a pas su rattacher à l’une des deux branches qu’il a distinguées). 29. Sur Cornarius la recherche n’a pas été faite. 30. Pour confirmer cet argument reposant sur l’histoire du texte, on pourrait ajouter un argument de critique interne. Si l’on fait commencer la troisième partie 794 La tradition latine du Pronostic à la subdivision n° 2, le premier lemme donne lieu à un long commentaire peu connu au ton assez solennel, comprenant une longue adresse de Galien à ses disciples, qui sonne comme un préambule où l’auteur fait un retour sur sa création littéraire et sur sa relation avec ses disciples (Heeg 328, 4-329, 2). Elle convient bien au début d’un livre. 31. Il n’est pas possible d’entrer dans la discussion détaillée de l’intérêt de cette traduction latine pour choisir les leçons dans le cas de divergences entre les manuscrits grecs des lemmes, ou pour réviser le classement des manuscrits grecs établi par Heeg. Remarquons simplement ici que l’accord que Jacques Jouanna avait noté entre F et la traduction arabe, quand F était isolé face à VRP lors de la communication de Pontignano 2011 (p. 80 avec la note 20), est parfois renforcé par le témoignage de la traduction latine qui vient confirmer la leçon de F et de la traduction arabe. Ainsi: c. 16 § 3 (= Heeg, 310, 13): ὑγιαῖνον MV Lat1 (sanum) GalL(F Ar Lat5 sanum) ὑγιεινῷ C’; cf. Celsus II 7, 34 (partem sanam): ἕτερον GalL(VRP) Alex. Trall.; c. 17 § 1 (= Heeg, 311, 20) post γίνεται add. ἱστάμενα καὶ καταπαυόμενα C’ GalL(F Ar Lat5 stantia et quiescentia) sed non hab. MV Lat1 GalL(VRP) Heeg. Puisqu’il s’avère que VRP sont fautifs sur des bonnes leçons de F attestées par la traduction arabe et la traduction latine qui sont antérieurs à l’archétype des manuscrits grecs, il conviendrait de classer les manuscrits grecs en deux familles, l’une représentée par VRP, qui ont des fautes communes supposant un modèle commun, et l’autre par F. 32. Voir f. 122r: Explicit liber Prognosticorum Ypocratis cum commentis Galieni de nova translatione, déjà cité supra, note 22. 33. HEEG J., op. cit. note 23, p. XXVIII: His de codicum Graecorum memoria expositis non est, quod pluribus de latinarum versionum libris manuscriptis exponam. Sunt enim plus octoginta codices, quos attingere omnes neque licuit neque operae pretium fuit. Ex Monacensibus quidem lat. 31 a. 1302 scripto, 168 s. XIV., 187 s. XIII., 270 s. XIV., 3512 a. 1300 scripto, quos plus centum locis inspexi, nullus omnino fructus redundavit ad emendanda Galeni verba. Quam ob rem reliquos eius generis testes abiecimus. Il est vrai qu’il ne connaissait pas non plus la traduction arabe. Heeg a eu, cependant, le mérite d’établir dans des temps difficiles les fondements grecs d’une édition saine qui permettent actuellement de commencer à exploiter de façon fructueuse la tradition arabe et la tradition latine aussi bien pour une nouvelle édition du Pronostic que du commentaire au Pronostic. Correspondence should be addressed to: Jacques Jouanna 18, rue Thibaud - 75014 Paris [email protected] 795 Jacques Jouanna et Caroline Magdelaine Fig. 1. Naples VIII D 25, f. 112r: Traduction latine du Pronostic d’Hippocrate et du commentaire de Galien, incipit du livre III. 796 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 797-814 Journal of History of Medicine Articoli/Articles Burgundio e i manoscritti di Gioannicio: la questione dei marginalia Paola Degni Università degli Studi di Bologna, I SUMMARY BURGUNDIO AND IOANNIKIOS’ MANUSCRIPTS: greek marginal annotations Burgundio of Pisa translated into Latin many classical Greek texts, among them Aristotle and Galen, by using his Greek manuscripts, mainly written by Ioannikios in Constantinople in the first half of the 12th century. These manuscripts have different Greek marginal annotations, which have been attributed to Burgundio. This essay focuses on the so-called <B> scribe, who copied, revised and annotated some of them: he had a close relationship with Burgundio, but cannot be identified with him. Moreover, the article studies the so-called <C> scribe, who should be later than Burgundio. Thanks to the palaeographical analysis, it can be excluded that the <C> hand is present in the Chis. R.IV.13, although this manuscript was probably used by Burgundio for his translation of Nemesius, De natura hominis. Questo contributo costituisce un’aggiornata messa a punto delle ricerche finora condotte sulla produzione manoscritta del copista Gioannicio e sul rapporto con la figura di Burgundio che su alcuni codici lasciò tracce della sua attività di studio e di lettura. L’indagine avviata alcuni anni fa sui manoscritti vergati da questo copista bizantino del XII secolo1, in collaborazione con altri scribi anonimi, come parte di una ricerca più ampia rivolta ai più antichi Key words: Burgundio of Pisa - Ioannikios - Greek annotations 797 Paola Degni manoscritti bizantini di contenuto medico, ha lambito anche la figura di Burgundio (c. 1110-1194)2. Il noto erudito e giurista pisano, al quale si deve la traduzione di un folto numero di opere patristiche, di filosofia e medicina, acquistò infatti nel corso di almeno due soggiorni a Costantinopoli i manoscritti di Gioannicio, su alcuni dei quali lasciò annotazioni in scrittura latina come lavoro preparatorio di un programma di traduzione3, riguardo al quale i riferimenti diretti sono assai scarsi e problematici. Gioannicio è il più prolifico del team di scribi che hanno condiviso il lavoro di copia, ma non ha svolto, se non saltuariamente, il ruolo di supervisore, che invece, da quanto finora ho potuto costatare, sembra spettare al suo più assiduo, ma anonimo collaboratore, che in precedenti contributi ho indicato con <B>4. Stando agli elementi autobiografici che si colgono nei colofoni e all’analisi della scrittura, Gioannicio è un grammatikos, ossia un funzionario del sekretikon, se vogliamo conservare alla parola il senso che in essa si è cristallizzato a partire dal XII secolo5, o più semplicemente uno scrittore di documenti, secondo il probabile significato originario della parola che risulta dalle testimonianze da me segnalate in un recente contributo6; il copista si definisce anche azygos, ossia forse monaco o celibe, ed è autore di book-epigrams di non elevato livello, rivolti a due committenti della copia di alcune delle opere tramandate dai manoscritti, tali Nilo e Giovanni, ai quali egli si rivolge con toni che ne fanno ipotizzare la comune appartenenza ad una cerchia erudita7. L’analisi testuale e lessicale delle traduzioni delle opere filosofiche e mediche ha permesso di stabilire la cronologia interna del lavoro di traduzione e di assegnare agli anni 1136-1140 l’acquisizione di tutti o di buona parte dei manoscritti del gruppo8, ossia successivamente alla famosa disputa teologica che ebbe luogo a Costantinopoli e alla quale Burgundio prese parte come membro della delegazione diplomatica9. Sul versante dei manoscritti greci, il confronto della mano di Gioannicio e di quella di uno dei suoi collaboratori istituibile con documenti pubblici degli Archivi 798 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio dell’Athos, che si datano appunto entro il 115010, concorda con i dati emersi dall’analisi lessicale e testuale delle traduzioni e con i pochi dati biografici ricostruibili da varie fonti. Riguardo all’educazione grafica dei copisti, a lungo in bilico tra Costantinopoli e l’Italia meridionale, ho considerato di escludere l’area italogreca. Sia la mano di Gioannicio, una multiforme e competente scrittura corsiva professionale di redattore di atti, sia quella dei copisti, alcuni dei quali usano grafie ora più posate e calligrafiche, ora decisamente corsive e informali, non mi sembrano riconducibili alle scritture italogreche, né dell’asse calabro-siculo, né dell’area pugliese. L’analisi del ricco dossier documentario delle pergamene di età normanna e sveva, attualmente conservato a Toledo, per le scritture greche di provenienza siciliana e il confronto con i pochi manoscritti di area salentina riferibili al XII secolo non hanno offerto alcun risultato utile11. Queste mani non hanno a mio avviso caratteri provinciali, ragione per cui non ho rinvenuto elementi di confronto tra i pochi manoscritti localizzabili in Grecia e nelle province bizantine limitrofe, alle quali sono stati dedicati diversi contributi di Annaclara Cataldi Palau12, né, approfondendo recentemente la ricerca, li ho rinvenuti in esemplari localizzabili in Asia Minore, che sono pochi e difficilmente ancorabili a realtà grafiche precise13; va comunque precisato che mancano ancora studi esaustivi sulla produzione manoscritta provinciale che non sia italogreca. In ogni caso la possibilità di istituire confronti con alcuni documenti amministrativi conservati negli archivi del Monte Athos mi ha spinta a localizzare il gruppo in area costantinopolitana, per quanto il XII secolo sia dal punto di vista del dato quantitativo quello meno rappresentato nelle pergamene athonite e i redattori dei documenti siano rigorosamente anonimi. Questa proposta di localizzazione trova sostegno in risultati raggiunti in studi relativi alla tradizione del testo di alcune delle opere letterarie, filosofiche e mediche tramandate da questa importante collezione. I manoscritti riflettono in qualche caso una tradizione 799 Paola Degni testuale poco corrotta, in altri si sono rivelati i testimoni più antichi e autorevoli delle opere che tramandano14, benché testualmente scadenti15. Ritengo che una tale congiuntura difficilmente avrebbe potuto realizzarsi in un contesto provinciale, seppur rilevante, quale ad esempio poteva essere nel XII secolo la Sicilia normanna, mentre è probabile che il copista abbia potuto attingere a manoscritti di biblioteche costantinopolitane anche di pregio. Mi rendo conto, tuttavia, di addentrarmi in un campo per certi versi reso problematico dallo stato ancora incompleto degli studi, e quindi credo che sia necessario approfondire ulteriormente la tradizione testuale, non senza tuttavia sottolineare che le opere dai connotati tecnico-pratici, come sono quelle di medicina, subirono più intensamente e precocemente di altre processi di corruzione e mescidamento del testo16. Burgundio, di lettere grece e latine sapientissimo, come viene definito negli Annales Pisani dal contemporaneo e iudex Bernardo Maragone17, è altrettanto ammirato e celebrato nell’epitaffio in versi composto dai suoi concittadini pisani, in cui si esaltano la conoscenza del greco e della ars medica e la sua attività di commentatore e traduttore18. In questa veste trasferì dal greco al latino opere patristiche, mediche e filosofiche. La sua professione era quella giuridica e in questo ambito ebbe anche un ruolo rilevante19. Oltre che advocatus fu publicus Pisanorum iudex e, a partire dagli anni ’50 del XII secolo, iudex sacri Lateranensis palacii, qualifica che fu funzionale molto probabilmente agli incarichi pubblici e alle missioni diplomatiche che compì per conto della sua città all’estero20. Con tale titolo sottoscrive diversi documenti che hanno consentito, come è noto, di procedere all’identificazione della sua mano nelle note marginali di alcuni manoscritti di Gioannicio (Plut. 74.5, 74.18, 74.22, 74.25, 74.30, 75.05, 87.7, Par. gr. 1849)21. La scrittura di Burgundio è una carolina corsiva di buon livello che non mostra variazioni di rilievo negli anni22 (Tav. 1). Si tratta di una grafia che, nata dalla genesi della libraria carolina, entra nell’uso 800 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio Tav. 1 Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 74.30, f. 64v, con note della mano latina di Burgundio (Gal., De locis affectis). Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali. È vietata ogni ulteriore riproduzione con qualsiasi mezzo. 801 Paola Degni documentario nel XII secolo, e differisce dalla prima in particolare per il maggior allungamento delle aste e per la preferenza accordata alla forma della d con asta inclinata. Burgundio la utilizza senza variazioni di tratteggio tanto per le dichiarazioni testimoniali dei documenti, associabili alle espressioni di scrittura libere in linea teorica dall’osservanza di modelli grafici, quanto per le annotazioni marginali apposte ai suoi libri, ove si osserva solo una comprensibile riduzione del modulo. Diverse ricerche di carattere paleografico e lessicale hanno definito il numero dei manoscritti postillati dall’erudito pisano e proposto una cronologia interna delle opere tradotte, tentando di ricondurre gli indizi ad un programma di traduzioni elaborato dall’erudito pisano23. La corrispondenza non sempre riesce, tuttavia, poiché non tutte le opere annotate sono state poi tradotte, mentre al contrario, lo sono state alcune prive di interventi marginali. D’altra parte non si può escludere l’ipotesi che Burgundio abbia utilizzato anche altri manoscritti andati perduti e che non tutte le sue traduzioni ci siano pervenute. I modesti rimandi biografici relativi che possiamo utilizzare per ricostruire piani e orientamenti del suo lavoro non riflettono una programmazione definita a priori, ma evidentemente stabilita su disponibilità di tempi, materiali, opportunità politica, e anche sul raccordo con altri eruditi e traduttori con i quali era in contatto sia in Italia che a Costantinopoli24. Le postille alle opere, tradotte e non, sono indistinguibili dal punto di vista contenutistico: si tratta di indicazioni, talora anche estese, del contenuto di parti del testo, a volte in forma di titolo, ma non mancano rimandi ad altri passi della medesima opera o di altre. Insomma un’attività che poteva riflettere tanto la fase preparatoria di una traduzione quanto una lettura approfondita da parte di un lettore bilingue. Nei manoscritti medici i titoli sono disposti con le lettere in successione verticale, talora poco leggibili perché i margini dei manoscritti sono stati rifilati. Ho confrontato le annotazio802 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio ni, già rilevate nello studio di Gudrun Villemin-Diem e di Marwan Rashed, nel De caelo e nei Metereologica (Plut. 87.7), con quelle apposte nei margini del manoscritto medico Plut. 74.30. Sebbene l’analisi non sia ancora completa, l’impressione che se ne trae è che gli interventi, così come il sistema di stabilire la sequenza degli elementi sintattici del periodo greco in maniera corrispondente alla sintassi latina, di cui Burgundio sembrerebbe aver lasciato traccia nel Plut. 87.725, mirassero piuttosto alla comprensione degli argomenti delle opere. Accanto alla scrittura latina è stata avanzata l’ipotesi che Burgundio possa avere utilizzato anche una scrittura greca26. Sulla questione ho avuto la possibilità di tornare a riflettere di recente, per il ritrovamento di una nuova testimonianza, che a mio avviso parrebbe allontanare l’ipotesi che possa essere attribuita a Burgundio27. Nel più volte citato contributo di Gudrun Villuemin-Diem e Marwan Rashed, i due studiosi hanno rilevato non solo la presenza della mano di Burgundio nelle annotazioni latine del Laurenziano 87.7, ma anche numerose testimonianze, nel Plut. 81.18, di una scrittura greca precedentemente ignorata dal Wilson, che hanno attribuito ipoteticamente a Burgundio, la cosiddetta mano <C>. Si tratta di note eseguite in una grafia artificiosa, mista di lettere minuscole e maiuscole e con scarsi legamenti, che si trovano nei due manoscritti citati e, tra i manoscritti medici, nel Plut. 74.528. Esse contengono più o meno brevi riferimenti al testo, anche in forma di definizioni o di titolo sintetico. Gli interventi sono spesso, ma non costantemente, accompagnati da segni di paragrafo in forma di parentesi, richiamati talora anche nel testo per indicare il punto di inizio della trattazione corrispondente al titolo attribuito nel margine, ma che, fatto finora ignorato, sono riconducibili a due tratteggi diversi. Sui segni di lettura critica mancano studi complessivi, e la questione merita dunque di essere approfondita orientando il confronto su altre testimonianze tipologicamente diverse29. 803 Paola Degni L’appartenenza di questa mano greca a Burgundio ha indotto a considerare anche il manoscritto vaticano Chis. R.IV.13 come sicuramente appartenuto a Burgundio e da lui utilizzato. Il codice contiene il trattato tardoantico di Nemesio di Emesa, De natura hominis, una summa del pensiero greco (Aristotele, Galeno, Alessandro di Afrodisia, Porfirio e Giamblico) ma di ispirazione cristiana, che ebbe una discreta fortuna nel medioevo, quando forse per un errore materiale della tradizione circolò sotto il nome di Gregorio di Nissa. In Occidente fu Alfano, arcivescovo di Salerno (1058-1085), a tradurlo in latino per la prima volta, con il titolo Premnon physicon30, ma in una forma incompleta e lacunosa che spinse Burgundio, dopo circa un secolo, ad intraprenderne una nuova versione, dedicando il libro ‘fideliter translatum et […] studiose emendatum’ all’imperatore Federico Barbarossa nel 116531. Il Chis. R.IV.13 è un manoscritto di piccole dimensioni, copiato da due mani assai simili nella seconda metà del X secolo, in una minuscola informale di area costantinopolitana, da un apografo in minuscola primitiva da cui derivano numerosi errori di trascrizione e di errata separazione delle parole32. Che il codice possa essere stato il modello greco per la traduzione latina è stato ribadito qualche anno fa in uno studio di Fernand Bossier33, contro l’ipotesi espressa precedentemente dai due editori della traduzione latina di Burgundio34, secondo cui il codice era solo un testimone molto simile a quello effettivamente usato da Burgundio. La qualità del testo è scadente: oltre ai problemi di lettura vi sono omissioni e lacune testuali. Nel testo e nei margini sono presenti interventi di cui Burgundio ha tenuto conto nella versione latina35: traduzioni di singole parole apposte nei margini o in interlinea in scrittura carolina dell’XI secolo36, correzioni testuali di mano greca contemporanea a quella latina, glosse marginali in maiuscoletta del X secolo. Vi sono poi due serie di interventi marginali in greco, attribuibili a due mani diverse, ma a mio avviso coeve, che esplicitano il contenuto di alcuni passi in forma sintetica o di titolo (e quindi in maniera ana804 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio loga a come fa l’annotatore anonimo dei codici di Gioannicio), che a me sembrano posteriori al XII secolo e forse di mano latina che scrive in greco, pur senza averne una conoscenza salda37. Benché l’estraneità alla mano annotatrice dei codici di Gioannicio sia esplicitamente riconosciuta, Bossier ne riconosce l’intervento solo in un caso (f. 28v), riconducendo dunque la paternità di questa nota a Burgundio, secondo l’ipotesi di Vuillemin-Diem e Rashed38. Tuttavia l’analisi paleografica sembra contraddire, a mio avviso, questa identificazione, dal momento che la mano non diverge da quella appartenente alla seconda delle due serie (ad esempio al f. 55v)39, palesemente diverse dalla mano anonima dei codici di Gioannicio. Il problema dell’annotatore anonimo si è risolto (o forse complicato!) attraverso la scoperta di un nuovo codice di Gioannicio, il Laur. San Marco 69540, che reca nel margine un indice eseguito da una mano che a me sembra non diversa da quella che ha tracciato le note nei codici di Gioannicio e che, per motivazioni di carattere paleografico, collocherei tra la fine del XIII e la prima metà del XIV. Il codice, che contiene tutte le opere di s. Atanasio, è un testimone importante dal punto di vista della tradizione testuale, appartenne all’umanista fiorentino Niccolò Niccoli e fu usato da Ambrogio Traversari in occasione del concilio di Ferrara-Firenze del 1438. Il Niccoli entra in causa anche per un altro manoscritto sul quale David Speranzi ha richiamato l’attenzione per la presenza di note da ricondurre al misterioso annotatore41. È il Plut. 4.16, un codice di fattura costantinopolitana del 1062, contenente le Quaestiones et responsiones di s. Anastasio, che faceva parte della collezione libraria dell’umanista, sebbene il suo nome sia stato eraso dal foglio di guardia. Anche in questo codice la mano anonima sembra aver eseguito annotazioni marginali sparse riferibili ai contenuti del testo in forma di titolo e un indice alla fine del codice. Non sappiamo quali percorsi abbiano seguito i due codici prima di giungere tra le mani del Niccoli; anche se la questione merita di essere ulteriormente approfondita, si 805 Paola Degni può prudentemente supporre che l’anonimo annotatore vada cercato nell’ambito degli eruditi del primo umanesimo fiorentino. Tratto ora della seconda mano greca, la cosiddetta mano <B>, quella del collaboratore più stretto di Gioannicio, responsabile di molte annotazioni marginali di Burgundio, cui si è fatto già riferimento42. Sebbene l’identificazione con Burgundio sia stata proposta come teoricamente possibile, ma scarsamente credibile43, questa mano e gli interventi ad essa riconducibili sono di non scarso interesse, se valutati in relazione all’attività di lettura critica esplicata da Burgundio. A differenza della precedente, questa mano non si limita ad annotare, ma copia interi manoscritti o parti di essi44. A ragione Nigel Wilson lo aveva definito come collaboratore di Gioannicio45, poiché con lui il noto copista condivide la trascrizione non secondo una modalità di condivisione simultanea, ma secondo quella della compartecipazione per crescita progressiva. Da quanto ho potuto verificare finora, questo copista svolge nei manoscritti ai quali collabora anche il ruolo di supervisore e correttore del codice intero, come nel caso del Plut. 74.30. La sua attività di revisore, particolarmente estesa, è documentata anche nell’aristotelico Laur. Conventi soppressi 192 e nel codice Plut. 31.10 con tragedie di Sofocle e Euripide, ricopiati interamente da Gioannicio, il secondo dei quali è noto perché reca una prima versione latina interlineare dell’Ecuba curata da Leonzio Pilato intorno al 136046. Dal punto di vista paleografico si tratta di una scrittura estremamente corsiva, assai densa di abbreviazioni, per la quale non ho finora rinvenuto termini di confronto cogenti, a causa della peculiarità di certi tratteggi che ne fanno una grafia veramente personale. Il copista padroneggia lingua e scrittura greca – compreso l’articolato sistema abbreviativo – senza incertezze e, se effettivamente fosse di educazione latina, saremmo di fronte ad un caso di bilinguismo perfetto. Le note marginali hanno un contenuto assai diverso da quelle dell’altra mano anonima, la mano <C>. Oltre ad avere carattere glos806 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio sematico, chiariscono punti evidentemente problematici, segnalano luoghi notevoli, indicano varianti mediante la consueta segnalazione abbreviata ‘gr(aphetai)’. Un lavoro dunque di copia (?) rigorosamente critica, eseguita forse sulla collazione di esemplari diversi. Non ho al momento risposte certe da offrire, che potranno solo venire dalla lettura completa delle note, appena avviata. Mi sembra effettivamente azzardato che l’artefice di una tale mole di lavoro sia stato Burgundio, mentre più plausibile l’ipotesi, già prudentemente avanzata dal Wilson, che possa essere stato un copista che ha collaborato con Gioannicio secondo le intenzioni di Burgundio. Ho già rilevato in precedenza lo stato di incompiutezza che presentano alcuni codici del gruppo, denunciando un’attività di copia mai portata a termine per insolvenza forse dei primi committenti, i philoi e rhetores cui si rivolge Gioannicio nei colofoni in versi che concludono alcune trascrizioni. Non è dunque impossibile ritenere che Burgundio abbia colto l’occasione di incrementare la sua biblioteca, e che il collaboratore-copista possa essere stato l’intermediario tra Burgundio e Gioannicio. Si tratta in ogni caso di un copista che ha svolto un ruolo importante nell’acquisizione dei codici, qualcuno con il quale Burgundio deve aver lavorato talora a stretto contatto: certe anomalie del tracciato dello strumento scrittorio o particolarità del colore dell’inchiostro (ad esempio nel Plut. 74.30) lasciano infatti supporre attività di lettura e scrittura comuni e condivisi, avvenuti in un medesimo luogo. Va infine rilevato un dato a mio avviso significativo. Tra i manoscritti con note di Burgundio, i Plutei 74.5 e e 74.30 sono gli esemplari nei quali la sua attività di lettura è stata sicuramente la più intensa, dal momento che vi figurano le annotazioni quantitativamente più numerose e più estese. Non casualmente, direi, i due Plutei presentano anche il numero più alto di annotazioni critiche del collaboratore anonimo, fatto che spinge a ipotizzare un diretto rapporto tra l’attività di copia e di revisione critica di <B> e il programma di studio e traduzione di Burgundio. 807 Paola Degni Bibliografia e note 1. Per la descrizione e altre osservazioni relative alla produzione di questo gruppo di manoscritti - attualmente diviso tra Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana; Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana; Paris, Bibliothèque Nationale de France; New Haven, Beinecke Library - rimando al mio contributo DEGNI P., I manoscritti dello ‘scriptorium’ di Gioannicio. S&T 2008; 6: 179-247, con la bibliografia precedente. 2. Oltre al magistrale contributo di CLASSEN P., Burgundio von Pisa. Richter, Gesandter, Übersetzer. Heidelberg, C. Winter, 1974, si veda anche l’aggiornata scheda bio-bibliografica in: MURANO G. (a cura di), Autographa. I. 1 Giuristi, giudici e notai (sec. XII-XVI med.), con la collaborazione di MORELLI G. Bologna, CLUEB, 2012, pp. 3-6 (scheda a cura di MURANO G. e BALDI D.). 3. Per una trattazione delle questioni legate al fenomeno della traduzione latina di opere in greco, che nel XII secolo ebbe particolare impulso e riguardò anche altre lingue come il siriaco, l’ebraico e l’arabo, rimando a CHIESA P., Le traduzioni in latino di testi greci. In: CAVALLO G. (a cura di), Lo spazio letterario del Medioevo. 3. Le culture circostanti. La cultura bizantina. Roma, Salerno editrice, 2004, pp. 491-518, in part., per il XII secolo, pp. 510-515. 4. DEGNI, op. cit. nota 1, passim. 5. The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford-New York, 1991, II, p. 866, s.v. grammatikos. 6. DEGNI P., In ‘margine’ a Gioannicio: nuove osservazioni e un nuovo codice. In D’AGOSTINO M., DEGNI P. (a cura di), ALETHES PHILIA. Studi in onore di Giancarlo Prato. Spoleto, CISAM, 2010, pp. 321-339: 322. 7. DEGNI, op. cit. nota 1, p. 221sgg. Da quanto ho potuto constatare in base all’analisi codicologia dei manoscritti e alle vicende che hanno contrassegnato il passaggio del gruppo da Costantinopoli all’Italia, ho formulato l’ipotesi che Burgundio sia subentrato ai due committenti, tra l’altro poco generosi e puntuali nei compensi, acquistando in blocco o in più volte i manoscritti, commissionando l’integrazione di quelle opere assenti nella programmazione originaria. Se così, si inquadra anche meglio il ruolo svolto dal collaboratore B nell’integrazione del lavoro di copia e di revisione che prevedeva opere di Galeno, di Aristotele e dei tragici. 8. Per le opere filosofiche si rimanda a VUILLEMIN-DIEM G., RASHED M., Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87.7 et Laur. 808 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio 9. 10. 11. 12. 13. 81.18. Recherches de théologie et philosophie médiévales 1997; 64/1: 136198; BOSSIER F., L’élaboration du vocabulaire philosophique chez Burgundio de Pise. In: HAMESSE J. (éd. par), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la latinitas. Actes du Colloque international organisé à Rome par la F.I.D.E.M. (Academia Belgica, 23-25 mai 1996), Louvain-la Neuve, University Press, 1997, pp. 81-116; VERBECKE G., Les ennuis d’un traducteur. Quatre annotations sur la première traduction latine de l’Ethique à Nicomaque par Burgundio de Pise. Bijdragen. Tijdschrift voor filosofie en theologie 1998; 59: 406-427; ID., Burgundio de Pise et le vocabulaire latin d’Aristote. In: BEYERS R., BRAMS J. et al. (éd. par), Tradition et traduction. Les textes philosophiques grecs au Moyen Age latin. Hommage à Ferdinand Bossier. Leuven, University Press, 1999, pp. 37-58. Per le opere mediche si veda FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di Paola Annese. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 19-20 settembre 2008), Pisa, F. Serra editore, 2009, pp. 141-177, e gli articoli di Beate Gundert, Nicoletta Palmieri e Anna Maria Urso in questo volume. CLASSEN, op. cit. nota 2, pp. 11-12. DEGNI, op. cit. nota 1, pp. 235-236. Ibidem. CATALDI PALAU A., Manoscritti epiroti a Londra (British Library), ed a Oxford (Magdalen College). Codices manuscripti 1997; 20/21: 3-59 (rist. in: CATALDI PALAU A., Studies in Greek manuscripts. Spoleto, CISAM, 2008, II, pp. 443-521); EAD., The Burdett-Coutts collection of Greek manuscripts: Manuscripts from Epirus. Codices manuscripti 2006; 54/55: 31-64 (rist. in: CATALDI PALAU A., Studies, II, pp. 523-584); EAD., Manoscritti provenienti dalla Tessaglia a Milano. In: D’AGOSTINO M., DEGNI P. (a cura di), op. cit. nota 6, I, pp. 93-167. Al riguardo ho tratto utilità dal contributo di GAMILLSCHEG E., Hand schriften aus Kleinasien (9.-12. Jahrhundert). Versuch einer paläographischen Charakterisierung. In: CAVALLO G., DE GREGORIO G., MANIACI M. (a cura di), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti del seminario di Erice (18-25 settembre 1988), Spoleto, CISAM, 1991, pp. 182201, e dal confronto con i seguenti cataloghi: HARLFINGER D., REINSCH D. R., SONDERKAMP J. A. M, Specimina Sinaitica. Die datierten griechischen Handschriften des Katharinen-Klosters auf dem Berge Sinai. 9. bis 12. 809 Paola Degni 14. 15. 16. 17. 18. Jahrhundert; in Zusammenarbeit mit PRATO G. Berlin, D. Ramer, 1983; KOTZABASSI S., Byzantina cheirographa apo ta monasteria tes Micras Asia. Athena, Ekdoseis Ephesos, 2004. Al riguardo si vedano ad esempio: BERGER F., Bemerkungen zur Überlieferungsgeschichte der aristotelischen Schrift De incessu animalium. In: BERGER F. et al. (Hgg.), Symbolae Berolinenses für Dieter Harlfinger, Amsterdam, A. M. Hakkert, 1993, pp. 23-42; BROCKMANN CH., Zur Überlieferung der aristotelischen Magna Moralia. In: Symbolae Berolinenses, pp. 43-80; VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, passim; FINGLASS P. J., Laurentianus 31.10 and the text of Sophocles. CQ 2008; n.s. 58: pp. 441-451, in part. p. 451. Per il commento di Galeno al De articulis di Ippocrate, il Par. gr. 1849 (ff. 111r-147v) che lo tramanda sembra dipendere da un codice di sicura fattura costantinopolitana, il noto Plut. 74.7 (sec. X), attraverso un modello perduto. Cfr. Brockmann CH., Philologische Annäherungen an Chirurgie und Anatomie. Beobachtungen an Galens Kommentar zu Hippokrates, De articulis. In: C. W MÜller et al. (hrsg. von), Ärzte und ihre Interpreten. Medizinische Fachtexte der Antike als Forschungsgegenstand der klassischen Philologie. Fachkonferenz zu Ehren von D. Nickel, München-Leipzig, Walter de Gruyter, 2006, pp. 63-80: 65. Per i commenti di Galeno alle opere chirurgiche di Ippocrate, il Par. gr. 1849 sarebbe un testimone con lezioni spesso scadenti. Cfr. Manetti D., Roselli A., Note per una nuova edizione dei commenti di Galeno ai trattati chirurgici di Ippocrate. In: VEGETTI M., GASTALDI S. (a cura di), Studi di storia della medicina antica e medievale in memoria di Paola Manuli. Firenze, La Nuova Italia Ed., 1996, pp. 77-87. Si veda relativamente a Galeno PECERE O., Roma antica e il testo. Roma, Laterza, 2010, in part. pp. 245-250, note alle pp. 316-317, e le mie osservazioni in: DEGNI P., Trascrivere la medicina a Bisanzio. Considerazioni sulle caratteristiche grafiche e materiali della produzione libraria. In: DE GREGORIO G., GALANTE M. (a cura di), La produzione tecnica e scientifica nel Medioevo: libro e documento tra scuole e professioni. Atti del Convegno internazionale dell’Associazione Italiana dei Paleografi e Diplomatisti (Fisciano, SA, 28-30 settembre 2009), con la collaborazione di CAPRIOLO G. e D’AMBROSIO M. Spoleto, CISAM, 2012, pp. 359-387. LUPO GENTILE M. (a cura di), Bernardo Maragone, Annales Pisani. Bologna, N. Zanichelli, 1936 (RIS2 VI 2, 31). Riprodotto in CLASSEN, op. cit. nota 2, p. 8. 810 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio 19. Sono poche, ma significative, le testimonianze che inducono a considerare plausibile l’esistenza a Pisa, già dal 1130, di una scuola di diritto di una certa risonanza. Tra queste va posta la famosa silloge del Digesto o Pandette, che soggiornò a lungo a Pisa prima di essere trasferita a Firenze (dove è ancora conservata presso la Biblioteca Medicea Laurenziana, s.n.), e che non mancò di stimolare lo studio della giurisprudenza di impostazione romana. Lo stesso Burgundio ne tradusse alcuni frammenti, lasciando, come pare, tracce di questa attività in tre carte (cass. I, ff. 251r, 347v; cass. II, f. 430v). Cfr. CORTESE E., Gli antichi iudices toscani. In: BIROCCHI I., PETRONIO U. (a cura di), Ennio Cortese, Scritti. Spoleto, CISAM, 1999, I, pp. 749-782, in part. pp. 760761. Per la storia del codice rimando a BALDI D., Il Codex Florentinus del Digesto. Segno e Testo 2010; 8: 99-186. L’attribuzione alla mano di Burgundio delle annotazioni menzionate, sulle quali mi riprometto di intervenire in altra sede, è di WILSON N., A Greek palaeographer looks at the Florentine Pandects. Subseciva Groningana 1992; 5: 1-6, seguito da MURANO, BALDI, op. cit. nota 2, p. 6. Contrariamente a quanto sostenuto dai due studiosi (p. 3), Burgundio ebbe anche la qualifica di magister (Pisa, Archivio Arcivescovile, 437, 26/29 gennaio 1173; FABRONIO A., Historia Academiae Pisanae. Pisis, 1791-1795, rist. Bologna, Forni editore, 1971, p. 36; CLASSEN, op. cit. nota 2, n. 27, p. 77), la quale, associata all’epiteto di doctor doctorum, di cui i pisani lo fregiarono nell’epigrafe apposta sul suo monumento funebre in San Paolo a Ripa d’Arno (CLASSEN, op. cit. nota 10, pp. 2-3), farebbe supporre un ruolo di Burgundio nell’insegnamento giuridico. 20. Per le funzioni e ruoli esercitati da Burgundio rimando alla silloge di documenti (pp. 69-78) in appendice a CLASSEN, op. cit. nota 2. 21. WILSON N., New light on Burgundio of Pisa. SIFC 1986; s. 3, 4: 113-118; ID., Aspects of the transmission of Galen. In CAVALLO G. (a cura di), Le strade del testo. Bari, Dedalo, 1987, pp. 47-64; ID., Ioannikios and Burgundio: a survey of the problem. In: Cavallo G., De Gregorio G., Maniaci M. (a cura di), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti del Seminario di Erice (18-25 settembre 1988), Spoleto, CISAM, 1991, II, pp. 447-456; VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, pp. 157-158; FORTUNA, URSO, op. cit. nota 8, pp. 146-147. 22. Rimando alle immagini pubblicate in CLASSEN, op. cit. nota 2, Tafeln I-IV. 23. Cfr. nota 8. 24. La traduzione del De natura hominis di Nemesio di Emesa fu dedicata all’imperatore Federico I e ben si inquadra nella politica di stretta obbedienza agli imperatori tedeschi intrapresa da Pisa. Questa fu ricompensata nel 1162 con 811 Paola Degni 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. un privilegio (MGH, Legum s. IV, Const. et acta publ., ed. WEILAND L. Hannover, Hahn, 1893, rist. 1963, I, n. 205, p. 282; VIOLANTE C., Economia, società, istituzioni a Pisa nel medioevo. Bari, Dedalo, 1980, p. 102) che concedeva alla città l’esenzione da dazi e pedaggi in tutto il territorio dell’Impero e l’estensione della giurisdizione sul contado circostante (confermate entrambe anche dagli imperatori successivi), ossia proprio negli stessi anni in cui Burgundio terminava la traduzione di Nemesio, come sembra probabile (CLASSEN, op. cit. nota 2, p. 74). Precedentemente Burgundio aveva dedicato la traduzione di un’altra opera, le Omelie di Giovanni Crisostomo al Vangelo di Matteo, al papa Eugenio III, completata nel 1151 (CLASSEN, op. cit. nota 2, pp. 71-72). Anche un’altra traduzione fu sicuramente originata da una circostanza politica. Nel 1179, nell’ambito del Concilio Lateranense III indetto da papa Alessandro III, presentò la traduzione delle Omelie di Giovanni Crisostomo al Vangelo di San Giovanni. Per quanto concerne le traduzioni di opere di contenuto medico, non va esclusa la possibilità che esse siano state commissionate dalla Scuola medica di Salerno, sebbene al riguardo non esistano prove se non per l’Ars medica. Cfr. FORTUNA, URSO, op. cit. nota 8, p. 150. VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, pp. 164-165. Ibidem, pp. 166-169. DEGNI, op. cit. nota 6, passim. FORTUNA, URSO, op. cit. nota 8, p. 146, nota 25. I risultati dell’indagine confluiranno nel lavoro monografico conclusivo dedicato ai manoscritti di medicina compresi entro il XII secolo. Sulla problematica si veda intanto PARKES M., Pause and effect. An introduction to the history of punctuation in the West. Cambridge, University Press, 1992, p. 305. VERBEKE, MONCHO (éd. par), Némésius d’Émèse, De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Leiden, E. J. Brill, 1975 (CLCAG, Suppl. 1), pp. lxxvi-c. Prologus translatoris, ll. 57-58 (VERBEKE, MONCHO, op. cit. nota 30, p. 2). FRANCHI DE’ CAVALIERI P., Codices graeci Chisiani et Borgiani. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1927, p. 21, nr. 13. BOSSIER F., Le manuscrit Chisianus R.IV.13 et la traduction De natura hominis de Burgundio de Pise. In: HAMESSE J. (éd. par), Les traducteurs au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes. Actes du Colloque international organisé par le “Ettore Majorana Centre for Scientific Culture” (Erice, 30 septembre-6 octobre 1999), Turnhout, Brepols, 2001, pp. 143-172. Lo studioso (p. 145, nota 10) attribuisce la copia a tre mani, ma, a mio avviso, sono solo due gli scribi che si sono divisi il lavoro: <A>, ff. 1r-45v, ff. 58r-121r; 812 Burgundio e i manoscritti di Gioannicio 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. <B>, ff. 46r-57v. Precedentemente l’ipotesi che il codice fosse l’originale utilizzato per la traduzione era stata sostenuta da MORANI M., Il manoscritto Chigiano di Nemesio. Rendiconti dell’Istituto Lombardo 1971; 105: pp. 621635; ID., La tradizione manoscritta del “De natura hominis” di Nemesio. Milano, Vita e Pensiero, 1981, in part. p. 35. VERBEKE, MONCHO, op. cit. nota 30, pp. lxxxviii-lxxxix. Se ne veda l’attenta disamina in BOSSIER, op. cit. nota 33, pp. 146-151. Questa mano è stata riconosciuta estranea a Burgundio, ma ritenuta posteriore (cfr. BOSSIER, nota 33, pp. 157-158). Alcune traduzioni di Burgundio divergono in ogni caso da quelle presenti nel manoscritto Chigiano. Ma non la stessa mano che traduce in latino singoli vocaboli nel manoscritto, come suppone Bossier (p. 162). BOSSIER, op. cit. nota 33, p. 163. L’ipotesi dell’identità della mano è stata forse provocata dall’analogia strutturale della nota con quella del Plut. 87.7 (cfr. VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 2, p. 193, fig. 27). DEGNI, nota 6, passim. Si veda da ultimo la scheda descrittiva del manoscritto a cura di Davide Speranzi in ACCAME M., Poliziano traduttore di Atanasio. L’epistola Ad Marcellinum, con il contributo di SPERANZI D., I testimoni greci utilizzati da Poliziano. Schede descrittive. Roma, Edizioni TORED, 2011, pp. 69-77. SPERANZI, op. cit. nota 40, pp. 65-68 per la scheda descrittiva, e pp. 72-73 per l’ipotesi attribuzionistica. Supra pp. 798 e 803. VUILLEMIN-DIEM, RASHED, op. cit. nota 8, pp. 174-175. Trascrive integralmente il Barb. gr. 591 e il Plut. 75.17, interviene nella copia di sei manoscritti e nella revisione critica del testo di molte opere. Rimando a DEGNI, op. cit. nota 1, passim. WILSON N., A mysterious Byzantine scriptorium: Ioannikios and his colleagues. Scrittura e Civiltà 1983; 7: 162-164. ROLLO A., Leonzio lettore dell’Ecuba nella Firenze di Boccaccio. Firenze, Le Lettere, 2007. Correspondence should be addressed to: Paola Degni Università di Bologna, Dipartimento di Beni Culturali via degli Ariani 1, 48121 Ravenna [email protected] 813 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 815-854 Journal of History of Medicine Articoli/Articles Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del de sectis di galeno: note preliminari per un’edizione Nicoletta Palmieri Darlon Université de Reims, Champagne-Ardenne, F SUMMARY BURGUNDIO OF PISA AND PIETRO D’ABANO translators of galen’s de sectis: preliminary notes for an edition Galen’s introductive work De sectis was translated from Greek into Latin in late antiquity. This translation is used and in part quoted in Agnellus’ commentary on De sectis (VI c.), as well as in Ps. John’s commentary, which looks like a remake of Agnellus commentary, and is preserved in numerous manuscripts from the 13th century. In 1185, Burgundio of Pisa, judge and translator of classical texts, provided a new translation of De sectis from Greek, which is incomplete, probably because its manuscript lost some folios. About one century later, Pietro d’Abano completed Burgundio’s translation. This article explores the Greek and Latin sources of Burgundio and Pietro d’Abano, and reconstructs the circulation of Galen’s De sectis from antiquity to 13th century. 1. Introduzione La traduzione latina del De sectis di Galeno che Burgundio da Pisa1 (1110-1193) redasse nel 1185 e dedicò al re Enrico, probabilmente Enrico VI, ci è pervenuta incompleta e in questa forma è stata trasmessa da sette manoscritti datati tra il XIII e il XV secolo. La Key words: Burgundio of Pisa - Peter of Abano - De sectis 815 Nicoletta Palmieri Darlon versione infatti si interrompe bruscamente alla fine di una frase priva di senso, cosicché risulta mancante la quasi totalità dell’ultimo capitolo, vale a dire circa otto pagine dell’edizione di Helmreich2. Più o meno un secolo dopo, Pietro d’Abano (1250 o 1257, † 1315), nel suo sforzo di arricchire e di completare il corpus delle traduzioni di Galeno, terminò il lavoro del suo predecessore producendo un testo completo conservato in due manoscritti, entrambi del XIV secolo3. Come si può vedere dalla lista dei testimoni manoscritti riportata qui di seguito4, sono gli stessi incipit e explicit che offrono queste informazioni essenziali, ora lasciando intendere che la translatio greca di Burgundio è per l’appunto incompleta, ora menzionando esplicitamente i due traduttori e spiegandone il lavoro rispettivo. Manoscritti della versione incompleta di Burgundio: C1 = Cesena, Biblioteca Malatestiana, Dextr. plut. 25 cod. 2, s. XIII, ff. 238rb-241vb: – Galieni de heresibus hiis qui introducuntur liber incipit de greco in latinum domino Henrico regi a Burgundione iudice cive Pisano anno incarnationis M°C°LXXXV fideliter translatus. Rubrica. Rubrica – Explicit quod habemus de translatione ista. C2 = Cesena, Biblioteca Malatestiana, Dextr. plut. 25 cod. 1, s. XIV, ff. 7rb-9vb: – Liber de sectis Galieni – Explicit de sectis Galieni principis medicorum secundum grecam translationem deo gratias amen amen. M = Montpellier, Bibliothèque de l’École de Médecine, 18, s. XIV, ff. 95ra-96vb: 816 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis – Galieni de hæresibus his qui introducuntur liber incipit de greco in latinum domino Henrico regi a Burgundione iudice Pis[s]ano anno incarnacionis Mo. C. lxxxv fideliter translatus. – Explicit quod habemus de translatione ista. Amen. A = Paris, Académie de Médecine, 51, s. XV, ff. 2r-11r5: – Libri Galieni de heresibus seu sectis introductis in medicina, translatus (sic) de greco in latinum a Burgundione iudice Pisano domino Henrico regi, anno Domini millesimo centesimo octuagesimo quinto. Sunt capitula XIIII – Explicit quod habemus de translatione ista. P = Bibliothèque Nationale, lat. 6865, s. XIV, ff. 80rb-93rb: f. 80r, – Incipit liber de heresibus uel de sectis medicorum et trans latio greca est Burgundionis. Nel margine: et commentum Alexandri. V1 = Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2389, s. XIV, ff. 1ra-3ra: – Incipit liber de sectis siue de heresibus Galieni. – Explicit quod habemus de translatione ista. Pl = Vat. Pal. lat. 1094, s. XIV, ff. 544ra-547rb: – Incipit liber Galieni de sectis secundum grecam translationem. – Explicit liber de sectis G. secundum grecam translationem. Manoscritti contenenti il completamento di Pietro d’Abano: C = Cesena, Biblioteca Malatestiana, Sinis. plut. 5 cod. 4, s. XIV, ff. 45rb-48rb: 817 Nicoletta Palmieri Darlon – Explicit liber heresum G. secundum translationem Burgundionis quam cum esset imperfecta Petrus integrauit Padubanensis. Deo gratias. V = Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2376, s. XIV, ff. 199ra-209ra: – Explicit liber heresum Galieni secundum translationem Burgundionis que [sic] cum esset imperfecta Petrus integrauit Padubanensis. 2. Il commento di Giovanni Alessandrino al De sectis di Galeno (Ps. Giovanni) La tradizione latina medievale del De sectis tuttavia non si riduce alla sola versione a quattro mani di Burgundio e di Pietro d’Abano. In questo senso alcuni codici qui elencati possono valere come testimoni di una eventuale connessione tra la translatio che ci interessa e un testo composito pubblicato nel 1982 da C. D. Pritchet con il titolo di Commento di Giovanni Alessandrino al De sectis di Galeno6: si tratterebbe, secondo l’editore, della traduzione greco-latina di un commento perduto di Giovanni Alessandrino, ad opera di Burgundio da Pisa. In realtà, come ha ben mostrato Marie-Thérèse d’Alverny in una recensione che è anche una chiara messa a punto della questione7, abbiamo qui non poca confusione. Il testo pubblicato da Pritchet sembra essere il risultato di una precisa operazione editoriale tendente a riunire una precedente versione latina del De sectis e il commento corrispondente, la cui attribuzione a un non meglio definito Giovanni Alessandrino è altamente sospetta: in tal modo l’opera, che chiamerò Ps. Giovanni, si struttura sull’alternanza regolare di ampi estratti di questa versione latina anonima e dei brani corrispondenti del commento, secondo un metodo che non è affatto isolato nella letteratura medica medievale. Per riassumere l’essenziale di questa complessa situazione testuale di cui mi sono occupata anni fa, vale la pena ricordare che in realtà il commento dello Ps. Giovanni prende origine in età tardoantica, non 818 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis essendo altro che una sorta di riscrittura del commento al De sectis di Agnello Ravennate, come notavano già gli editori di questo testo, pubblicato quasi contemporaneamente a quello di Pritchet8. Quanto alla versione latina inframmezzata nel commento dello Ps. Giovanni, si tratta della medesima traduzione che appare nei lemmi del commento di Agnello, la cui data, il VI secolo, risulta essere un sicuro terminus ante quem9. Inoltre, come ho constatato esaminando la tradizione manoscritta che poteva collegarsi alla serie dei commenti ravennati (per i quali l’Ambrosiano G 108 inf. sembrava essere il codex unicus), l’antica versione anonima del De sectis è trasmessa anche in maniera indipendente dal commento da due manoscritti, di cui il più importante è un volume cartaceo della metà del XV secolo, probabilmente di origine tedesca, che si è rivelato un sussidio prezioso per le opere “ravennati” e per il De sectis in particolare: il Palatino latino 1090 non solo conserva in una lezione indipendente buona parte degli scritti dell’Ambrosiano, ma fa seguire al commento del De sectis il testo continuo e quasi completo dell’antica versione utilizzata nel commento stesso. Questo è il testimone principale su cui si fonda la mia edizione del De sectis latino di età tardoantica10; la versione è la stessa che è trasmessa a brani alterni nello Ps. Giovanni, ma, per quanto il manoscritto che la conserva sia più tardo di almeno nove secoli rispetto al presunto originale, il testo, presentandosi continuo, non ha subito i cambiamenti imputabili al passaggio all’interno del commento e alla luce del greco appare più genuino. Questo preambolo permetterà di valutare la natura dello Ps. Giovanni, opera che, associata in alcuni manoscritti alla versione, completa o no, di Burgundio, ha avuto una diffusione medievale di una certa importanza, come mostra il fatto che nell’edizione di Diomede Bonardo (1490), quasi in ossequio al suo valore di testo introduttivo indicato più di una volta dallo stesso Galeno11, è proprio questo De sectis commentato ad aprire il primo dei due volumi. Dei quattro manoscritti di Burgundio che trasmettono anche il testo dello Ps. Giovanni (C1, 819 Nicoletta Palmieri Darlon A, P e V), il più caratteristico e forse responsabile delle confusioni di Pritchet è P, il Parigino 6865, il quale dopo l’incipit, per la verità ambiguo (Incipit liber de heresibus uel de sectis medicorum et trans latio greca est Burgundionis), riporta un lungo prologo molto simile per struttura e per contenuto a quello di Agnello e che altro non è che il prologo dello Ps. Giovanni; quindi una rubrica annuncia una alia translatio ex greco, di cui è dato un estratto alla fine del quale una seconda rubrica introduce la stessa porzione di testo greco tradotto in latino, indicandola però come translatio arabica. In realtà la translatio greca è quella di Burgundio, mentre quella detta arabica è la traduzione anonima, greco-latina anch’essa e, come sappiamo, tardoantica; così nel Parigino 6865 l’assetto esteriore dell’opera è più complicato, perché i testi che si susseguono in alternanza regolare sono tre: le due translationes e il commento dello Ps. Giovanni. Nel Vaticano latino 2376, V, l’associazione di Burgundio e dello Ps. Giovanni è più semplice ma non meno evidente, dal momento che quest’ultimo occupa le due colonne centrali del folio, mentre una scrittura di piccolo modulo riporta nel margine inferiore e sempre su due colonne la versione di Burgundio con il completamento di Pietro d’Abano. È dunque la stessa tradizione manoscritta che in qualche modo incoraggia a formulare la seguente domanda: è possibile immaginare che Burgundio conoscesse la traduzione tardoantica del De sectis, già attestata nei lemmi di Agnello e conservata nel Palatino 1090, poi diffusa fino alle edizioni a stampa, incunaboli e cinquecentine, grazie al testo dello Ps. Giovanni? Ci sono tracce abbastanza sicure nella redazione di Burgundio che possano far pensare a una sua utilizzazione della versione precedente? In questo caso, non solo si aggiungerebbe un elemento interessante per conoscere meglio il metodo di lavoro del traduttore pisano12, ma, se davvero la versione utilizzata da Agnello gli era nota grazie allo Ps. Giovanni, se ne ricaverebbe, per quest’ultimo, un terminus ante quem molto utile, 820 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis poiché di quest’opera così strutturata non si può dire con sicurezza né quando, né dove né con quali finalità sia stata composta. Fra i dodici codici conosciuti che conservano lo Ps. Giovanni (ma Pritchet ne usa sette13), il più antico risale al XIII secolo, ed è il Malatestiano che si trova elencato pure nella lista dei testimoni di Burgundio (C1), in quanto anche in questo volume ritroviamo i due De sectis, alle carte 170-183 lo Ps. Giovanni, e alle carte 238-241 la versione burgundiana. È del resto a partire dal XIII secolo che la tradizione conserva degli scritti compositi il cui aspetto, per così dire “editoriale”, appare molto simile a quello dello Ps. Giovanni. Mi riferisco alla seconda fase nello sviluppo dell’Articella che, da Ars medicine, si evolve nella forma detta Ars commentata, quando almeno quattro delle opere presenti nella precedente raccolta furono corredate di commenti (Aforismi, Prognostico, De regimine acutorum e Ars medica)14. Limitandomi al caso dell’Ars medica, il Commentum Hali, traduzione arabo-latina del commento di Ali ibn Ridwan († 1061 o 1069) ad opera di Gerardo da Cremona († 1187), fu associato alla versione greco-latina dell’Ars (Tegni), e la riunione dei due testi è fatta seguendo le modalità già viste per lo Ps. Giovanni, vale a dire creando un’alternanza regolare di brani della translatio greco-latina seguiti dai passi corrispondenti del commento. Ma il Commentum Hali comprendeva inoltre una traduzione-parafrasi arabo-latina dell’Ars, dovuta anch’essa a Gerardo o forse ai suoi discepoli, ed è così che in certi manoscritti e edizioni a stampa la successione riguarda tre testi: passi della translatio greco-latina sono seguiti dai corrispondenti della translatio arabica e infine da quelli del Commentum Hali15. A questo punto non si potrà non notare la somiglianza strutturale con lo Ps. Giovanni che si legge nel Parigino 6865, dove – si è visto – la traduzione greca (cioè quella di Burgundio), la translatio arabica (cioè la versione tardoantica, anch’essa greco-latina) e il commento si alternano secondo le stesse modalità. 821 Nicoletta Palmieri Darlon 3. Il dibattito sulle scuole di medicina nei commenti agli Aforismi del XII secolo Mi è parso utile rilevare queste analogie formali anche se, probabilmente, esse non basteranno ad assicurare alla redazione dello Ps. Giovanni una datazione tarda, tale da situare l’opera nel XIII secolo e comunque dopo Burgundio, tanto più che la storia e lo sviluppo delle varie fasi dell’Articella sono ancora oggetto di studio16. Un fatto comunque sicuro è che verso la metà del XII secolo la collezione di opere su cui si accentrava il lavoro intellettuale dei maestri salernitani corrispondeva all’Ars medicine, comprendente cioè le sole traduzioni senza l’aggiunta dei commenti inseriti a brani alterni nel testo commentato17. Bartolomeo Salernitano, a cui si deve probabilmente l’introduzione della versione latina dell’Ars medica nell’Articella, chiede proprio a Burgundio di completarne la traduzione, forse perché, accingendosi a commentare l’intera raccolta, desiderava avere un testo completo di quest’opera di Galeno18; un po’ più tardi anche Mauro commenta lo stesso corpus di testi, cioè un’Ars medicine, in cui però l’Ars medica si presenta senza l’aggiunta di Burgundio, che infatti non è commentata19. Noterei in parallelo che i maestri salernitani del XII secolo, la cui biblioteca di testi medici in traduzione latina doveva essere nota a Burgundio20, mostrano un vivo interesse per la questione delle scuole mediche, in particolare negli incipit dei loro commenti agli Aforismi. Nell’accessus ad auctores, preambolo tipico nei commenti già in epoca alessandrina21, la causa intentionis, cioè la ragione per cui l’autore, Ippocrate, ha composto il testo da commentare, gli Aforismi, è spiegata con la volontà che lo stesso Ippocrate avrebbe di contrastare la temeritas di certi medici, per l’appunto gli empirici e i metodici che formano le due “cattive” scuole, opposte su varie questioni epistemologiche alla setta dei logici. Il commento detto 822 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis “Digby” e quelli di Bartolomeo, di Arcimatteo e di Mauro su questo punto danno indicazioni molto simili: Commento agli Aforismi “Digby”, ms. Oxford, Bodleian Library, Digby 108, f. 26r22: Causa intentionis est temeritas quorundam medicorum id est empericorum methoicorum. Tres enim secte erant medicorum. emperici. methoici. et logici. Emperici habebant quedam experimenta quibus omnes egritudines curari posse putabant. Emperis enim grece: experimentum latine. Methoici incantationibus utebantur. Methois enim incantatio dicitur. Bartolomeo di Salerno, Commento agli Aforismi, ms. Winchester, Winchester College 24, f. 108v: Intencio auctoris in hoc opere. utiliora medicine capitula. per huius tractatus diffusa. in summam unius uoluminis compendiose colligere. Causa intencionis est temeritas empiricorum. et metodicorum. et a logicorum doctrina eorumdem inportuna dissuasio. Arcimatteo di Salerno, Commento agli Aforismi, p. 18 Grensemann23: Causa intentionis est summa temeritas empiricorum et methodicorum. Tres enim fuere antiquitus secte medicorum: Methoica, empirica et loica. Methodici dicebantur incantatores a methodo, quod est incantatio. Empirici experimentatores. Isti enim uniuersalia tantum adtendentes et particularia negligentes in suis fallebantur experimentis. Mauro di Salerno, Commento agli Aforismi, Paris, BnF, cod. lat. 18499, f. 55vb: 823 Nicoletta Palmieri Darlon Causa intentionis est methodicorum et empericorum temeritas seu repugnantia. Se negli anni 1125-1130 l’anonimo commentatore Digby, a quanto pare fondandosi su Isidoro24, sembra essere il primo ad accusare i metodici di arti magiche, con la strana traduzione di methois (= methodus) con incantatio, questa stessa polemica è ripresa nel seguito dei commenti a proposito del primo lemma degli Aforismi, secondo cui, come è noto, “la vita è breve, l’arte è lunga”: Commento agli Aforismi “Digby”, ms. Oxford, Bodleian Library, Digby 108, f. 27r25: More recte scribentium premittit prologum. in quo empericorum. et methoicorum temeritatem confutare. logicorum uero sectam confortare intendit. […] Illi [scil. emperici et methoici] uero uario errore ducti. et quibus humanum corpus alternationibus (alterationibus corrigendum) subiacet. ignorantes quia eorum incantationes uel experimenta breui tempore addisci poterant. dicebant uitam longam et artem breuem. Contra quos ypocras sic in suo agit prologo. Arcimatteo, Commento agli Aforismi, p. 19 Grensemann: Vita breuis etc. Ypocras in hoc uersiculo contra methodicos et empiricos inuehitur, qui dicebant uitam esse longam et artem esse breuem. In paucis enim experimentis dicebant totam artem posse comprehendi. Set ipse econtrario dicit uitam esse breuem et artem longam. Mauro di Salerno, Commento agli Aforismi, Paris, BnF, cod. lat. 18499, f. 56rb: … auctor autem per hunc uersiculum inuehit in methoycos et empery<cos> dicens: “O uos methoyci et emperici uniuersalia 824 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis adtendentes particularia negligentes totam artem sub breuibus capitulis comprehendendo dicebatis uitam esse longam artem uero breuem; ego e contrario, uita est breuis et ars est longa. Come si vede, l’accusa mossa agli empirici e ai metodici è di stravolgere il celebre aforisma iniziale che Ippocrate avrebbe formulato come in una sorta di prologo, giustamente per correggere gli errori delle due sette che sbagliano. Faith Wallis, che ha studiato queste testimonianze, afferma che il dibattito dei medici salernitani sulle sette riflette l’antico curriculum alessandrino (il cui inizio era dato appunto dalla lettura del De sectis), e che la loro fonte era la tradizione tardoantica ravennate26. È vero che in questo scritto isagogico di Galeno si poteva trovare l’idea di base, perché qui i metodici (ma solo loro) sono aspramente criticati, in quanto, invertendo i termini dell’aforisma, essi pretenderebbero appunto che ciò che è breve è l’arte, mentre la vita è lunga27. Tuttavia, se si confrontano con maggiore attenzione il De sectis di Galeno e le affermazioni dei commentatori salernitani, i contenuti corrispondono male, cosicché non mi pare del tutto certo che queste informazioni derivino proprio dal De sectis latino e tardoantico, intendendo con questo termine il commento di Agnello e la traduzione anonima28. Ne consegue che lo stesso dubbio deve porsi anche rispetto allo Ps. Giovanni, che riprende senza grandi variazioni i punti di vista del commentatore Agnello, il quale a sua volta parafrasa con fedeltà i contenuti del testo commentato29. Ora, se è chiaro che fra le numerose e sarcastiche critiche che nel De sectis sono rivolte contro i metodici l’accusa di stregoneria manca, il punto di vista che inaspettatamente Bartolomeo espone sugli avversari odiatissimi di Galeno è abbastanza singolare: Bartolomeo, Commento agli Aforismi, ms. Winchester, Winchester College 24, f. 108v30: 825 Nicoletta Palmieri Darlon Triplex heresis medicorum differentes. et dissonas artis medicinalis doctrinas induxit. Empiricorum. logicorum. et methodicorum. quelibet autem secta siue peruersa. siue bona. Heresis appellabatur. licet quidam usum uocabuli contrahentes. rationabilem sectam dicerent heresim non debere appellari. Quos Galienus refellit. scribens librum quemdam de optima heresi. […] Methodici uero erant medii. inter empiricos et logicos. Non enim solis experimentis. ut empirici sine ratione fidem adhibebant. nec circa egritudines. ut logici. rationem perquirebant. sed uniuersalibus rationibus contenti particulares negligebant31. […] Vnde Ysidorus ethimologiis. Methodicus inquit tantummodo morborum essentias attendit32. […] Hos quidem [in] methodicos dicunt[ur] a greco33. quod est methoys id est incantacio. eo quod carminibus suis curarent. quod nichil est. De hiis enim Galienus tacet in megategni. ubi has III sectas distinguit. et si enim aliqui usi sint carminibus in curando. ipsa carmina eorum erant experimenta. Vnde et isti tales empirici dicendi sunt. Hii autem a methodo dicuntur methodici34. Methodus grece. doctrina dicitur latine. uel regula. eo quod artis medicinalis. quasi compendiosam promerent doctrinam. et circa unumquodque genus egritudinis. unam communem curandi haberent regulam. Inter quos sapientiores nomen obtinuint (sic). Qui ut legitur in megategni. Plura particularia in unum uniuersale redigunt […] Empiricorum doctrina ceteris erat breuior. ut pote solam experimentorum claudans noticiam. Logicorum autem e ceteris diffusior. tum propter multiplicitatem rerum arti subiacentium. tum propter earum difficultatem. Methodicorum autem doctrina. media erat. nec adeo breuis. ut empiricorum nec adeo diffusa. ut logicorum35. In questo passo, come nota anche Faith Wallis, Bartolomeo reagisce in favore dei metodici, li scagiona dall’accusa di stregoneria e, spie826 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis gando in modo certo più accettabile che alla parola greca methodus corrisponde in latino doctrina uel regula, finisce per fare dei metodici dei medici “razionali”36; nel seguito la loro riabilitazione si completa, in quanto, secondo Bartolomeo, l’“insegnamento conciso” dei metodici si situa a metà strada tra la dottrina diffusa dei logici e quella (troppo) breve (doctrina breuis) degli empirici. Ora, se è vero che l’espressione compendiosa doctrina ricorre anche nella versione tardoantica e nei commenti, è altrettanto vero che il contesto è ben diverso: sull’insegnamento “conciso” che i metodici pretendono di impartire nei “famosi sei mesi” cade infatti lo scherno di Galeno37, e su questo punto i commentatori rincarano la dose, Agnello in particolare38. Pur tenendo conto dell’autonomia intellettuale che certamente Bartolomeo possedeva39, mi pare difficile supporre in questo passo una precisa conoscenza della dura polemica contro i metodici attestata dalla tradizione latina del De sectis. D’altro canto, mentre gli altri commentatori salernitani non citano nessuna fonte, Bartolomeo invece menziona di Galeno “un certo libro sull’ottima setta” e la Megategni, che – si è visto – era probabilmente una sua fonte40, ma non fa parola dello scritto Sulle sette; eppure di quest’opera doveva essergli noto almeno il titolo, perché nel prologo della Pantegni Costantino enumera i sedici famosi libri del canone alessandrino e cita il Peri ton hereseos (sic) medicorum, offrendo tra l’altro una testimonianza che direi unica in lingua latina sull’insegnamento di Galeno impartito ad Alessandria prima della conquista araba41. 4. La traduzione tardoantica vs la translatio Burgundionis Benché queste riflessioni sull’entourage di Burgundio aprano dubbi sull’effettiva conoscenza che il traduttore pisano poteva avere della traduzione tardoantica del De sectis, mi è parso comunque necessario mettere a confronto le due traduzioni: se infatti la diffusione manoscritta dell’antica versione separata dal commento si riduce, nella sua quasi totalità, a un solo manoscritto, la data tarda di quest’ultimo attesta 827 Nicoletta Palmieri Darlon tuttavia che il testo circolava ancora nella metà del XV secolo, mentre – come si è visto – la versione trasmessa dallo Ps. Giovanni era ben diffusa a partire dal XIII secolo. Il confronto che ho effettuato tra il testo della mia edizione (che chiamerò uetus) e la versione di Burgundio fa apparire una situazione fluttuante e ambigua, di cui rendo conto in maniera provvisoria. Presento qui di seguito, come primo saggio, buona parte del primo capitolo in cui l’impressione di una vicinanza testuale tra le due versioni latine è molto netta, citando prima la translatio uetus, poi la traduzione di Burgundio, e infine il testo greco42: Cap. I = uetus, I, 1-7, pp. 65-67 Palmieri (= Ps. Io., 2rb, 27-43, p. 19 Pritchet): 1 Medicine artis intentio quidem sanitas, finis uero huius adeptio. 2Ex quibus autem quis uel non presentem sanitatem operetur uel presentem custodiat, noscedum quidem necessarium medicis. 3Vocantur autem que quidem operantur non existentem sanitatem sanationes et adiutoria, que autem custodiunt existentem sanitatem salubria dietemata. 4Ob hoc namque et ipsam medicinam disciplinam salubrium et morbidorum uetus sermo effatus est, salubria quidem uocans ea que presentem conseruant sanitatem uel corruptam reintegrant, morbida uero que hiis sunt contraria. 5Oportet autem medicum utrorumque habere peritiam ita ut unum sumat, caueat aliud. … 6Nominantur autem qui ex usu id est imperia procedunt denominatiue illi imperici, similiter autem et qui a ratione rationabiles et hee sunt due prime medicis secte, prima quidem per experimentum gradiens ad inuentionem sanamentorum, alia uero per demonstrationem. _______ 4. conseruant] operantur Ps. Io. 6. id est imperia om. Ps. Io. // illi om. Ps. Io. // medicis] medicorum Ps. Io. Translatio Burgundionis: 1 Medicinalis artis intentio quidem sanitas, finis autem possessio eius. 2Ex quibus autem utique quis uel non presentem sanitatem operetur uel presentem custodiat, cognosci necessarium medicis. 3Vocantur autem que quidem operantur non existentem sanitatem sanationes et auxilia, que uero custo- 828 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis diunt existentem sanitatem sanatiue dietationes. 4Propterea igitur et ipsam medicinalem doctrinam sanatiuorum et egrotatiuorum uetus sermo ait, sanatiua quidem uocans que custodiunt existentem sanitatem et que corruptam restaurant, egrotatiua uero que contraria horum. 5Indiget enim amborum cognitione medicus, per eligendo quidem hec, fugiendo uero illa. … 6Nominantur autem qui quidem ab empiria idest experientia sola procedunt denominatiue illi emperici, similiter autem et qui a logo idest ratione loyci idest rationales et due sunt hee prime medicis hereses, altera quidem per experimentum uadens ad sanationum inuentionem, altera uero per indicationem. _______ 1. quidem om. P // est post quidem add. C2 Pl, s. l. M // finis…eius] finis aut possessio C2 Pl // eius] est P 2. est post necessarium add. A 3. sanatiue om. P 4. sanatiua] sanatiuas A // existentem sanitatem] sanitatem existentem C2 // egrotatiua] egrotatiuas A // faciunt post horum add. A 6. qui om. Pl // idest experientia om. P // illi om. A // autem et] et om. P // sanationum] sanationem C2 A // indicationem] meditationem P Gal., Sect., pp. 1, 1-2, 3 Helmreich: Τῆc ἰατρικῆc τέχνηc cκοπὸc μὲν ἡ ὑγίεια, τέλοc δ ̓ ἡ κτῆcιc αὐτῆc. ἐξ ὧν δ ̓ ἄν τιc ἢ μὴ παροῦcαν ὑγίειαν ἐργάζοιτ ̓ ἢ παροῦcαν διαφυλάττοι, γιγνώcκεcθαι μὲν1 ἀναγκαῖον τοῖc ἰατροῖc· καλεῖται δὲ τὰ μὲν ἐργαζόμενα τὴν μὴ οὖcαν ὑγίειαν ἰάματά τε καὶ βοηθήματα, τὰ δὲ φυλάττοντα τὴν οὖcαν [ὑγίειαν] ὑγιεινὰ διαιτήματα. ταῦτ̓ ἄρα καὶ αὐτὴν τὴν ἰατρικὴν ἐπιcτήμην ὑγιεινῶν καὶ νοcερῶν ὁ παλαιὸc λόγοc φηcίν, ὑγιεινὰ μὲν καλῶν τά τε φυλάττοντα τὴν οὖcαν ὑγίειαν καὶ τὰ τὴν διεφθαρμένην ἀναcώζοντα, νοcερὰ δὲ τἀναντία τούτων· δεῖται γὰρ ἀμφοῖν ὁ ἰατρὸc τῆc γνώcεωc ὑπὲρ τοῦ τὰ μὲν ἑλέcθαι, τὰ δὲ φυγεῖν. ... ὀνομάζονται δ̓ οἱ μὲν ἀπὸ τῆc ἐμπειρίαc μόνηc ὁρμώμενοι παρωνύμωc ἐκείνηc2 ἐμπειρικοί, ὁμοίωc δὲ καὶ οἱ ἀπὸ τοῦ λόγου λογικοὶ καὶ δύο εἰcὶν αὗται πρῶται τῆc ἰατρικῆc3 αἱρέcειc, ἡ μὲν ἑτέρα διὰ πείραc ἰοῦcα πρὸc τὴν τῶν ἰαμάτων εὕρεcιν, ἡ δ ̓ ἑτέρα δι ̓ ἐνδείξεωc. _______ 1 μὲν om. L (Laurentianus 74. 5) // 2ἐκείνῃ codd. // 3τῆc ἰατρικῆc] τοῖc ἰατροῖc LmV 829 Nicoletta Palmieri Darlon Sulla base di queste frasi iniziali, l’ipotesi secondo cui Burgundio abbia ripreso la versione precedente controllandola sul suo originale greco e adattandola alle proprie preferenze lessicali potrebbe essere ragionevolmente proposta. Infatti, per quanto riguarda le differenze, si noterà che esse rispecchiano il vocabolario greco-latino di Burgundio: al § 1 la sostituzione di adeptio con possessio per κτῆcιc corrisponde all’uso del De interioribus e del De complexionibus, dove possidere traduce quasi sempre κτᾶcθαι; così anche auxilium per βοήθημα è generalmente preferito a adiutorium43, come pure la formula per eligendo al § 6 (ὑπὲρ τοῦ ἑλέcθαι) rispecchia l’evoluzione descritta da Fernand Bossier nell’uso burgundiano di electio e di eligo44. Quanto a disciplina (uetus) e doctrina (Burgundio) al § 4, i due termini, come corrispondenti di ἐπιcτήμη, sono in qualche modo intercambiabili nel XII secolo e nel lessico dello stesso Burgundio45; più interessante invece è lo scambio, al § 6, tra demonstratio (uetus) e indicatio (Burgundio) per ἔνδειξιc, che mostra un’oscillazione (o forse un’evoluzione) nel traduttore pisano: nel De complexionibus infatti Burgundio opta in due casi per demonstratio, come l’anonimo tardoantico, mentre nel De interioribus la corrispondenza praticamente esclusiva è con indicatio, forse a causa dell’altra corrispondenza esclusiva tra demonstratio e διοριcμόc46. Per quanto attiene alle rese comuni, noterei che in queste parti il vocabolario della uetus poteva corrispondere agli usi burgundiani, tanto più che si tratta di una terminologia poco caratterizzata. La resa di οὖcαν con existentem, comune ai due autori, è interessante soprattutto per la uetus, in quanto nelle traduzioni tardoantiche existens vs constitutus per ὤν è un tratto distintivo di questa o di quella versione47, mentre in Burgundio si tratta di un uso più banale, che ricorre abitualmente nelle sue versioni mediche. Invece è degna di nota la resa denominatiue di παρωνύμωc al § 6, avverbio piuttosto raro e attestato in Boezio48. 830 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis Resta il fatto che, pur tenendo conto delle reali possibilità di identità casuali dovute al metodo ad verbum, questo incipit è caratterizzato da una notevole vicinanza testuale, e se ciò si avverasse nella totalità del testo, si potrebbe ragionevolmente supporre che il traduttore medievale possa avere usato la versione tardoantica, servendosene certo in maniera autonoma, dato che Burgundio, in età avanzata nel 1185, aveva ormai elaborato un suo proprio usus uertendi. Purtroppo il seguito del confronto non conferma questa prima impressione e mostra anzi che i due De sectis latini sono più spesso diversi che simili. Dobbiamo allora pensare che le somiglianze, quando ci sono, siano semplicemente il risultato fortuito della tecnica ad verbum dei due traduttori, oppure bisogna credere che Burgundio, davanti a una versione di qualità mediocre e certamente inferiore alle sue aspettative, l’abbia presto abbandonata utilizzandola qua e là in maniera sporadica? D’altro canto, come mi suggerisce Klaus-Dietrich Fischer, non si può neppure escludere che Burgundio disponesse di un manoscritto frammentario e incompleto della versione tardoantica, o che – aggiungerei – conoscesse quest’opera solo parzialmente attraverso la tradizione indiretta, forse attraverso il testo composito dello Ps. Giovanni. Allo stato attuale delle ricerche, tenendo conto anche del fatto che l’apparato critico dell’edizione del testo greco di Helmreich, scarsamente affidabile, richiederebbe una seria revisione49, pare difficile dare una risposta univoca; tuttavia non sarà inutile per la futura edizione dell’opera burgundiana prendere in considerazione i dati della versione precedente che, dopo tutto, riflette un testo greco più antico di sei secoli rispetto a Burgundio e al suo probabile modello, il Laurenziano greco 74.550. Infatti, nell’esempio che faccio seguire troviamo (forse) un curioso punto di contatto tra le due versioni: Cap. II = uetus, II, 6-7, p. 69 Palmieri (= Ps. Io., 2vb66-3ra2, p. 28 Pritchet): … 1et hoc est maxime quod artem constituit; non enim bis tantum aut tercio sed et multotiens imitati quod antea iuuisset, deinde in isdem 831 Nicoletta Palmieri Darlon passionibus idem facere inuenientes quam maxime, talem recordationem theorema uocantes [et hoc] credibilem [fidem] et partem artis existimabant. Translatio Burgundionis: … 1et hoc est quod maxime artem eorum constituit. Non enim bis solum uel ter sed et plurime imitantes quod antea iuuauit, demum in eisdem passionibus idem facere inuenientes 2ut ad multum talem memoriam contemplationem *** iam fidelem credibilem extimabant et partem artis. _______ 1. artem eorum] eorum artem C2 Pl // enim om. A // bis solum C1 C2 M A V1 Pl, solum bis P C1 C V // sed et] sed om. C2 Vp //imitantes] et imitantes P, imitationes A // iuuauit M C2 C V, iuuit A P Pl, non legitur in V1 2. in ante talem add. C2 Pl // post contemplationem expectaueris uocantes // in ante talem add. C2 Pl // fidelem credibilem M C1 C2 V1 Pl P, fidelem tradibilem A, fidelem CV Gal., Sect., p. 3, 8-13 Helmreich: ... καὶ τοῦτ᾽ ἐcτὶ τὸ μάλιcτα τὴν τέχνην αὐτῶν cυcτηcάμενον· οὐ γὰρ δὶc μόνον ἢ τρὶc ἀλλὰ καὶ πλειcτάκιc μιμηcάμενοι τὸ πρόcθεν ὠφελῆcαν, εἶτ᾽ ἐπὶ τῶν αὐτῶν παθῶν τὸ αὐτὸ ποιοῦν εὑρίcκοντεc ὡc ἐπὶ τὸ πολὺ τὴν τοιαύτην μνήμην θεώρημα καλέcαντεc ἤδη πιcτὸν ἡγοῦνται καὶ μέροc τῆc τέχνηc. Anche in questo caso si riscontrano differenze spiegabili con il diverso vocabolario di Burgundio, e analogie che potrebbero anche essere fortuite. A meno di supporre una lacuna in tutti i manoscritti di Burgundio, la mancata traduzione di καλέcαντεc stupisce dal momento che questo participio, regolarmente riportato da uocantes nella uetus, si legge anche nel Laurenziano 74.5, mentre l’identica traduzione idem facere non è una libertà di entrambi i traduttori per τὸ αὐτὸ ποιοῦν, ma rende la variante τὸ αὐτὸ ποιεῖν, anch’essa attestata dal Laurenziano 74.5 e non segnalata da Helmreich. Quello che mi ha incuriosita qui 832 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis è la traduzione in Burgundio di πιcτὸν con fidelem credibilem che ha tutta l’aria di essere una doppia traduzione, una caratteristica del nostro traduttore studiata da Fernard Bossier51. I due manoscritti che contengono il completamento di Pietro d’Abano (CV), quasi sempre in accordo tra loro, eliminano un aggettivo che sembra di troppo (credibilem), quello dell’Académie de Médecine (A), codice tardo il cui testo appare manipolato, cerca forse di eliminare la ripetizione, ma la gran parte degli altri testimoni scrive i due aggettivi. È interessante allora confrontare questo luogo con il testo pasticciato della uetus (et hoc credibilem fidem) che a suo tempo avevo cercato di normalizzare, forse a torto. Dobbiamo dunque vedere in questo punto la traccia di una variante greca che giustificherebbe questa strana coincidenza? Che l’originale greco di Burgundio sia stato principalmente il Laurenziano 74.5, le cui lezioni affiorano massicciamente nella versione latina, sembra sicuro, come ha mostrato già da tempo Nigel Wilson52. Di proprietà dello stesso Burgundio, questo volume vergato da Ioannikios è il modello della sua traduzione del De temperamentis, intitolata De complexionibus, come provano anche le note latine di suo pugno che si leggono in questa parte del manoscritto Laurenziano (ma non nelle cc. 123-129 contenenti il De sectis). Il traduttore pisano però potrebbe avere consultato anche altri manoscritti greci, magari chiosandoli e quindi lasciando il De sectis del Laurenziano senza sua traccia, ed è questa un’ulteriore domanda che deve porsi l’editore della versione. 5. Un esempio di traduzioni diverse: omissioni e aggiunte di Burgundio rispetto al Laurenziano Non sarà inutile a questo punto dare un esempio di resa completamente diversa nella traduzione tardoantica del De sectis e in quella di Burgundio: Cap. III = uetus, 16, p. 77 Palmieri (= Ps. Io., 3vb, 28-32): Si uero uirtus infirma sit, etasque puerilis aut parua aut omnino senior, prouincia frigidior ut Scithia, aut plane feruentior ut Ethiopia, 833 Nicoletta Palmieri Darlon et anni tempus eiusmodi in prouincia ualde frigida uel ualde calida, numquam audebis ulterius uenam incidere. Translatio Burgundionis: 1 Imbecilli uero uirtute existente et etate uel infantis ualde parui et regione infrigidatorum qualia que circa Scythas et perarsorum qualia que circa Ethyopiam 2et hora anni secundum regionem uel uehementer calidam uel uehementer frigidam non utique quis *** audebit uenam incidere. _______ 1. et etate] uel etate V1 // uel om. C2 // seniori post etate add. C1, CV, uel senioris P, uel senis add. extra marg. V1 // infantis] uel ante infantis om. Pl, infantie P //uel decrepiti post parui add. A // et regione … Ethyopiam C2 Pl C, om. C1 M A V1, add. extra marg. V // regione infrigidatorum] regionem infrigidantorum Pl // circa … circa] contra … contra C // perarsorum] parssorum C2, parsorum P Pl 2. et hora] in hora C1 // secundum regionem bis C2 // calidam] colericam P // uehementer2 om. V1 // frigidam] frigida P // quis om. P // post quis expectaueris adhuc uel amplius // uenam incidere om. Pl Gal., Sect., p. 6, 18-23 Helmreich: ἀρρώcτου δὲ τῆc δυνάμεωc οὔcηc καὶ τῆc ἡλικίαc ἢ παιδὸc κομιδῇ cμικροῦ ἢ πρεcβύτου πάνυ καὶ <τοῦ> χωρίου τῶν κατεψυγμένων, οἷα τὰ περὶ τὴν Σκυθίαν, ἢ διακεκαυμένων, οἷα τὰ περὶ τὴν Αἰθιοπίαν, καὶ τῆc ὥραc τοῦ ἔτουc ἢ cφόδρα θερμῆc ἢ cφόδρα ψυχρᾶc, οὐκ ἄν τιc ἔτι τολμήcειε φλέβα τεμεῖν. È chiaro che in questo caso, se veramente Burgundio poteva accostare all’originale greco su cui lavorava il testo della uetus, quest’ultima gli sarà parsa quantomeno troppo libera e del tutto inadeguata alla sua tecnica di traduttore mirante a riprodurre uerbatim la frase di Galeno – non fosse altro che per il lungo genitivo assoluto, reso con una proposizione condizionale nella versione tardoantica e che invece trovava nell’ablativo assoluto una più diretta corrispondenza sintattica. 834 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis È poi interessante notare che la traduzione di ἢ πρεcβύτου πάνυ manca in quattro manoscritti di Burgundio, mentre in altri tre la lezione seniori dopo etate non corrisponde all’ordo uerborum greco, come pure non corrispondono né le note marginali di P e di V1 né la lezione isolata uel decrepiti di A. Anche qui, come si è detto per καλέcαντεc nell’esempio precedente, sembrerebbe che Burgundio abbia omesso di tradurre dei termini greci che, tradotti nella uetus, ricorrono pure nel suo modello, il Laurenziano; qui tuttavia le parole greche ἢ πρεcβύτου πάνυ sono inserite da una nota interlineare53, della cui genuinità Burgundio avrebbe potuto trovare conferma in aut omnino senior della uetus (e dello Ps. Giovanni), supponendo ovviamente che ne utilizzasse il testo. Se nulla vieta di supporre anche in questo punto una lacuna nella tradizione dei manoscritti latini, è interessante notare in parallelo che in questa stessa frase Burgundio non traduce (o sembra non tradurre) l’avverbio ἔτι, che anche in questo caso non è omesso dal Laurenziano e corrisponde a ulterius nella uetus (e nello Ps. Giovanni). In esempi come questi si rileva dunque l’accordo inaspettato tra il Laurenziano e la uetus contro Burgundio. Come ho potuto costatare da un sondaggio preliminare, succede altre volte che la versione burgundiana sia in disaccordo con il Laurenziano. Si tratta perlopiù di differenze minime, come un diverso ordo uerborum (peraltro significativo), oppure omissioni e aggiunte più e meno estese: in vari casi le differenze scompaiono alla luce di lezioni del Laurenziano non indicate da Helmreich, in altri invece sussistono, ma per il momento il materiale raccolto non mi pare sufficiente a dare un’interpretazione abbastanza sicura. Segnalo solo tre esempi di aggiunte rispetto al testo del Laurenziano che si possono tuttavia spiegare in due maniere diverse: se infatti Richard Durling insiste sull’“ansia” di Burgundio imitatore della sintassi e del vocabolario degli originali greci, Fernand Bossier per parte sua segnala nelle versioni burgundiane la presenza di note esplicative rispetto a un termine ritenuto equivoco54: 835 Nicoletta Palmieri Darlon Cap. II = p. 2, 12-22 Helmreich: πιεῖν ἐν νόcῳ, χαριcάμενον τῇ ἐπιθυμίᾳ ψυχρὸν ὕδωρ Translatio Burgundionis: bibere in egritudine, largiente desiderio infirmi, frigidam aquam Cap. II = p. 3, 24-25 Helmreich: τὴν τοῦ ὁμοίου μετάβαcιν Translatio Burgundionis: similis farmaci transitionem Cap. III = p. 5, 13-14 Helmreich: τὸ δ ̓ἤδη περιεχόμενον Translatio Burgundionis: quod autem iam continetur in membro 6. Il raccordo tra la versione di Burgundio e il completamento di Pietro d’Abano In qualche modo connesso con la questione del modello greco utilizzato da Burgundio è il problema di capire la causa della brusca interruzione all’inizio del cap. IX o, in altri termini, di stabilire se il testo di Burgundio è mutilo oppure incompiuto. Marie-Thérèse d’Alverny, nel suo importante articolo su Pietro d’Abano traduttore di Galeno, si chiede se tale circostanza sia da attribuire ad un modello greco difettoso, o se non si tratti piuttosto di un momento di scoraggiamento del traduttore alle prese con un brano particolarmente oscuro; le ultime parole – osserva Marie-Thérèse d’Alverny – sembrano un non senso nei termini di Burgundio, soprattutto a causa di un incomprensibile carnosam, traduzione di cαθράν, forse mal letto come una parola derivata da sarx (a meno di correggere, come propone R. Durling, in cariosam)55. L’ipotesi che appare tuttora come più plausibile è quella di Nigel Wilson, il quale ritiene che Burgundio abbia completato il suo lavoro sul Laurenziano (che mutilo non è), ma che ben presto si sia prodotto un danno materiale in una o più copie in circolazione, una delle quali finì nelle mani di Pietro d’Abano56. 836 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis L’esame filologico della parte di congiunzione tra la fine del lavoro di Burgundio e l’incipit, per così dire, di quello di Pietro mostra che le complicazioni del passo sono in realtà anche più grandi. Il solo manoscritto che offra un testo sovrapponibile con quello stampato da Helmreich e da Kühn è il Malatestiano C (contenente il completamento di Pietro), come appare dalla trascrizione che faccio seguire: Testo di C: Si uero nondum tibi suasit empericus submemorans apparentium, sed aliquo adhuc et sermone indigeas hoc mihi extimo addicere ego et suppositionem tue hereseos demonstrabo corruptam existentem. Audio enim uos dicentes cognitionum57 apparentium communitatum interrogans autem cotidie circa quid maxime communio hec consistat. Gal., Sect., cap. IX, pp. 22, 23-23, 2 Helmreich: εἰ δέ cε μήπω πέπεικεν ὁ ἐμπειρικὸc ὑπομιμνήcκων τῶν φαινομένων, ἀλλά τινοc ἔτι καὶ λόγου δέει, τοῦτόν μοι δοκῶ προcθήcειν ἐγὼ καὶ τὴν ὑπόθεcίν cου τῆc αἱρέcεωc ἀποδείξω cαθρὰν οὖcαν. ἀκούω μὲν γὰρ ὑμῶν λεγόντων γνῶcιν φαινομένων κοινοτήτων, ἐρωτῶν δ᾽ ἑκάcτοτε, περὶ τί μάλιcθ᾽ ἡ κοινότηc αὕτη cυνίcταται. Noterò innanzitutto che lo strano aggettivo carnosam è sostituito con corruptam, traduzione certo migliore ma non eccelsa, che tenderei ad attribuire allo stesso Pietro. Il testo di V, l’altro testimone contenente l’aggiunta di Pietro, è più interessante. Per chiarezza lo riporto qui di seguito: Testo di V: Si uero nondum tibi suasit empericus submemorans apparentium sed aliquo adhuc et sermone indigeas hoc michi uero quidem uos dicentes cognitionem apparentium communitatum interrogans circa quid 837 Nicoletta Palmieri Darlon maxime communio hec consistat extimo addicere ego et subpositionem tue hereseos demonstrabo corruptam existentem. Audio enim uos dicentes cognitionum apparentium communitatum interrogans autem cotidie circa quid maxime communio hec consistat. Come si vede, dopo indigeas hoc michi il copista scrive uno spezzone di frase, che poi cancella con un tratto orizzontale, giustamente – si direbbe – dal momento che si tratta della traduzione di parte della frase seguente, cominciante in greco con ἀκούω e in latino con audio: siamo qui nel punto preciso in cui la versione di Burgundio si interromperebbe. Ora V, che cancellando le parole fuori posto ottiene l’identico testo che si legge in C, mostra al contempo dei legami con il resto della tradizione manoscritta, cioè i testimoni del solo Burgundio, i quali trascrivono tutti lo stesso spostamento che risulta poi corretto nella redazione completata da Pietro. Ciò significa che la versione di Burgundio non finisce a cαθρὰν οὖcαν, ma che comprende anche la frase successiva (fino a cυνίcταται) inserita però erroneamente in quella precedente. Eccone la trascrizione effettuata sui manoscritti che non contengono il completamento di Pietro d’Abano: Si uero nondum tibi suasit (suasit tibi C2 Pl) empericus (et submemorat P) summemorans (siue memorans C1 A) apparentium (sed et aliquo et sermone P) sed aliqui (aliquis sed A) adhuc et (et om. C1) sermone (in sermone V1) eorum (horum C1 C2 A V1 Pl) opus est mihi cotidie audio quidem uos dicentes cognitionem apparentium communitatum (communitates A) interrogans circa quid maxime communio hec consistat; extimo addicere (dicere P) ego et suppositionem (suppositionem C2 P V1 Pl, supponere C1 M A) tue hereseos demonstrabo carnosam (cauillosam A) existentem. Non intendo certo aggiungere un elemento a favore di un eventuale scoraggiamento di Burgundio e neppure attribuire il disordine a 838 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis un ipotetico manoscritto greco (il Laurenziano infatti offre l’ordo verborum genuino), ma piuttosto segnalare che in questo parte problematica del testo, ai danni materiali supposti da Nigel Wilson, si aggiungono effettive difficoltà filologiche. Mi sembra possibile pensare che sia stato proprio Pietro d’Abano a ripristinare l’ordine, apportando anche alcuni cambiamenti come la sostituzione di opus est mihi con indigeas58, così simile a indiges della uetus, la quale, circostanza probabilmente fortuita, si trova anch’essa in difficoltà davanti al solito cαθράν, reso con magnam, forse su una lettura μακράν59. 7. Il completamento di Pietro d’Abano Passando ora a qualche osservazione sulla sezione finale tradotta da Pietro d’Abano, ritroviamo inevitabilmente le stesse domande: il continuatore di Burgundio ha utilizzato la versione tardoantica che poteva essergli nota attraverso lo Ps. Giovanni? Quali erano poi i modelli greci su cui il filosofo padovano ha redatto la sua parte di traduzione? Nel Conciliatore Pietro d’Abano accenna più di una volta alla sua propria attività di traduttore, ma niente ci dice a proposito di una translatio de sectis o de heresibus da lui stesso redatta. Sempre nell’opera maggiore sono citate frasi latine del De sectis, enunciate senza precisare il nome del traduttore che però – lo si riconosce facilmente – è Burgundio60. Tuttavia, per quanto riguarda la conoscenza che Pietro poteva avere dello Ps. Giovanni, la diffusione manoscritta di quest’ultimo tra il XIII e il XIV secolo è sicura, cosa che permette a Nancy Siraisi di affermare che un commento al De sectis, probabilmente quello ascritto a Giovanni Alessandrino, era noto nei circoli universitari italiani di Taddeo Alderotti († 1295) e di Bartolomeo da Varignana († dopo il 1321)61. Anche Pietro d’Abano cita nel Conciliatore un commento del De sectis che sembra essere proprio quello dello Ps. Giovanni, il cui incipit è riportato quasi uerbatim nella differentia V a proposito della questione utrum medicina sit artium excellentissima necne62, cosa che in sé non significa im839 Nicoletta Palmieri Darlon mediatamente che la translatio inframezzata al commento sia stata usata come sussidio nel suo lavoro di traduttore. Ancora una volta è il confronto tra la versione di Pietro e la uetus che potrebbe dare indicazioni, ma, ancora una volta, si profila una situazione fluttuante tra analogie e differenze in cui, a una prima lettura, è più la diversità testuale che emerge che il suo contrario. Ciononostante, capita di incontrare somiglianze che sembrano essere qualcosa di più di un risultato fortuito, come è il caso del primo esempio che propongo qui di seguito, citando la uetus secondo la mia edizione, il testo di Pietro da me costituito sulla base dei due manoscritti che lo contengono, e quello greco di Helmreich: Cap. IX = uetus, IX, 30, p. 125 Palmieri (= Ps. Ioannes 7vb 11-14, p. 90 Pritchet): Sed quoniam sepe natura que dispensat animal, impetu utens fortissimo, euacuat omne[m] superfluum tamquam exprimens ac propellens, quid difficile fuit hoc intellegere eis qui artis opus agnouerunt? _______ superfluum] superfluum humorem Ps. Io. Translatio Petri: Sed neque quoniam sepe natura que dispensat animal, impetu utens uehementiori per hoc superfluum euacuat quemadmodum exprimens et propellens, quid ergo non difficile erat animaduertere operibus artis commoranti diligenter? Gal., Sect., p. 28, 22-26 Helmreich: ἀλλ̓ οὐδ᾽ ὅτι πολλάκιc ἡ φύcιc, ἥπερ διοικεῖ τὸ ζῷον, ὁρμῇ cφοδροτέρα χρηcαμένη τὸ περιττὸν ἅπαν ἐκένωcε [δι᾽ αὐτοῦ], καθάπερ ἐκθλίψαcά τε καὶ ἀπωcαμένη, χαλεπὸν ἦν ἐννοῆcαι τῷ γ᾽ ἀκριβῶc τοῖc τῆc τέχνηc ἔργοιc ὡμιληκότι. 840 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis In questo stralcio alcune identiche scelte lessicali sono abbastanza interessanti, in particolare exprimens et propellens; quanto al quid che nelle due versioni introduce una forma interrogativa apparentemente assente in greco, si tratta in realtà della lezione, indicata questa volta da Helmreich, del Laurenziano (che non era il modello di Pietro) e del Marciano 282 (XV secolo), testimoni che dopo χαλεπὸν scrivono τί οὖν. L’ipotesi che mi pare ragionevole formulare è che Pietro, attraverso lo Ps. Giovanni, abbia effettivamente conosciuto la versione precedente, ma che l’abbia utilizzata solo all’occasione, quasi alla stregua di un glossario o forse anche per uscire dall’impasse di costrutti difficili. Nell’esempio seguente ho riunito frasi che permettono di riprendere questo tipo di osservazioni: Cap. IX = uetus, IX, 11-17, p. 119 Palmieri = Ps. Io., 7rb 40-7va 64, pp. 86-89 Pritchet: 1 Pauci uero quidam ex eis patienter ferentes amplius de hiis omnibus audire atque tractare, uix aliquando penitentia moti conuertuntur ad uerum. … 2Quod autem nunc introducendis est utile, breuiter ad eos equum est dicere. 3Optabam uero etiam hos ex hiis adiuuare; sit autem id ipsum, si a contentionibus recedentes ipsam rationem per se ipsos discusserint. … 4Non tamen quicquid extentum est, omnino densius aut durius se ipso factum est. Agnoscis autem ex coriis et triciis et loris et crinibus, si extendere omnino temptaueris. … 5Melius igitur erat eos ueterum libros legentes ediscere quot modis prius in membrum conclusum, rursus effunditur. _______ discusserint] discuterent Ps. Io. Translatio Petri: 1 Pauci autem ex ipsis patienter ferentes amplius de hiis omnibus audire et pertractare, uix unquam penitentes conuertuntur ad uerius … 2 Quod uero nunc introducendis est utile, iustum breuiter hiis dicere. 841 Nicoletta Palmieri Darlon Optabam utique quid et illos ab istis proficere; fiet autem demum hoc, si litigare desistentes hunc sermonem discuterent ex se ipso. … 4 Nequaquam omnino, si extenditur, hec densior aut durior facta est se ipsa63. Didicisti uero utique ex coriis et uermibus et crinibus et corigiis si omnino extendere conaberis. … 5Melius ergo erat et ipsis que a ueteribus tradita discere secundum quot modos quod prius in membris tectum excernitur rursus. 3 _______ 1 pertractare C, pertractationem V 4 extenditur V, extendatur C // utique V, om. C // crinibus V, cornibus C // conaberis C, conabaris V Gal., Sect., pp. 26, 19-27, 23 Helmreich: ὀλίγοι δέ τινεc ἐξ αὐτῶν ὑπομεῖναι δυνηθέντεc ἐπὶ πλέον ὑπὲρ ἁπάντων τούτων ἀκοῦcαί τε καὶ διαcκέψαcθαι μόλιc ποτὲ μεταγνόντεc ἐπὶ τὸ ἀληθέcτερον τρέπονται ... τὸ δὲ νῦν εἶναι <ἐπεὶ> τοῖc εἰcαγομένοιc χρήcιμον, βραχέα πρὸc αὐτοὺc εἰπεῖν δίκαιον. εὐξαίμην δ᾽ ἄν τι κἀκείνουc ἀπ ̓ αὐτῶν ὄναcθαι· γένοιτο δ᾽ ἂν τοῦτο, εἰ τοῦ φιλονεικεῖν ἀποcτάντεc αὐτὸν τὸν λόγον ἐξετάcειαν ἐφ ̓ ἑαυτῶν1. ... οὐ μὴν πάντωc, εἴ τι τέταται, τοῦτο πυκνότερον ἢ cκληρότερον γέγονεν ἑαυτοῦ. μάθοιc δ᾽ ἂν ἐπί τε βυρcῶν2 καὶ ἱμάντων καὶ πλοκάμων, εἰ πάντῃ διατείνειν ἐπιχειρήcαιc. ... βέλτιον οὖν ἦν καὶ αὐτοὺc τὰc τῶν παλαιῶν ἀναγνόνταc βίβλουc3 μεμαθήκεναι, κατὰ πόcουc τὸ προτερονἐν τῷ μορίῳ cτεγόμενον αὖθιc ἐκκρίνεται. _______ 1. ἑαυτῶν M: ἑαυτοῦ L1m: ἑαυτὸ L2: ἑαυτοῖc v 2. post βυρcῶν add. καὶ cειρῶν L1Mm: del. L2: αὐτὸ καὶ cηρῶν add. v 3. τὰ τῶν π. ἀ. (om. βίβλουc) M: τῶν π. ἀ. (om. βίβλουc) v Al § 1 troviamo di nuovo formule simili e, in particolare, l’identica resa patienter ferentes di ὑπομεῖναι δυνηθέντεc che esiterei ad attribuire al caso. Se Pietro, che traduceva per i suoi interessi intellettuali ma non era un traduttore professionista, si è davvero aiutato con la traduzione precedente, non ne avrà ripreso quanto doveva 842 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis sembrargli troppo libero (per esempio si a contentionibus recedentes vs si litigare desistentes) e certamente avrà messo da parte ciò che discordava dal suo modello greco. È così che al § 4, nella frase che comincia con Nequaquam omnino, Pietro, forse perché non leggeva τι, finisce per fare un contro senso (mentre la uetus, con quicquid, dà il significato esatto), così come uermibus fa pensare alla lezione καὶ cηρῶν, indicata nell’apparato di Helmreich come lezione di v, cioè del Marciano 282 del XV secolo. Marie-Thérèse d’Alverny fa osservare che questo codice della Marciana conserva il De sectis insieme a vari opuscoli galenici che hanno suscitato l’interesse di Pietro d’Abano. Si tratta di un volume appartenuto al cardinale Bessarione il quale, per la sua fabbricazione, deve aver fornito ai suoi copisti un modello antico simile a un manoscritto appartenuto a Pietro d’Abano64. Ora, anche per quanto riguarda le fonti greche del completamento saranno indispensabili dei controlli sull’apparato impreciso e incompleto di Helmreich. È chiaro tuttavia che, all’inizio del § 5, i due traduttori non avevano lo stesso testo e che Pietro non leggeva βίβλουc, omesso da vari testimoni tra cui v, lacuna che lo ha obbligato a trovare un aggiustamente per ottenere un senso accettabile (tradita corrisponde male a ἀναγνόντα). Se veramente il nostro traduttore, accanto al suo originale qui lacunoso, leggeva libros legentes della uetus, ne dedurremo che il suo rispetto per il testo greco e magari anche una scarsa considerazione per la testimonianza latina lo avranno indotto a trascurare quella che dopo tutto sembra essere la buona lezione. BIBLIOGRAFIA E NOTE 1. Nel De sectis ad eos qui introducuntur, opuscolo isagogico composto durante il primo soggiorno romano (164-168) e rimaneggiato dopo il 169, nel secondo soggiorno, Galeno giustifica la sua posizione intellettuale rispetto alle scuole mediche e alle loro controversie con l’intento “di creare un fronte 843 Nicoletta Palmieri Darlon 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. comune razionale-empirico contro la setta metodica” (così Ivan Garofalo nella sua introduzione al testo in Garofalo I., Vegetti M., Opere scelte di Galeno. Torino, UTET, 1978, p. 107). Su Burgundio si veda la voce di Liotta F. In: Dizionario biografico degli Italiani, vol. 15, 1972, con bibliografia. Sul lavoro di Burgundio traduttore di Galeno cfr., più di recente, Fortuna S., Urso A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive. In: Garofalo I., Lami A. e Roselli A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 19-20 settembre 2008), Biblioteca di Galenos 2, Pisa-Roma, Serra, 2009, pp. 139-175, con ampia bibliografia. Nel terzo volume degli Scripta minora pubblicati da Teubner, Lipsiae, 1893, pp. 1-32 (editio stereotypa, Amsterdam, 1967), corrispondente a I, pp. 64-101 dell’edizione di Kühn. Sull’ultima frase “priva di senso”, cfr. infra, par. 6. Cfr. D’ALVERNY M.-T., Pietro d’Abano traducteur de Galien. Medioevo 1985; 11: pp. 19-64, in particolare pp. 31-37 per i completamenti alle versioni burgundiane di De sectis e De methodo medendi effettuati da Pietro. Si veda poi Fortuna S., Pietro d’Abano e le traduzioni latine di Galeno. Medicina nei Secoli 2008; 20/2: pp. 447-463. Per questi manoscritti rimando allo studio di D’Alverny, citato alla nota 3, che li descrive in maniera dettagliata e offre ulteriore bibliografia. Per i codici della Malatestiana, cfr. ora MANFRON A., La biblioteca di un medico del Quattrocento. I codici di Giovanni di Marco da Rimini nella Biblioteca Malatestiana. Torino, U. Allemandi, 1998, pp. 198-199 (C2), pp. 200-202 (C1), pp. 215-219 (C); l’opera è consultabile nel sito della biblioteca di Cesena. Si veda inoltre il catalogo online delle traduzioni latine di Galeno, curato da Stefania Fortuna e da Michaelangiola Marchiaro: http://galeno.filosofia.sns.it/web/. Questo manoscritto presenta una doppia numerazione, quella primitiva, qui indicata e scritta nel centro del margine inferiore, e una seconda a destra nel margine superiore. PRITCHET C. D., Iohannis Alexandrini Commentaria in librum De sectis Galeni. Leiden, E. J. Brill, 1982. In Scriptorium 1984; 38, 2: 361-366. Agnellus of Ravenna, Lectures on Galen’s De sectis. Latin text and translation by Seminar Classics 609. Arethusa Monographs 8, State University of New York at Buffalo, 1982. Su questo autore e i suoi commenti cfr. Palmieri N., Nouvelles remarques sur les commentaires à Galien de l’école médicale de Ravenne. In: DEBRU 844 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis 10. 11. 12. 13. 14. A., PALMIERI N. (edd.), Docente natura. Mélanges de médecine ancienne et médiévale offerts à Guy Sabbah. Centre Jean Palerne, Mémoires 24, SaintÉtienne, Publications de l’Université, 2001, pp. 209-246. Palmieri N., L’antica versione latina del De sectis di Galeno (Pal. lat. 1090). Pisa, ETS, 1989; quanto al secondo manoscritto, si tratta del codice di Karlsruhe, Reichenau CXX, della seconda metà del IX secolo, testimone molto importante per la cosiddetta “tradizione ravennate”, che conserva però solo un breve frammento dell’antica versione; per i due manoscritti e il loro contenuto, si veda la mia introduzione, pp. 26-46, con bibliografia. Così nel De ordine librorum suorum e nel De libris propriis, cfr. Boudon V., Les œuvres de Galien pour les débutants (De sectis, De pulsibus ad tirones, De ossibus ad tirones, Ad Glauconem de methodo medendi et Ars medica): médecine et pédagogie au IIe s. ap. J.-C. In: HAASE W., TEMPORINI H. (hrg.), Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. II 37. 2, Berlin, New York, W. De Gruyter 1994, p. 1433. Non escluderei che Burgundio, traduttore del De natura hominis di Nemesio di Emesa, abbia potuto tener conto del lavoro del suo predecessore Alfano di Salerno, cfr. il mio studio Il bilinguismo dei traduttori di Nemesio: osservazioni sul vocabolario medico-filosofico di Alfano di Salerno e di Burgundio da Pisa. In: Urso A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico e Medio Evo. Atti del Convegno internazionale (Messina, 14 e 15 ottobre 2010), Messina, EDAM, 2012, pp. 120-147, in particolare p. 125, n. 17. Dei nove manoscritti che Pritchet enumera, due sono eliminati (il codice Monacensis CLM 490 e il Pragensis VIII. A.1); a questi testimoni si dovrebbero aggiungere il codice 51 della Bibliothèque de l’Académie de Médecine (che trasmette alle cc. 2r-11r la traduzione di Burgundio e alle cc. 31r-68v lo Ps. Giovanni), il manoscritto di Bourges, Bibl. mun., 299 (247) del XIV secolo, e il codice di Leipzig, UB 1136 (= Repos. med. I 22) del XIV secolo, già segnalato da Helmreich G., Galeni Libellus Περὶ αἰρέcεων τοῖc εἰcαγομενοῖc. Acta seminarii philologici Erlangensis 1881; 2: pp. 247-248, cfr. la mia introduzione a L’antica versione, cit. nota 10, p. 20, n. 45, e pp. 47-49. Su Ars medicine e Ars commentata cfr. O’Boyle C., The Art of Medicine. Medical teaching at the university of Paris, 1250-1400. Leiden, Boston, Köln, E. J. Brill, 1998, in particolare i capitoli III e IV. Per la forma simile che il Prognostico assume nella fase dell’Ars commentata cfr. anche Ausécache M., Le Liber pronosticorum Hippocratis et ses lecteurs dans les manuscrits rémois de l’Articella, di prossima pubblicazione negli Atti della 845 Nicoletta Palmieri Darlon 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. giornata di studio “L’Articella dans les manuscrits de la Bibliothèque Municipale de Reims” da me organizzata nel 2011, e l’articolo di Jacques Jouanna in questo volume. Cfr. Ottosson P. -G., Scholastic medicine and philosophy. A study of commentaries on Galen’s Tegni (ca. 1300-1450). Napoli, Bibliopolis, 1984, p. 28. Cfr. WALLIS F., The Articella commentaries of Bartholomaeus of Salerno. In: JACQUART D., PARAVICINI BAGLIANI A. (a cura di), La Scuola Medica Salernitana. Gli autori e i testi. Firenze, Edizioni del Galluzzo, 2007, pp. 125-164, in particolare la lunga nota 1, pp. 125-126, con ricca bibliografia. Cfr. kristeller P. o., Studi sulla Scuola medica salernitana. Napoli, Istituto per gli Studi Filosofici, 1986, in particolare il capitolo Bartolomeo, Musandino, Mauro di Salerno e altri antichi commentatori dell’Articella, con un elenco di testi e di altri manoscritti, pp. 98-136. Come notava già nel 1967 Richard Durling, sulla base del colofone del manoscritto di Vienna, Österreichische Nationalbibliothek, Vind. lat. 2504 del XIII sec. (Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica. I. Codices Vaticani. Traditio 1967; 23: 461-476, in particolare p. 463). Sui commenti alla Tegni di Bartolomeo, cfr. WALLIS F., 12th century commentaries on the Tegni: Bartholomaeus of Salerno and others. In: PALMIERI N. (ed.), L’Ars medica (Tegni) de Galien: lectures antiques et médiévales. Centre Jean Palerne, Mémoires 27, Saint-Étienne, Publications de l’Université, 2008, pp. 127-168. Ringrazio Irene Caiazzo che, esaminando il ms. Winchester College 24, mi ha confermato che il commento di Bartolomeo è redatto su una traduzione della Tegni comprendente il completamento di Burgundio. Come appare dall’explicit del manoscritto di Parigi, BnF, cod. lat. 18499 del XIII sec., che è per noi la sola fonte del corpus completo dei commentari di Mauro all’Articella, cfr. KRISTELLER P. O., Studi, cit. nota 17, p. 100. Alla c. 209rb, l’ultimo lemma citato da Mauro corrisponde a Gal., Ars, XXXVI, 5, p. 388, 2 Boudon, vale a dire al punto in cui si interrompe la precedente traduzione anonima. Sul manoscritto di Parigi si veda anche MORPURGO P., Il commento al De pulsibus Philareti di Mauro Salernitano. Introduzione e edizione critica dal ms. Parisinus latinus 18499 accompagnata dall’ed. del De pulsibus Philareti. Dynamis 1988; 8: 307-346, in particolare pp. 314-315. Come lascia credere la collaborazione di Burgundio con Bartolomeo; su questo punto cfr. DURLING R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists of the twelfth century. Studi Classici e Orientali 1993; 43: 95-99, in particolare p. 96. Sull’accessus ad auctores la bibliografia è piuttosto vasta; si veda QUAIN E. A., The mediaeval Accessus ad auctores. Traditio 1945; 3: 215-260; 846 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis 22. 23. 24. 25. 26. 27. sull’accessus in età tardoantica cfr. PALMIERI N., Survivance d’une lecture alexandrine de l’Ars medica en latin et en arabe. Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age 1993; 60: 57-102, in particolare pp. 66-88. Cito il commento Digby e quello di Bartolomeo da WALLIS F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 159 e p. 162; per il commento di Mauro trascrivo dal manoscritto di Parigi, BnF, cod. lat. 18499, per il quale cfr. la nota 19 supra. Su questi commentatori salernitani, di cui l’anonimo Digby è probabilmente il più antico, oltre agli studi di P. O. Kristeller e di F. Wallis già citati, si veda JORDAN M., Medicine as science in the early commentaries on ‘Johannitius’. Traditio 1987; 43: 121-145, specialmente pp. 130-137, e CAIAZZO I., Un inedito commento sulla Isagoge Iohannitii conservato a Parigi. In: JACQUART D., PARAVICINI BAGLIANI A. (a cura di), La Scuola Medica Salernitana, cit. nota 16, pp. 93-123, in particolare pp. 93-98. Si tratta del solo commento di cui si disponga di un’edizione critica: GRENSEMANN H., Kommentare zu mittelalterlichen medizinischen Schultexten. Archimatheus Salernitanus, Erklärungen zu den hippokratischen Aphorismen nach der Handschrift Trier Bischöfliches Priesterseminar 76. Hamburg, 2005 (versione elettronica). Cfr. Isid., Orig., 4, 4, 1: Prima Methodica inuenta est ab Apolline, quae remedia sectatur et carmina. In occasione di due giornate di studi su “La médecine rationnelle et les autres médecines parallèles”, organizzate da Véronique Boudon-Millot e Serena Buzzi, a Parigi, 24-25 settembre 2012, Amneris Roselli (Un passo di Giovanni Alessandrino su medici, maghi e astrologi) ha mostrato che in Giovanni Alessandrino, commentatore di Epidemie VI, il Tessalo che avrebbe appreso in Egitto direttamente da Asclepio una terapia astrobotanica è assimilato al Tessalo fondatore della setta metodica, che proclamava che la medicina da lui insegnata poteva essere appresa in sei mesi. Se dunque l’accusa di stregoneria appare in qualche modo già attestata in Oriente all’incirca sei secoli prima di Salerno, noteremo al contempo che i nostri commentatori degli Aforismi non fanno il nome di Tessalo e non accennano neppure ai “famosi sei mesi” (sui quali cfr. infra e nota 38). Trascrizione di Wallis F., The Articella commentaries, cit. nota 16, pp. 159-160. WALLIS F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 145. Cfr. Gal., Sect., VI, pp. 14, 24-15, 2. Cfr. il commento corrispondente di Agnello, p. 108, 28-110, 2 Westerink: Hic methodici uolunt circumuenire Hyppocratem et dicent quia male dixit uitam breuem et artem prolixam; oportuit enim eum econtra dicere breuem artem et uitam prolixam. Sed Hyppocrates 847 Nicoletta Palmieri Darlon 28. 29. 30. 31. 32. 33. hunc prohemium usus est in Aforismis suis ut illos qui benigna (lege benignam) mentem habent ad discendum et ingrediuntur ad hanc sanctam artem medicinę magis inuitat …; cfr. anche Ps. Giovanni, 5vb 57-69, p. 68 Pritchet. Come ritiene invece Morpurgo P., Filosofia della natura nella Schola Salernitana del XII secolo. Bologna, Clueb, 1990, pp. 77-78, secondo il quale l’attività di Burgundio “traduttore di testi medici iniziò necessariamente prima dell’invito di Bartolomeo; altrimenti non si capirebbe perché i maestri salernitani non si siano serviti della versio Burgundionis del De sectis dedicata nel 1184-1185 a Enrico VI, mentre conoscevano bene quella di Agnello di Ravenna”. A parte il fatto che questi commenti furono composti probabilmente prima degli anni 1184-1185 (cfr. CAIAZZO I., Un inedito commento, op. cit. nota 22, pp. 93-98, con bibliografia), non è chiaro che cosa si intenda per “traduzione di Agnello”, il cui commento trasmette al massimo un insieme di lemmi. Tale affermazione andrebbe precisata e dimostrata sui testi. Cfr. Vázquez Buján M. E., “Isti methodici constabilitatem non habent”. Remarques sur la persistance tardive du méthodisme. In: Mudry P., Pigeaud J. (edd.), Les écoles médicales à Rome. Actes du 2ème Colloque international sur les textes médicaux latins antiques, Genève, Droz, 1991, pp. 242-254, in particolare p. 251. Trascrizione di Wallis F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 161. Affermazione da mettere in rapporto con la Megategni che Bartolomeo cita qui di seguito. Megategni è il titolo di una traduzione compendiata del De methodo medendi ad opera di Costantino Africano, forse sulla base di un sommario alessandrino, cfr. JACQUART D., Le sens donné par Constantin l’Africain à son œuvre: les chapitres introductifs en arabe et en latin. In: Burnett C. and Jacquart D. (edd.), Constantine the African and Ali ibn al-Abbas al-Magusi. The Pantegni and related texts. Leiden, New York, Köln, E. J. Brill, 1994, pp. 71-89, in particolare pp. 76-77. Cfr. Constantinus Africanus, Megategni, Lyon 1515, f. 189vb: Methodoici uero in medicina que sunt uniuersalia contemplantur, particularia autem negligunt, et qui multa particularia ad unum colligere poterit, sapientior inter eos habetur. Cfr. Isid., Etim., IV, 2: Methodici nec elementorum rationem obseruant, nec tempora, nec aetates, nec causas, sed solas morborum substantias. Apporto due espunzioni alla frase che, così come è trascritta, non offre senso accettabile e non può significare, come vuole WALLIS F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 149: “Some people (i. e. the Digby commentator) call these men Methodists from the Greek methoys or incantation because they cured with charms”. 848 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis 34. Questa frase non si accorda con quanto dice Galeno nel De sectis, VI, p. 12, 9-11 Helmreich, trad. di GAROFALO I., Opere scelte, cit. nota 1, p. 121: “I cosiddetti metodici (così si autodefiniscono come se i dogmatici non affermassero di trattare la medicina con metodo)”; cfr. la traduzione antica, VI, 1, pp. 91-93 Palmieri: Methodici autem qui appellantur (sic enim semetipsos appellauerunt, sicut non et alii dudum se doctos dixerunt, qui compendiosa ratione artem tractare se dicunt). Il sarcasmo di Galeno non sfugge ai commentatori, cfr. Agnello, p. 100, 2-9 Westerink: Hic Galenus de ipsos deridens dicit quia semet ipsos methodici methodicos uocant, […] Hic dicit Galenus quia dogmatici ipsi docti sunt uiri methodici, scientes methodum et omnem ingenium, qualiter mouuntur egritudes, et qualiter debent per artem curari. Cfr. anche Ps. Giovanni, 5va 28-32, p. 64 Pritchet. In questo punto Galeno prenderebbe partito per la tesi storico-teorica, secondo cui i metodici non sono altro che dei dogmatici dissidenti, cfr. Galien, Traités philosophiques et logiques, Traductions inédites par P. Pellegrin, C. Dalimier et J.-P. Levet. Paris, GF Flammarion, 1998, p. 75, nota ad loc. 35. Anche in questo punto si notano contenuti simili a quanto si legge nella Megategni di Costantino, ed. cit. nota 31, f. 198vb: Videsne quantum ars apud logicos est ampla et longa ad inuestigandum omnia que particulariter huic arti congruunt, id est ad diuisiones uniuersales contemplandas, et quantum est breuis et stricta apud empericos. Sufficit enim eis ut irrationabiliter probata memorie commendent. Et uides qualiter methodoici in errorem incidunt. Vniuersalia enim colligunt et particularia negligunt. 36. Wallis F., The Articella commentaries, cit. nota 16, p. 159 p. 149. 37. Cfr. Gal., Sect., VI, p. 15, 12-16 Helmreich, trad. GAROFALO I., Opere scelte, cit. nota 1, p. 123: “… mi pare che sia possibile imparare a fondo tutta la loro arte non nei famosi sei mesi (ἐν τοῖc πολυθρυλήτοιc ἓξ μηcὶν) ma molto più in fretta, e bisogna riconoscere loro il merito dell’insegnamento conciso (τῆc cυντόμου διδαcκαλίαc), naturalmente se non mentono, ma se mentono si deve accusarli di superficialità”; cfr. la traduzione antica, VI, 23, p. 99 Palmieri: … ita ut mihi quidem (uidetur fort. supplendum) nec ex hiis plurimum diuulgatis sex mensibus, uerum etiam multo minus omnem eorum artem me discere contigisset, et oportet eis gratiam referre ueraciter pro compendiosa doctrina, si tamen non mentiuntur, mentientibus autem illis, reprehendus est eorum defectus. 38. Cfr. il commento al De sectis di Agnello, p. 108, 2-8 Westerink: Hic di<cit>: Refutare est artem et sectam uestram, nam istud quod uos creditis in sex menses tradere, ego hanc uestram sciens disciplinam multum minus (an plus?) 849 Nicoletta Palmieri Darlon 39. 40. 41. 42. 43. compendiosę tradere possum, et quod uos facitis in sex menses, ego possum facere in sex ebdomadas; quid dixi in sex ebdomadas? in sex dies; quid dixi in sex dies? in unum diem possum hęc, in una hora perficere. Questo passo non ha corrispondente nello Ps. Giovanni, ma si veda comunque 6ra 5-7, p. 69 Pritchet. A rigore Bartolomeo avrebbe potuto trovare informazioni su Tessalo e sulle promesse della sua setta relative ai famosi sei mesi di studio nel prologo della Megategni di Costantino, dove si legge, f. 189va: Quoniam intentio gloriosissimi Galieni in hoc libro fuit ad redarguendam quandam sectam medicorum, id est suorum quorumdam magistrorum, quorum quidam Thesilus nuncupabatur, oportet nos de eorum discordia quemadmodum huic nostro libro conuenit disputare propter magnitudinem erroris ignorantium medicorum falsitati illius secte credentium. […] Eorum autem intentio tempore Galieni nouitia et desiderabilis fuit, promettentium quippe et spondentium artem medicine spacio sex mensium competenter compleri et paruipendentium et deridentium dicta gloriosissimi Hippocratis, eo quod tam prolixe quod non debebat et quod arti medicine non necessarium erat scripserat. A stare al testo dell’edizione di Lione del 1515, Costantino non precisa che Tessalo e i medici ignoranti che davano credito alla falsità della setta sono metodici, e solo all’inizio della Particula prima elenca i tre nomi delle sette (f. 189vb: Secta autem medicorum triplex est. Vna logica dicitur, alia methodoica, tertia emperica); questo potrebbe spiegare il silenzio su questo punto dei commentatori salernitani e di Bartolomeo in particolare, la cui volontà di riabilitare i metodici è nondimeno evidente. Si veda l’articolo già citato (nota 18) di Wallis F., 12th century commentaries on Tegni, e nello stesso volume le Conclusions di Danielle Jacquart, pp. 208-209. Per il libro De optima heresi non saprei indicare a quale traduzione latina, forse del De optima secta ad Thrasybulum, Bartolomeo potesse fare allusione. Sul prologo della Pantegni, dove appunto è inserita la lista dei libri formanti il canone di Galeno (lista assente nella traduzione di Stefano di Antiochia), cfr. Jacquart D., Le sens donné, cit. nota 31, pp. 75-78 (a p. 86 l’edizione del passo). La translatio uetus è trascritta secondo la mia edizione (citata alla nota 10), mentre segnalo in apparato alcune varianti significative dello Ps. Giovanni (Ps. Io.) secondo l’edizione di Pritchet (citata alla nota 6); il testo di Burgundio è quello che io stessa ho costituito sulla base dei nove manoscritti che la contengono; il testo greco è dell’edizione di Helmreich (citata alla nota 2). Si vedano gli indici bilingui di DURLING R. J., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s περι κρασεων, “De complexionibus”. Galenus Latinus I, Berlin, New York, W. De Gruyter, 1976, pp. 158, 192; ID., Burgundio of Pisa’s 850 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. translation of Galen’s περι των πεπονθοτων τοπων, “De interioribus”. Galenus Latinus II, Ars medica Abt. II, 6/2 B, Critical notes and indices, Stuttgart, F. Steiner, 1992, pp. 285, 318, 371. Cfr. anche gli indici di Verbeke G., Moncho J. R., Némésius d’Émèse, De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Édition critique avec une introduction sur l’anthropologie de Némésius, Leiden, E. J. Brill, 1975, pp. 175, 208, 230. Bossier F., L’élaboration du vocabulaire philosophique de Burgundio de Pise. In: Hamesse J. (ed.), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la latinitas. Actes du Colloque international (Rome 23-25 mai 1996), Louvain-La-Neuve, Fédération internationale des instituts d’études médiévales, 1997, pp. 81-116, in particolare pp. 109-111. Si vedano le mie osservazioni in Il bilinguismo dei traduttori di Nemesio, cit. nota 12, pp. 126-129. Mi baso sugli indici del De complexionibus, cit. nota 43, pp. 148, 150, 181, e del De interioribus, cit. nota 43, pp. 292, 299, 384, 402. Per διοριcμόc = determinatio cfr. anche gli indici di JUDYCKA J., De generatione et corruptione, Translatio uetus. Aristoteles Latinus IX 1, Leiden, E. J. Brill, 1986, pp. 90, 108, contro a ὅροc = terminus. Sulle complicazioni dei traduttori grecolatini rispetto ai termini ὅροc, ὁριcμόc, cfr. PALMIERI N., Elementi presalernitani nell’Articella: la translatio antiqua dell’Ars medica, detta Tegni. Galenos 2011; 5: 43-70, in particolare pp. 49-53. Cfr. PALMIERI N., L’Ippocrate latino tardoantico: qualche esempio di bilinguismo imperfetto. In: Garofalo I., Roselli A., Lami A. (eds.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. cit. nota 1, pp. 15-35, p. 18. Cfr. TlL V 1 col. 535 (Herm. pr., 1. 3 p. 58, 4). Si potrà ripetere quanto già affermava Richard Durling nel 1976 a proposito dell’edizione del De temperamentis a cura di Georg Helmreich (ed. cit., nota 43, p. XX, note 14 e 15), che purtroppo è “highly inaccurate”. L’apparato del De sectis non solo è impreciso ma anche erroneo, nel senso che sono attribuite al Laurenziano Plut. 74.5 delle lezioni che non gli appartengono. Cfr. Wilson N. G., New light on Burgundio of Pisa. Studi italiani di filologia classica 1986; 4, 2: 113-118, in particolare pp. 116-118. Cfr. Bossier F., L’élaboration, cit. nota 44, pp. 84-85. Nell’articolo citato alla nota 54. Si veda inoltre di WILSON N.G., Aspects of the transmission of Galen. In: Cavallo G. (a cura di), Le strade del testo. Bari, Adriatica, 1987, pp. 47-64, per il Laurenziano e i marginalia di mano di Burgundio. Sui manoscritti di Ioannikios appartenuti a Burgundio e sui loro marginalia greci cfr. l’articolo di Paola Degni in questo volume. 851 Nicoletta Palmieri Darlon 53. Ringrazio Didier Marcotte che mi ha confermato questa lettura esaminando direttamente il manoscritto (c. 124r, riga 20), e Paola Degni che mi ha precisato che la nota interlineare è da attribuire alla mano <B>, contemporanea di Burgundio e – sembrerebbe – in collaborazione con lui; cfr. il suo articolo in questo volume. Nella stessa frase l’edizione di Helmreich è imprecisa, poiché secundum regionem di Burgundio, corrispondente a in prouincia della uetus, manca nel suo testo stampato (come pure in quello di Kühn), ma il Laurenziano 74. 5, dopo τοῦ ἔτουc, scrive κατὰ τὸ χωρίον. 54. Cfr. DURLING R. J., Burgundio of Pisa, cit. nota 20, p. 96, e BOSSIER F., L’élaboration, cit. nota 44, p. 86; i tre esempi qui citati non mi sembrano tuttavia così equivoci da giustificare un’aggiunta. Sullo stile di Burgundio cfr. gli articoli di Beate Gundert e di Anna Maria Urso in questo volume. 55. Cfr. D’Alverny M.-T., Pietro d’Abano, cit. nota 3, pp. 31-32, anche per la correzione cariosam suggerita da R. Durling. Burgundio nel De interioribus traduce τὸ cαθρόν con imbecillitas, 1 occorrenza (cfr. l’indice cit. alla nota 43 di R. Durling, p. 344), mentre l’aggettivo cariosus non ricorre negli indici delle tre traduzioni mediche di Burgundio qui prese in considerazione. 56. WILSON N.G., New light, cit. nota 50, p. 118. 57. La lezione cognitionum è errore comune ai due testimoni contenenti il completamento di Pietro d’Abano, contro il corretto cognitionem della tradizione burgundiana. 58. Burgundio traduce preferibilmente δεῖ con opus est o oportet piuttosto che con indigere, utilizzato quest’ultimo per δεῖσθαι; cfr. gli indici di Durling al De interioribus, citati nota 43, p. 287. Quanto al pronome mihi, sembrerebbe un residuo della traduzione di μοι δοκῶ (mihi uidetur nella uetus) e dunque da espungere nella versione di Pietro che conserva extimo di Burgundio; tuttavia infra, in corrispondenza con IX, 4, p. 23 Helmreich, Pietro traduce (stranamente) μοι δοκῶ con mihi extimo. 59. Eccone il testo corrispondente nella Vetus, cap. IX, 3-4, p. 117 Palmieri: Si autem nondum tibi usu peritus persuasit commemorans uisibilia, sed super alia indiges ratione, hanc mihi uidetur addere, †magnam possessionem† tue secte de uisibilibus monstraturus. Audio namque uos dicentes agnitionem uisibilium communitatum esse sectam uestram: interrogabo uos de hiis singillatim circa quid maxime communitas ista subsistit … 60. Cfr. Pietro d’Abano, Conciliator. Venetiis apud Iuntas 1565 (ristampa fotomeccanica a cura di E. Riondato e L. Olivieri, Padova, Antenore, 1985), Diff. prima, f. 3ra: Vnde hæresum exordio. Medicinalis artis intentio est sanitas, finis uero possessio ipsius. Si veda anche Pietro d’Abano, Conciliator, Diff. 852 Burgundio Pisano e Pietro d’Abano traduttori del De sectis 61. 62. 63. 64. tertia, f. 5vb: In libro quoque hæresum capitulo primo. Medicina est doctrina, seu disciplina sanorum, & ęgrotatiuorum. D’altro canto, l’interesse di Pietro per le scuole di medicina è in stretto rapporto con la sua attività di traduttore; eppure nella prima differenza, alla voce Propter secundum, le allusioni alle sue proprie traduzioni si riferiscono al De regimine sanitatis (De sanitate tuenda) e al De cholera nigra (De atra bile), per quanto la lettura del De sectis galenico sembri il punto di partenza del Propter secundum, cfr. Jacquart D., Du Moyen Age à la Renaissance: Pietro d’Abano et Berengario da Carpi lecteurs de la Préface de Celse. In: Sabbah G., Mudry P. (edd.), La médecine de Celse. Aspects historiques, scientifiques et littéraires. Centre Jean Palerne, Mémoires 13, Saint-Étienne, Publications de l’Université, 1994, pp. 343-358, in particolare pp. 348-349. Cfr. Siraisi N., Taddeo Alderotti and his pupils. Two generations of Italian medical learning. Princeton, University Press, 1981, pp. 125-126. Pietro d’Abano, Conciliator, diff. V, f. 9va: quare Com. secta. Bonum aliquod diuitiarum et uitę nostrę opportunum inuenta est ars medicinę sanitatem operari et conseruare promittit et exercere per quam magna bonorum utilitas hominibus additur. Cfr. il testo dello Ps. Giovanni, 1ra 1, p. 1, 4-5 Pritchet; la variante che si legge nel commento di Agnello, 1, 1-4, p. 2 Westerink (magna bonorum hominibus additur peritia) induce a credere che Pietro citasse il testo pubblicato da Pritchet. Pietro sottintende qui la parola pars, presente nelle frase precedente, da cui il genere femminile. Cfr. D’ALVERNY M.-T., Pietro d’Abano, cit. nota 3, pp. 38-41. Questo manoscritto veneziano fu copiato da Giorgio Trivizias, su commissione del cardinale Bessarione, almeno in parte dal Marc. gr. 276, che allora era già deteriorato, come pure il Marc. gr. 284 da Giorgio Tzangaropulos; cfr. FORTUNA S., Pietro d’Abano e le traduzioni latine, cit. nota 3, che tuttavia, studiando le fonti greche di Pietro d’Abano, ha mostrato che le sue traduzioni del De atra bile e del De parvae pilae exercitio sono vicine al Marc. gr. 276 più che al Marc. gr. 282 (cfr. anche BOUDON-MILLOT V., Pietro d’Abano et Nicolas de Reggio traducteurs de Galien: le cas du traité Sur l’exercice avec la petite balle. In: GAROFALO I., FORTUNA S., ROSELLI A., LAMI A. [a cura di], Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena, Certosa di Pontignano, 18-19 settembre 2009, Biblioteca di Galenos 3, Pisa-Roma, Serra, 2010, pp. 121129, sulla traduzione del De parvae pilae exercitio), mentre quelle del De bono corporis habitu e del De optima corporis nostri constitutione al Mut. 853 Nicoletta Palmieri Darlon gr. 109, un manoscritto del XIV-XV sec. che Helmreich non collaziona neppure per la sua edizione del De sectis. Sulla dipendenza di un’altra traduzione di Pietro d’Abano dal Mut. gr. 109, quella del De inaequali intemperie, cfr. GARCÍA NOVO E., Galen On the anomalous dyskrasia (De inaequali intemperie). Edition, translation and commentary. Madrid, Editorial Complutense, 2010, pp. 73-80. Correspondence should be addressed to: Nicoletta Palmieri Université de Reims, Champagne-Ardenne, UFR des Lettres et Sciences Humaines 57 , rue Pierre Taittinger F - 51096 Reims cedex [email protected] 854 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 855-888 Journal of History of Medicine Articoli/Articles La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi: vocabolario e cronologia Anna Maria Urso Università di Messina, I SUMMARY BURGUNDIO’s latin TRANSLATION OF GALEN’S COMMENTARY ON APHORISMS: VOCABULARY AND CHRONOLOGY The Greek-Latin translation of the first part of Galen’s commentary on Aphorisms was carried out by Burgundio da Pisa up to Aph. IV 59 included, and was completed a century and a half later by Niccolò da Reggio, as indicated in the manuscript Vindob. lat. 2328 and verified by a recent linguistic and stylistic analysis. Burgundio translated about twenty of Galen’s works; of these only two are dated, for the rest Bossier has formulated a hypothetical chronology on the basis of language and style. The present paper studies Burgundio’s translation of Galen’s commentary on Aphorisms, discussing the possibility of establishing a chronology on the basis of language and style. This translation seems to be close to the translation of De locis affectis and may allow us to formulate the absolutely temporary hypothesis that the latter was written after the former. 1. Premessa Fra i traduttori di Galeno, Burgundio da Pisa è certamente quello il cui stile di traduzione ha attirato ad oggi maggiore interesse1. Alcune delle versioni da lui realizzate sono fruibili in edizione critica, in Key words: Burgundio of Pisa - Galen’s commentary on Aphorisms - Latin translation 855 Anna Maria Urso certi casi fornite anche di indici bilingui completi2. Inoltre, disponiamo di studi specifici sul suo metodo di lavoro, a firma soprattutto di Richard Durling e Fernand Bossier, che hanno ricostruito sistemi di equivalenze e usi peculiari, gettando anche le basi per una cronologia relativa3. Questi studi – sostenuti in alcuni casi dalle ricerche codicologiche e paleografiche di Nigel Wilson e di Gudrun VuilleminDiem e Marwan Rashed, che hanno evidenziato lo stretto legame tra Burgundio e i manoscritti di Ioannikios4 – hanno permesso di aggiornarne l’elenco delle traduzioni di Galeno5, ora confermando attribuzioni della tradizione6 ora dimostrando la paternità burgundiana di traduzioni tramandate anonime nei manoscritti7. L’assegnazione al giudice pisano, all’inizio degli anni Novanta del secolo scorso, di due traduzioni da Aristotele, quelle del De generatione et corruptione e dell’Ethica Nicomachea, ha inoltre lumeggiato un’altra area di interesse di questo personaggio, che oltre a Galeno sapevamo già aver tradotto testi patristici e le parti greche dei Digesta giustinianei8. Fra le traduzioni di Galeno attribuite a Burgundio si annovera pure quella della prima parte del commento agli Aphorismi di Ippocrate. L’attribuzione si è fondata fino a poco tempo fa sull’autorità del ms. Vindob. lat. 2328 (= W), vergato a Napoli nel 1314 dallo scriba Nicolaus de Karulo de Deliceto9, di cui incipit e explicit assegnano al Pisano la prima parte della traduzione, usque ad tertianam veram, e a Niccolò da Reggio la seconda parte, fino alla fine10 (cioè fino all’aforisma VII 60 o VII 59, con il quale il testo termina prematuramente in tutti i testimoni11). Sebbene non sia confermata da altri mss.12, nei quali la traduzione è trasmessa anonima13 oppure assegnata interamente a Niccolò14, questa attribuzione può oggi essere confermata dall’analisi linguistico-stilistica: l’esame delle parti sincategorematiche15, da me condotto in uno studio recente, con l’individuazione di alcune rese peculiari, ha permesso infatti di riconoscere lo stile del Pisano fino all’ultimo capoverso di IV 59; la presenza, nella parte di testo successiva, alla fine del commento all’aforisma sulla terza856 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi na, di tratti stilistici non burgundiani e peculiari di Niccolò induce a pensare o che Burgundio si sia interrotto a questo punto o che nella conclusione si trovino tracce di una revisione di Niccolò16. Stando così le cose, la traduzione del commento ad Aphorismi appare ora una fonte sicura per approfondire ulteriormente lo studio dello stile di Burgundio, anche in relazione a quella cronologia interna delle sue traduzioni che Bossier ha iniziato a delineare. Nelle pagine che seguono mi propongo di esaminare in tale prospettiva questo testo, mettendolo a confronto con le altre traduzioni di Burgundio finora studiate e con quella del De sectis, considerata ora per la prima volta sotto questo riguardo. Naturalmente, visto il numero ridotto di traduzioni disponibili in edizione critica e l’incompletezza dei dati utilizzabili per il confronto (per talune traduzioni, peraltro, lo spoglio è stato condotto solo su campioni testuali17), i risultati qui conseguiti non possono essere che provvisori. Tuttavia, essi potranno fornire elementi e spunti di riflessione per sviluppi futuri, in particolare per una ricerca sulla cronologia completa delle traduzioni di Burgundio alla quale attendo con Stefania Fortuna, con l’obiettivo prioritario di mettere alla prova il metodo di Bossier e le possibilità effettivamente offerte in questo campo dall’analisi delle scelte traduttive. 2. Parti sincategorematiche La tappa fondamentale di ogni analisi linguistico-stilistica riguarda la resa di parti sincategorematiche del discorso, ovvero di particelle, congiunzioni, pronomi, certi avverbi, che hanno il vantaggio di prestarsi a rilevamenti statistici e rivelare, spesso, le abitudini personali dei singoli traduttori18. Essendo, oltre che parole ad alta frequenza, unità linguistiche non portatrici di significato, la costanza di trattamento che ricevono, infatti, è in genere maggiore e maggiore è anche l’arbitrarietà del traduttore nella scelta del corrispondente latino19: un grado sufficiente di identità in caratteristiche costanti e frequenti nel quadro complessivo delle scelte contro quello di altri traduttori con857 Anna Maria Urso sente, perciò, di associare tra loro alcune traduzioni e individuarne l’autore. Per le stesse ragioni, tutte le volte in cui subisca chiari cambiamenti di rotta, la resa delle parti sincategorematiche può risultare particolarmente utile ai fini di determinare una cronologia: questo è quanto accade nel caso specifico dello stile di Burgundio, di cui Bossier ha potuto individuare punti di snodo proprio sulla base del diverso trattamento riservato da un certo punto in poi ad alcune di esse. L’analisi comparata delle due sezioni del commento ad Aphorismi, da me condotta per campioni sulla resa di undici parti sincategorematiche rispetto alle quali il confronto tra Burgundio e Niccolò poteva risultare significativo, oltre che confermare la paternità burgundiana, ha permesso di riscontrare la presenza, in questa sezione, di equivalenti che si ritrovano nella fase più matura dell’attività traduttiva di Burgundio, ovvero – secondo quanto hanno evidenziato le ricerche di Bossier – quella rappresentata dalle traduzioni a partire dal De fide orthodoxa. Ho esteso l’analisi a tutto il testo del commento ad Aphorismi, esaminando la resa di quindici equivalenti greci, e ho arricchito il corpus delle fonti latine con la traduzione del De sectis, non presa in considerazione da Bossier, ma importante perché datata (1184/1185) e posteriore al De sanitate tuenda: essa può dunque fornire l’orientamento dell’ultimo Burgundio, confermando o smentendo la testimonianza della traduzione del trattato sull’igiene. La ricerca ha permesso di formulare una proposta, per quanto provvisoria, di cronologia, fornendo, anche grazie al contributo del De sectis, ulteriori punti di riferimento per l’evoluzione dello stile di Burgundio. Fornisco qui di seguito la discussione dei dati sintetizzati nella Tabella in appendice, cui rinvio anche, d’ora in poi, per l’indicazione delle sigle impiegate e delle fonti. Δῆλον è uno dei termini che Burgundio traduce regolarmente con manifestum ± est; la resa della traduzione del De sectis conferma la costanza di questo orientamento, rispecchiato pure dalla traduzione del commento ad Aphorismi, che presenta, come quella del De locis 858 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi affectis, un’unica eccezione. Anche nella resa di δή con utique la traduzione del commento si uniforma ad un orientamento generalizzato nelle versioni di Burgundio; lo stesso vale per τοιοῦτος, la cui equivalenza costante con talis, fino alla versione del De sectis, è condivisa pure dalla traduzione del commento. La resa canonica di γε, μὲν γάρ e μὲν οὖν rispettivamente con demum, nam ... quidem e igitur ... quidem riflette la prassi del secondo Burgundio, documentata a partire dalla versione del De fide orthodoxa20. Nella resa di γε, che Burgundio tende a tradurre con regolarità solo a partire dalla versione da Giovanni Damasceno, le omissioni rappresentano meno di un quinto del totale delle attestazioni (146: 28)21. Il calco quidem igitur, preferenziale per μὲν οὖν nel primo Burgundio, è attestato eccezionalmente e mai concordemente, almeno nei testimoni collazionati (4*: igitur ... quidem 101)22. Ugualmente isolata la presenza di quidem enim nella resa di μὲν γάρ (3*: nam ... quidem 74), mentre compaiono, sempre come varianti, due occorrenze isolate di enim quidem, di cui ad oggi non sono rilevabili riscontri se non nelle sei attestazioni (contro quarantanove di igitur ... quidem) della versione del De fide orthodoxa23. Anche gli equivalenti delle congiunzioni ὅταν e ἐπεί sono quelli del secondo Burgundio, e se nel caso di ἐπεί l’occorrenza isolata di quoniam, accanto alle otto del canonico quia, ripropone la prassi traduttiva del De fide orthodoxa, al contrario, nella resa di ὅταν la netta prevalenza di cum su quando rivela un orientamento riconoscibile dalla versione del De natura hominis a quella del De sanitate tuenda, culminante poi nell’uso esclusivo di cum nella più tarda versione del De sectis. Le corrispondenze ἔτι / adhuc, διό (±καί) / ideoque, idcirco, ideo offrono qualche elemento più preciso, che ci fa propendere, nonostante le eccezioni rilevate, per una cronologia più bassa della nostra traduzione24: sia l’assenza di amplius, che è il corrispondente preferenziale per ἔτι ancora nella versione del De natura hominis, sia la 859 Anna Maria Urso comparsa di idcirco, che diventa un’alternativa di ideoque per διό solo dopo questa traduzione25, inducono, infatti, a individuare nella versione del De natura hominis un terminus post quem piuttosto sicuro per la traduzione del commento ad Aphorismi. Questo dato sembra confermato dalla resa di οἷον, per cui si alternano velut (16) e puta (12), con una certa preferenza per velut e un’occorrenza occasionale di ut puta: tale modalità non ha riscontro nelle versioni del De fide orthodoxa e del De natura hominis, in cui la preferenza è per puta e diversa è la proporzione degli altri equivalenti (si notino, in particolare, l’eccezionalità di velut nella traduzione del De natura hominis e la frequenza di ut puta nel De fide orthodoxa); al contrario, essa è riconoscibile nel trattamento dell’avverbio nelle versioni del De locis affectis (velut 29, puta 17, quasi 8, ut puta 1, ceu 1) e del l. IV del commento al De victus ratione in morbis acutis (velut 6, puta 4, quasi 1), con cui la versione del commento ad Aphorismi condivide anche l’uso del tutto occasionale di un terzo equivalente. In realtà, la selezione e la frequenza degli equivalenti per οἷον nella traduzione del commento, se confrontate con le scelte delle due versioni del De sanitate tuenda e del De sectis, possono costituire un altro indizio per restringere la forbice cronologica del nostro testo, suggerendone una collocazione fra la traduzione del De natura hominis e quella del De sanitate tuenda, in contiguità con quelle del De locis affectis e dell’altro commento ad Ippocrate, fra loro sicuramente vicine26. Nelle due traduzioni più tarde, infatti, Burgundio ne propone un trattamento ulteriormente diverso, confermando l’attitudine manifestata nel corso della sua prassi traduttiva a privilegiare un corrispondente sempre nuovo. Nelle traduzioni di Aristotele la resa privilegiata è verbi gratia, che però nell’Ethica nova cede il posto a puta, già alternativa di verbi gratia nel De generatione et corruptione con le sue venti (contro cinquantadue) attestazioni. Nella versione del De temperamentis la forma canonica è ut puta 860 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi (26), alternato a velut che, unico equivalente per il catalogo dell’Ars medica, presenta qui sedici occorrenze, mentre nelle traduzioni di Aristotele era usato raramente (4 GC) o addirittura in modo occasionale (1 N). Puta (18), velut (12) e ut puta (7) restano le tre forme in uso nella versione del De fide orthodoxa, da cui, per contro, sparisce definitivamente verbi gratia, mentre nella traduzione del De natura hominis, come abbiamo anticipato, la preferenza pare passare a puta (26) e ut puta (11: velut 1). In questo contesto, le rese complessivamente omogenee delle traduzioni del De locis affectis e dei due commenti ad Ippocrate, sopra illustrate, sembrano indizio di una certa continuità, che arriva alla soglie della versione del De sanitate tuenda: in questa, infatti, nelle pur rare attestazioni (3), velut, puta e ut puta si alternano senza che nessuno diventi preferenziale, preparando quasi la nuova, stavolta generalizzata, affermazione di puta a scapito di velut (7/7) nella versione del De sectis. Una collocazione cronologica di questo tipo non contrasta con le rese delle ulteriori parti sincategorematiche che ho esaminato: γοῦν, ὥσπερ e ὥστε. Nella resa di γοῦν, per cui nel commento ad Aphorismi è adoperato preferenzialmente denique, come avviene a partire dalla versione del De fide orthodoxa27, si registra anche un’occorrenza isolata di saltim, un avverbio poco usato nelle traduzioni greco-latine dei secoli XII e XIII, ma che Burgundio adopera qualche volta per rendere l’idea di minimo o di gradazione discendente28. Di questo equivalente Bossier registra già due occorrenze nel primo Burgundio, in particolare nella traduzione delle Omelie sul Vangelo di Matteo di Giovanni Crisostomo29; tuttavia se ne rileva un’occorrenza anche nella versione tarda del De sanitate tuenda, che per il resto utilizza esclusivamente denique, ponendosi sulla linea della traduzione del De sectis. Un dato interessante ricavabile dalla resa di γοῦν potrebbe essere pure l’assenza di nimirum, che ricorre, invece, ancora nelle traduzioni del De fide orthodoxa (3) e del De natura hominis (3): l’avverbio è assente anche nelle traduzioni del De 861 Anna Maria Urso locis affectis e dell’altro commento a Ippocrate, mentre ricompare nel novero degli equivalenti di γοῦν in almeno due occorrenze della traduzione delle Omelie sul Vangelo di Giovanni del Crisostomo, che si data prima della traduzione del De sanitate tuenda30. Considerazioni analoghe permette il dato di ὥστε, reso nella versione del commento quasi esclusivamente con i due equivalenti preferenziali della versione del De locis affectis, itaque e ut, usati in alternativa con la medesima interscambiabilità. Lo stesso orientamento potrebbe aver guidato anche la resa della congiunzione nel De sectis, per le cui isolate attestazioni si alternano ut (2) e itaque (1); romperebbe, in ogni caso, questa continuità la versione del De sanitate tuenda, in cui in cinque attestazioni è usato esclusivamente ut. Alle stesse conclusioni conduce, infine, la resa di ὥσπερ, che rivela un’evidente preferenza per sicut (53), come avviene già nella versione del De natura hominis e poi in quelle del De sanitate tuenda e del De sectis; nella traduzione è riservato anche uno spazio, seppur ridotto, ad ut (6) che, ancora ben attestato, dopo quemadmodum (112) e sicut (45), nella versione del De locis affectis (10), è invece escluso dal novero degli equivalenti per ὥσπερ nella versione del De natura hominis e del De sectis, e ridotto a un’occorrenza isolata in quella del De sanitate tuenda. Qui a suggerire la collocazione cronologica della versione del commento è il sistema complessivo delle preferenze. È evidente che Burgundio esprime in queste rese una tendenza all’affermazione di sicut già visibile nella versione del De natura hominis, ma che si strutturerà definitivamente solo nelle versioni più tarde, dopo la tentazione, manifestata dalla versione del De locis affectis, di riproporre quemadmodum, equivalente canonico delle versioni di Aristotele o ancora del De temperamentis. Si potrebbe, anzi, trarre da questi elementi un’indicazione ulteriore e ipotizzare, in modo ragionevole, che la traduzione del commento ad Aphorismi sia stata scritta dopo quella del De locis affectis. Questa ipotesi sembrerebbe suffragata dal trattamento di καίτοι: l’avverbio è 862 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi infatti regolarmente reso con et nimirum nelle sue diciotto attestazioni, senza che sia mai usata, dove conviene, la congiunzione concessiva (quamvis, etsi), regolarmente impiegata, invece, da Burgundio dalle traduzioni di Aristotele fino a quella del De locis affectis 31. Quello che risulta più difficile, sulla base dei dati disponibili al momento, è individuare la collocazione della nostra traduzione rispetto alla traduzione dell’altro commento ad Ippocrate. Sulla base della resa di ὥσπερ, infatti, la traduzione del commento al De victus ratione in morbis acutis sembrerebbe collocarsi immediatamente prima di quella del commento ad Aphorismi, ponendosi quasi come intermediaria tra questa e la traduzione del De locis affectis per la preferenza assegnata a sicut, che condivide – oltre che con quella del De natura hominis – con la traduzione del commento ad Aphorismi e con le successive, e per il ruolo, più ridotto rispetto a sicut ma comunque significativo, di quemadmodum (sicut 24, quemadmodum 13) che, preferenziale nella traduzione del De locis affectis (quemadmodum 112, sicut 45), risulta invece del tutto marginale nel De sanitate tuenda e addirittura assente nel De sectis. Diversamente, nella resa di ὥστε la traduzione del commento ad Aphorismi risulta più vicina di quella del commento al De victus ratione in morbis acutis alla traduzione del De locis affectis per il fatto di condividerne la stessa preferenza per itaque e ut, mentre la traduzione del commento ad De victus ratione ripropone addirittura gli equivalenti del De natura hominis, ma in diversa proporzione e con l’aggiunta, in posizione marginale, di itaque, che acquisisce tanta importanza nelle altre due (quare 9, ut 6, itaque 2). Si potrebbe allora ragionevolmente ipotizzare una sequenza In Hippocratis de victus ratione in morbis acutis – De locis affectis – In Hippocratis Aphorismos. Se così fosse, la presenza nettamente incrementata di quemadmodum nella resa di ὥσπερ, che si riscontra nella traduzione del commento al De victus ratione in morbis acutis rispetto a quella del De natura hominis (NH sicut 18, quemadmodum 1: HVRMA si863 Anna Maria Urso cut 24, quemadmodum 13) preluderebbe al ruolo centrale assegnato nella versione del De locis affectis a tale equivalente (quemadmodum 112, sicut 45, al.); la traduzione del commento ad Aphorismi chiuderebbe la serie, compatibilmente con la preferenza di quasi 9/1 assegnata a sicut sul secondo equivalente in linea con le traduzioni più tarde. È vero, però, che sugli equivalenti di ὥστε in particolare Burgundio sembra essere tornato più volte nel corso della sua attività di traduttore, visto che, già prima che nella traduzione del De natura hominis, aveva utilizzato ut in concorrenza con quare nell’Ethica vetus e poi nella nova, mentre nelle traduzioni intermedie del De generatione et corruptione e del De temperamentis aveva optato per quapropter. Inoltre, itaque si alterna ad ut di nuovo nel De sectis, che è sicuramente posteriore al De sanitate tuenda dove, invece, itaque non è utilizzato ed è impiegato costantemente ut. Non stupirebbe, perciò, se Burgundio avesse tradotto il IV libro del commento al De victus ratione dopo il De locis affectis e, provando insoddisfazione per quare, fosse tornato ancora una volta sui suoi passi nella traduzione del commento ad Aphorismi. 3. Neologismi La collocazione della traduzione del commento ad Aphorismi che si è venuta delineando nel corso dell’analisi delle parti sincategorematiche – accanto alle traduzioni del De locis affectis e del commento al De victus ratione in morbis acutis, anzi immediatamente dopo queste – sembra confermata dal trattamento riservato ai trentadue termini greci che, come ha indicato Durling, Burgundio traduce con neologismi nella versione del De locis affectis32. L’uso dello stesso neologismo per sedici di quei termini e il confronto con la resa degli stessi nelle altre traduzioni già esaminate per le parti sincategorematiche, a partire da quella del De natura hominis, confermano, infatti, l’affinità delle scelte di traduzione attuate nella traduzione del com864 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi mento ad Aphorismi con quelle del secondo Burgundio, evidenziando coincidenze, oltre che con la versione del De locis affectis, con quelle del De natura hominis (dignoscitivus) e del De victus ratione in morbis acutis (insiticulosus), ed elementi di continuità con le traduzioni più tarde (commensuritas / commoderatio; transpiratio; farmacosus; subalterare). Aggiungo l’elenco completo delle equivalenze e dei confronti: circumimmittere ~ περιβάλλειν LA circumimmittere 1, circumponere 1 || HAph. induere 1, circumimmi[c]tere 1 cfr. NH circumamicire 1, submittere 1 coambigere ~ συνελαύνειν LA abicere 1, coambigere 1 || HAph. coambigere 1 coinvadere ~ συνεισβάλλειν LA coinvadere 1 || HAph. coinvadere 6 commensuritas ~ συμμετρία LA commensuritas 1 || HAph. commoderatio 9, commensuritas 1 cfr. Te commensuritas 8, commensuratio 1 + 1*, commoderatio 1*, mensuritas 1* || NH commoderatio 1 || ST commoderatio 6, commensuritas 1 dignoscitivus ~ διαγνωστικός LA dignoscitivus 2, diagnosticus idest dignoscitivus 1, diagnosticus 1, dignos ticus 1 || HAph. dignoscitivus 133 cfr. Te diagnosticus 1 dignosciturus (?) 1 || NH dignoscitivus 1 dignotio ~ διάγνωσις LA dignotio 71, cognitio 2 || HAph. dignotio 3 + 1* (VE), ad dignoscendum 1* (NW), dispositio (?) 1 cfr. HVRMA digestio (?) 1 || ST cognitio 1 farmacosus ~ φαρμακώδης LA farmacosus 1 || HAph. farmacosus 1 cfr. ST farmacosus 2 865 Anna Maria Urso flegmonosus ~ φλεγμονώδης LA flegmonosus 14 || HAph. flegmonosus 3 inappetibilis ~ ἀνόρεκτος LA anorectus idest inappetibilis 1 || HAph. inappetibilis 2, fastiditus 1 + 1 (ENW), fastidiosus 1* (V) cfr. ST hic qui non appetit 1 inappetitus ~ ἀνορεξία LA anoresia idest inappetitus 1, anorexia idest inappetitus 1, inappetitus 2, desiderium cibi aufertur 1 || HAph. inappetitus 1 (idest quod non appetat add. V s.l.), anorexia idest inappetitus 1 cfr. ST anoresie idest non appetere 1 insiticulosus ~ ἄδιψος LA insiticulosus 1 || HAph. insiticulosus 2 cfr. Te sine siti 1 || HVRMA insiticulosus 1, siticulosus (?) 1 inspirabilis ~ ἄπνους LA apnous 1, apnous idest inrespirabilis 1, apnous idest inspirabilis 1 || HAph. inspirabilis 1 preapparere ~ προφαίνεσθαι LA preapparere 1 || HAph. preapparere 1* (EN), apparere 1* (VW) subalterare ~ ὑπαλλάσσειν LA subalterare 6, alterare 1 || HAph. subalterare 3 + 2* (EW; VW), alterare 2* (NV, N) cfr. Te alterare 5 || NH permutare 2 || ST subalterare 8, alterare 2 || Se subalterare 1 surdatio ~ κώφωσις LA surditas 1, surdatio 1 || HAph. surditas 3 + 4* (N), surdatio 4* (WVE) transpiratio ~ διαπνοή LA diapnoe idest transpiratio 1, transpiratio 1 || HAph. transpiratio 8 cfr. ST transpiratio 1 866 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi Analogamente, nei casi in cui non accoglie i neologismi impiegati nella versione del De locis affectis, la traduzione del commento ad Aphorismi presenta comunque quasi sempre equivalenti che in quella del De locis affectis sono concorrenziali o addirittura maggioritari e/o che, dove è possibile il confronto, risultano attestati in versioni del secondo Burgundio34. Queste rese sono in genere omogenee a quelle della traduzione del commento al De victus ratione in morbis acutis ma, dove eccezionalmente e per dettagli se ne discostano (cfr. in part. la resa di μόνιμος, οὔρησις e πτύσις), sono le scelte della traduzione del commento ad Aphorismi a risultare più simili a quelle del De locis affectis. Ecco l’elenco delle corrispondenze, dove il neologismo è evidenziato con il segno °: applicatio ~ πρόσφυσις LA amplantatio° 1, applicatio 1 + 1 e coni. || HAph. applicatio 1 comprehendere, circumassumere ~ περιλαμβάνειν LA circumassumere 4, circumaccipere° 2, assumere 1, comprehendere 1 || HAph. comprehendere 2, circumassumere 1 cfr. NH comprehendere 8, circumassumere 1 || HVRMA comprehendere 1 || ST comprehendere 1 erisipila(s) ~ ἐρυσίπελας LA herisipila(s) 14, herisipilatio° 1 || HAph. erisipila(s) 6 cfr. HVRMA herisipilas 1 || Se erisipilas (an herisipila?) 135 evellere, attrahere ~ ἐπισπάσθαι LA attrahere 1, evellere 1, respasmari° 1, superevelli 2, -ωμένου superspas mante idest attrahente 1, -οις superspomena idest evellentia 1 || HAph. evellere 2, attrahere 1, -ώμενον evellens 1* (EN), evulsivum 1* (VW; id est attractivum 1 add. V s. l.) cfr. NH attrahere 1 || HVRMA evellere 9, evelli 1, circumvellere 1, -ωμένην epispa<sman>te idest evellente 1 impletio, repletio, plenitudo ~ πλήρωσις 867 Anna Maria Urso LA impletio 7, repletio 2 + 1 e coni., plenitudo 2, inrepletio° 1 || HAph. impletio 5 + 3* (N; NV; EV), repletio 4 + 3* (EVW; EW; NW), plenitudo 4 cfr. HVRMA impletio 3, repletio 1 || ST repletio 1 minctio ~ οὔρησις LA mi(n)ctio 10, urinatio° 3 || HAph. minctio 1 cfr. HVRMA urinatio° 2, urina et minctio 1 || ST urina 1 permansibilis ~ μόνιμος LA permansibilis 8, permanens 3, mansibilis° 1 || HAph. permansibilis 2 cfr. HVRMA monimus idest permanens 1 scrutari ~ ἐπισκέπτεσθαι LA superscrutari° 12, scrutari 4, perscrutari 3, visitare 1, ἐπισκεπτέον: scrutandum 4, superscrutandum 3 || HAph. scrutari 4 cfr. HVRMA scrutari 3 ἐπισκεπτέον: scrutandum 1, om. 1 || ST ἐπισκεπτέον: superscrutandum 1 || Se ἐπισκεπτέον: scrutandum 1 spuitio ~ πτύσις LA spuitio 2, expuitio 1, sputatio 1, expuitatio° 1, sputum 1 || HAph. spuitio 6 cfr. HVRMA expuitio 1 subire ~ ὑπέρχεσθαι LA subire 1, subduci 1, subexire°1 || HAph. subire 5 cfr. HVRMA subire 3 || ST subductivum esse 1, subduci 1, subducere 1 superadurere, adurere, exurere ~ κατοπτᾶν LA superexcoquere° 2, supercoquere 1, decoquere 1 || HAph. superad[h]urere 1, ad[h]urere 1* (WN), exurere 1* (VE) cfr. HVRMA superadurere 1 superadurere, superexurere ~ ὑπεροπτᾶν LA superassare° 1 || HAph. superadurere 1 + 1* (W), superexurere 1* (NVE) cfr. HVRMA superadurere ~ κατοπτᾶν Come corollario, aggiungiamo che l’analisi dei neologismi così condotta può offrire un ulteriore contributo alla cronologia generale di 868 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi Burgundio nella messa in evidenza di alcuni equivalenti, la cui presenza può fungere da indicatore insieme a quelli già noti. Si tratta in particolare di: – subalterare (3 + 2*), il cui uso per ὑπαλλάσσειν nella versione del De locis affectis rappresenta un mutamento di rotta rispetto alle scelte precedenti (alterare 5, nella versione del De temperamentis; permutare 2, in quella del De natura hominis) e persiste nell’uso burgundiano ancora nella versione del De sanitate tuenda (subalterare 8, contro la persistenza circoscritta di alterare 2) e del De sectis (subalterare 1)36; – e della coppia commensuritas (1) / commoderatio (9), usati come equivalenti canonici per συμμετρία rispettivamente nel primo e nel secondo Burgundio. Al contrario di quanto farebbe pensare la sua presenza nell’elenco dei neologismi del De locis affectis stilato da Durling, commensuritas è infatti l’equivalente preferenziale della versione del De temperamentis, dove se ne registrano otto occorrenze, di cui cinque in tutta la tradizione manoscritta e tre nella cosiddetta ‘prima redazione’37. Per la resa dell’unica attestazione del termine greco nella versione del De natura hominis, Burgundio opta già per l’equivalente commoderatio, all’epoca probabilmente altrettanto inusuale; variante isolata della cosiddetta seconda redazione nella versione del De temperamentis, commoderatio diventa poi canonico nelle versioni del commento ad Aphorismi e del De sanitate tuenda, che pure presentano commensuritas in un’occorrenza isolata38. 4. Parole peculiari: la testimonianza di ἐνέργεια Prima di concludere questa analisi linguistica, comunque parziale, resta da esaminare il trattamento di almeno un altro termine, ἐνέργεια, di cui già Bossier ha studiato l’evoluzione, e che per i numerosi mutamenti che ha subito nelle diverse traduzioni di Burgundio non può essere ignorato quando si indaga sulla cronologia. Tradotto con operatio nelle tre occorrenze del catalogo dell’Ars medica39 e poi prevalentemente con actus nel De temperamentis 869 Anna Maria Urso (40/43)40, questo termine sembra creare incertezza a Burgundio nella traduzione del De fide orthodoxa, dove è reso prevalentemente con operatio (24) nella prima parte (capp. 1-34)41 e poi, con un totale cambiamento di rotta, con actio (124, actus 642) nell’ultima, solo all’inizio accompagnato dalle varianti sopralineari actus (4) e operatio (1) (capp. 51-100); nella parte centrale (capp. 35-50) l’equivalente adottato resta operatio, accompagnato però quasi ovunque dalle varianti actus e, eccezionalmente, actio. Nella traduzione del De natura hominis la resa preferenziale è nuovamente actus (61), ma in quattro luoghi si legge actio e in uno la glossa greco-latina energeia idest actus, mentre operatio, il termine prevalente nella versione del De fide orthodoxa, compare solo cinque volte come variante, insieme ad actio (1*) e alla traslitterazione energie (2*). Un ulteriore slittamento si produce nella traduzione del De locis affectis, dove la glossa greco-latina energeia idest actus è la resa prevalente (91); accanto ad essa sono in uso la forma traslitterata energeia (36) nonché, solo marginalmente, actus (2), actio (1), energeia idest actio (1). Infine, nella versione del De sanitate tuenda Burgundio conferma l’equivalente actus, impiegandolo, però, autonomamente dalla forma greca e senza alternative in tutte e sette le occorrenze. Questo il quadro delineato da Bossier, a cui si possono ora aggiungere i dati relativi alle traduzioni del commento al De victus ratione in morbis acutis (energeia idest actus 2, actus 1) e del commento ad Aphorismi (actus 18, motio 143). Dal confronto emerge ancora una volta l’esistenza di una più stretta contiguità fra la traduzione del De locis affectis e quella del commento al De victus ratione in morbis acutis, da un lato, e fra la traduzione del commento ad Aphorismi e quella del De sanitate tuenda dall’altro: sembrebbe confermata, dunque, l’ipotesi di una seriorità della traduzione del commento ad Aphorismi, sia rispetto alla versione del De locis affectis sia rispetto a quella dell’altro commento44. Tuttavia, neanche in questo caso è 870 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi lecito andare oltre e dedurre con chiarezza dove si collochi la traduzione del commento al De victus ratione in morbis acutis, le cui scelte traduttive potrebbero o essere interpretate come preparatorie di quelle del De locis affectis, oppure indicarne una posizione intermedia tra questa traduzione e quelle successive. Casi come questo evidenziano che qualunque ricostruzione cronologica su base indiziaria, come quella appena esposta, può essere solo provvisoria e orientativa, e proporsi nei termini di un’ipotesi di lavoro che deve cercare verifiche, innanzi tutto estendendo la ricerca alle altre traduzioni di Burgundio e approfondendone la conoscenza dello stile. Tabella delle parti sincategorematiche Legenda delle fonti Burg. = Traduzioni di Burgundio la cui cronologia è nota o di cui si è proposta una cronologia relativa Se = Traduzione di Galeno, De sectis (1184/1185), incompl.: mss. Cesena, Biblioteca Malatestiana, D. XXV. 1, s. XIII, ff. 7rb-9vb; Cesena, Biblioteca Malatestiana, S. V. 4, s. XIV, ff. 45rb-48rb ST = Traduzione di Galeno, De sanitate tuenda, l. VI (a. 1178/1179): Bonardus D., Venetiis 1490 LA = Traduzione di Galeno, De locis affectis (De interioribus): Durling 1992 NH = Traduzione di Nemesio di Emesa, De natura hominis (a. 1164/1165?): Verbeke, Moncho 1975 FO = Traduzione di Giovanni Damasceno, De fide orthodoxa (a. 1153/1154): Buytaert 1955 Te = Traduzione di Galeno, De temperamentis (De complexionibus): Durling 1976 871 Anna Maria Urso AM = Traduzione di Galeno, Ars medica: ms. Bamberga, Staats bibliothek, misc. med. 3, s. XII; Articella, Padova 1476; Surianus H., Venetiis 1502 N = Traduzione di Aristotele, Ethica nova, Hoferiana, Borghesiana: Gauthier 1972-1974 GC = Traduzione di Aristotele, De generatione et corruptione: Judycka 1986 V = Traduzione di Aristotele, Ethica vetus: Gauthier 1972-1974 HVRMA = Traduzione di Galeno, In Hippocratis De victus ratione in morbis acutis, l. IV: Ferrarius S., Venetiis 1522 (Rusticus P. A., Papiae 1515-1516) HAph = Traduzione di Galeno, In Hippocratis Aphorismos commentaria, ll. I-IV 59: mss. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2369, s. XIV, ff. 3ra-53rb (= V); Erfurt, Universitäts-und Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha, CA 2° 278 (olim Amplon. F 278), s. XIV in., ff. 173ra—213va (= E); Napoli, Biblioteca Nazionale, VIII D 25, a. 1380, ff. 1ra-84ra (= N); Wien, Österreichische Nationalbibliothek 2328, a. 1314, ff.1ra-33ra (= W) L = ms. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, plut. 75, 5 (modello di HVRMA; cfr. Fortuna, Urso, Burgundio da Pisa, cit. nota 4, pp. 168-171). * = Varianti dei mss.; nel caso della traduzione del De temperamentis, varianti della cosiddetta ‘seconda redazione’. I dati della prima e della seconda colonna integrano quelli da me già raccolti in Fortuna, Urso, Burgundio da Pisa, cit. nota 4, pp. 154-158; gli equivalenti del catalogo dell’Ars medica, raccolti da Stefania Fortuna, sono stati già pubblicati in Fortuna, Urso, Tradizione latina dell’Ars medica, cit. nota 6, pp. 139-140. 872 γοῦν γε Burg. Se demum 18, om. 1 ST demum 25, om. 5, deinde 3, quidem 1 LA demum 197, quidem 3, tamen 1, om. interdum NH demum 3, om. 1 FO demum 9+1*, om. 3, tamen 1 Te om. 48+, demum 4*, utique 1 AM N om. saepius, utique 2 GC om. passim V om. Se denique 2 ST denique 8, saltim 1 LA denique 69, quidem 2, igitur 1, tamen 1, namque 1, enim 1, om. 1 NH denique 18, nimirum 3, igitur 3, enim 2, vero 1 FO denique 10, nimirum 3, igitur 2, nempe 2 Te denique 6 + 1*, quippe 4, siquidem 3, utique 2, enim 2+2*, igitur 1 (+1 ?), tamen 1, etenim 1, vero 1, quidem 1 (?) +3*, namque 1* AM N igitur 1, enim 1 GC enim 1 V- HAph demum 146 (variae lectiones: deinde, denique), om. 28, quidem 1, et 1, utique 1 denique 11, igitur 2 (sed 287, 22 ga;r denique 25 + 3*, igitur 4, enim 1 + 1*, saltim 1, quidem 1*, utique 1* ou\n exhibet L), tamen 1, enim 1, deinde 1, quemadmodum (?) 1 HVRMA demum 21, deinde 10, om. 15 (sed 277, 21; 291, 6; 335, 23 ge non exhibet L, qui 318, 19; 346, 26; 347, 20 aliter tradit), deinde vel demum 1 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi 873 διό (± καί) δῆλον δή Burg. Se utique 7, om. 3, itaque 1, vero 1 ST utique 14, om. 1 LA utique 21, om. 2, vero 1 Te utique 21, om. 2, vero 2 (an δέ ?) ergo 1, igitur 1*, itaque 1* AM N utique 1, quidem 1, di 1, om. interdum GC utique 33, igitur 3; quidem 1, autem 1, autem utique 1, om. interdum V utique 1, igitur 1, om. interdum Se manifestum 3 ST LA manifestum ± est 22, apertum 1 Te manifestum ± est 13 AM N manifestum 17 GC manifestum ± est 34 V manifestum 7 Se ST iccirco 3, ideoque 2 LA ideoque 12, idcirco 7, ideo 1, quocirca 1 NH ideoque 10, ideo 7, ideo et 3, ideoque et 1 Te ideoque 2 AM ideoque 2 N ideoque 8, idcirco 1, propter quod 1 GC ideo 25, ideoque 5 V ideo 12, ideoque 4, quapropter 2 ideoque 5, iccirco 2 manifestum (± est) 3 HVRMA utique 6, itaque 1 ideoque 12, idcirco 6, ideo 4 manifestum ± est 17, videlicet 1 HAph utique 44, om. 4, uero 3 (an δέ ?) Anna Maria Urso 874 875 καίτοι ἔτι ἐπεί(περ) Burg. Se quia 3 ST quia 5 LA quia 20 NH quia 6 Fo quia 26, quoniam 2 Te quoniam 5, quia 2, ut 1 AM quoniam 1 N quoniam 11 GC quoniam 32, quia 2 V quoniam 10 Se adhuc 5, om. 1 ST adhuc 6 LA adhuc 91, ultra 2 NH amplius 26, adhuc 10, ultra 2 Te amplius 19, adhuc 17+ 3*+ AM amplius 1 N amplius 21, adhuc 2 GC amplius 30, adhuc 8 V adhuc 26 Se ST et nimirum 2 LA et nimirum 11, quamvis 2 NH etsi 4, et nimirum 2 Te etsi 2+1 e coni., denique 2, et nimirum 2+2*, cum 1, et quamvis 1, quamvis 1, sed tamen 1, et quidem 1* AM – N cum 1, etsi 2, sed tamen 1 GC sed tamen 4, quamvis 3, etsi 1, certe 1, tamen 1* V quamvis 1, autem 1 HAph quia 8 + 1*, quoniam 1 + 1* adhuc 51, om. 4, modo 1, alii 1, quoniam 1 (pro gr. ejpeiv ?) et nimirum 18 HVRMA quia 6 adhuc 16+ 356, 8 ubi e[ti exhibet L cum P T: e[sti cett. om. 1 et nimirum 8 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi μὲν οὖν μὲν γάρ Burg. Se nam ... quidem 12, enim 3, om. 1 ST nam … quidem 12, nam 1 LA nam … quidem 111 (+ 5 e coni.) NH nam … quidem 73, enim 4 FO nam … quidem 49, enim 18, enim ... quidem 6, quidem 3 Te quidem enim 59, enim 1+ 20 ca.*, quidem 1+7* AM N quidem enim 21, quidem 3, enim 1* GC quidem enim 57, enim 5, quidem 2 V quidem enim 24, enim 2 + 1*, quidem 2 Se igitur ... quidem 3 ST igitur … quidem 22, igitur 5, quidem 2 LA igitur … quidem 134+ 10 e coni., igitur 2 NH igitur … quidem 37, ergo quidem 1 FO igitur … quidem 61, igitur 17, ergo quidem 3, quidem 2 Te quidem igitur 43, igitur 12*, autem 3, quidem 2 , enim (?) 1 AM quidem igitur 1, igitur quidem 1 N quidem igitur 18, igitur 2, quidem 2 GC quidem igitur 57 + 3*, igitur 4, quidem 3 V quidem igitur 31, igitur 2, quidem 1 HAph igitur … quidem 29, igitur 4, quidem igitur ... quidem 101, quidem 8 + 2, ergo quidem 1 3*, igitur 4 +1*, nam ... quidem (?) 2, sed quidem 1, om. 1, quidem igitur 4*, autem 1*, quidem utique 1*, utique 1 nam ... quidem 74, enim 5, quidem 4 + 4*, nam 1, namque 1, quidem nam … quidem 21+, enim 1, quidem enim 3*, enim quidem 2*, et 1 nimirum 1, nimirum 1*, vero nimirum 1*, HVRMA Anna Maria Urso 876 877 τοιοῦτος ὅταν οἷον Burg. Se puta 7 ST velut 1, puta 1, ut puta 1 LA velut 29, puta 17, quasi 8, ut puta 1, ceu 1 NH puta 26+1*, ut puta 11, velut 1, ceu 1 FO puta 18, velut 12, ut puta 7, ut 1 Te ut puta 26, velut 16, verbi gratia 2+1*, sicut 1+2*, ut 1* AM velut 1 N puta 15, ut puta 6+1*, velut 1, utpote 1, quemadmodum 1 GC verbi gratia 52+1*, puta 20, velut 4, ut 4, quasi 4, ut puta 1*, utpote 2 V verbi gratia 41, quemadmodum 1 Se cum 3 ST cum 11, quando 4 LA cum 165 + 2 e coni., quando 13, dum 1 NH cum 53, quando 2 FO cum 18, quando 10 Te cum 22+1*, quando 15+1*, quandoque 2* AM – N quando 3, cum 1, quandoquidem 1 GC quando passim V quando 7 Se talis 17 ST talis plerumque, sed 186, 1 huiusmodi talia; 191, 16 huius [fortasse huius<modi>] talibus LA talis 235 Te talis 97, huiusmodi 4*, hic 2 AM talis 4 N talis 43, hic 6 GC talis passim V talis 55, hic 15 talis 77 talis 160, hic 1 cum 117 + 6*, quando 10 + 5*, si 2*, cum quando 1* velut 16, puta 12, ut puta 1 velut 6, puta 4, quasi 1 cum 50, quando 4 HAph HVRMA La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi ὥστε ὥσπερ Burg. Se sicut 6 ST sicut 16, quemadmodum 2, ut 1 LA quemadmodum 112, sicut 45, ut 10, velut 5, veluti 1, quasi 1 NH sicut 18, velut 6, quemadmodum 1, ceu 1 Te quemadmodum 28+1*, ut 10, sicut 3+1* e coni., ac si 3, velut 2, ceu 1* AM – N quemadmodum 21, ut 4, quasi 1 GC quemadmodum 26, ut 26 V quemadmodum 20, ut 8, sicut 1 Se ut 2, itaque 1 ST ut 5 LA itaque 24, ut 23, quare 8, quod 1, unde 1, ergo 1, quapropter 1 NH ut 6, quare 5 Te quapropter 27, quod 5, quare 2+3*, ut 3, igitur 2, quocirca 1*, ideoque 1* AM N quare 5, ut 4, quapropter 2, quod 1 GC quapropter 50, ut 11, quocirca 9, quare 1, quod 1 V ut 4, quare 3, quoniam 1 quare 9, ut 6, itaque 2, quia 2 sicut 24, quemadmodum 13, ut 2, velut 1, quasi 1 HVRMA itaque 22 + 2*, ut 21, quare 1, ac 1, sicut 1, quocirca 2* sicut 53, ut 6, quemadmodum 2, velut 1 HAph Anna Maria Urso 878 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi BIBLIOGRAFIA E NOTE 1. Per la biografia di Burgundio, giudice e diplomatico, attivo a Pisa e nel territorio circostante e presente a Costantinopoli almeno nel 1136 e nel 11691171, il testo di riferimento è Classen P., Burgundio von Pisa, Richter, Gesandter, Übersetzer. Heidelberg, C. Winter Universitätsverlag, 1974. 2. È il caso delle traduzioni di Galeno edite criticamente da Richard Durling e delle traduzioni di Aristotele attribuite a Burgundio in tempi relativamente recenti dallo stesso Durling: Durling R. J., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s Περὶ κράσεων, De complexionibus. Galenus Latinus I, Berlin, New York, W. de Gruyter, 1976; ID., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s Περὶ πεπονθότων τόπων, De interioribus. Galenus Latinus II, Stuttgart, F. Steiner Verlag, 1992; Judycka J., Aristoteles. De generatione et corruptione. Translatio vetus. Aristoteles Latinus IX 1, Leiden, E. J. Brill, 1986; Gauthier R. A., Ethica Nicomachea. Translatio antiquissima lib. II-III sive Ethica vetus, Translationis antiquioris quae supersunt sive Ethica nova, Hoferiana, Borghesiana. Aristoteles Latinus XXVI 1-3, Leiden, Bruxelles, E. J. Brill, Desclée de Brouwer, 1972-1974. Sono inoltre disponibili in edizione critica la traduzione del De fide orthodoxa di Giovanni Damasceno, priva di indici, e quella del De natura hominis di Nemesio di Emesa, fornita di indici selettivi e non sempre precisi: Buytaert E. M., Saint John Damascene, De fide orthodoxa. Version of Burgundio and Cerbanus. Franciscan Institute Publications, Text 8, Bonaventure (N. Y.), Franciscan Institute, 1955; Verbeke G., Moncho J. R., Némésius d’Émèse, De natura hominis. Traduction de Burgundio de Pise. Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, Suppl. 1, E. J. Brill, 1975. 3. Lo studio che ha stabilito una cronologia relativa delle traduzioni di Burgundio – in particolare di quelle criticamente edite con l’aggiunta di poche altre – è Bossier F., L’élaboration du vocabulaire philosophique chez Burgundio de Pise. In: Hamesse J. (ed.), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la Latinitas. Actes du Colloque International (Rome, 23-25 mai 1996). Textes et Études du Moyen Âge 8, Louvain-La-Neuve, Brepols Publishers, 1997, pp. 81-116. Contributi fondamentali per la conoscenza dello stile di questo traduttore sono inoltre, con gli indici delle due edizioni di Durling, gli elenchi di corrispondenze comparate pubblicati in esse, nonché l’elenco dei neologismi redatto nell’edizione del De locis affectis (Durling R. J., Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. nota 2, pp. XXV-XXX; ID., Burgundio of Pisa’s translation, 1992, cit. nota 2, pp. 36-48); questi lavori 879 Anna Maria Urso hanno costituito il punto di partenza per gli approfondimenti successivi, citati alle nn. 6 e 7. Prima di Durling, anche altri hanno scritto sul metodo di traduzione di Burgundio: cfr. Dausend P. H., Zur Übersetzungsweise Burgundios von Pisa. Wiener Studien 1913; 35: 353-369; Flecchia M., La traduzione di Burgundio Pisano delle Omelie di S. Giovanni Crisostomo sopra Matteo. Aevum 1952; 26: 113-130, e lo stesso Classen, op. cit. nota 1, pp. 50-65. Utili anche le pagine dedicate da Joanna Judicka al traduttore del De generatione et corruptione (all’epoca non ancora identificato con Burgundio) nella prefazione della sua edizione (Judicka J., op. cit. nota 2, pp. XXXI-XXXVIII). 4. I rapporti tra Burgundio e i mss. di Ioannikios sono illustrati con chiarezza da Stefania Fortuna in FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di P. Annese. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del Seminario internazionale (Siena, 19-20 settembre 2008). Pisa-Roma, F. Serra, 2009, pp. 141-177, in partic. pp. 141142; 144-148, con bibliografia. Ricordo comunque anche qui gli importanti articoli dedicati a questi mss. da Nigel Wilson: WILSON N., A mysterious Byzantine Scriptorium: Ioannikios and his colleagues. Scrittura e Civiltà 1983; 7: 161-176; ID., New light on Burgundio of Pisa. Studi Italiani di Filologia Classica 1986; 3, 4: 113-118; ID., Aspects of the transmission of Galen. In: CAVALLO G. (ed.), Le strade del testo. Bari, Adriatica, 1987, pp. 47-64; ID., Ioannikios and Burgundio: a survey of the problem. In: CAVALLO G., DE GREGORIO G., MANIACI M. (edd.), Scritture, libri e testi nelle aree provinciali di Bisanzio. Atti del Seminario di Erice (18-25 settembre 1988). Spoleto, Centro Italiano di Studi dell’Alto Medioevo, 1991, pp. 447-455. Merita di essere menzionato anche l’importante articolo di VuilleminDiem G., RASHED M., Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87. 7 et Laur. 81. 18. Recerches de Théologie et Philosophie médiévales 1997; 64: 136-198, che ha confermato la dipendenza delle traduzioni aristoteliche di Burgundio da due mss. di Ioannikios. Su Burgundio e i mss. di Ioannikios cfr. ora l’articolo di Paola Degni in questo volume. 5. L’elenco delle traduzioni ad oggi attribuibili a Burgundio in FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa, op. cit. nota 4, pp. 142-143. 6. Di recente ciò è avvenuto per il catalogo della translatio antiqua dell’Ars medica di Galeno, assegnata a Burgundio dall’explicit del ms. di Vienna, Österreichische Nationalbibliothek, Pal. lat. 2504, s. XII (?); cfr. DURLING R. J., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica. I. Codices Vaticani. 880 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi Traditio 1967; 23: 461-476, in partic. 463. Stefania Fortuna ne ha confermato l’attribuzione attraverso un’analisi dello stile di traduzione, proponendone una collocazione cronologica fra le traduzioni del primo periodo; cfr. FORTUNA S., Urso A. M., Tradizione latina dell’Ars medica di Galeno: la translatio antiqua e il completamento di Burgundio. In: Garofalo I., Fortuna S., Lami A., Roselli A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 18-20 settembre 2009), Pisa-Roma, F. Serra, 2010, pp. 137-168, in partic. pp. 139-141. 7. Per la traduzione del De elementis secundum Hippocratem cfr. Durling R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists of the twelfth century. Studi Classici e Orientali 1993; 43: 95-99, in partic. 98-99; e Durling in DE LACY PH., Galen, On the elements according to Hippocrates. Edition, translation and commentary. Corpus Medicorum Graecorum V 1, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1996, pp. 27-28. Più di recente io stessa ho proposto di attribuire a Burgundio la traduzione del IV libro del commento di Galeno al De victus ratione in morbis acutis di Ippocrate, sulla base di considerazioni stilistiche e filologiche (il modello greco usato per la traduzione sembra essere il Laur. plut. 75, 5, un ms. di Ioannikios appartenuto a Burgundio e da lui postillato, seppure nella parte non tradotta del testo; cfr. Fortuna S., Urso A. M., Burgundio da Pisa, op. cit. nota 4, pp. 149-171). Lo stesso anno Beate Gundert ha lumeggiato la possibilità di attribuire a questo traduttore la versione del De symptomatum differentiis (cfr. Gundert B., Galeni de symptomatum differentiis. Corpus Medicorum Graecorum V 5, 1, Berlin, Akademie Verlag, 2009, p. 89, n. 2), attribuzione che conferma ora con ampia documentazione nel saggio pubblicato in questo stesso volume. 8. Cfr. Durling R. J., The anonymous translation of Aristotle’s De generatione et corruptione (Translatio vetus). Traditio 1994; 49: 320-330, nonché Durling R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists, op. cit. nota 7, pp. 98-99, in cui viene già preannunciata, insieme a quella del De elementis, la paternità della traduzione del De generatione et corruptione e si segnala che Burgundio deve essere anche autore della traduzione anonima dell’Ethica Nicomachea, viste le evidenti coincidenze di stile che presenta con quella del De generatione et corruptione (già rilevate in Judicka J., op. cit. nota 2, p. 38). 9. Per la descrizione cfr. Hermann H. J., Die italienischen Handschriften des Dugento und Trecento. I: Bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts (Be schreibendes Verzeichnis der illuminierten Handschriften in Österreich. V: 881 Anna Maria Urso 10. 11. 12. 13. Die illuminierten Handschriften und Inkunabeln der Nationalbibliothek in Wien), Leipzig, Hiersemann, 1928, pp. 15-16. Wien, Österreichische Nationalbibliothek 2328 (= W), f. 1ra: “Incipiunt commenta Galieni supra librum Afforismorum Ypocratis translatus a Burgundione usque ad tertianam veram et usque ad finem a Nicolao de Regio de graeco in latinum”; f. 33ra: “Expliciunt commenta Galieni nove traductionis supra librum Ypocratis Afforismorum translata a principio usque ad tertianam veram Parisius a Burgundione Pisano et a tertiana vera usque ad finem Neapoli a Nicolao de Regio. Scripta a magistro Nicolao de Karulo de Deliceto in civitate Neapolis anno domini 1314 indictione 13 lune 21 Januarii. Deo gratias. Amen”. Su Niccolò, medico e traduttore di professione presso la corte angioina nella prima metà del XIV secolo, rimando per tutti al saggio ampio e aggiornato di Vivian Nutton in questo stesso volume. Cfr. Magdelaine C., Histoire du texte et édition critique, traduite et commentée, des Aphorismes d’Hippocrate. Thèse de Doctorat, Université de Paris-Sorbonne, Paris IV, 1994, p. 329 e n. 3. Come nota la studiosa, questa interruzione prematura contrasta con il dato, da lei dimostrato almeno per la parte di testo fino a VI 53, che la traduzione, sia dei lemmi sia del commento, sia nuova e fatta interamente su un modello appartenente alla tradizione di Galeno, visto che la stessa interruzione si riscontra nella cosiddetta translatio antiqua degli Aforismi, che deriva, invece, visibilmente e anche per questo, da Stefano e/o Teofilo. Magdelaine ipotizza che ciò possa dipendere dall’influenza di questo testo, oppure da una mutilazione del modello greco impiegato dal traduttore nella seconda parte. La questione meriterebbe di essere approfondita ulteriormente. L’esistenza di una traduzione di Burgundio trova comunque conferma nella testimonianza di Taddeo Alderotti, il quale giudicava questa superiore alla traduzione realizzata su intermediario arabo da Costantino l’Africano, che tuttavia continuava ad utilizzare per consuetudine; cfr. Magdelaine C., La translatio antiqua des Aphorismes d’Hippocrate. In: Garzya A., Jouanna J. (edd.), I testi medici greci greci: tradizione e ecdotica. Atti del III Convegno Internazionale (Napoli, 15-18 ottobre 1997). Napoli, D’Auria, 1999, pp. 349-361, in partic. p. 352, dove è citato il passo. Così i mss. Napoli, Biblioteca Nazionale, VIII D 25, a. 1380 (= N), f. 84ra: “Expliciunt Amphorismi Ypocratis cum commentis Galieni secundum novam translationem. Amen”; e Oxford, Bodleian Library, Canon. Class. lat. 272, s. XIV ex., f. 53r.: “Explicit commentum afforismorum secundum translationem novam de greco in latinum trinitati gratias infinitus gloriam gloriam 882 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi gloriam” (non vidi, cito da Kibre P., Hippocrates Latinus: repertorium of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages (II). Traditio 1976; 32: 268-296, in partic. 290, che ne riferisce in modo errato la segnatura). La traduzione è definita nova con probabile allusione a quella preesistente di Costantino, ben più diffusa nel corso del Medioevo, come attesta anche la ricchezza della tradizione manoscritta. Sul ms. di Napoli cfr. Guitiérrez D., La biblioteca di San Giovanni a Carbonara di Napoli. Analecta Augustiniana 1966; 29: 59-212, in partic. 196, n°. 2386; Kristeller P. O., Iter Italicum: a finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in Italian and other libraries. Leiden, E. J. Brill, I (1967), p. 404, e VI (1992), p. 113; Fuiano M., Maestri di medicina e filosofia a Napoli nel Quattrocento. Napoli, Libreria Scientifica Editore, 1973, pp. 23-25. Sul ms. Oxoniense cfr. Coxe H. O., Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae. Pars tertia codices Graecos et Latinos Canonicianos complectens. Oxford, e Typographeo Academico, 1854, p. 224. Il codice appartenne a Domenico Grimani, cardinale di San Marco (1461-1523). 14. Così il ms. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2369 (= V), f. 3ra: “Incipit liber Afforismorum Ypocratis secundum translationem Nicolai de Regio”. Su questo ms., vergato a metà o sul finire del XIV s. e posseduto da Daniele di Marsilio di Santasofia, professore di medicina a Padova (†1410), cfr. Diels H., Die Handschriften der antiken Ärzte, I. Hippokrates und Galenos, II. Die übrigen griechischen Ärzte, III. Nachtrag, Leipzig, Zentralantiquariat der Deutschen Demokratischen Republik, 1970 (“Abhandlungen der Königl.-Preuß. Akademie der Wissenschaften”, philos.-hist. Klasse, 1905-1907), I, p. 105; Micheloni P., La medicina nei primi tremila codici del fondo Vaticano latino. Roma, Guerra & Belli, 1950, p. 16, n. 64; Kristeller P. O., op. cit. nota 13, II (1967), p. 312; O’ Boyle C., The Art of medicine: medical teaching at the university of Paris, 1250-1400. Leiden, Brill, 1998, p. 131 e n. 11. O’ Boyle indica in questo codice e nell’Oxoniense sopra citato (vd. nota 13), i due mss. italiani dell’Ars commentata in cui la traduzione greco-latina (che considera interamente di Niccolò) prende il posto di quella arabo-latina di Costantino. Altri testimoni di questa traduzione sono citati nell’elenco redatto da Kibre P., op. cit. nota 13, pp. 289-290, che tuttavia dovrebbe essere verificato (p. es., il Laur. plut. 73, 21, ivi citato, non tramanda questo testo ma la translatio antiqua degli Aphorismi). 15. Per questa definizione cfr. Alberghi S., Categorematico e sincategorematico, termine. In Enciclopedia Filosofica. 2a ed. interamente rielab., a cura 883 Anna Maria Urso del Centro di Studi Filosofici di Gallarate, Firenze, Sansoni, 1968, I, p. 1271, e la voce “Sincategorematico” in BATTAGLIA S., Grande dizionario della lingua italiana. XIX, Torino, UTET, 1999, p. 45; in relazione all’analisi stilistica delle traduzioni medioevali il termine è già usato da Chiesa P., Le traduzioni. In: Cavallo G., Leonardi C., Menestò E. (edd.), Lo spazio letterario del Medioevo. I. Il Medioevo latino, III: La ricezione del testo, Roma, Salerno Editrice, 1995, pp. 165-196, in partic. p. 193. 16. Urso A. M., Burgundio, Niccolò e il Vind. lat. 2328: un confronto stilistico sulla traduzione del commento di Galeno ad Aphorismi. AION 2011; 33: 145-162. 17. Solo per una piccola parte sono state studiate da Bossier le traduzioni delle Omelie sopra il Vangelo di Matteo e delle Omelie sopra il Vangelo di Giovanni di Giovanni Crisostomo, che in questo articolo non sono considerate: della prima traduzione Bossier ha studiato soltanto il testo delle prime cinque omelie e la sezione finale, dalla Morale dell’omelia 88 fino alla fine dell’omelia 90; della seconda il testo delle prime nove. Quest’ultimo campione, peraltro, è stato esaminato sul ms. Arras, Bibliothèque municipale 229, che proprio in questa parte si presenta lacunoso (cfr. BOSSIER F., op. cit. nota 3, pp. 87 e 89). 18. Il metodo cui si fa riferimento è quello elaborato da Lorenzo Minio-Paluello negli anni a ridosso del secondo conflitto mondiale per fare chiarezza nel corpus dell’Aristotele latino, esitato in una serie di saggi ristampati in MinioPaluello L., Opuscula. The Latin Aristotle. Amsterdam, Hakkert, 1972, e nelle introduzioni ad alcuni volumi del corpus dell’Aristoteles Latinus. Esso si basa sulla consapevolezza che, se il Medioevo latino è stato dominato dalla prassi della traduzione verbum de verbo, poiché sono vari i vocabolari, i procedimenti e le personalità dei singoli traduttori, le versioni presentano, al di là di un’apparente uniformità, tratti di divergenza che possono essere individuati attraverso una paziente analisi linguistico-stilistica delle parole ad alta frequenza, in particolare particelle, congiunzioni, etc. Da questo metodo, esteso per primo da Richard Durling alle traduzioni latine medievali di Galeno, prendono le mosse anche i lavori di Bossier, Fortuna, Gundert, Urso, già citati alle nn. 3, 6-8, 16. Esso è stato inoltre applicato a Stefano da Messina da Stefania Fortuna, che su questo ha pubblicato due articoli: cfr. Fortuna S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli. Arte e scienza 2010; 22: 297-341; EAD., Stefano da Messina e il De purgantium medicamentorum facultate di Galeno. In: Urso A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra Tardoantico e 884 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. Medioevo. Atti del Convegno internazionale (Messina, 14-15 ottobre 2010). Messina, Edas, 2012, pp. 165-186 (+ 4 non numerate). Chiesa, art. cit. nota 15, p. 193. Bossier, op. cit. nota 3, pp. 95-100. Non sono state considerate nel computo le iuncturae γε μήν e καίτοι γε. In due luoghi il calco è attestato come variante della lezione canonica igitur quidem, sicché potrebbe anche essere frutto di un errore di trasposizione: cfr. XVII B 596, 10 K: quidem igitur N: igitur quidem WEV; XVII B 695, 4 Κ: quidem igitur W: igitur quidem EV: igitur N. Con E è siglato il ms. Erfurt, Universitätsund Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha, CA 2° 278 (olim Amplon. F 278), s. XIV in., ff. 173ra-213va, descritto in Schum W., Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt. Berlin, Weidmann, 1887, pp. 187-188. Per evitare inutili complicazioni e rendere più perspicuo il quadro generale delle corrispondenze, non ho registrato in tabella le occorrenze dei soli igitur e quidem quando compaiono soltanto in alcuni testimoni, mentre il resto della tradizione presenta la iunctura canonica completa: in questi casi, infatti, mi sembra ragionevole ritenerli varianti di tradizione e non di traduzione. Lo stesso vale per le rese corrispondenti di μὲν γάρ. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 96, vede riflessa in questa iunctura, ricorrente nei primi capitoli del testo, la stessa volontà del traduttore di porre in rilievo il valore di γάρ che guida l’uso di nam ... quidem, salvo che la forma poi canonizzata – ma in uso già in questi primi capitoli – gli avrebbe permesso anche di rinforzare con quidem il termine conveniente. Nel passo della nostra traduzione corrispondente a XVII B 680 K, però, dove compare come variante di quidem enim (enim quidem EN : quidem enim W: om. V), essa potrebbe pure essere frutto di un errore di inversione nell’ordine delle parole. Un dato che non va sottovalutato, e che potrebbe anche spiegare alcune apparenti discrasie, è la possibilità che Niccolò sia intervenuto, anche occasionalmente, nel testo della prima parte e che i mss. conservino tracce di tali interventi. Quoniam in particolare è l’equivalente canonico per ἐπεί nella seconda parte della traduzione, realizzata da Niccolò, con quattro occorrenze contro una di quia (cfr. URSO A. M., op. cit. nota 16, pp. 153 e 162). In ogni caso, in questo tipo di analisi quello che conta è il quadro complessivo degli equivalenti. L’unica attestazione precedente di idcirco si trova nell’Ethica nova, dove però resta isolato rispetto a ideoque, di cui si registrano otto occorrenze (un’attestazione pure di propter quod). Cfr. Fortuna S., Urso A. M., Burgundio da Pisa, op. cit. nota 4, p. 168, e l’analisi linguistica condotta nelle pagine precedenti. 885 Anna Maria Urso 27. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 99, suggerisce che l’alta frequenza di questa particella nell’usus scribendi di Galeno possa avere stimolato Burgundio a perfezionare il suo metodo di traduzione. 28. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 91; Burgundio adopera saltim più frequentemente per κἄν, p. es., nella nostra traduzione, nel passo corrispondente a XVII A 680, 5 K. 29. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 99. 30. Ricavo questi dati da Bossier F., op. cit. nota 3, p. 99, che colloca la traduzione del Crisostomo (a. 1174) dopo quella del De locis affectis. 31. Nell’indice dell’edizione di Verbeke G., Moncho J. R., op. cit. nota 2, etsi non è registrato tra gli equivalenti di καίτοι. 32. Durling R. J., Burgundio of Pisa’s translation (1992), op. cit. nota 2, pp. 36-48. 33. Lezione di V; il testo è corrotto in W ed N. 34. Costituiscono eccezioni le traduzioni di κνησμός e σύντασις resi con i termini d’uso tradizionale pruritus e tensio nel commento ad Aphorismi, contro i nuovi coni scalpitura e contensio impiegati in LA. Con pruritus Burgundio torna a un equivalente della versione del De temperamentis (1/1), visto che in quella del De natura hominis è invece impiegato scalptura (1/1). 35. Nel passo corrispondente a I 68, 10 K (= p. 4, 3 Helmreich) (ab) erisipilate è la lezione del ms. Malatestiano D. XXV. 1 (f. 7vb); (ab) herisipila quella del ms. Malatestiano S. V. 4 (f. 45va). 36. Diversamente, nel caso di διάγνωσις, per cui nell’unica attestazione del De santitate tuenda, se dobbiamo fidarci dell’edizione di Bonardo, è rispolverato il minoritario cognitio della versione del De locis affectis. 37. L’esistenza di due ‘redazioni’ del testo è prospettata da Durling R. J., Burgundio of Pisa’s translation (1976), cit. nota 2, pp. XXIII-XXV; XXXXXXI. Per una seconda redazione nella versione del De locis affectis cfr. Durling, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. nota 2, pp. 25-27. 38. Sebbene sia usato in letteratura erudita posteriore, il termine commoderatio non è registrato nel ThlL né in Aristoteles Latinus Database né nei più comuni lessici medievali. Diverse le rese di çummetriva nella Tegni, di cui Nicoletta Palmieri indaga i risvolti dottrinali in Palmieri N., Elementi presalernitani nell’Articella: la translatio antiqua dell’Ars Medica, detta Tegni. Galenos 2011; 5: 43-70, in partic. 59-63. 39. Cfr. Fortuna S., Urso A. M., Tradizione latina dell’Ars medica, op. cit. nota 6, p. 140. 40. Questa la lista precisa delle occorrenze: actus 40, operatio 1, energeia 1, energeia idest actus 1*, actio 1. Nelle traduzioni da Aristotele sono usati 886 La traduzione di Burgundio del commento di Galeno ad Aphorismi 41. 42. 43. 44. actus (6) nell’Ethica vetus; actus (20) e actio (4) nell’Ethica nova, affiancati talora dalla variante operatio; cfr. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 103. Bossier segnala per questa prima parte solo una variante dei mss., actio (1*), un’occorrenza di actus, al cap. 34, e nessuna variante supralineare; cfr. Bossier, art. cit. nota 3, p. 106. Ma due volte accompagnato dalla variante actio; cfr. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 106. La lezione motiones, tramandata concordemente dai mss. WVNE, sembrerebbe piuttosto una glossa esegetica, del tipo di quelle che accompagnano supra lineam le varie occorrenze di actus nel ms. V. Bossier F., op. cit. nota 3, p. 107, segnala pure, prima di quelle della versione del De sanitate tuenda, le occorrenze della traduzione delle Omelie sopra il Vangelo di Giovanni (operatio 1, actus 1), che potrebbero costituire una conferma ulteriore di questa datazione; tuttavia la parte di testo consultato dallo studioso è, come già si è detto, molto ridotta. Correspondence should be addressed to: Anna Maria Urso Dipartimento di Civiltà antiche e moderne Polo universitario dell’Annunziata 98168 Messina [email protected] 887 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 889-926 Journal of History of Medicine Articoli/Articles THE GRAECO-LATIN TRANsLATION OF GALEN, DE SYMPTOMATUM DIFFERENTIIS Beate Gundert University of Western Ontario, CA SUMMARY This paper applies the method developed by such scholars as L. MinioPaluello, R. J. Durling, F. Bossier and A. M. Urso to confirm that Burgundio da Pisa is the author of the Graeco-Latin translation of the Galenic treatise De symptomatum differentiis. The results of a complete investigation of a number of particles, of selected vocabulary, and of supralinear and marginal notes in the four extant manuscripts (Wellcomensis 286, Amplonianus F 278, Vaticanus Barberinus Lat. 179 and Matritensis 1978) are discussed in the text and presented in appended charts, together with a selective investigation of the three related treatises De morborum differentiis, De morborum causis and De symptomatum causis. This data, assessed within the framework of the chronological development of Burgundio’s translation technique, not only confirms Burgundio’s authorship of Sympt. Diff., but also permits a provisional localisation of this translation between those of John of Damascus, De fide orthodoxa (1153/4) and Galen, De locis affectis. The short Galenic treatise De symptomatum differentiis is the third of four Galenic treatises on the differences and causes of diseases and symptoms (Morb. Diff.; Morb. Caus.; Sympt. Diff.; Sympt. Caus.)1. Of these works two medieval Latin translations are extant: the first is an anonymous translation made from the Arabic, probably around 1200 in Toledo2, and transmitted under the title of De morbo et accidenti in at least 85 manuscripts of the 13th and 14th centuries3. Key words: De symptomatum differentiis - Burgundio da Pisa - Graeco-Latin translation 889 Beate Gundert This translation was the subject of studies and commentaries in the late 13th and early 14th century by Arnald of Villanova at Montpellier and in the circle of Taddeo Alderotti in Bologna4. It was introduced into the medical curricula at Bologna, Montpellier and Paris probably about the same time5, and appeared in the first collected Latin printed editions of Galen from 1490 to 15286. The second translation, likewise anonymous, was made directly from the Greek. So far four 14th century manuscripts containing the Graeco-Latin translation are known: Amplonianus F 2787, Vaticanus Barberinus Lat. 1798, Wellcomensis 2869 and Matritensis 197810. Since incipits11 are not always cited in the manuscript catalogues, and titles are deceptive – for the Graeco-Latin translation both a title similar to that of the Arabo-Latin translation, De accidenti et morbo (Wc, fol. 133va; 142rb; 156vb and Va, fol 92vb), and a different title, De egritudine et symthomate (Er, fol. 55vb; 78vb and Va, fol. 61ra), are current – it is not impossible that more manuscripts containing the Graeco-Latin translation of Galen’s four nosological treatises will come to light in the future. Neither the Greek manuscript from which the Greek-Latin translation was made nor the autograph of the Latin translation is extant. The translator’s original source shows affinities to both main branches of the Greek tradition, α and ε. At a later date the translation was revised with the help of a different Greek manuscript belonging to the α sub-group δ, as I have shown in my edition of the treatise12. Unlike the Arabo-Latin translation, the Graeco-Latin translation seems not to have enjoyed a wide distribution13. It is mentioned once in the commentary on De morbo et accidenti ascribed to Arnald of Villanova (c. 1240-1311) in a manuscript copied in 1335 and now in Cracow14, later in the 14th c. it was used by Guy de Chauliac in his Inventarium sive Chirurgia magna (1363), as has been shown by M. McVaugh in his edition of this work15, and it is referred to again by Agostino Gadaldini and his collaborators in 890 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis their annotations to the four treatises in the 1565 Juntine edition; Gadaldini attributes the readings he quotes from this translation to Niccolò da Reggio16. Later the Juntine citations and their ascription to Niccolò were taken over by René Chartier in his 1649 edition of the treatises17. Authorship: External Evidence Each of the four manuscripts containing the Graeco-Latin translation also contains both other anonymous translations and translations ascribed explicitly to Burgundio da Pisa (c. 1110-1193) and/or Niccolò da Reggio (1280-1350). Since, as McVaugh has shown, Niccolò supplied Guy de Chauliac with new Latin translations from the Greek of other Galenic works, it seemed plausible to assume that Niccolò is also the translator of De egritudine et symthomate18. However, if the reference to the translatio ex greco in the Jagellonian manuscript is indeed part of the commentary written by Arnald of Villanova in the last decade of the 13th century, the authorship of Niccolò is precluded. Stefania Fortuna, on the other hand, has argued in a recent article that Burgundio da Pisa carried out an extended translation program to provide the sixteen Galenic treatises belonging to the Alexandrian Canon in Latin. That the books on diseases and symptoms belong to this canon would point to Burgundio as the translator of De egritudine et symthomate19. Further external evidence for authorship is so far lacking. Since the Greek source of the Latin translation is not extant, we do not know whether this was a Ioannikios manuscript of the kind used by Burgundio for other translations20. Another possible avenue of investigation, which lies beyond the scope of this paper, would be to examine whether the commentaries produced in the Alderotti circle give evidence that their Arabo-Latin text has been corrected by reference to a Graeco-Latin version, as is for example the case for De interioribus (De locis affectis)21. 891 Beate Gundert Authorship: Internal Evidence I state in my edition of Sympt. Diff., on the basis of internal evidence, that the Graeco-Latin translation of this treatise shows affinities with the style of Burgundio da Pisa. In what follows I will develop this point further by studying particles, vocabulary and style, and by orienting my findings within the chronological framework of Burgundio’s work elaborated by Richard Durling, Fernand Bossier and recently Anna Maria Urso22. I. Evidence from Particles In his Galenus Latinus I/II and other studies, Durling discusses a selection of Greek particles and their Latin equivalents found in a series of translations definitely attributable to Burgundio, comparing these to the different renderings found in the versions of other medieval translators from the Greek23. Using Durling’s method and tables of correspondences, Urso has established Burgundio’s authorship of the fourth book of an anonymous translation of Galen’s commentary on the Hippocratic treatise On Regimen in Acute Diseases (= in Hipp. Acut.), and situated this translation chronologically within the development of Burgundio’s translation technique24. My study is based on my predecessors’ findings, in adapting their material to the vocabulary used in Sympt. Diff. As will become obvious, the Graeco-Latin translation of Sympt. Diff. favours some of the same renderings for certain Greek particles that have been established through earlier studies as typical for Burgundio25. In common with the general habit of Burgundio, Sympt. Diff. offers the following equivalents26: δῆλον = manifestum (6); with one exception (apertum in Loc. Aff. 168, 45), this is the only equivalent found in Burgundio’s translations of De gen. et corr., Temp., Loc. Aff. and in Hipp. Acut. 892 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis ἔτι and προσέτι = adhuc (8 + 2) as in Burgundio’s earliest translation (Ethica vetus), and again from Loc. Aff. on, whereas in translations between these two the alternative amplius is more frequent. ὅτι = quoniam (8), which corresponds to Burgundio’s preference for this particle in De gen. et corr. and again in Loc. Aff. and in Hipp. Acut. whereas in Temp. quoniam, although the most common choice, is followed more closely in frequency by quia and a few occurrences of quod. οὕτως = ita (31); after the early use of sic as the equivalent for this particle, ita becomes almost the sole rendering in Burgundio from the Ethica nova on. πάλιν (and αὖθις) = rursus (3 + 6). In Sympt. Diff. iterum appears once as a translation variant for πάλιν, this being extremely rare in Burgundio27. In the above examples the Greek particle is rendered throughout Sympt. Diff. with the single Latin equivalent most common in Burgundio, although his translations occasionally include some less frequent alternatives. In the following examples, Sympt. Diff. offers a variety of equivalents for a single Greek term: γε = demum (8); in Sympt. Diff. this particle is ignored more than twice as often as it translated (19 + 5 in part of the Latin transmission), which corresponds to Burgundio’s practice up to and including Temp. The single occurrence of utique in Sympt. Diff. picks up the early use of this equivalent in the Ethica nova and in Temp. The other later alternatives – tamen in De fide orthodoxa and Loc. Aff. and deinde in in Hipp. Acut. and De san. tuenda – do not occur in Sympt. Diff. δή = mostly utique (17), the most frequent translation in Burgundio; the equivalents denique (4)28 and itaque (2) are unusual 893 Beate Gundert for Burgundio, but denique is found in Niccolò’s translation of De consuetudinibus while itaque is used by Stefano da Messina and William of Moerbeke. Unique is also the combination et quippe et = καὶ δὴ καί. Quidem (1) for δή is found only in the early Burgundio translation of De gen. et corr. The frequent absence of an equivalent (9 + 11 in part of the Latin transmission) may in some cases be due to textual inconsistencies in the Greek29. ἐπειδή = quia (3), quoniam (2); the almost equal distribution of these two equivalents corresponds to Burgundio’s treatment of the particle in Temp., while quoniam is never used as a translation for ἐπειδή in the later translation of Loc. Aff. οἷον: the preference for velut (21) over puta (4) and quasi (4) is also found in Loc. Aff. and in Hipp. Acut. ὅταν: the prevalence of quando(que) (6+1) over cum (1) stands against Burgundio’s practice from Temp. on, but does reflect his sole or main use of quando in the Aristotle translations. In Morb. Diff. and Morb. Caus., on the other hand, cum (8, 2) is equally as or more common than quando (2, 2). τοιοῦτος = most often talis (17), which is clearly Burgundio’s preference, although alternate renderings are occasionally attested, in particular huiusmodi (2), which also occurs in in Hipp. Acut. and, as a variant to talis, in Temp. and De san. tuenda30, and hic, either alone (6), as also found in Temp., Morb. Diff. and Morb. Caus., or in combination with talis (2), as also in Morb. Diff. and Morb. Caus. See also Table I. As this survey demonstrates, the handling of particles in Sympt. Diff. fits into the pattern of Burgundio’s development during his career as a translator. With regard to the place of Sympt. Diff. within the chronology of Burgundio’s translations, some affinities can be ascertained to the earlier Aristotle translations, to Temp. at the beginning of the middle phase, and to Loc. Aff. in the final phase of Burgundio’s translation activity. 894 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis A more precise estimate, however, of the position of Sympt. Diff. within the oeuvre of Burgundio is made possible by an examination of the translation of the particle combinations (a) μὲν γάρ, (b) μὲν οὖν and (c) καὶ … δέ. As was noticed by Durling, and then mapped out in detail by Bossier31, there is a clear transition from (a) quidem enim, (b) quidem igitur, and (c) et … autem in the translations up to Temp. to (a) Nam … quidem, (b) Igitur … quidem and (c) Sed et at sentence beginnings in the later translations, beginning with John of Damascus’ De fide orthodoxa (1153/54) and including Loc. Aff. The actual change can be seen taking place within the translation of John Chrysostom’s Commentary on the Gospels of St. Matthew (1151). In all three cases Sympt. Diff. follows the later practice with (a) Nam … quidem (4), (b) Igitur … quidem (6) and (c) Sed et (1); more often, however, one of the particles is omitted from the combination, a practice which has been shown by Bossier to be part of the stylistic pattern of De fide orthodoxa32. While some of the same equivalents for Greek particles that are employed by Sympt. Diff. are also used by other medieval translators, certain definite differences are discernible. Thus James of Venice prefers huiusmodi to talis for τοιοῦτος, amplius to adhuc for ἔτι, and, unlike Sympt. Diff. and Burgundio, translates δή with igitur, οὕτως with sic, and πάλιν with iterum. William of Moerbeke also prefers sic to ita for οὕτως; furthermore he translates δῆλον with palam, which is not found in Sympt. Diff. or Burgundio, and like Bartolomeo da Messina, he alternates between quod and quia for ὅτι, whereas Sympt. Diff. consistently exhibits Burgundio’s quoniam. Bartolomeo da Messina prefers ut for οἷον, while Sympt. Diff. prefers velut in agreement with Burgundio’s later phase. Unlike Sympt. Diff. and Burgundio, Niccolò da Reggio occasionally uses palam for δῆλον and sicut for οἷον. In these cases, the translation technique of Sympt. Diff. agrees with Burgundio’s against the usage of other translators33. 895 Beate Gundert II. Evidence from Vocabulary A comparison of the translator’s choice of words in Sympt. Diff. with the result of studies by Durling and Urso on Burgundio’s vocabulary yields the following results. 1. Of the expressions studied by Urso, Sympt. Diff. shares the rendering of παντελής, παντάπασιν and πάντως by omnimodus (2), omnifariam (1) and omnino (9), respectively, with Temp., Loc. Aff. and in Hipp. Acut., where these are the preferred or the only choices; τελέως is translated with finaliter (1) as it is frequently in Burgundio and universally in Loc. Aff.; τέλειος is perfectus (1), as in Burgundio’s translations of Temp. and in Hipp. Acut., whereas in Loc. Aff. Burgundio prefers finalis34. 2. Of the neologisms identified by Durling in Loc. Aff., Sympt. Diff. shares only a few: ἀποκριτικός = excretivus; ἀφωνία = invocalitas; διαπνοή = transpiratio; περιστολή = circumtractio; πιθανῶς = suasibiliter. The other Greek terms on Durling’s list that occur in Sympt. Diff. are either transliterated or translated with a different equivalent, e.g. ἀνορεξία = inappetibilitas; ἀσάφεια = incertitudo; ἀτροφία = atrofia / atrophia, with the variant innutricio35; ἐρυγή = eruptuatio; περισταλτικός = circumtractivus; σπασμωδῶς = spasmose, these in place of the neologisms inappetitus, inmanifestatio, innutricatio, ructuatus, circumtractativus / circumcontractivus and spasmatice in Loc. Aff.36 An example in Sympt. Diff. of a rare expression used by Burgundio is the rendering of both συντέλεια and ὠφέλεια with perfectitudo, which is employed in Temp. for τελειότης, while ὠφέλεια is 896 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis translated in Loc. Aff. with iuvamen, iuvamentum and utilitas, and in Nemesius’ Nat. Hom. with utilitas. 3. Consistency Sympt. Diff. shows a general tendency towards consistency of vocabulary, with the translator rarely using more than one, or at most two Latin equivalents for one Greek term, except in cases where he is clearly struggling to find a more suitable expression. Thus δύναμις is always rendered with virtus, as it is in Loc. Aff., but never with potestas, which is found more frequently in Temp., and μόριον with particula, but never with pars or membrum, as it occasionally is in Loc. Aff. and Temp. Furthermore, certain Greek terms similar in meaning are regularly differentiated by the use of particular Latin equivalents, e.g. (a) terms denoting change: ἀλλοίωσις = alteratio (8), ἐξάλλαξις = exalteratio (8), μεταβολή = transmutatio (3). The corresponding verbs are: ἀλλοιοῦν = alterare (8), ἐξαλλάττειν = exalterare (5) and permutare (1), and μεταβάλλειν = transmutare (2). Furthermore ὑπαλλάττειν = (sub)mutare (2) and τρέπειν = vertere (2). These same equivalents are used by Burgundio in Temp. and Loc. Aff. with one exception: ὑπαλλάττειν is translated with alterare in Temp. and (sub)alterare in Loc. Aff.37 A similar series exists for (b) terms of naming: καλεῖν = vocare (13); ὀνομάζειν = nominare (24); προσαγορεύειν = nuncupare (4) and appellare (1). The corresponding nouns are: ὄνομα = nomen (25); προσηγορία = nuncupatio (4). In Temp., Loc. Aff. and in Hipp. Acut. the Latin equivalents for these Greek terms of naming are used less consistently; furthermore, in 897 Beate Gundert Temp. Burgundio uses primarily appellare and appellatio, terms rarely found in his later translations, but never nuncupare or nuncupatio for προσηγορία and προσαγορεύειν: this transition from the use of one equivalent to another is typical for the development of Burgundio’s translation technique as Bossier has shown38. A further instance of Burgundio’s irregular development through time is the treatment of ἐνέργεια in Sympt. Diff., which presents an interesting supplement to the findings of Bossier, who has demonstrated that Burgundio changed his rendering of ἐνέργεια several times during his career as a translator. Thus from an oscillation between actio, actus and operatio in the Aristotle translations, Burgundio changes to only actus in Temp. In John of Damascus’ De fide orthodoxa the translation of ἐνέργεια becomes operatio as the only equivalent in the first section of the work (ch. 1-35), while a transition takes place in the second section (ch. 35-51) by the reintroduction of actus and actio as variants, which then in the last section (ch. 51-100) replace operatio completely. A further change takes place in Loc. Aff., where ἐνέργεια is predominantly either transliterated and glossed as energeia idest actus (once idest actio) or latinized as energia, with the earlier translations actio and actus occurring only once each39. Sympt. Diff. seems to reflect this pattern of variation: in the first section of the treatise (pp. 198, 1-218, 10 = VII 42, 3-56, 8 K) the term is latinized as energia (32), with the occasional variant or supralinear reading actus, actio or operatio, while in the latter part (pp. 220, 1-258, 5 = VII 57, 1-84, 3 K) the equivalents are actus (21) and once operatio. 4. Transliterations and Glosses a. Transliterations Another feature of Burgundian style is transliterations from the Greek. In Sympt. Diff. some of these are explained in one or other of the manuscripts – usually the Wellcomensis and/or Matritensis – by 898 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis an interlinear gloss, but only rarely is a Latin equivalent marked by idest introduced into the text, a practice common however in Loc. Aff. Examples in Sympt. Diff. are: p. 232, 14; p. 240, 16 (VII 66, 14; 72, 1 K) βραδυπεψίαν = bradipesiam idest tardam digestionem Wc p. 216, 20 (VII 55, 14 K) ἡγεμονικάς = ygemonicas idest consulares Va p. 204, 16 (VII 46, 16 K) ἐνεργείας = energias idest actus Ma and similarly at p. 204, 17; 208, 22 f.; 210, 3 (VII 46, 17; 49, 14; 50, 5 K). b. Glosses As Bossier has shown40, an important characteristic of Burgundio’s style is the tendency to annotate his translations with explanations or alternate equivalents. These appear in our manuscript tradition either as intralinear or marginal notes, or as variant readings where two or more manuscripts are copied from an annotated model. All four manuscripts containing Sympt. Diff. show signs of this practice. While in the Amplonianus and Vaticanus alternate readings are not common, the Wellcomensis and Matritensis abound in double readings and explanations, occasionally introduced by s(cilicet), idest, or al(iter). How many of these readings go back to the original translator is impossible to determine, but the fact that this practice was common for Burgundio suggests a significant proportion. The following categories can be distinguished: i. Latin equivalents added as glosses to transliterated or latinized Greek terms, e.g. p. 212, 5 (VII 52, 1 K) σχημάτων = scematibus Lat.Gr.: figuris Wcs.l.Mas.l. 899 Beate Gundert p. 214, 1 (VII 53, 4 K) προηγούμενα = proigumene Lat.Gr.: (idest) antecedentes Wcs.l.Mas.l. p. 220, 19 (VII 58, 4 K) καρδιαλγίας = cardial(a)gia Lat.Gr. (-e Ma): idest dolor cordis ut orifici sto(maci) Wcs.l.: idest dolor stomaci Mas.l. p. 224, 11 (VII 60, 5 K) κάρος = carus Lat.Gr. (karus Wc): idest stupor Wcs.l. p. 234, 1 (VII 66, 8 K) βραδυπεψία = bradipessia(m) Lat.Gr.: debilis digestio Wcs.l., tardidigestionem Mas.l., Er in marg. p. 236, 14 (VII 68, 14 K) παλμοῦ = palmo Lat.Gr.: idest saltu Mas.l. and similarly at p. 236, 16 (VII 68, 16 K); ii. explanations that determine the particular meaning of a word in a given context, e.g. p. 200, 1 (VII 43, 7 K) ἐνέργεια = energia Lat.Gr.: idest actio et operatio membri Wcs.l.Mas.l. (om. et operatio) p. 202, 19 (VII 45, 15 K) ἐπιδεικνύναι = ostendere Lat.Gr.: idest nominare Wcs.l.Mas.l. p. 208, 2 (VII 48, 8 K) διορίζοιτο = determinabit Lat.Gr.: idest distinguit Wcs.l. p. 214, 13 (VII 53, 18 K) ἀπεψία = indigestio Lat.Gr.: privata digestio Wcs.l. p. 228, 12 (VII 63, 3 K) ἀσφυξίαι = inpulsalitates Lat.Gr.: idest privatio pulsus non totaliter Mas.l. p. 230, 2 (VII 63,12 K) ἀλλοιωτικήν = alterativam Lat.Gr.: digestivam Wcs.l.; 900 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis iii. explanations that provide a reference to the context, e.g. p. 200, 9 (VII 44, 1 K) ἀμφοῖν = ab ambobus Lat.Gr.: sc. egritudine et sanitate Wcs.l. p. 200, 16 (VII 44, 9 K) ὀνομάζει = nominat Lat.Gr.: sc. Plato Wcs.l.Mas.l. p. 202, 6 (VII 44, 19 K) ὑποκείμενον = subiectum Lat.Gr.: sc. patiens Wcs.l. p. 202, 9 (VII 45, 4 K) αὕτη = hec Lat.Gr.: sc. dispositio Wcs.l. p. 202, 10 (VII 44, 5 K) ὄν = existens Lat.Gr.: sc. dum fit Wcs.l. p. 224, 4 (VII 59, 16 K) πολλαχόθι = in multis Lat.Gr.: sc. actibus lesis Wcs.l.Mas.l.; iv. grammatical explanations, e.g. p. 226, 19 (VII 62, 3 K) παρὰ Θουκυδίδου = a Thucidite Lat.Gr.: nomen proprium Mas.l.; v. alternate readings, either noted above the line in the same manuscript (a) or appearing as variants among manuscripts (b), e.g. (a) supralinear notes: p. 204, 19 (VII 47, 1 K) ἐνεργείας = ab energie Lat.Gr.: al. ab actione Wcs.l. p. 206, 13 (VII 48, 1 K) συντέλειαν = perfectitudinem Lat.Gr.: al. perfectionem Wcs.l.Mas.l. p. 224, 12 (VII 60, 7 K) παραφροσύνη = desipientia Lat.Gr.: al. alienatio Mas.l. p. 250, 15 (VII 78, 18 K) βραγχώδεις = brancosas Lat.Gr.: al. raucosas Wcs.l. p. 254, 11 (VII 81, 13 K) ἔργων = operis Lat.Gr.: al. operationibus Wcs.l.; 901 Beate Gundert (b) manuscript variants: p. 206, 1 (VII 47, 4 K) λόγους = rationes ErVa: sermones WcMa p. 218, 14 (VII 56, 13 K) παρακούσεις = obaudiciones ErVa: preter audiciones WcMa p. 244, 20 (VII 74, 17 K) μορίων = particularum Er: partium WcVaMa p. 252, 4 (VII 79, 16 K) τρῶσις = vulneratio WcMaEr: ulceratio Va including some Latin equivalents for transliterated or latinized Greek terms, e.g. p. 204, 17 (VII 46, 17 K) ἐνέργειαν = energiam Er: actum WcVa: energiam idest actum Ma p. 208, 21 (VII 49, 12 K) προηγουμένην = proygumenam Er: antecedentem WcMaVa p. 216, 17 (VII 55, 9 K) ἐνεργειῶν = energiarum MaErVa: operationum Wc p. 218, 13 (VII 56, 11 K) ἀμβλυωπίαι = ambliopie ErVaa.m.(in ras.): obtusi visus Wc Maa.m.Va (ante ras.) p. 218, 13 (VII 56, 12 K) παροράσεις = parorases Er: preter visiones WcMaVa p. 242, 9 (VII 72, 17 K) δυσπεψία = di(s)pesia ErVa: disdigestio WcMa. These examples include all three categories of glosses Bossier has identified: the choice of variants for one Greek term; explanatory notes clarifying the point of reference where the reader might have difficulty understanding; and grammatical clarifications. Furthermore, as we have seen, there is a series of Graeco-Latin glosses, a feature which Urso has highlighted as typical for Burgundio’s style, 902 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis and which are particularly frequent in Loc. Aff.41 That in the case of Sympt. Diff. only some of these glosses are preserved in the extant manuscripts may be due to the accidents of its complex transmission. As noted above, a revision took place in z, the common source of our extant Latin manuscripts, based on readings drawn from a lost Greek manuscript (δ), the ancestor of A and S, which differ from those of the original source of the translation. But since the extent of the revision undergone by z cannot be determined, it is impossible to ascertain which of the variants and explanations found in any of these manuscripts originate with the revisor, and which go back to the original translator42. The evidence of Burgundio’s translation practice, however, strongly suggests that many of the variants and explanations derive from the original translator43. As to the identity of the z-revisor, Durling in his editon of De complexionibus finds it “tempting to suggest Niccolò”44. In fact, Sympt. Diff. does occasionally seem to reflect Niccolò’s style in the choice of certain Latin equivalents, notably in the use of submemoratio for ὑπόμνημα in place of the Burgundian monumentum (which however is used in Sympt. Caus. I and II45), and the occasional employment of denique as an equivalent for δή or μὲν οὖν46. However, just as in the case of Temp. studied by Durling, the evidence of Sympt. Diff. is inconclusive. Conclusion To sum up, despite occasional differences between Sympt. Diff. and the translations attributed to Burgundio, Sympt. Diff. shows more affinities to Burgundio than to any other medieval translator. Furthermore the treatment both of the particle combinations μὲν γὰρ, μὲν οὖν and καὶ … δέ and of ἐνέργεια / ἐνεργεῖν suggests that Burgundio translated Sympt. Diff. after Temp., or more precisely after De fide orthodoxa, and before Loc. Aff. 903 Beate Gundert Appendix The evidence presented above from Sympt. Diff. is both supported and put into perspective by the following brief survey of the translation technique of the other treatises on diseases and symptoms (Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Caus. I-III)47. The following three examples may suffice. 1. καὶ … δέ, μὲν γάρ and μὲν οὖν In agreement with Burgundio’s later translation practice and more consistently than in Sympt. Diff., the particle combinations καὶ … δέ, μὲν γάρ and μὲν οὖν are rendered predominately with Sed et, Nam … quidem and Igitur … quidem respectively in Morb. Diff. (1/1; 9/10; 5/7) and Morb. Caus. (2/2; 10/13; 7/11)48. In the three books of Sympt. Caus., on the other hand, the practice is less clear. Thus, Sed et does not seem to occur as an equivalent of καὶ … δέ, which in Sympt. Caus. III is rendered with et … autem (2), the equivalent found most frequently in Burgundio’s earlier translations, while et (1 in each of Sympt. Caus. I and III)49 and vero (1 in Sympt. Caus. II)50 leave one particle untranslated. Furthermore, in Sympt. Caus. I Nam … quidem and Igitur … quidem translate more than half of the occurrences of μὲν γάρ and μὲν οὖν (13/20; 19/32), but these equivalents are used less frequently in Sympt. Caus. II (5/20; 4/25) and III (7/22; 10/28). Instead, of the equivalents used by Burgundio in his earlier translation career – viz. the combinations quidem enim and quidem igitur that do not occur in Morb. Caus. and in only some witnesses in Morb. Diff. and Sympt. Diff.51 – quidem enim occurs once and quidem igitur twice in each of the four testimonies in Sympt. Caus. II and III, while in the remaining cases at least one manuscript omits quidem or, more rarely, enim or igitur. The equivalents enim, igitur and quidem alone are found more frequently, especially in Sympt. Caus. II and III, some of the occurrences probably being due to the fact that the untranslated particle was omitted in the Greek 904 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis original or the revisor’s copy52. Autem and denique are rare translation alternatives for both μὲν οὖν and μὲν γάρ. See Table II, p. 25. 2. ἐνέργεια In Morb. Diff. and Morb. Caus. the sole translation for ἐνέργεια is actus (43 and 4). In Sympt. Diff. Burgundio changes to energia (32) in the first part of the treatise and then reverts to actus (21) and ope ratio (1) in the second part. The rendering actus (15) continues into Sympt. Caus. I (VII 85, 8-113, 13 K); between VII 114, 9 and 128, 12 K, however, a change takes place to energia (2) and then back to actus (1)53, while from VII 131, 4 K to the end of Sympt. Caus. I and into Sympt. Caus. II (VII 150, 9 K) the translation is again energia (7 + 4), with actus as a variant at VII 144, 13; 16 and 17 K54. After a further oscillation between these two renderings (VII 152, 5 K actus; 153, 15 and 154, 5 K energia), actus (12 + 17) is taken up again for the remainder of Sympt. Caus. II (VII 156, 10-200, 13 K) and the first half of Sympt. Caus. III (VII 205, 3-237, 5 K), with one occurrence each of operatio (VII 166, 8 K)55 and energia (VII 221, 10 K). Finally, in the last part of Sympt. Caus. III (VII 248, 10 -271, 16 K) the translation reverts to energia (13), except for two subsequent occurrences of actus (VII 259, 11 and 260, 2 K). 3. μηδ᾽ / οὐδ᾽ ὅλως The treatment of μηδ᾽ / οὐδ᾽ ὅλως follows a similar pattern. In Morb. Diff. and Morb. Caus. the expression is rendered primarily with nequaquam (1 + 3), Burgundio’s preferred translation in Temp. and Loc. Aff., while in Sympt. Diff. a change takes place to non omnino (9), which continues into Sympt. Caus. I (5) (VII 86, 14 -106, 17 K), but is then followed by a return to nequaquam at VII 112, 6 K for the remainder of this book (4) and the first two occurrences in Sympt. Caus. II. At VII 165, 5 K, non omnino is taken up again, serving as equivalent for three more occurrences of the expression 905 Beate Gundert in Sympt. Caus. II (including neque omnino at VII 174, 17 K) and ten occurrences in the first part of Sympt. Caus. III (VII 206, 3-225, 3 K), although with the occasional variant of nequaquam56 and the re-introduction of nequaquam at VII 206, 18 K (WcEr: non universaliter MaVa) and VII 220, 13 K; nequaquam then becomes the main equivalent (6) for the second part of the treatise (VII 239, 13-265, 5 K)57, with a return to non omnino for the last two occurrences (VII 265, 6 and as a variant for nequaquam at 266, 14 K). Of the other two equivalents, nullatenus (Sympt. Caus. III: VII 239, 13 K) occurs twice in Loc. Aff.; for non universaliter (Morb. Caus.: VII 25, 8 K and as a variant reading at Sympt. Caus. III: VII 206, 18 K) compare neque universaliter in Loc. Aff. (1). In these three cases one can discern the translator’s renewed attempts to arrive at a more satisfactory equivalent, after a consistent decision for one particular rendering had persisted through the first two or three treatises of the group, leading to frequent changes among the various alternatives in the remaining books. This oscillation is also reflected in occasional divergences among the readings given by the extant manuscripts and the presence of supralinear variants and glosses such as have been illustrated above, pp. 899-902. 906 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 58 L = Laurentianus Gr. 74,16, s. XII/XIII A = Ambrosianus Gr. 659 (Q 3 Sup.), s. XIV/XV Q = Parisinus Gr. 2157, s. XV S = Scorialensis 85 (Σ. II. 5), s. XV E = Mutinensis Gr. 237, s. XVI M = Marcianus Gr. 275 (893), s. XV Pa = Parisinus Gr. 2167, s. XVI P = Parisinus Gr. 2165, s. XVI Wc = Wellcomensis 286, s. XIV Ma = Matritensis 1978, s. XIV Va = Vaticanus Barberinus Lat.179, s. XIV Er = Amplonianus F 278, s. XIV 907 Beate Gundert Table I59 αὖθις αὖ γε γ᾽οὖν μὴ … γε γοῦν61 δή62 καὶ δὴ καί δήπου δῆλον πρόδηλον δηλονότι ἐπεί ἐπειδάν ἐπειδή Morb. Diff. rursus 2 Morb. Caus. rursus 4 Sympt. Diff. rursus 6 rursus 2+1* om. 1* demum 3+7* om. 6+7* rursus 2 om. 2 demum 3+5* utique 2 denique 1+1* om. 6+6* – nedum 2 denique 4 demum 3+5* utique 160 om. 19+5* utique 1 – denique 3 autem 1* igitur utique 1* utique 14+14* autem 2+1* itaque 1+2* igitur 1+1* denique 1 om. 14+12* et quidem (et) 1* et utique … quidem 1* utique 1* om. 1* manifestum (est) 12 manifestum (est) 2 manifestum (est) quoniam 2+1* videtur 1* quia 2 cum 3+2* cum utique 2* quia 5 quoniam 1 utique 16+2* itaque 1 igitur 1* autem 1* om. 6+4* – – – denique 1+1* demum 1* tamen 1 utique 6+11* denique 3 + 1* autem 1+1* itaque 1 + 1* quidem 1 om. 9+10* et quippe (et) 1* et 1* om. 1 utique 1 manifestum (est) 5 manifestum (est) 4 manifestum quod 1 palam 1 manifestum (est) 6 quia 1 donec 3 cum utique 1* cum namque 1* quia 1+1* quoniam 1 om. 1* – cum 2 postquam 1 908 – manifestum quod 1 videlicet 1 quia 3 quoniam 2 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis ἔτι63 προσέτι καθάπερ καὶ … δέ μὲν γάρ64 εἰ μὲν γάρ μὲν οὖν65 adhuc 2 quidem 1 – quemadmodum 7 sicut 1 Sed et 1 Nam … quidem 6+2* Nam 2* enim 1* quidem 1* om. 2* adhuc 6 om. 2 adhuc 1 quemadmodum 8 sicut 1 Sed et 2 Nam … quidem 6+3* Nam 2* Nam quidem 1* enim 1+1* denique 1 autem 1* Nam siquidem 1 adhuc 7+1* om. 1 +1* adhuc 2 quemadmodum 8 Sed et 1 Nam … quidem 4 enim 4 + 6* quidem enim 3* quidem 1 + 1* autem 2* vero 1* siquidem namque 1* si namque 1* siquidem autem 1* Igitur …. quidem Igitur … quidem Igitur … quidem 5+1* 3+1* quidem 4 + 2* 5+2* quidem igitur 1* quidem igitur 2* Igitur quidem 2* Igitur 1* Igitur 1* Igitur 1 … igitur 1* … igitur 1* quidem 1 denique 1 autem 1. quidem demum / quidem autem / autem 1* Nam siquidem 1* Nam si 1*. εἰ μὲν οὖν οἷον66 Igitur siquidem 1 velut 10 puta 2 quale 1 – velut(i) 4 puta 1 om. 2 ὁπόταν ὅταν – cum 8 quando 2 – cum 2 quando 2 ὅτι quoniam 6 quia 1 quia 1 – – quoniam 6 – velut 21 puta 4 quasi 4 quod 1 quando 1 quando 6 quandoque 1 cum 1 quoniam 8 quia 1 – – quia 1 quoniam 1 nedum non 1 διότι καθότι μὴ ὅτι 909 Beate Gundert οὖν67 igitur 12+1* [vero 1] om. 1+1* igitur 7+3* autem 2* om. 2+1* ἆρ᾽ οὖν ἀτὰρ οὖν γὰρ οὖν γὰρ οὖν δή68 quapropter 1 – enim 1 οὔκουν nequaquam igitur 1 οὔτως ita 18+6* itaque 2* om. 4* rursus 1+1* om. 1+1* quapropter 1 quo circa 1 enim 5 autem utique 1* enim 1* denique 1* denique utique 1* non igitur 1* non enim 1* ita 27 + 1* itaque 1* πάλιν rursus 4 τοιοῦτος69 talis 26 hic 1 hic talis 7 + 1* talis hic 1* qui talis 1 talis 17+2* hic 1+3* hic talis 1+3* talis hic 2* om. 1 + 1* ὡς71 ut 20+1* quod 15+2* quoniam 2* quia 1+2* om. 1* ὡς εἰ καί ὥσπερ72 – quemadmodum 5 sicut 2 quasi 1 ὥστε ut 4 quare 2 itaque 1 idcirco 1 quod 12+2* ut 8+6* et 4* quia 1 quidem 1* sicut 1 om. 4* – quemadmodum 3 sicut 3+1* ut 2 sic 1* quasi 1 itaque 2+1* ita 1* 910 igitur 14+1* enim 1* demum 1* om. 2 + 1* – – enim 1 denique 1 nequaquam igitur 1 ita 30+1* om. 1* rursus 2+1* iterum 1* rursus iterum 1* talis 17 hic 6 huiusmodi 2 hic talis 1+1* qui talis1* predictus 170 om. 1 ut 24 quod 11 quoniam 3 sicut 1 quasi 1 quemadmodum 1 ac si et 1 quemadmodum 10 sicut 1 ut 4 itaque 3 quocirca 1 quare 1 (εἰ) μὲν οὖν75 (εἰ) μὲν γάρ74 καὶ … δέ Table II73 Morb. Caus. Sed et 2 Sympt. Diff. Sed et 1 Sympt. Caus. I Et 1 Sympt. Caus. II Sympt. Caus. III vero 1 Et … autem 1+1* Et 1 autem 1* Nam … quidem Nam … qui- Nam … quidem Nam … quidem Nam … qui- Nam … quidem 6+3* 11+2* dem 7+3* dem 1+4* 4 6+1* Nam 3* enim 3+4* Nam 2* Nam 1+4* enim 4 + 6* enim 7+ 5* Nam 1* enim 1* Nam quidem 1* quidem enim 3* Nam 2* enim 7+5* quidem enim 1+3* quidem 1* enim 1+1* quidem 1 + 1* quidem enim 1* quidem enim Sed 1 om. 2* enim quidem 1* 1+3* denique 1 autem 2* autem 3* vero 1* autem 1* autem 1+2* vero 1* enim quidem 1* om. 1* quidem 1 (si)quidem quidem 1* om. 1* namque / (si) namque / vero 1* (si)quidem om. 1 autem 1* Igitur … quidem Igitur … qui- Igitur … qui- Igitur … qui- … igitur 6+5* Igitur … quidem 4+1* dem 5+2* dem 5+1* dem 16 + 3* quidem 6 +1* 7+3* Igitur … qui- quidem igitur 2+9* quidem igitur 1* Igitur quidem quidem 4 + 2* Igitur 2+1* Igitur 1* 2* … igitur 3+9* quidem igitur 2* quidem 1 + 1* dem 4 … igitur 1* Igitur 1 Igitur 1* quidem igitur 7* quidem igitur Igitur 3* 2+5* quidem 1+1* quidem 1+2* … igitur 1* … igitur 5* autem 1 Sed … quidem 1 denique 1 Igitur quidem 2* autem 1+ 2* denique 1 om. 1* autem 1 quidem demum autem 2* / quidem autem Sed quidem 1* Sed … quidem om. 1 / autem 1* quidem vero 1* 1* denique 1* om. 2* Morb. Diff. Sed et 1 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 911 finaliter 5 τελέως ὑπόμνημα nequaquam 3 non universaliter 1 nequaquam 1 οὐδ᾽ / μηδ᾽ ὅλως78 finaliter 1 energia 32 actus 21 operatio 1 non omnino 9 finaliter 2 actus 15+4* energia 6+3*77 om. 4* non omnino 5 nequaquam 4 finaliter 3 perfecte 2 actus 13 energia 6 operatio 1 non omnino 2 neque omnino 1 nequaquam 2 liber 1 submemoratio 1 monumentum 1 liber 1 submemoratio monumentum 1 1 finaliter 4 actus 4 actus 43+176 ἐνέργεια finaliter 1 actus 20 energia 14 om. 1 non omnino 7+5* nequaquam 5+6* nequaquam omnino 2* non universaliter 1* nullatenus 1 non 1* Beate Gundert 912 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis Chronology of Burgundio’s translations (after Bossier 1997, pp. 94f.79) Aristotle Ethica vetus Early De generatione et corruptione Translation Ethica novaPhase Ars medica (catalogue)80 De temperamentis Middle Commentary on the Gospel of Translation St. Matthew (1151) Phase John of Damascus De fide orthodoxa (1153/4) Galen Galen John Chrysostom Nemesius Galen Galen John Chrysostom De natura hominis (1164/5) De locis affectis Late Comm. Hipp. Acut.81 Translation Commentary on the Gospel of Phase St. John (1174) Galen De sanitate tuenda (1178/9) Galen De sectis (1184/5) BIBLIOGRAPHY AND NOTES 1. De morborum differentiis VI 836-880 K; De morborum causis VII 1-41 K; De symptomatum differentiis VII 42-84 K = CMG V 5, 1, pp. 198-258; De symptomatum causis I-III VII 85-272 K. References to Sympt. Diff. are by page and line number of the CMG edition with the corresponding page and line number of the edition by Kühn 1824 in brackets. 2. GARCÍA-BALLESTER L., SALMÓN F., SANCHEZ-SALOR E., Tradición manuscrita y autoría: sobre la posible autenticidad del comentario de Arnau de Vilanova al De morbo et accidenti de Galeno. Arxiu de Textos Catalans Antics 1995; 14: 31-74, at p. 33. 3. See the online catalogue of the Latin translations of Galen, edited by FORTUNA S., MARCHIARO M.; GUNDERT B., Galen, Über die Verschiedenheit der 913 Beate Gundert 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Symptome. CMG V 5, 1, Berlin, Akademie Verlag, 2009, p. 148 and n. 4; FORTUNA S., RAIA A. M., Corrigenda and addenda to Diel’s Galenica by Richard J. Durling, III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 61: 1-30, at p. 14. GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 186-188. SIRAISI N. G., Taddeo Alderotti and his pupils. Two generations of Italian medical learning. Princeton, University Press, 1981, pp. 100-103. GUNDERT, op. cit. note 3, p. 152, n. 1; FORTUNA S., Galeno latino, 14901533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 469-505. Amplonianus F 278: Morb. Diff., fol. 55vb-58vb; Morb. Caus., fol. 58vb-61vb; Sympt. Diff., fol. 61vb-64vb; Sympt. Caus. I, fol. 64vb-69va; Sympt. Caus. II, fol. 69va-74vb; Sympt. Caus. III, fol. 74vb-78vb; see SCHUM W., Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt. Berlin, Weidmannsche Buchhandlung, 1887 [Hildesheim, Olms, 2010], pp. 187 f.; GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 90-91. Vaticanus Barberinus Lat. 179: Morb. Diff., fol. 61ra-65rb; Morb. Caus., fol. 65va-69vb; Sympt. Diff., fol. 69vb-74ra; Sympt. Caus. I, fol. 74ra-80va; Sympt. Caus. II, fol. 80va-85vb; Sympt. Caus. III, fol. 86ra-92vb; see SILVERSTEIN TH., Medieval Latin scientific writings in the Barberini collection. A provisional catalogue. Chicago, Univ. of Chicago Press, 1957, pp. 52-56; GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 91-93. Wellcomensis 286: Morb. Diff., fol. 133va-136va; Morb. Caus., fol. 136va139va; Sympt. Diff., fol. 139va-142rb; Sympt. Caus. I, fol. 142va-147rb; Sympt. Caus. II, fol. 147rb-151vb; Sympt. Caus. III, fol. 151vb-156vb; see MOORAT S. A. J., Catalogue of western manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library. I: Mss. written before 1650 A.D., London, The Wellcome Historical Medical Library, 1962, pp. 180-183; GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 93-94. Matritensis 1978: Morb. Diff., fol. 119ra-121vb; Morb. Caus., fol. 121vb-124va; Sympt. Diff., fol. 124va-124vb (capita), fol. 124vb-127va (text); Sympt. Caus. I, fol. 127va-130vb (VII 127, 2 K vasis) and fol. 133ra (VII 127, 2 K sed)-134va; Sympt. Caus. II, fol. 134va-136vb (VII 177, 13 K omnes) and fol. 75ra (VII 177, 13 K distendentes)-76va; Sympt. Caus. III, fol. 76vb-80vb; see Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional. Vol. V (1599 a 2099), Madrid, Ministerio de educación nacional, 1959, pp. 394-397; BEAUJOUAN G., Manuscrits médicaux du moyen âge conservés en Espagne. Mélanges de la casa de Velázquez 1972; 8: 161-221, at p. 181. That this manuscript from the Biblioteca Nacional de España in Madrid also contains the Graeco-Latin translation I ascertained only recently. 914 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 11. Morb. Diff. Incipit: Primo quidem dicere oportet; Explicit: debeat quis in eis quam plurimum exercitari; Morb. Caus. Incipit: Quot quidem sunt et que universe egritudines; Explicit: de differentia symthomatum deinceps pertransire; Sympt. Diff. Incipit: Que quidem sunt et quot universe egritudines; Explicit: facile assequatur dubitatorum iudicationem; Sympt. Caus. I Incipit: Causas symptomatum in hoc libro scrutemur; Explicit: De omnibus hiis igitur dicetur secundum deinceps sermonem; Sympt. Caus. II Incipit: Spasmus autem et tremor et palmus et rigor; Explicit: quemadmodum in egritudine ventosa et ypocondriaca nuncupata; Sympt. Caus. III Incipit: Quecumque quidem secundum naturales actus virtutes efficiuntur; Explicit: Hic igitur et hunc terminemus sermonem. 12. GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 98-101; and see also the stemma below, p. 907. 13. For the dominance of Arabo-Latin translations as compared to Graeco-Latin translations see DURLING R. J., Burgundio of Pisa and medical humanists of the twelfth century. Studi Classici e Orientali 1993; 43: 95-99; MCVAUGH M. R., Niccolò da Reggio’s translations of Galen and their reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11: 275-301. 14. Cracow, Bibliotheca Jagellonica 781, fol. 134rb, see GARCÍA-BALLESTER L., The new Galen: a challenge to Latin Galenism in thirteenth-century Montpellier. In: FISCHER K.-D., NICKEL D., POTTER P. (eds.), Text and tradition. Studies in ancient medicine and its transmission presented to Jutta Kollesch. Studies in ancient medicine 18, Leiden, Boston, Köln, Brill 1998, p. 74. References to a commentary on De morbo et accidenti in other works by Arnald of Villanova suggest that it was written c. 1290 in Montpellier (ibid. pp. 73, 75 and n. 132). On the question whether this is indeed the commentary transmitted in the Jagellonian manuscript, see ibid. p. 74, n. 127 and p. 75, n. 131. See also MCVAUGH M. R., Arnaldi de Villlanova, Opera medica omnia XVI. Translatio libri Galieni De rigore et tremore et iectigatione et spasmo. Barcelona, Publicacions de la Universitat de Barcelona, 1981, p. 34, n. 62. 15. MCVAUGH M. R., Guigonis de Caulhiaco (Guy of Chauliac), Inventarium sive Chirurgia magna. Vol. I: Text, Vol. II: Commentary, Studies in ancient medicine 14, I/II, Leiden, New York, Köln, Brill, 1997; ID., Niccolò da Reggio’s translations, cit. note 13, p. 283. 16. Galeni omnia quae extant opera … quarta editione, Venice 1565, vol. IV, fol. 4 G, note to Morb. Diff. 8: VI 864, 11 K; fol. 18 G, note to Sympt. Caus. I 7: VII 139, 4 K. 915 Beate Gundert 17. Hippocratis Coi et Claudii Galeni Pergameni … Opera, ed. R. Chartier, Paris 1649, vol. VII, p. 875, note 19 to Diff. Morb.; p. 876, notes 13 and 18 to Sympt. Caus. I.; see GUNDERT B., Chartier’s method in the Galenic treatises on diseases and symptoms. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G., JOUANNA J. (eds.), René Chartier (1572-1654) éditeur et traducteur d’Hippocrate et Galien. Actes du Colloque international de Paris (7 et 8 octobre 2010). Paris, De Boccard, 2012, p. 219. 18. MCVAUGH, Niccolò da Reggio’s translations, cit. note 13, p. 283. 19. FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di P. Annese. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (eds.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 19-20 settembre 2008). Pisa, F. Serra, 2009, pp. 147 f.; cf. FORTUNA S., URSO A. M., Tradizione latina dell’Ars medica di Galeno: la translatio antiqua e il completamento di Burgundio. In: GAROFALO I., FORTUNA S., LAMI A., ROSELLI A. (eds.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 18-19 settembre 2009). Pisa, F. Serra, 2010, p. 138. 20. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 144-147; DEGNI P., I manoscritti dello scriptorium di Gioannicio. Segno e Testo 2008; 6: 179-248. 21. SIRAISI, op. cit. note 5, pp. 101 f. 22. GUNDERT, op. cit. note 3, p. 89, n. 2; DURLING R. J., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s Περὶ κράσεων, De complexionibus. Galenus Latinus I, Berlin, New York, W. de Gruyter, 1976, pp. XXV-XXX; ID., Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s Περὶ πεπονθότων τόπων, De interioribus. Galenus Latinus II, Stuttgart, F. Steiner Verlag, 1992, vol. I, pp. 36-48; BOS SIER F., L’élaboration du vocabulaire philosophique chez Burgundio de Pise. In: HAMESSE J. (ed.), Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la latinitas. Actes du Colloque international (Rome, 23-25 mai 1996). Textes et études du Moyen-âge 8, Louvain-La-Neuve, Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales, 1997, pp. 81-116; FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 149-171; see also FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli 2010; 22: 297-341, at pp. 315 ff. My study is based primarily on De symptomatum differentiis, the only treatise among the books on diseases and symptoms available in a critical edition; where I cite evidence from other books in the group, I have examined 916 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 23. 24. 25. 26. 27. all four Latin manuscripts but only selected witnesses of the Greek tradition. I am grateful to Stefania Fortuna who made her collation of Wc available to me for my study of a series of particles in Morb. Diff. and Morb. Caus. Using the method developed by L. Minio-Paluello for the study of medieval Graeco-Latin Aristotle translations (see esp. MINIO-PALUELLO L., Iacobus Veneticus Grecus. Canonist and translator of Aristotle. Traditio 1952; 8: 265-304 = Opuscula. The Latin Aristotle. Amsterdam, Hakkert, 1972, pp. 189-228; cf. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. note 22, p. XXV), Durling also established Burgundio’s authorship of the GraecoLatin translation of De elementis and of Aristotle’s De generatione et corruptione and Ethica Nicomachea (= Ethica vetus for book II-III and Ethica nova, including the Ethica Hofneriana and Borghesiana, for the remaining books; see BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 82 f.); DURLING R. J. in DE LACY PH., Galen, On the elements according to Hippocrates. Edition, translation and commentary. CMG V 1, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1996, pp. 27 f.; ID., Burgundio of Pisa, cit. note 13, pp. 98 f.; ID., The anonymous translation of Aristotle’s De generatione et corruptione (Translatio vetus). Traditio 1994; 49: 320-330; FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 141 f. For a discussion of the method employed to identify anonymous translations, see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 149-153. See p. 913 below. The evidence for other Burgundio translations is based on FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 154-158, see also n. 63 on pp. 153 f.; BOSSIER, art. cit. note 22; DURLING, The anonymous translation, cit. note 23, and the indices in DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1976), cit. note 22; ID., Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22. I use the following abbreviations for Burgundio’s translations: De gen. et corr. = Aristotle, De generatione et corruptione; Ethica vetus and Ethica nova = Aristotle, Ethica Nicomachea (see n. 23 above); Temp. = Galen, De temperamentis; Loc. Aff. = Galen, De locis affectis; in Hipp. Acut. = Galen, In Hippocratis De victus ratione in morbis acutis commentaria; De san. tuenda = Galen, De sanitate tuenda; Nat. hom. = Nemesius, De natura hominis. The occurrences given in the following discussion include passages where a particle is transmitted in only one of the manuscripts. For a list of Latin equivalents for Greek particles in Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Diff. see Table I, pp. 908-910 below. Sympt. Diff.: p. 218, 1 (VII 55, 15 K) rursus MaVa: iterum Er: rursus iterum Wc. Urso in FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 159, n. 917 Beate Gundert 28. 29. 30. 31. 32. 33. 64, reports two occurences of iterum in the same sentence in in Hipp. Acut. (p. 297, 11 f. in the Junta edition of 1522), the first of these translating πάλιν … αὖθις and the second one having no correspondence in the Greek. Sympt. Diff.: p. 220, 17; 230, 2; 242, 10 (VII 58, 1; 63, 13; 72, 18 K), and 212, 16 (VII 52, 14 K) where the Latin transmission is split between denique WcEr and utique VaMa. For a possible further example in Sympt. Diff. and examples in Morb. Diff. and Morb. Caus. see pp. 908 and 910, Table I, s.v. δή and γὰρ οὖν δή with note 68. See FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 160. For further equivalents for δή see Table I, p. 908 below; for the possible influence of the Greek transmission on the handling of δή in Lat.Gr. see below p. 922, note 62. See FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 159. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, p. 41; BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 95 f. The apparent overlaps with Burgundio’s earlier practice in the occurrence of quidem enim (3) and quidem igitur (2) are probably due to uncertainties of the Latin transmission. Thus quidem enim is transmitted once by Ma and Er, once by Ma and Wc and once by only Er, while in each case the remaining manuscripts omit quidem; quidem igitur is transmitted once by Ma alone, and once by Ma, Wc and Va with the other manuscripts omitting igitur or quidem. It seems, then, that in these 5 cases there were ambiguities in the common source (z), either because a revisor had added the lacking particle or because the translator himself had oscillated between quidem and enim on the one hand, and quidem and igitur on the other. Furthermore, in all four manuscripts μὲν γάρ is translated four times by enim and once by quidem alone, while the particle cluster μὲν οὖν is rendered four times by quidem alone; the translation denique for μὲν οὖν (p. 236, 16 = VII 68, 16 K) does not seem to have a counterpart in Burgundio but is found in Niccolò, see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 158; see also below Table I, p. 909. See FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 154-158; FORTUNA, Galeno e le traduzioni medievali, cit. note 22, pp. 328-331; FORTUNA S., Stefano da Messina traduttore del De purgantium medicamentorum facultate di Galeno. In: URSO A. M. (ed.), Il bilinguismo medico fra tardoantico e medioevo. Atti del Convegno internazionale di Messina (1415 ottobre 2010). Lessico & cultura 8, Messina, E.D.A.S., 2012, pp. 188 f.; MINIO-PALUELLO, art. cit. note 23, pp. 288 f. = Opuscula, pp. 212 f. 918 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 34. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 162 f., 165; see also BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 90 f. Perfecte, the second most frequent choice in Temp. after finaliter, does occur twice in Sympt. Caus. II besides finaliter (3), which is the sole rendering in Morb. Diff. (5), Morb. Caus. (4), Sympt. Caus. I (2) and Sympt. Caus. III (1): see Table II, p. 912 below. 35. Sympt. Diff.: p. 228, 10 (VII 63, 1 K) atrofie WcVaEr: idest innutric(i)ones Wcs.l.Vas.l., ut vid., Er in marg.: innutriciones Ma. 36. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, pp. 42-46. Durling’s collection of rare words used by Burgundio (pp. 46 f.) includes eruptuatio. 37. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, p. 45. See also Burgundio’s translation of Nemesius, De natura hominis. Nicolas Alfanus, on the other hand, who translated this work in the 11th c., does not distinguish between the different Greek words of change, translating them indiscriminately with permutatio and permutare (VERBEKE G., MONCHO J. R., Némésius d’Émèse, De natura hominis, Traduction de Burgundio de Pise. Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, Suppl. 1, Leiden, Brill, 1975, p. LXXXVII). 38. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 163 f.; BOSSIER, art. cit. note 22, p. 94. 39. BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 106 f.; FORTUNA, URSO, Tradizione latina dell’Ars medica, cit. note 19, p. 140. 40. BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 84-89. 41. FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 167 f.; DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1992), cit. note 22, p. 41. 42. See GUNDERT, op. cit. note 3, pp. 99-101. Examples of variant readings and glosses probably due to the revisor are: Sympt. Diff.: p. 222, 16 (VII 59, 9 K) κακοφωνίαν LA = malam vocalitatem Ma: δυσφωνίαν MQS = disvocalitatem ErVaWcMas.l. Sympt. Diff.: p. 250, 13 (VII 78, 16 K) τραχεῖαν ἀρτηρίαν A: ἀρτηρίαν MLQS = arteriam Lat.Gr., idest traceam Wcs.l. 43. Durling in his editons of Temp. and Loc. Aff. attributes most of the variants found in Va and Wc, both of which transmit the text of these two treatises (C and D in DURLING, Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. note 22; ID., Burgundio of Pisa’s translation, 1992, cit. note 22), to the activity of a revisor, while conceding that some of the synonyms and glosses in Loc. Aff. “may go back to Burgundio himself” (DURLING, Burgundio of Pisa’s translation, 1992, cit. note 22, p. 27; cf. ID., Burgundio of Pisa’s translation, 1976, cit. 919 Beate Gundert 44. 45. 46. 47. 48. note 22, pp. XXX f. and n. 22). BOSSIER, art. cit. note 22, pp. 86-89, more confidently assigns the glosses that he examined in Burgundio’s philosophical and theological translations to Burgundio himself; see also FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, pp. 153 f., n. 63 and p. 159, n. 68. For Burgundio’s practice of offering several translation choices for one Greek term, see the prologue to Burgundio’s translation of John Chrysostom’s Commentary on the Gospel of St. John, quoted by CLASSEN P., Burgundio von Pisa, Richter, Gesandter, Übersetzer. Heidelberg, C. Winter Universitätsverlag, 1974, p. 95, ll. 183-185, and BOSSIER, art. cit. note 22, p. 84, n. 10: verbum ex verbo statui transferendum, deficienciam quidem dictionum intervenientem duabus vel etiam tribus dictionibus adiectis replens. DURLING, Burgundio of Pisa’s translation (1976), cit. note 22, p. XXX. Similarly, Vivian Nutton in his contribution during the conference raised the question whether Niccolò might not be identified as the revisor of Sympt. Diff.; see his article in this volume. See Table II, p. 912 below, and FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 163; submemoratio, however, is used by Burgundio as an equivalent for ὑπόμνησις in John Chrysostom’s Commentary on the Gospels of St. Matthew, see FLECCHIA M., La traduzione di Burgundio Pisano delle Omelie di S. Giovanni Crisostomo sopra Matteo. Aevum 1952; 26: 113-130, at p. 129. For submemoratio in Niccolò see De motibus dubiis, e.g. iv.1; 32; 36; vi.11 = NUTTON V., BOS G., Galen, On problematical movements. Cambridge, Cambridge Univ. Press, 2011, pp. 136, 2; 142, 20; 29; 150, 11. For denique as an equivalent for δή see De consuetudinibus 4, SCHMUTTE J. M., Galeni De consuetudinibus. CMG, Suppl. III, Leipzig, Berlin, Teubner, 1941, p. 24, 27 (translating δή on p. 25, 25); p. 27, 21; 23 (translating δή on p. 26, 22; 24), and as an equivalent for μὲν οὖν see De morb. temp.1, quoted in FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 158. See also above, p. 894 and p. 918, note 32. For further similarities with Niccolò see below pp. 922 and 924, notes 61 and 69. See notes 1 and 22, p. 913 and 916 above. Igitur (and Nam) alone at the beginning of a sentence suggest that the loss of quidem from the combination Igitur (Nam) … quidem is due to a scribal error, whereas igitur in the second or a later position and enim suggest the omission of quidem is an intentional choice by the translator, or the particle’s absence in the translator’s or revisor’s Greek source. 920 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 49. At Sympt. Caus. I: VII 100, 6 K the omission of autem might be due to the omission of δὲ in the Greek source (δὲ om. A). 50. BOSSIER, art. cit. note 22, p. 98, signals one occurrence of vero in Nemesius’ Nat. hom. 51. See p. 918, n. 32, and below p. 909, Table I with notes 64 and 65. 52. In the case of enim, e.g. Sympt. Caus. I: VII 96, 17 K μέν om. MLQSA; 115, 15 K μέν om. MLQS; 138, 9 K μέν om. LSA; Sympt. Caus. II: VII 173, 14 K μέν om. MS; Sympt. Caus. III: VII 234, 6 K μέν om. QS. In the case of igitur, e.g. Sympt. Caus. I: VII 123, 11 K μέν om. LQS. In the case of quidem, e.g. Sympt. Caus. II: VII 202, 11 K γάρ om. MLQS and 165,12 K οὖν om. S; 169,15 K οὖν om. LA; 179, 1 K οὖν om. LQSA. At Sympt. Caus. II 150, 11 K (μὲν MLQS: μὲν οὖν A) the variants quidem Wc and igitur MaVaEr may reflect an adjustment in z to δ, the source of A. 53. At VII 113,13 and 114, 9 K actus / energia the supralinear explanation (idest) operatio is given in Wc and Va respectively. 54. Sympt. Caus. I: VII 144,13; 16; 17 K energiis ErMa: actibus Wc: om. Va. The oscillation between the two alternatives is further evidenced by the following supralinear notes to energia: Sympt.Caus. I: VII 131, 4 K (al.) actus Wc et Va s.l.; 141, 17 K al. actibus et operationibus Vas.l., and Sympt. Caus. II: VII 150, 6 actus Vas.l.. 55. See also VII 165, 1 K actus: operationis Vas.l.. The term actio is given s.l. as a variant to actus in Wc at Sympt. Caus. III: VII 229, 6 K. 56. The Latin transmission is split between the two readings at VII 206, 9 K non omnino VaMa: nequaquam WcEr; VII 215, 6 K non omnino WcMa: nequaquam Va; VII 221, 11 K non omnino WcMa: nequaquam Er: nequaquam omnino Va; VII 225, 3 K non omnino WcMa: nequaquam ErVa. 57. Exceptions are nullatenus for the first occurrence of οὐδ᾽ ὅλως at VII 239, 13 K, nequaquam omnino (WcMa) at VII 248, 9 K and non (Va) at VII 265, 5 K. 58. This selective stemma codicum is based on Sympt. Diff., see GUNDERT, op. cit. note 3, p. 102. 59. A star (*) signifies that a particular reading is preserved in only some of the Latin manuscripts, the others either omitting the word or offering a different equivalent. See also note 22, p. 916 above. 60. At Sympt. Diff.: p. 224, 13 (VII 60, 8 K) Lat.Gr. utique seems to translate δή, as transmitted by QAS (γε ML), and is thus recorded s.v. δή. 61. The equivalent denique is Burgundio’s preferred choice from De fide orthodoxa on. The reading autem (WcErVa at Morb. Diff.: VI 875, 2 K) also occurs as a rare translation alternative for γοῦν in Loc. Aff.; the variant igitur utique 921 Beate Gundert (Ma) may be due to textual uncertainties in the Greek transmission (γοῦν LQS: δὴ E: δὴ οὖν M). The translation tamen (Sympt. Diff.: p. 232, 7 = VII 65, 14 K) occurs once each in Temp. and Loc. Aff. The variant reading demum (Va at Sympt. Diff.: p. 204, 13 = VII 46, 12 K) is unusual for Burgundio; demum for γοῦν is found once in Niccolò’s translation of De temporibus morborum (see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 161 and n. 71). 62. The reading δή at Morb. Diff.: VI 849, 1 K is not included here, since Lat. Gr. igitur … quidem seems to follow a Greek tradition different from Kühn: μὲν… οὖν SM: δή LQ edd. The equivalent autem occurs as a rare translation alternative in De gen. et corr. and may in some instances be due to a confusion between δή and δέ, as at Morb. Diff.: VI 862, 12 K (δή M: δέ LQS: autem ErVaMa: om. Wc) and Sympt. Diff.: p. 228, 3 = VII 62, 10 K (δέ L: δή cett.: autem WcVaMa: om. Er). The translation alternative itaque is unusual for Burgundio, occurring only once as a variant reading in Temp., but it is found in Stefano da Messina and William of Moerbeke (see FORTUNA, Galeno e le traduzioni medievali, cit. note 22, Table II, p. 329). At Morb. Caus.: VII 13, 5 K it may represent a misreading of utique, as is suggested by Morb. Diff.: VI 864, 11 K utique WcMa: itaque ErVa and 842, 11 K utique Wc: itaque ErVa: itaque al. utique Ma; see also Sympt. Diff.: p. 212, 19 (VII 52, 17 K) utique WcMa: itaque Va: ita Er. The rare translation alternative igitur is also found in De gen. et corr. and once as a variant reading in Temp. For denique see above p. 893 with n. 28 and Table I, p. 910 s.v. γὰρ οὖν δή with note 68. At Sympt. Diff.: p. 230, 25 (VII 65, 6 K) Ma offers a series of translation alternatives for δή (MS: δέ LQA) which may have all been present in z: igitur, itaque, nimirum. Some of the omissions in Sympt. Diff. may reflect the omission of δή in either the translator’s or the revisor’s Greek source, e.g. Sympt. Diff.: p. 200, 10 (VII 44, 2 K): δή om. S; p. 220, 4 (VII 57, 4 K): δή om. QAS; p. 224, 11 (VII 60, 5 K): δή om. A; p. 228, 4 (VII 60, 12 K): δή om. L; p. 270, 17 (VII 72, 3 K): δή om. A. 63. Sympt. Diff.: p. 248, 16 = VII 77, 6 K (γ᾽ ἔτι Q: γέ τι LAS: γε M) is not included here since Lat.Gr. utique seems to be following the γ-branch of the Greek transmission as represented by M. 64. The variant reading Nam quidem at Morb. Caus.: VII 38, 2 K is due to the omission of the intervening word in Va. For enim and quidem as equivalents for μὲν γάρ see above p. 918, note 32. In the following cases the choice among these equivalents may reflect the omission of μέν or γάρ in part of the Greek transmission: Sympt. Diff.: p. 230, 7 (VII 64, 1 K) μέν om. L; p. 922 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 256, 13 (VII 83, 7 K) μέν om. Q; Sympt. Diff.: p. 248, 13 (VII 77, 3 K) γάρ om. A; p. 252, 2 (VII 79, 13 K) γάρ om. L. For quidem enim as variant for enim (ErMa at Sympt. Diff.: p. 224, 16 = VII 60, 11 K; WcMa at p. 242, 4 = VII 72, 12 K; ErMa at p. 250, 12 = VII 78, 15 K) see above p. 918, n. 32. Other variants for enim are autem (VaEr at Morb. Caus.: VII 29, 18 K; Wc at Sympt. Diff.: p. 244, 8 = VII 74, 2 K; Ma at p. 256, 13 = VII 83, 7 K), vero and quidem (WcMa and Er respectively at Sympt. Diff.: p. 248,13 = VII 77, 3 K). At Morb. Caus.: VII 28, 1 K (denique) the translator’s Greek source may have read μέντοι with L (μέν γε MQ S: μὲν γάρ E edd.), which is occasionally rendered with denique in Temp. and Loc. Aff. See also above pp. 920-921 and notes 48 and 52. 65. Morb. Diff.: VI 849, 1 K is added to the count since Igitur … quidem ErVaMa: Igitur Wc seem to follow μὲν … οὖν ME against μὲν δή LQ edd. Morb. Diff.: VI 848, 9 K and Morb. Caus.: VII 34, 5 K are omitted from the count since Lat.Gr. quidem seems to follow μὲν MLQE (S deest) against μὲν … οὖν Pa edd. in the first case, and μὲν MLQS against μὲν … οὖν E edd. in the second case. In three of the four occurrences in Sympt. Diff. the equivalent quidem may be due to the revisor’s adjustment of the translation to the Greek text transmitted by δ, which does not exhibit οὖν (p. 214, 4 = VII 53, 18 K: οὖν om. QAS; p. 236, 6 = VII 68, 4 K: οὖν om. A; p. 244, 20 = VII 74, 17 K: οὖν om. LA). At Morb. Caus.: VII 21, 12 and 35, 4 K Igitur quidem as a variant reading for Igitur … quidem results from the transposition of the intervening word in Va, Wc and Ma. For the combination quidem igitur see above p. 918, n. 32. At Morb. Diff.: VI 855, 10 K (quidem igitur Ma: igitur ErVaWc), Sympt. Diff.: p. 220, 6 = VII 57, 7 K (quidem igitur MaVas.l.: igitur Er: quidem WcVa) and p. 244, 18 = VII 74, 15 K (quidem igitur WcMaVa: quidem Er) the compound translation may have originated with the individual Latin manuscripts by the insertion of quidem or igitur, which was present as an alternative somewhere in its source z. The unusual variants at Sympt. Diff.: p. 198, 12 = VII 43, 4 K (autem Er: quidem autem Va: quidem demum WcMa) may reflect uncertainties of the Greek transmission (μὲν οὖν MQAS: μήν L). 66. Including οἱονεί which is rendered as velut at Morb. Diff.: VI 836, 6 K and as veluti at Morb. Caus.: VII 30, 4 K. At Sympt. Diff.: p. 224, 1 (VII 59, 12 K) puta is the translation of οἷον εἰ τύχοι. 67. For the combinations ἆρ᾽ οὖν, ἀτὰρ οὖν, γὰρ οὖν, γοῦν, μὲν οὖν, οὔκουν see above and below. At Morb. Diff.: VI 841, 10 K Lat.Gr. denique seems to be translating γοῦν as transmitted by LQE (οὖν M, S deest), and is thus recorded s.v. γοῦν. At Morb. Diff.: VI 859, 2 K Lat.Gr. vero seems to be translating δὲ 923 Beate Gundert 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. as transmitted by MQE (οὖν Pa edd.: om. L ut vid., S deest). The equivalents autem (Va at Morb. Caus.: VII 4, 5; 17, 12 K), enim (Er at Sympt. Diff.: p. 256, 3 = VII 82, 13 K) and demum (ErWcMa: om. Va at Sympt. Diff.: p. 248, 1 = VII 76, 9 K) seem to be unusual for Burgundio. At Sympt. Diff.: p. 206, 15 (VII 48, 3 K) the omission of οὖν may reflect the translator’s or revisor’s Greek source (om. MQS, A deest). At Morb. Caus.: VII 23, 6 K the particle δή is transmitted in MLQSE (om. οὖν), but deleted in Pa and omitted in the printed Greek editions. At Morb. Caus.: VII 5, 3 K and Sympt. Diff.: p. 198, 7 (VII 42, 8 K) δή is transmitted in only part of the Greek tradition (LS and MQ respectively). The variants autem utique WcMa: enim ErVa (Morb. Caus.: VII 23, 6 K) and denique WcVaEr: denique utique Ma (Morb. Caus.: VII 5, 3 K) point to the presence of alternatives in z which may reflect the uncertainties of the Greek transmission. The combinations hic talis (with the variant talis hic) and qui talis are equivalents for τοιοῦτος accompanied by the definite article, while talis alone translates τοιοῦτος with or without an article, a practice also found in Niccolò’s translation of De temporibus morborum, see FORTUNA, URSO, Burgundio da Pisa, cit. note 19, p. 159, n. 66. At Sympt. Diff.: p. 252, 17 (VII 80, 14 K) predictis for τοῖς τοιούτοις seems to represent the intrusion into the text of a gloss, possibly by the original translator; see above p. 903. Another gloss intrusion seems possible at Morb. Caus.: VII 30, 10 K where Va replaces talibus with flegmatibus. At Morb. Caus.: VII 26, 5 K, on the other hand, Va offers talium instead of predictorum (ErWcMa) for τῶν προειρημένων, apparently rejecting predictorum as a gloss. Sympt. Diff.: p. 228, 16 (VII 63, 9 K) is included here since Lat.Gr. ut seems to translate ὡς as transmitted in QAS (ὥσπερ LM). The equivalents for ὡς employed in Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Diff. correspond to Burgundio’s practice in Temp. and Loc. Aff., where however the prevalence of ut over quod is more clearly pronounced, and the variety of choices is greater. The variants et for ut at Morb. Caus.: VII 13, 14 (Wc); 15, 7; 16, 8 ; 28, 11 K (Er) and quidem for quod at VII 3, 10 K (Er) may represent scribal errors. At Sympt. Diff. p. 220, 16 (VII 57, 19 K) Lat.Gr. qui renders ἥπερ (L Qcorr.: ὥσπερ MAS). For the notes to Morb. Diff., Morb. Caus. and Sympt. Diff. see also Table I, pp. 908-910 above. At Sympt. Caus. III: VII 242, 3 K Lat.Gr. offers Nam … quidem where μέν is transmitted in MLQAS. For Nam see above p. 920, n. 48. For enim and 924 The Graeco-Latin translation of Galen, De symptomatum differentiis 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. quidem as equivalents for μὲν γάρ see above p. 912 and note 32. In some cases the translation enim and quidem may reflect the omission of μέν or γάρ from the translator’s or revisor’s Greek source, see above p. 921, n. 52. Most of the occurrences of quidem enim, enim quidem, vero and autem are translation variants for enim. At Sympt. Caus. III: VII 243, 13 K Lat.Gr. Igitur… quidem seems to be at variance with μὲν δή transmitted by MLQAS and is not included in the count. For Igitur see above p. 920, n. 48. The equivalents igitur and quidem may in some cases reflect the omission of μέν or οὖν from the translator’s or revisor’s source, see above pp. 905 and 921, n. 52. Some occurrences of quidem igitur are translation variants for igitur and quidem. Lat.Gr. ipsius actus for αὐτῆς (sc. ἐνεργείας) at Morb. Diff.: VI 855, 11 K may owe its origin to a gloss on ipsius. A variant for actus. At Sympt. Caus. III: VII 256, 10 K the reading neque hoc VaErWc (om. hoc): om. Ma (cum pluribus verbis) may be due to the revisor introducing the δ reading μηδὲ οὗτος Α (μηδὲ οὕτως LQ [μηδ’]: μηδ᾽ ὅλως M) and is not included in the count. See also FORTUNA, URSO, Tradizione latina dell’Ars medica, cit. note 19, pp. 138 f. IBI, p. 140. IBI, p. 168. Correspondence should be addressed to: Beate Gundert 592 Maitland St. - London, Ontario N6B 2Z7 - Canada [email protected] 925 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 927-940 Journal of History of Medicine Articoli/Articles LA TRASMISSIONE DEL DE SPERMATE PSEUDO-GALENICO Outi Merisalo Università di Jyväskylä, FI SUMMARY THE TRAnSMISSION OF THE PSEUDO-GALENIC DE SPERMATE Towards the middle of the twelfth century a Latin-language treatise on embryology and astrology, in one manuscript entitled Liber spermatis, makes its appearance in England and in Southern France. At the end of the century parts of it circulate in Bavaria, now entitled in one manuscript Microtegni and attributed to Galen as author and Constantine the African as translator. By the middle of the thirteenth century, a still longer version of the treatise is fixed and gains great popularity at universities both in Northern France and England as well as Northern Italy, where the University of Padua seems to play a special role in disseminating the text until the end of the fifteenth century. The Galenic connection ensures the success of the treatise until the end of the sixteenth century. Altogether 44 manuscript witnesses are currently known. Verso la metà del XII s. compare in Inghilterra e nel Sud della Francia un trattato latino con il titolo Liber spermatis, dall’origine incerta, composto di due testi, l’uno embriologico e l’altro astrologico1. Alla fine del secolo, di questo trattato, si trova una copia parziale in Baviera, col titolo Microtegni e con l’attribuzione a Galeno (autore) e a Costantino Africano (traduttore); alla stessa epoca circolano in Baviera anche passi che nel Duecento confluiscono in una versione più ampia della parte astrologica. Le copie più antiche di Key words: De spermate - Pseudo-Galen - Latin transmission 927 Outi Merisalo tale versione estesa del trattato sono databili alla metà del Duecento. Mentre l’attribuzione della traduzione a Costantino sembra scomparire nella seconda metà del Duecento, quella a Galeno garantisce il successo durevole del trattato, che continua a circolare insieme con opere autentiche di Galeno nei grandi volumi universitari dalla fine del Duecento fino al Quattrocento inoltrato e nelle edizioni a stampa cinquecentesche. Questo articolo cercherà di ricostruire la trasmissione del De spermate dal XII s. alla fine del Quattrocento. Dal punto di vista della storia della medicina, il De spermate presenta due teorie piuttosto rare, cioè la dottrina dell’utero dalle sette celle, attestata qui per la prima volta, e un sistema cronobiologico articolato su 12+12 ore che permette di prevedere le caratteristiche fisiche e mentali del bambino, non soltanto secondo la sua ora di nascita, ma anche secondo quella dei genitori e dei nonni2. Sono attualmente noti 43 codici del De spermate, per la maggior parte databili ai secoli XIII, XIV e XV. Esistono tuttavia quattro testimoni del XII s. provenienti: 1. dall’Inghilterra: Londra, British Library, Cotton Galba E IV, ff. 233vb-238va, della metà del XII s., forse vergato nel monastero di Bury St Edmunds, di 1006 righe, con il trattato di embriologia alle rr. 1-691, e il trattato di astrologia alle rr. 692-1006; senza titolo e colofone, al f. 238va Explicit liber spermatis. Questo codice composito contiene documenti relativi all’arcidiocesi di Canterbury (unità 1) e testi scientifici della tarda antichità (unità 2)3. 2. dalla Francia: Parigi, BNF, lat. 15114, ff. 163v-170, della metà del XII s., proveniente dalla Francia meridionale, contiene la parte del De spermate coincidente con Galba 1-807 (trattato embriologico e parte del trattato astrologico), senza titolo. Questo codice è composito e contiene inoltre Avicenna (unità 1-2), Galeno, la Tereoperica e altri testi di medicina (unità 3-4)4. 928 La trasmissione del De spermate pseudo-galenico 3. dalla Baviera: 1) Monaco, BSB, clm 4622, ff. 79v-80v, della fine del XII s., conservato a Benediktbeuern (Bura) nel XV s., contiene il testo del De spermate coincidente con Galba 1-144 (parte del trattato embriologico); al f. 79v Incipit microtegni Gal(ieni) tra(n)slata a constant(ino) montiscas+ine(n)-sis monacho de corporis (et)-a(n)i(m)e armonia (con)s(er)-ua(n)da. Il trattato è qui attribuito a Galeno e la traduzione latina a Costantino Africano. Il titolo Microtegni, attestato in questo codice per la prima volta, collega il testo con Galeno, Ars parva o Ars medica, la versione latina della Techne iatrike, spesso intitolata Tegni nei codici occidentali. Il secondo titolo, che non descrive adeguatamente il contenuto del trattato, è alquanto enigmatico. Per altri codici dal titolo identico vedi infra, pp. 933, 935. Questo codice composito (7 unità) contiene testi di medicina di autori antichi come Vindiciano, e medievali come Costantino5. 2) Monaco, BSB, clm 18918, ff. 68-71, della fine del XII s., conservato a Tegernsee nel XV s., contiene il testo del De spermate coincidente con Galba 691-722, 829-876, Berlino 3-666. Questo codice presenta dunque parti del trattato astrologico contenuto nel codice Galba, ma anche un passo relativamente lungo del trattato astrologico esteso che cir colerà nel Duecento. Il codice, composito di 2 unità, pre senta testi di scienze naturali e di teologia7. Alla fine del XII s. il Liber spermatis, sotto il titolo Microtegni, era dunque attribuito a Galeno e a Costantino Africano. Nel Duecento persiste l’associazione con Galeno autore, mentre scompare il nome di Costantino traduttore. Verso la metà del secolo comincia a circolare la versione estesa del testo con l’intero trattato embriologico e il trattato astrologico ampliato di 227 righe8. Dei due codici 929 Outi Merisalo più antichi con la versione estesa, Würzburg, UB, M. p. med. f. 3, ff. 177vb-182va (c. 1250, Francia meridionale?), con cinque unità codicologiche duecentesche, presenta il De spermate con testi di Costantino (unità 1-3: Theorica Pantegni, Practica Pantegni; unità 4: De memoria, De melancolia, De cerebro, De oculis, De coitu, De heros morbo, De lepra, Liber pauperum, De stomacho, con il De spermate inserito tra il De coitu e il De heros morbo), Aristotele, Averroè e Avicenna (unità 5)9. Il codice identifica lo studioso di Montecassino come traduttore al f. 182va: Explicit lib(er) de sp(er)mate a-(con)stantino edit(us)10. Qui sono assenti i titoli Microtegni e De corporis et anime armonia conseruanda. In un altro codice, leggermente posteriore, Londra, BL, Add. 18210, ff. 123b-127va (seconda metà del XIII s., Francia settentrionale/Inghilterra), con nove unità codicologiche, il De spermate, intitolato Microtegni al f. 123b, occupa un’intera unità. Le diverse unità codicologiche presentano: Costantino Africano, De diaetis 2-3 (unità 1), trattati teologici di Roberto Grossatesta (unità 2), un dialogo sui climi e sui movimenti della terra (unità 3), Galeno, De virtutibus cibariorum (cioè De dissolutione continua, unità 4), un trattato sulla chiromanzia e Marbodio di Rennes, ambedue in antico francese (unità 5), un commento all’Isagoge di Giovannizio (unità 6), il De spermate (unità 7), un compendio della Summa di Gilberto Anglico, testi di Ruggero di Salerno, Bruno da Longobucco, Trotula, un trattato teologico sull’avvento di Cristo e il De virtutibus ptisanae (unità 8). Se Galeno è ancora marginale in questi due codici, il tipico codice universitario francese settentrionale con vari trattati galenici emerge poco dopo la metà del secolo come veicolo del De spermate11. Per ora è nota una ventina di codici duecenteschi, principalmente della Francia settentrionale e dell’Inghilterra, dove il De spermate è inserito in un corpus di trattati galenici. Un esempio tipico è Erfurt, UB, Ampl. fol. 249, ff. 254b-260b12 (Incipit Mic(r)otegnj. Galienj. id-est lib(er) de sp(er)mate seu de duodeci(m) portis. seu de hu(m)ana natura) che 930 La trasmissione del De spermate pseudo-galenico presenta anche due nuovi titoli, cioè De duodecim portis, alquanto enigmatico13, e De humana natura, piuttosto generico. Proviene dalla Francia settentrionale ed è databile alla fine del XIII s. Fu acquistato alla fine del Trecento dal medico Amplonio Rating de Berka (c. 1364-1435)14, uno dei padri fondatori dell’università di Erfurt e celebre bibliofilo, che possedette anche un altro codice contemporaneo dello stesso tipo, Erfurt, UB, Ampl. fol. 27815. Quest’ultimo volume è composito (5 unità codicologiche) e databile, per la parte del De spermate, al 1300 circa (ff. 78vb-82vb, Galba + Berlino 1-19: Incipit microtegni .i. liber de spermate seu. de xij. portis). Altri volumi con diverse raccolte di testi galenici sono Berlino, SBB-PK, lat. fol. 638 (c. 1300, Francia settentrionale)16; Brugge, Grootseminarie 93/61, ff. 159va-162rb, c. 1300, Francia settentrionale, f. 162b: Explicit l(i)b(er) De .xii. portis. u(e)l Migrotegni Gal(ieni)17; Basilea, UB, D III 6 e D III 8 (entrambi della fine del XIII s., Francia settentrionale)18; Oxford, Balliol College 231, ff. 34va-39 (c. 1300, Francia settentrionale): f. 34vb: Hic incipit liber Microtegni galieni (ue)l. de spermate, f. 37b: Explicit liber de spermate, Galba 1-691; f. 37b: Incipit lib(er) G(alieni) de .xii. signis uel eleme(n)tor(um), f. 39b: Explicit liber de xii portis uel microtegni galieni19. Il successo del grande volume galenico persiste nella Francia settentrionale e in Inghilterra nel Trecento inoltrato, come dimostrano i codici Erfurt, UB, Ampl. qu. 178, appartenuto allo stesso Amplonio Rating de Berka, che contiene la parte del De spermate coincidente con Galba 1-291; Danzica, Akademia Nauk, Mar. F. 41, c. 1300, Francia settentrionale, appartenuto nel Trecento a Hugues Salars (o Salard, lat. Salarcii), maestro di medicina della diocesi di Rodez (fl. 1360), e al suo probabile parente Rigaud Salars (Rigaldus Salardus), baccalarius in medicina20. Fu acquistato nel XV s. dal medico Simon Gossil di Danzica, che ne fece dono alla biblioteca della chiesa della Vergine della città21. Un terzo esempio trecentesco è Città 931 Outi Merisalo del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1094, legato all’insegnamento di Gérard Dizier, medico personale di Giovanni II, re di Francia, nel 135222. Nonostante questa tendenza dominante, ancora alla fine del Duecento il De spermate si incontra in un volume composito (6 unità) della Francia settentrionale senza testi galenici. Si tratta di Parigi, BNF, lat. 6988, ff. 161a-163vb (Parigi, c. 1275-inverno del 1290) che contiene il trattato embriologico coincidente con Galba 1-619, senza titolo, insieme con altri testi: Costantino Africano, Trotula, altri testi salernitani, Avicenna, Riccardo Anglico, Egidio di Corbeil, l’Antidotarium Nicolai e altri autori di poco anteriori e contemporanei23. Il successo del De spermate continua nel Tre-Quattrocento in Francia settentrionale e Inghilterra, come dimostrano i seguenti manoscritti: Cambridge, Gonville & Caius College 345 (620), con la versione estesa, appartenuto nel Quattrocento a Roger Marchall, medico personale di Edoardo IV (1442-1483), re d’Inghilterra24; Londra, Lambeth Palace Library 444, sempre con la versione estesa, in un’unità codicologica (n° 2) vergata nel 1451 ad Oxford da Hermann Zureke da Greifswald (ff. 37-47, inc.: Incipit Mycrotegni Galieni de .xij. portis, expl.: Explicit liber Microtegni Galieni de .12. portis); e due volumi miniati con testi galenici, di origine parigina e di un gran lusso, dell’ultimo terzo del Quattrocento, Dresda, SLUB, Db. 92-9325. Nella penisola appenninica il trattato non sembra circolare prima dell’ultimo terzo del XIII sec. A quest’epoca risale il codice universitario Cesena, Biblioteca Malatestiana, D XXV 1, ff. 161va-169a, con titolo corrente al f. 163va, marg. sup: Lib(er) gal(ieni) de sp(er)mate; e al f. 169a: Explicit liber .G. de xii portis u(e)l miciotegni [sic]. G. u(e)l liber de-sp(er)mate G.26 Scritto dal maestro Giovanni da Parma (c. 1260-1320) a Bologna o a Padova27 e miniato da un pittore bolognese28, appartenne nel Quattrocento a Giovanni di Marco (1400/1405-1474), medico personale di Novello Malatesta, signore di Cesena29. Nel codice con testi galenici D XXV 230, forse della stessa mano31, il De spermate presenta, dopo il testo della versione 932 La trasmissione del De spermate pseudo-galenico estesa (ff. 184a-193a, senza titolo), un’aggiunta testuale, finora non riscontrata in altri codici, sulla formazione dell’embrione (ff. 193a193vb, inc.: quo ordi(n)e u(e)l quo scemate ho(c) i(n) ut(er)o m(at)ris plasmet(ur), expl.: qui no(n) h(abe)nt dentes ut senes. Explicit liber Galieni de spermate. D(e)o gr(ati)as. AmeN). Tramite Giovanni da Parma questi due codici si collegano dunque all’ambito bolognese o forse padovano, e attestano la circolazione della versione estesa nell’Italia settentrionale alla fine del Duecento. Pure il volume con testi galenici del 1300 c., Città del Vaticano, BAV, lat. 2383, con la versione estesa, può essere genericamente localizzato in quella zona32. Il De spermate si trova in un contesto diverso nel codice composito trecentesco Città del Vaticano, BAV, Urb. lat. 246, ff. 192va-193b33 (f. 192va inc.: Incip(it) lib(er) galieni d(e) armo(n)ia cor(pori)s (et) a(n)i(m)e q(ui)-d(icitu)r miçiotegni; f. 193b, senza titolo e colofone; contiene Galba 1-259, cioè parte del trattato embriologico), con un testo che assomiglia per molti versi a quello del codice bavarese Monaco, BSB, clm 4622, a cominciare dai titoli De armonia corporis et anime e Miçiotegni (cf. supra, p. 929). Invece di Galeno, sono presenti testi di medicina araba, ad es. il De simplici medicina di Mesue (unità 1) e l’Almansor (unità 2, dove è presente anche il De spermate), e testi di autori contemporanei, come l’Abbreviatio dei Sinonima di Simone da Genova a cura di Mondino da Cividale, professore allo studio padovano dal 1307 al 1328, morto prima del 1340 (unità 3), e Mondino dei Liuzzi (c. 1270-1326), Anatomia (unità 4)34. L’unità 3 presenta una nota al f. 239v che collega almeno questa sezione del manoscritto con l’università di Padova del 1400 circa35. Una dipendenza bavarese ancora più stretta si riscontra nel codice composito Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1234, localizzabile nella Francia meridionale e databile agli anni 1400-1410. È possibile che anche questo codice sia legato all’università di Padova36. Il testo del De spermate (unità 8, ff. 268ra-b) comprende lo stesso frammento del codice Monaco, BSB, clm 4622 (Galba 1-144), con lo stesso 933 Outi Merisalo incipit che indica Costantino Africano come traduttore. Un solido collegamento bavaro-padovano37 caratterizza il codice quattrocentesco (anni 1460) Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1298, ancora un volume composito con testi di diverse epoche: una sezione di opere galeniche, Rhazes e Maimonide, fino ad autori più recenti quali Mondino dei Liuzzi e Arnaldo da Villanova38. Appartenne ad una persona di origine transalpina germanica (forse il medico Conrad Schelling di Heidelberg, c. 1435-1514, presente nell’università di Padova nella prima metà degli anni 1460)39, la cui mano compare nei margini dell’intero volume. La versione estesa del De spermate è contenuta ai ff. 226a-232a (inc.: Incipit Macrotegni [sic] siue liber de sperma [sic] seu de XII portis; senza titolo e colofone). È interessante che le rr. 1-259 presentino un testo molto simile a quello contenuto nel codice Città del Vaticano, BAV, Urb. lat. 246. Un persistente collegamento bavaro-padovano è evidente anche nel codice Monaco, BSB, clm 490, contenente ai ff. 134r-155v una versione estesa del De spermate, ma incompleta (Galba 1-1006, Berlino 1-34), strettamente apparentata al testo contenuto in Monaco, BSB, clm 4622, senza ovviamente esserne derivata. Questa copia fu stesa nel 1503 da Hartmann Schedel (1440-1514), celebre medico e umanista di Norimberga, che si era formato a Padova40. Mentre la Baviera sembra svolgere un certo ruolo nella trasmissione del trattato a nord della penisola appenninica, il De spermate passa dalle università della Francia settentrionale e dell’Inghilterra in terra d’Impero nel Quattrocento, come è documentato dal codice composito Londra, Wellcome Library, 538, vergato in Baviera, ma con un testo di dipendenza nord-francese. Contiene il De iuvamento anhelitus galenico, opere di Riccardo Anglico, Albert Birchtel di Stoccarda (che vergò l’unità 4 dove si trova il suo trattato), testi sulla peste e la versione estesa del De spermate ai ff. 2-35: Incipit liber Galie(n)i De sp(er)mate siue liber de-duodecim portis, Explicit liber. G(alieni) de duodecim portis u(e)l microtegni uel liber G de sp(er)mate. Fu dona934 La trasmissione del De spermate pseudo-galenico to al monastero benedettino di Ottobeuren nella diocesi di Augusta da Johannes Hertlin, medico e sacerdote, nel 150441. Il De spermate, già ritenuto non autentico nel Trecento42, compare fino al Seicento nei grandi volumi stampati delle opere di Galeno43. In conclusione, il testo Galba, di 1006 righe, anonimo e con il titolo Liber spermatis, composto da una parte embriologica e da un’altra astrologica, appare verso la metà del XII s. in Inghilterra; poco dopo si trova una versione sempre anonima di 807 righe, senza titolo, in Francia meridionale. Alla fine del XII s. compare in Baviera una versione del testo Galba di 144 righe intitolata Microtegni e De corporis et anime armonia conseruanda, attribuita a Galeno autore e a Costantino Africano traduttore. Alla stessa epoca circolano in Baviera anche frammenti, anonimi e senza titolo, della parte astrologica della versione estesa del Duecento. La versione estesa di 1006 (Galba) + 227 (Berlino) righe, con la parte embriologica e una versione più ampia della parte astrologica, si costruisce prima della metà del Duecento. Poco dopo scompare quasi del tutto l’attribuzione della traduzione a Costantino Africano. Il successo del trattato, confuso da una parte con il Peri spermatos galenico, che sarebbe stato tradotto da Niccolò da Reggio solo verso il 1320, e dall’altra con l’Ars parva del maestro antico, è garantito dall’inclusione nei grandi volumi universitari di Galeno nel Nord della Francia e in Inghilterra come nell’Italia settentrionale dagli ultimi decenni del Duecento in poi. Sembra che la Baviera non sia estranea alla trasmissione del testo nel Nord della penisola appenninica, e che l’università di Padova svolga un ruolo importante nella sua diffusione nel Tre- e Quattrocento. Il trattato, in estensioni diverse e accompagnato da testi anche non galenici, viene letto, riletto e copiato in modo intenso fino alla fine del Medioevo; sopravvive fino al Seicento nelle edizioni stampate di Galeno latino. La trasmissione del De spermate mette in rilievo il carattere per molti versi volatile di testi di insegnamento e di consultazione pratica, suscettibili di tagli, compilazione e parafrasi. È altrettanto evidente la ne935 Outi Merisalo cessità di un esame congiunto delle caratteristiche testuali e materiali dei testimoni per la comprensione del testo stesso. BIBLIOGRAFIA E NOTE 1. La ricerca per questo articolo è stata in parte finanziata dall’Accademia di Finlandia, progetto n° 121785 Books in transition (2008-2011), e dall’Ale xander-von-Humboldt-Stiftung, Bonn (2011). Il De spermate è forse la tra duzione (almeno per la parte embriologica) di un testo neoplatonico tardo antico il cui originale greco non ci è pervenuto, come suggerisce Nutton V., Pseudonymity and the critic: authenticating the Medieval Galen. In: GLAZE F. E., NANCE B. K. (edd.), Between text and patient: the medical enterprise in Medieval & Early Modern Europe. Micrologus’ Library 39, Firenze, SISMEL-Edizioni del Galluzzo, 2011, pp. 481-491, in particolare p. 484. Conviene tuttavia notare che la versione estesa del trattato sembra il risultato di un lavoro di compilazione svolto tra il XII s. e la metà del XIII s. (vedi infra, p. 929). 2. Per un’analisi della teoria cronobiologica cf. MERISALO O., In horis san guinis. Physiology and generation in the Pseudo-Galenic De spermate. In: Tikkanen B., Butters A., Aunio L. (edd.), Purvaparaprajñbhinandanam. Studies in honour of Klaus Karttunen. Studia Orientalia 110, Hel sinki, Suomen itämainen seura, 2011, pp. 238-240. 3. Merisalo O., The early tradition of the Pseudo-Galenic De spermate (12th-13th centuries). Scripta 2012; 5: 45; per il testo del codice Galba cf. Merisalo O., Pahta P., De spermate. The site, http://staff.jyu.fi/Mem bers/merisalo/despermate (trascrizione e informazioni sulla trasmissione del testo). La prima edizione moderna, sulla base di pochi codici, è stata pubbli cata da TAVONE PASSALACQUA V., Microtegni seu De spermate. Roma, Tip. E. Cossidente, 1959. 4. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 45-46. 5. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 46-47. 6. È chiamato Galba il testo di 1006 righe contenuto nel codice Galba, mentre Berlino si riferisce alla versione estesa della parte astrologica, con 227 righe in più rispetto al codice Galba, conservata, per es., nel codice Berlino, SBBPK, fol. 638. 7. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 47. 936 La trasmissione del De spermate pseudo-galenico 8. Con il termine ‘versione estesa’ si fa qui riferimento alla versione più ampia del testo attestata nei codici, senza considerare l’eventuale intenzione dei compilatori. Ringrazio Vivian Nutton per avermi segnalato il possibile malin teso terminologico (e-mail agosto 2011). 9. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 48. 10. Dopo il codice di Würzburg, il nome di Costantino traduttore si riscontra solo nel codice quattrocentesco BAV, Pal. lat. 1234 (vedi infra, p. 933), stretta mente dipendente dal codice Monaco, BSB, clm 4622 (vedi supra, p. 929, e MERISALO, art. cit. nota 3, p. 47). 11. Per il ‘nuovo Galeno’ e per la raccolta dei testi galenici che comprende cf. NUTTON V., BOS G., Galen, On problematical movements. Cambridge, CUP, 2011, pp. 31 e 94. 12. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 49-50. 13. Secondo un’ipotesi proposta da Charles Burnett, ‘porta’ sarebbe un calco dell’arabo bab nel senso di ‘capitolo’; vedi BURNETT CH., Physics before the Physics: early translations from Arabic of texts concerning nature in MSS British Library, Additional 22719 and Cotton Galba E IV. Medioevo 2002; 27: 68. Il trattato non è tuttavia diviso in 12 capitoli. 14. Per il medico Amplonio cf. MERISALO O., PAHTA P., Tracing the trail of transmission: the Pseudo-Galenic De spermate in Latin. In: Goyens M., De Leemans P., Smets A. (edd.), Science translated, Latin and Vernacular translations of scientific treatises in Medieval Europe. Mediaevalia Lovaniensia 40, Leuven, Leuven University Press, 2008, pp. 81-94; Merisalo O., Transition and continuity in medical manuscripts (thirteenth-fifteenth centuries). In: Hamesse J., Meirinhos J. (edd.), Continuity and disruption. Textes et étu des du Moyen Age 48, Louvain-la-Neuve, FIDEM, 2009, pp. 25-35. 15. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 50. 16. Cf. MERISALO, art. cit. nota 3, pp. 50-51. 17. Ringrazio sentitamente Iolanda Ventura per avermi segnalato questo codice (e-mail dicembre 2012). 18. Per i codici ora a Basilea, cf. MERISALO, Transition and continuity, cit. nota 14, pp. 25-35. 19. I titoli sono vari: a quelli noti si aggiungono De XII signis e Liber elementorum. 20. Jacquart D., Wickersheimer E., Dictionnaire biographique des médecins en France au moyen âge. Nouvelle édition sous la direction de Guy Beaujouan. Supplément, Hautes études médiévales et modernes 5.35, Genève, Droz, Paris, Champion, 1979, p. 124. Una nota marginale tardo-tre centesca rimanda all’insegnamento dell’università di Montpellier, f. 169: Ista 937 Outi Merisalo 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. di(stincti)o fuit data i(n) mo(n)te pessulano p(er) magistru(m) W(illelmu)m Reuordellj; cf. Wickersheimer E., Dictionnaire biographique des médecins en France au moyen âge 2. Paris, Droz, 1936, p. 262: Guillaume Revor delli/Renordelh, dottore di medicina ad Avignone (1373), membro dell’uni versità di Montpellier (1378). Per la biblioteca della chiesa della Vergine di Danzica cf. Günther O., Die Handschriften der Kirchenbibliothek von St. Marien in Danzig. Mit einer Einleitung über die Geschichte dieser Bibliothek und 9 Tafeln Abbildungen. Katalog der Danziger Stadtbibliothek verfertigt und hrsg. im Auftrage der städtischen Behörden 5. Katalog der Handschriften 5. Danzig, A.W. Kafe mann, 1921. Ringrazio cordialmente la direzione e il personale della Biblio teka Akademii Nauk di Danzica per la gentilissima accoglienza nel mese di luglio 2010. F. 402v: istud dixit nobis magister Gerardus medicus regis Francie, cf. Wickersheimer, op. cit. nota 20, pp. 184-185; per un’analisi di questo codice cf. MERISALO, Transition and continuity, cit. nota 14, pp. 29-30. Cf. MERISALO, nota 3, p. 52. Cf. VOIGTS L., A doctor and his books: the manuscripts of Roger Marchall (d. 1477). In: BEADLE R., PIPER A. J. (edd.), New science out of old books. Studies in manuscripts and early printed books in honour of A. I. Doyle. Aldershot, Scholar press, 1995, pp. 249-314. Cf. Nutton V., Picturing medicine. The Dresden Galen. In: KRAUSE K. (ed.), Bild und Text im Mittelalter. Sensus 2, Köln, Weimar, Wien, Böhlau, 2011, pp. 347-361. Ringrazio cordialmente la dott.ssa Paola Errani, vicedirettrice della Biblio teca Malatestiana, per la cortesissima accoglienza nel mese di maggio 2012. Per la datazione del codice, che forma un insieme con il codice D XXIII 1, cf. NUTTON, op. cit. nota 11, p. 33; CANOVA MARIANI G., Scheda nr. 16. In: BALDISSIN MOLLI G., CANOVA MARIANI G., TONIOLO F. (edd.), La miniatura a Padova dal Medioevo al Settecento. Catalogo. Modena, Panini, 1999, p. 82 (c. 1270-1280); LOLLINI F., Scheda nr. 96. In: MEDICA M., TUMIDEI S. (edd.), Duecento. Forme e colori del Medioevo a Bologna. Venezia, Marsilio, 2000, p. 305 (c. 1290). Cf. f. 190vb: Et finit(us) a-m(agist)ro Jo(hanne) de-p(ar)ma die lune p(ro)xi(m)o post inuocamus. Per una descrizione dettagliata e per la bibliografia cf. l’ottimo Catalogo aperto dei manoscritti Malatestiani, http://www.malatestiana.it/manoscritti/ (ultima consultazione: 7 gennaio 2013); CANOVA MARIANI, art. cit. nota 938 La trasmissione del De spermate pseudo-galenico 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 26, p. 82: miniatore bolognese o bolognesizzante; LOLLINI, art. cit. nota 26, pp. 305-307: miniatore bolognese. Cf. MANFRON A., Appendice II. Catalogo. In: MANFRON A., La biblioteca di un medico del Quattrocento. I codici di Giovanni di Marco da Rimini nella Biblioteca Malatestiana. Torino, Allemandi, 1998, pp. 198-200. Per la descrizione cf. MANFRON, op. cit. nota 29, pp. 200-202; anche NUT TON, op. cit. nota 11, p. 37. Cf. MANFRON, op. cit. nota 29, p. 200. Consta di due unità codicologiche; la seconda, che contiene la versione estesa del De spermate ai ff. 44b-50vb (inc.: Incipit tractatus d(e) spermate, expl.: Explicit liber de spermate), presenta anche una nota di acquisto databile al c. 1300, f. 172v: lib(er) de (com)(plexi)onib(us). nicoluu[? = nicolini?] d(e) u(er)cell(is). p(retio) .s(olidorum) .xx. Per questo codice cf. MERISALO, PAHTA, art. cit. nota 14, pp. 81-94. Per un’analisi del codice cf. MERISALO O., Il codice Vat. Urb. lat. 246 e la tradizione testuale del De spermate pseudogaleniano. In: Cherubini P., Nicolaj G. (edd.), Sit liber gratus, quem servulus est operatus. Studi in onore di Alessandro Pratesi per il suo 90° compleanno. Littera Antiqua 19, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2012, vol. 1, pp. 579-585. MERISALO, Il codice Vat. Urb. lat. 246, cit. nota 33, pp. 579-580. Negli anni 1470, il libraio-editore fiorentino Vespasiano da Bisticci riadattò il volume per la biblioteca di Federico di Montefeltro, duca di Urbino, tramite l’ag giunta di un sommario e una decorazione marginale umanistica al f. 1; per ulteriori dettagli cf. MERISALO, Transition and continuity, cit. nota 14, p. 32, e MERISALO, Il codice Vat. Urb. lat. 246, cit. nota 33, p. 580. Hic finit mu(n)dinus d(e) foro julij austria ciuitat(e) dioc(esis) aq(u)ileg(iensis) i(n) studio paduano sino(n)imas breuiata c(um) adicionib(us) q(u) ib(us)da(m) (et) ego Jacob(us) [in rasura: ab om(n)ib(us) s(an)c(t)is] d(e) pad(ua) me(dici)ne doctor eas corexi c(um) om(n)i dilige(n)cia ad laude(m) om(n)ipotent(is) dei vi(r)gi(nis) gloriose s(an)c(t)or(um) ioh(ann)is bat(iste) (et) eua(n)g(eliste) (et) joh(ann)is mesue (et) o(mn)iu(m) s(an)c(t)or(um) s(an)c(t)or(um) an(n)j 1400 27. Junij ho(r)a uesp(er)ar(um) am(en). Nell’unità 8, che contiene il De spermate frammentario, si riscontrano anno tazioni forse di pugno del medico Conrad Schelling (vedi nel testo), di forma zione padovana; cf. Merisalo O., Regionalism and interregionalism in the production of mss.: the case of Vat. Pal. lat. 1298. Miscellanea Bibliothecae Vaticanae 2006; 13: 493-517, in particolare pp. 500-597. 939 Outi Merisalo 37. Cf., tra l’altro, una nota marginale al f. 32v che si riferisce all’insegnamento di Matteo Boldiero, professore di medicina pratica all’ateneo padovano dal 1461 al 1465; cf. MERISALO, Regionalism and interregionalism, cit. nota 36, pp. 496-497. 38. Per un’analisi paleografico-codicologica, cf. MERISALO, Regionalism and interregionalism, cit. nota 36, pp. 493-517. 39. Schelling conseguì il titolo di doctor artis et medicine all’università di Padova nel 1465 e divenne più tardi medico personale dell’elettore palatino a Heidelberg; cf. MERISALO, Regionalism and interregionalism, cit. nota 36, pp. 500-504. 40. Per questo codice cf. MERISALO, art. cit. nota 3, p. 47, e MERISALO, Il codice Vat. Urb. lat. 246, cit. nota 33, p. 584. 41. Per questo codice cf. MERISALO, Les voies de diffusion des textes médicaux au Moyen Âge. L’exemple du de spermate pseudo-galénien, XIIe-XVe siècle. Gazette du livre médiéval 2008; 49: 52-53; MOORAT S. A. J., Catalogue of Western manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library. London, Wellcome Historical Medical Library, 1962-1973, q.v. 42. Cf. il sommario trecentesco Città del Vaticano, BAV, Pal. lat. 1094, f. IV: no(n) credo set e(st) ali(us) lib(er) bo(nus) accanto al titolo de xij. portis corrispondente alla parte astrologica (Galba 692-fine). 43. Sulle edizioni latine di Galeno e sulla presenza in questa del De spermate cf. FORTUNA S., Galeno latino, 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 469-505; EAD., The Latin editions of Galen’s opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2013; 17: 391-412; EAD., René Chartier e le edizione latine di Galeno. In: Boudon - Millot V. cobo let g., jouanna J., Renè Chartier (1572-1654) éditeur et traducteur d’Hippocrate et Galen. Paris, De Boccard, 2012, pp. 304-324. Correspondence should be addressed to: Outi Merisalo, Università di Jyväskylä SLRC, CP 35, FIN-40014 [email protected] 940 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 941-956 Journal of History of Medicine Articoli/Articles NICCOLÒ IN CONTEXT Vivian Nutton University College of London, GB SUMMARY Niccolò da Reggio, who was active in the first half of the fourteenth century at the Angevin court of Naples, is renowned for the accuracy of his versions, which often allows the reconstruction of his original Greek. But less is known about his context, as a doctor and teacher as well as translator. This overview looks at his (and other translators’) role at the court, in the context of a deliberate royal cultural programme. It considers briefly the relation of his versions to earlier translators and to his Greek sources. His translations were created in a bilingual environment, and use formulations more intelligible to South Italians than to northern scholars. They were warmly received at first, but their hellenised language, together with the marginality to the medical curriculum of most of the works translated, may account for a general lack of interest among later-medieval doctors, trained in a more arabised Latin. The wonderfully accurate Latin translations of Niccolò Ruperti Deoprepio da Reggio have been rightly praised by all who have ever studied them1. Compared even with the achievements of Burgundio of Pisa, Niccolò gives an excellent sense of what Galen actually wrote, down even to particles and definite articles. We do not have, as we do with translations coming from the Arabic, the difficult task of having to decide frequently whether a potential reading is an expansion, or worse, a misunderstanding by the translator, for Niccolò’s glosses are usually obvious and his errors can often be traced back Key words: Niccolò da Reggio - Latin translations - Angevin court of Naples 941 Vivian Nutton to a corruption in his underlying Greek text. Where the Greek still exists, it is possible to go so far as to define the manuscript or at least manuscript family to which his source belonged, and, where there remains little or no Greek, brave scholars have attempted, with a fair degree of success, to translate his Latin back into Greek. In short, Niccolò is an editor’s dream – and the relatively small number of codices containing his versions, compared with those for, say, De spermate or De motibus liquidis, means that the laborious task of collation is much reduced. But this familiarity has come at a price, for there is still much that needs to be done to understand fully what Niccolò was doing and the context in which he worked. Niccolò, one should remember, was first and foremost a physician. He was examined and passed on May 28, 1307 to practise medicine in Calabria, the Terra di Lavoro, Molise, the Terra d’Otranto and the Terra di Bari.2 He appears first in the household of Philip of Taranto, before serving Robert of Anjou as a personal physician from early in his reign until its close in 1343, at a substantial salary of 200 ounces of gold a year. He accompanied him on embassies, not least during the King’s long stay in Avignon from 1322-1324, after which the Pope granted him a pension and the income from a canonry on Corfù3. He was also a teacher at the university of Naples, where he took his doctorate in June 1319, being judged “suitable for the chair and the supreme honour of the doctorate”4. Pezzi, relying on a comment in the archives, reports that students were attracted by his teaching away from Padua and Bologna, although no records survive of what he taught. But his preface to his translation of De diebus creticis, in Wellcome 286, stresses his affection for the university of Naples, hoping that his new translation will benefit the common good5. But it was as a translator that he gained his greatest reputation during his lifetime, as can be neatly demonstrated from a report of a Latin translation of a Greek inscription by several antiquarians. This inscription, which was preserved on the façade of the church of St. Paolo 942 Niccolò in context Maggiore in the centre of the city, was for long supposed to refer to the founding of Naples as a Roman city, and it was for that reason that it attracted the attention of the author of the Cronaca di Partenope, who was writing his history of Naples around 13506. Given the difficulty of decipherment, it is perhaps not surprising that a dedication of the temple to Castor and Pollux (Διοσκούροις) and to the city was interpreted as made by a certain Tiberius Julius Tarsus Dioscorus7. The chronicler says that the translation was made “per uno maystro Nicola de Reggio de lo inclito signyore Roberto fisico greco.” This formulation of Niccolò’s title fits with the subscription on some of his translations, and although the latest editor of the Cronaca, Samantha Kelly, does not believe that Niccolò was the translator, she argues at least that his reputation was such that it served to validate the translation made by someone else8. Whether or not one agrees with her, this shows that Niccolò’s work as a translator was widely recognised in Naples, and that it took place within a cultural context that involved the translation of the Greek legacy of Naples into Latin. It is important to remember that Niccolò, as this inscription shows, was not just a translator of Galen: he is credited with versions of the Antidotarium of Nicolaus Myrepsus, and of at least one theological work, the Commemoratio Petri et Pauli by the sixth-century patriarch Sophronius9. One of the early payments made to him as a translator regius in 1310 mentions not only libros medicinalis scientie but also libros philosophie. Venice, Biblioteca Marciana 3460, names him as the translator of one work by Sextus Empiricus, and he may well have translated more10. In other words, Niccolò, like Hunain before him and like some renaissance translators afterwards, was being used to push forward a cultural programme promoted by those at the top of the society, the king and other members of the court. It was supported by payments to scribes and illuminators, and involved more than new translations, since payment was made for at least one manuscript of older Galen versions11. 943 Vivian Nutton It was a programme with a dual aspect, one internal, one external. The former is hard to pin down, but at the very least it was a way of binding the Greek-speaking parts of the Kingdom of Naples more closely to the Angevin regime: it was their culture that was being supported in a Latin environment, in contrast to the increasing Latinisation of the Mezzogiorno that had taken place under the Normans12. It was also part of a deliberate attempt on the part of Robert in particular to create a new type of monarchy, to set himself up as a new Solomon, dispensing justice to all his citizens13. We are on firmer ground if we see some of this cultural activity as part of a political programme of diplomacy14. Robert’s strong support for the Papacy put him at odds with the Emperor, while his possessions across the Adriatic and his long signoria of Genoa brought tension and even conflict with Venice15. Nor did he ever give up his claims to Sicily, now under the rule of Aragon. Whether or not Niccolò presented his translations in person to the pope at Avignon when Robert of Anjou came there in 1322, the gift was made to a pontiff who would appreciate such a gift of rarities16. Likewise, we are told that when the emperor of Byzantium, Andronicus III, presented Robert with some rare Galenica, it was at the request of the monarch, a move in a diplomatic game of chess that could be interpreted as acknowledging the cultural superiority of the Greeks, but which also might prove useful to both sides in the search for military alliances. A hostile emperor could cause damage to the Angevin rule over South Italy; a friendly one provide assistance against imperial domination or the Venetians, while the Byzantines could hope for support against hostile Latins17. But there is, I suspect, much more that can be said about the political developments, particularly in the light of Samantha Kelly’s biography of Robert. The support for Niccolò’s work came from the court, from Charles and Robert of Anjou, and from at least three court physicians. The Kings provided him with scribes and illuminators, as well as pur944 Niccolò in context chasing volumes of Galenica for the royal library, and they provided him with money. Of the doctors, the immensely wealthy Giacomo Pipino (d. before 1326), doctor to Philip of Taranto, may well have been his sponsor when he first came to court18. In his preface to the translation of De utilitate particularum dedicated to Pipino he alludes to the medical instruction and to unspecified benefits he had received from him. It may be no coincidence that Niccolò himself came to own property at Casalvetere near Oria in Apulia, a town where Pipino had property and where his family were important politically19. The other two doctors appear later and perhaps towards the end of his translating career: Marcoleoni of Mantua was the recipient of the version of De tyriaca ad Pamphilianum, while De diebus creticis was dedicated to the Neapolitan doctor Giovanni Della Penna, famous for a tract on the Black Death and who died himself in 134820. There may well have been others, whose names are not recorded in preambles, for what is striking about the lists assembled by Lo Parco and by Thorndike is the inconsistency in the titles and prescripts of the treatises as they appear in our manuscripts and printed editions. Some have long preambles, some do not; some mention the name of Niccolò, but others do not; for several tracts our only indication comes in the 1490 edition of Galen’s Opera omnia, as with De praecognitione. Irmgard Wille’s thesis and her article of 1963 were for a long while the only large-scale surveys of Niccolò’s technique in a treatise where the Greek survives in full, and it would be a valuable exercise to extend her study and those of Nino Marinone and Stefania Fortuna, if only to prove or disprove the possibility that there were other translators working with Niccolò, or to put it another way, to see the extent to which Niccolò is consistent in his use of particles and similar minutiae21. I am a little less sceptical than I was formerly about the trustworthiness of the ascriptions in the composite 1490 edition, but if one follows the methodology of Minio Paluello and 945 Vivian Nutton Durling, there are some obvious differences between translations of different treatises22. Is this a sign that Niccolò had collaborators or merely that some of his preferences altered over some forty years of translating? We know for instance that Azzolino de Urbe, from the Terra d’Otranto, was paid to translate from the Greek from at least 1328 onwards, and that in 1334, and again in 1338, he was sent on a mission to Greek South Italy to collect and translate manuscripts. His initial work was on law books, but in 1338 he was paid from translating at least one medical book, as well as others in astronomy, fisica, and theology. Even more obscure is Leone de Scolis of Altamura, who was paid for some translations between 1337 and 134223. But if there was a development, was it one of style or of substance? Was there a change in the sort of tracts chosen to translate? Twenty years ago, Mario Grignaschi in three articles in the journal Medioevo suggested a possible means of distinguishing between early and late24. In a treatise De vita et moribus philosophorum, the author, traditionally the Englishman Walter Burley, lists a series of works by Galen and Hippocrates, several of which were translated by Niccolò, including De disnia, dated to 1345. But Grignaschi and others have pointed to the fact that the work appears to have been in circulation before 1341, when Burley arrived in Italy. Indeed, he prefers a date around 1320 and a place of composition closer to Padua than to Bologna. In his favour also is the fact that this well-informed author does not seem to know any of the works that are dated after 1315, e.g. De virtutibus centaureae of 1341. Grignaschi’s solution is ingenious. He notes that although BN 6865 talks of 3 books of De disnia, no existing manuscript contains the three books, and all finish at the end of book 1. It is only the 1502 edition of the Latin Galen that contains three books and the colophon that gives the date 1345. Grignaschi suggests that there was an original version of the first book alone, and that this circulated for more than twenty years before being completed and capitulatus, divided into chapters. One 946 Niccolò in context might also note that at the end of the tract in BN 6865 the text is simply described as a single Liber. More work is needed on De disnia, and particularly to see if there was a Greek manuscript in circulation that contained only the first book, before Grignaschi’s theory can be accepted, but he has put forward a strong case. Even if his speculation about the date and identity of Pseudo-Burley is wrong, some of his observations do fit with what can be gleaned from the lists in Lo Parco and Thorndike. Several of Niccolò’s translations appear to be revisions or completions of the work of others; of Burgundio, for De sanitate tuenda and the Hippocratic Aphorisms, or Pietro d’Abano25. Direct competition with existing translations is relatively unusual, and probably late. If one can talk of a standard university codex, along the lines suggested in my edition of De motibus, then only a handful of the works found there are translated afresh by Niccolò; De motibus dubiis, De utilitate particularum, De creticis diebus and, probably, De crisibus26. He had good reason for two of them: De iuvamentis membrorum, the standard version of De usu partium, was a mixture of translation and paraphrase, as Niccolò complains in the preface to his translation; the two recensions of Mark’s De motibus liquidis were confusing. De creticis diebus was to a certain extent commissioned by Giovanni della Penna, and the same may go for De crisibus, although in Wellcome 286 this is simply called a nova translatio. Two of the four are certainly late in his career, and possibly all are to be placed after 1330. This suggests that Niccolò was much less concerned to duplicate existing versions than to provide new translations of works that had not previously been made available. These were for the most part short, although the De passionibus uniuscuiusque particularum of 1335, a version of De compositione medicamentorum secundum locos, and De utilitate particularum were certainly very large undertakings. Grigmaschi stresses that pseudo-Burley does not seem to know any of the short philosophi947 Vivian Nutton cal treatises on causes, the parts of medicine, or the sketch of empiricism, and suggests that these must have been among the later versions. But one might note that De substantia virtutum, the last portion of De propriis placitis, does appear in his list27. Some of these rare works come, at least in part, from Constantinople rather than from South Italy. The version of On prognosis is closely related to Milan gr. Q 3 sup, and there are possible links also with Vlatadon 14. In De constitutione artis, and for at least the first book of Du usu partium, the type of Greek text underlying Niccolò’s versions was one that could be found in Constantinople and that was significantly different from the Iohannikios group of codices, represented by Laur. plut. 74, 18. In the later history of the Corpus Galenicum Ioannikios’ manuscripts and its descendants have taken pride of place in stemmata. But the agreement of Nic., Vlatadon 14 and Milan Q 3 sup, and possibly also the source of the abbreviated Paris, suppl. gr. 634, might suggest that in Constantinople at least Iohannikios had his rivals. Niccolò is an aggressive translator from the Greek. By this I mean that from the very start of his translations, he uses Greek transcriptions, not universally provided with an explanatory gloss. De disnia, De euechia, De euchimia et cacochimia proclaim their greekness in their very titles, and in their opening words. Niccolò begins his version of De euechia, De bona habitudine, with Exeos nomen: representing τὸ τῆς ἕξεως ὄνομα, which a renaissance translator rendered simply as ‘Habitus nomen’. This cannot simply be because the words themselves were difficult to translate: in his version of De motibus, Niccolò uses a straight transcription, colum, for the Greek κῶλον, when membrum or pars would have fitted easily; he also used crasis instead of the common temperamentum or complexio. Nor can we assume that Niccolò was simply translating for himself without much concern for his readers. His prefaces emphasise how much he saw his translations as contributing to the utilitas communis, and that he hoped that they would be used in the Studio napoletano. 948 Niccolò in context Part of the answer must lie in the fact that the Angevin kingdom was a bilingual kingdom. We know a great deal about the Greek speakers of South Italy, about libraries, education, matters ecclesiastical, and even dialects28. The Latinity of the region, by contrast, is less well known, and it is hard to decide how far Lo Parco was right in seeing a Calabrian Latinity in Niccolò’s versions. One can suspect traces of a South Italian pronunciation in some of his transcriptions and even in the inscription mentioned earlier, but the wider evidence is suggestive at best29. A learned Neapolitan, writing to a learned cleric, slips in Greek words, not all of them titles of court officials, and it may be no coincidence that several of them appear in a letter bewailing the miseries of the human condition30. More relevant may be Girolamo Caracausi’s review of the terminology for work, jobs and the professions as revealed in legal documents of the Middle Ages. The cultural and linguistic change imposed by the Normans was not only a question of latinisation, but it also allowed grecisms to play a role in what was developing as a regional language31. In such a society, native speakers can happily switch codes for a word or even a sentence, confident that their interlocutor can understand. Niccolò’s Latinitas, even more than Burgundio’s, is a product of this bilingual society32. But this raises a further question about the spread and value of Niccolò’s translations. Michael McVaugh in a recent paper has shown how an initial interest in these versions in Montpellier soon flagged, and one could make a similar case for Paris. Petrus de Sancto Floro cited a variety of Niccolò versions in his dictionary of around 1370, and Jacobus De Partibus also quoted from them in his lectures in the next century, but French manuscripts with Niccolò texts are quite rare33. The fate of the collection that became part of the Faculty library is instructive: it was the source, direct or indirect, for Petrus de Sancto Floro, but the volume became more and more dilapidated; it was brought out as the big volume on which the Dean took his oath; but was clearly not 949 Vivian Nutton used. There is a slightly different pattern in Italy, where we do find, at least at first, translations secundum novam translationem introduced alongside older texts. In some Bologna manuscripts, for instance in Vatican, lat. 2376 and 2378, a Niccolò version is clearly added at the end of a commission as a sort of filler by the scribe or possibly the owner, almost as if this was the very latest news. But by the end of the fourteenth century a manuscript such as Cesena, S.XXVII.4, of 1392, which combines three versions by Niccolò with a variety of medical texts is unusual. Other similar manuscripts come from the Kingdom of Naples itself. Naples, VIII.D.25, which contains three translations ascribed to Niccolò, was copied in 1380 ‘ad utilitatem mei’ almost certainly by a doctor from the Naples region34. Naples VIII.D.38, annotated by a South Italian, was later presented to a convent in the Abruzzi, while Wellcome 286 was written and annotated in Naples before, perhaps even in Niccolò’s lifetime, to judge from the references to Giovanni della Penna and other doctors in the region. At least one note, on fol. 94ra (cf. also fol. 160va), seems to have been based on a comment on a lecture by Giovanni della Penna, explaining a difficult phrase35. By contrast, the great majority of manuscripts with translations by Niccolò are collectors’ items, such as Paris BN 6865, Madrid lat. 1978, and the two major collections in Cesena that belonged to Giovanni da Marco, Cesena, S.V.4 and S.XXVI.4. Two Parisian manuscripts, the beautifully illustrated Dresden Galen, Db 92-93 and its twin, Paris Académie nationale de médecine 51-54, are much later, around 1470. All of them were brought together for someone who wished to have what Tiziana Pesenti has called a ‘tutto Galeno’, very different from the typical university manuscript36. They are valuable repositories, but not always used for study. In general then, McVaugh’s argument for the relative lack of interest in Niccolò’s work seems well-founded, but one must then ask why. Language may have played its part. To a medieval western doctor brought upon on Gerard of Cremona and Constantine the African, 950 Niccolò in context much of Niccolò’s Latin, both in vocabulary and syntax, must have appeared alien. His choice of texts may also have deterred: either pseudonymous or short, highly theoretical expositions that had little place in a curriculum that was relatively stable across European universities. I have suggested elsewhere that there were what one might term standard codices of Galen’s writings produced at Paris or Bologna, and scriptoria bosses and university teachers collaborated in deciding what was available37. Niccolò’s versions came late into the established syllabus, and except at the level of the disputation, there was no reason why a student should bother to have his own copy. There was the occasional exception: the pharmacological tract De virtutibus centaureae appears to have had a different fortuna than, say, De praecognitione, and to have been copied along with other writings on therapy, but in general Niccolò’s versions were not studied. We know more about Niccolò’s work than about that of almost any translator, but, partly because his work has almost always been studied in connection with one treatise at a time, we still lack a good overall appreciation of what he was doing, both in the cultural context of the Angevin Kingdom of Naples, and in relation to the production and circulation of other medical manuscripts of the time. The loss of the Naples Archives in the last war was a serious handicap, but recent studies in provincial centres have allowed new insights, while we now have far more editions of the Greek for comparison with Niccolò’s Latin, although, unfortunately, few of the Greek editions have space for an edition of the Latin as well. In these days of the internet, editors who, perforce, have to establish at least roughly their own text of Niccolò might consider collaboration or at least posting a preliminary text, if necessary without a full apparatus criticus, as a way of enabling further study. Such a resource would be a useful further step towards putting this great translator into the context that he deserves. 951 Vivian Nutton Bibliography and Notes 1. LO PARCO F., Niccolò da Reggio antesignano del Risorgimento dell’antichità ellenica nel secolo XIV. Atti della Reale Accademia di archeologia, lettere e belle arti di Napoli, n.s. 2, 1910, Naples, 1913; THORNDIKE L., Translations of the works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio. Byzantina Metabyzantina 1946; 1: 213-35; WEISS R., The translators from the Greek of the Angevin court of Naples. Rinascimento 1950; 1: 195-226 (repr. in: WEISS R., Medieval and humanist Greek. Collected Essays, Padua, Editrice Antenore, 1977, pp. 108-33); PEZZI G., La vita e l’opera di maestro Niccolò da Reggio. Atti della IX Biennale della Marca e dello Studio Firmano per la storia dell’arte medica 1971; 229-34 (who gives his full name on p. 229); MCVAUGH M. R., Niccolò da Reggio’s translations of Galen and their reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11: 275-301. 2. CALVANICO R., Fonti per la storia della medicina e della chirurgia per il regno di Napoli nel periodo Angioino. Naples, L’arte tipografica, 1962, p. 128. 3. PEZZI, art. cit. note 1, p. 231. This would seem to exclude Thorndike’s suggestion that the volume of Galenic translations presented to the Pope had merely been sent from Naples. 4. Ibid., p. 230, rejecting Lo Parco’s date of 1309. 5. London, Wellcome Library 286, fol. 68a: in studio neapolitano affectum. On this manuscript, see WEISS R., Ancora cretico. Rinascimento 1953; 4: 166-7 (repr. in WEISS, Collected Essays, cit. note 1, pp. 134-5). 6. KELLY S., The Cronaca di Partenope. An introduction to and critical edition of the first vernacular history of Naples (c. 1350). Leiden and Boston, Brill, 2011, pp. 171-2. She rejects the earlier theory that the chronicle was originally written in two parts and that the earlier, which includes the reference to Niccolò, was composed before 1326. 7. Inscriptiones graecae XIV.714 = I. Napoli, I.1: Τιβέριος Ἰούλιος Τάρσος Διοσκούροις καὶ τῆι Πόλει τὸν ναὸν καὶ τὰ ἐν τῶι ναῶι Πελάγων Σεβαστοῦ ἀπελεύθερος καὶ ἐπίτροπος συντελέσας ἐκ τῶν ἰδίων καθιέρωσεν. The Latin translation gives: Tiberius Julius Tarsus et dyoscorus civitatem et templum et ea que sunt in templo domini peliani filius et distributor de propriis hedificavit. I have marked the major divergences in bold. 8. KELLY, op. cit. note 6, p. 289, although it is not clear how far the mistakes derive from mistakes in the original transcription (by Niccolò or someone else): ‘filius’ for ἀπελεύθερος (= freedman) is the only definite translational 952 Niccolò in context 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. error. Had Niccolò originally written the abbreviation ‘l.’ (= libertus) which he later misread as ‘f.’ ? Payment for Myrepsus and the Liber de omnibus passionibus, a total of ten tari was made in October 1335, LO PARCO, art. cit. note 1, p. 263. Niccolò’s name appears on the translation of Sophronius in Vatican, lat. 1204, ff. 1-18; PEZZI, art. cit. note 1, p. 233, suggests that he translated other works in the volume as well as other patristic writers. PEZZI, art. cit. note 1, p. 230, cites the record of payment from the archives, as well as earlier payments in November 1308, March and August 1309. For the translation, MUTSCHMANN H., Die Überlieferung der Schriften des Sextus Empiricus. Rheinisches Museum 1909; 64: 244-83, esp. 256-73; FLORIDI L., Sextus Empiricus: the transmission and recovery of Pyrrhonism. Oxford, Oxford University Press, 2002, pp. 67-8, 79-80. In 1336 payments were made for copying a large volume containing at least five Galenic texts in older versions, which may or may not have included the ‘antiqua translatio’ paid for in 1335. In 1341 payment was made for paper for copying the (new?) works of Galen, LO PARCO, art. cit. note 1, pp. 263-4. KELLY S., The new Solomon. Robert of Naples (1309-1343) and fourteenthcentury kingship. Leiden and Boston, Brill, 2003, pp. 26-28, and, for court culture, 54-72; cf. p. 29, for patronage of another minority, the Jews. Ibid., pp. 162-92; VENTURA I., Cultura medica a Napoli nel XIV secolo. In: ALFANO G., D’URSO T., PERRICCIOLI SAGGESE A. (eds), Boccaccio angioino. Materiali per la storia culturale di Napoli nel Trecento. Brussels, Peter Lang, 2012, pp. 251-88. The intellectual life of the kingdom is also studied in two older works: ALTAMURA A., La letteratura dell’età angioina. Tradizione medioevale e premesse umanistiche. Naples, 1952; SABATINI F., Napoli angioina. Cultura e società. Naples, Edizioni Scientifiche italiane, 1975. For the development of cultural politics in this period, see GÖTZE O., Der öffentliche Kosmos: Kunst und wissenschaftliche Ambiente in italienischen Städte des Mittelalters und der Renaissance. Munich, Herbert Utze Verlag, 2010, pp. 22-24, 237-46. KELLY, op. cit. note 6, pp. 215-7. The phrase used by Guy De Chauliac to refer to the gift (Nicolaus… nobis transmisit) might imply that the volumes were sent, not handed over in person, but Niccolò’s presence, at least for a time, in Avignon, is against this. LAIOU A. E., Constantinople and the Latins. The foreign policy of Andronicus II, 1282-1328. Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1972, pp. 321-5. 953 Vivian Nutton 18. JURLARO R., Documenti dei registri angioini nella storia di Brindisi. In: Per la storia del Mezzogiorno medioevale e moderno. Studi in memoria di Jole Mazzoleni. Rome, Ufficio centrale per i beni archivistici, 1998, pp. 11637 [pp. 126, 127, 130] recording gifts of property by King Charles to his ‘beloved physician’. 19. ARGENTINA N., Giacomo Pipino e Niccolò da Reggio maestri nella scuola medica Salernitana e dello studio di Napoli tra il XIII e il XIV secolo. Brundisii Res 1978; 10: 101-7. 20. SUDHOFF K., Pestschriften aus ersten 150 Jahre nach der Epidemie des “schwarzen Todes” 1348, IV. Italienische Aerzte des 14. Jahrhunderts. Archiv für Geschichte der Medizin 1912; 5: 332-96 [341-8: Pestkonsilium des Mag. Johannes della Penna aus Neapel (1348)]. 21. WILLE I., Die Scrift Galens und ihre Überlieferung. Diss., Kiel, 1960; EADEM, Überlieferung und Übersetzung. Zur Übersetzungstechnik des Nicolaus von Rhegium in Galens Schrift De temporibus morborum. Helikon 1963; 3: 259-77; MARINONE N. (ed.), Galeno, La dieta dimagrante. Turin, G. B. Paravia, 1973; FORTUNA S. (ed.), Galeni De constitutione artis medicae ad Patrophilum. CMG V.1.3, Berlin, Akademie Verlag, 1997; BERLIER S., Histoire du texte du De usu partium de Galien. Édition critique du Livre I avec traduction annotée. Diss., Paris, École Pratiques des Hautes Études, 2011, T. 1b, pp. 120-36, and T. III, Annexe IX, and his article in this volume. For a comparison with other translators, see FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli 2010; 22: 297-341. 22. NUTTON V. (ed.), Galeni De praecognitione. CMG V.8.1, Berlin, Akademie Verlag, 1979, p. 37. 23. CAGGESE R., Roberto di Angiò e i suoi tempi. 2 vols, Florence, R. Bemporad, 1922-1930, vol. 2, p. 371. WEISS, Translators (cit. note 1), pp. 213 ff.; SABATINI F., Napoli angioina. Cultura e società, Napoli 1975, pp. 72, 240; DE NICHILO M., Di Roma Azzolino (Azzolino de Urbe). In: Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 40, Treccani, Rome, 1991. 24. GRIGNASCHI M., Lo pseudo Walter Burley e il “Liber de vita et moribus philosophorum”. Medioevo 1990; 16: 130-67; Corrigenda et addenda sulla questione dello ps-Burleo, ibid., pp. 325-54; Il catalogo delle opere di Ippocrate e Galeno nel “De vita et moribus philosophorum”, ibid., pp. 357-95. 25. For Pietro, see the article in this volume by Véronique Boudon-Millot. 26. NUTTON V. (ed.), Galen On problematical movements. Cambridge, Cambridge University Press, 2011, pp. 90-100. 954 Niccolò in context 27. It is not clear why COULTER C. C., The library of the Angevin Kings of Naples. Transactions of the American Philological Society 1944; 75: 14155 [p. 154], should say that the important additions of medical works to the library all postdate the arrival of Paolo di Perugia as librarian in 1532. For a surviving copy of a translation by Niccolò from the royal library, see below, note 33. 28. WEISS R., The Greek culture of South Italy in the later Middle Ages. Proceedings of the British Academy 1951; 37: 23-50; CAVALLO G., Mezzogiorno svevo e cultura greca. Materiali per una messa a punto. Byzantinische Zeitschrift 1991-2; 84-85, 430-40; IERACI BIO A. M., Testi ginecologici tra Oriente e Occidente. I. Metrodora ed il Dynameron di Nicola Mirepso. II. Una testimonianza italo-greca su una Quaestio medicinalis salernitana’. In: JACQUART D., PARAVICINI BAGLIANI A. (eds), La Scuola Medica Salernitana. Gli autori e i testi. Convegno internazionale (Università degli Studi di Salerno, 3-5 novembre 2004), Florence, Sismel, 2007, pp. 283-314. 29. NUTTON, op. cit. note 26, pp. 295-6. In the inscription, above, n. 7, the gamma in Πελάγων turns into a byzantine glide: peliani. 30. DELLE DONNE F. (ed.), Nicola da Rocca, Epistolae. Edizione critica, Florence, Sismel, 2003, Ep. 105. Greek words also appear in Ep. 103, a letter showing off his own style and learning. 31. CARACAUSI G., Terminologia dei mestieri, del lavoro e delle professioni nei testi, nelle carte e nelle continuazioni dialettali della Calabria. In: AA.VV. Mestieri, lavoro e professioni nella Calabria meridionale: tecniche, organizzazioni, linguaggi. Atti dell’VIII Congresso storico calabrese, Palmi (RC) 19-22 novembre 1987, Soveria Mannelli, Rubbettino, 1993, pp. 87-120, esp. p. 117. 32. His scholarly father was an excellent connoisseur of the classics, PEZZI, art. cit. note 1, p. 229, citing a papal bull of 1524. 33. MCVAUGH, art. cit. note 1; confirmed by VENTURA, art. cit. note 13. Paris, BN Acq. 1365, a manuscript of De compositione medicamentorum secundum locos, was copied in 1336 for the Royal Library in Naples, since it bears the royal arms. 34. FUIANO M., Maestri di medicina e filosofia a Napoli nel Quattrocento. Naples, Libreria scientifica editore, 1973, pp. 23-5. 35. WEISS, Ancora cretico, cit. note 5, transcribes the incipit, but does not note the references to Giovanni in the marginal annotations. 36. PESENTI T., The ‘libri Galieni’ in Italian universities in the fourteenth century. Italia medioevale e umanistica 2001; 42: 119-47; for the Dresden Galen, 955 Vivian Nutton see now NUTTON V., Picturing medicine: the Dresden Galen. In: KRAUSE K., SCHELLEWALD B. (eds), Bild und Text im Mittelalter. Cologne, Weimar and Vienna, Böhlau Verlag, 2011, pp. 347-61. 37. NUTTON V., Problematical movements, cit. note 26, pp. 91-99. Correspondence should be addressed to: Vivian Nutton 225, Sandpit Lane, St Albans, AL4 0BT, G.B. [email protected] 956 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 957-978 Journal of History of Medicine Articoli/Articles NICCOLÒ DA REGGIO TRADUCTEUR DU DE USU PARTIUM DE GALIEN. PLACE DE LA TRADUCTION LATINE DANS L’HISTOIRE DU TEXTE1 Stéphane Berlier EPHE, Paris, F SUMMARY NICCOLÒ DA REGGIO TRANSLATOR Of GALEN’S de usu partium. the latin translation in the history of the text Niccolò da Reggio was one of the most important translators of Galen’s works. He finished his translation of De usu partium in 1317. It replaced an anonymous Latin translation, called De iuvamentis membrorum, which was, until that time, the only way people could have read Galen’work in Latin; but the anonymous translation was unfinished and based on an Arabic text with mistakes and gaps. From that point of view, the complete translation done by Niccolò da Reggio represents in itself a major progress for medieval medical science. Moreover, when we look into the Latin text, we can see that Niccolò da Reggio had a good Greek manuscript with him, which is of a high level in the stemma codicum. In other words, the Latin translation is important and anyone who wants to edit the Greek text has to be aware of it. It also shows that, in the early fourteenth century, it was possible to resort to a complete copy of De usu partium in South Italy. 1. Introduction Le traité de Galien, intitulé Περὶ χρείας μορίων, c’est-à-dire De l’utilité des parties, occupe une place importante dans l’œuvre du Key words: Niccolò da Reggio - De usu partium - Latin translation 957 Stéphane Berlier médecin de Pergame à la fois par son contenu triple (anatomique, physiologique et philosophique) et par sa taille: dix-sept livres et environ 202 000 mots2. La tradition du texte est constituée d’une petite vingtaine de manuscrits grecs, dont plusieurs ne contiennent pas les dix-sept livres3, d’une traduction arabe4, et de la traduction latine effectuée par Niccolò da Reggio. Dans le cadre de notre thèse, nous avons établi le stemma codicum des manuscrits grecs qui nous a permis de procéder à une nouvelle édition critique du livre I, mais nous avons également étudié la traduction de Niccolò da Reggio afin de savoir quelle place elle occupe dans l’histoire du texte du De usu partium5. Nous nous proposons ici de livrer les conclusions les plus importantes de nos recherches. 2. Eléments historiques Niccolò da Reggio, médecin originaire de Calabre, s’est occupé de traduire Galien sur une assez longue période qui va de 1308 environ à 13456. C’est plutôt au début de cette dernière qu’il achève la traduction du De usu partium; l’explicit de plusieurs manuscrits indique en effet le mois de mars de l’année 1317: Explicit liber decimus septimus de utilitate particularum et per consequens totus liber universalis, cuius sunt decem et septem tractatus de greco in latinum Nicolao de Regio de Kalabria anno domini millesimo trecentesimo septimo decimo, die penultimo mensis Martii quintedecime indictionis. (Vat. lat. 2380) De plus, un préambule présent dans plusieurs éditions imprimées mais absent des manuscrits contient la dédicace suivante7: Quia liber Galieni de utilitate particularum, qui dicitur de iuvamentis membrorum, consistens in decem et septem tractatibus secundum litteram grecam, non nisi usque ad decimum in latino ydiomate habebatur, non 958 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien tamen in bona translatione, sed habita ex arabico, que adeo erat defectuosa, quin potius incompetens compendium seu extractio quam fidelis et completa translatio censeretur. Vos, famose vir, magister Jacobe Pipine de Brundisio, scientie medicinalis professor et inclyti et communis domini d. Philippi, principis Tarentini, physice, qui avido affectatis animo pro posse [lege proponere] libros Galieni, qui hucusque non pervenerunt apud Latinos aut habiti sunt non in competenti translatione, bene translatos et immediate de lingua greca habere, consyderata presentis libri utilitate me, Nicolaum de Regio de Calabria, medicum, cum instantia requisivistis et monuistis, ut ipsum a principio usque ad finem transferrem vobis de greco ydiomate in latinum. Ego vero, cum tenear tum propter propagationem doctrine medicinalis in me per vos factam, tum et propter imensa multipharie beneficia servire promptissime vobis et obedire, ipsum librum transtuli vobis fideliter et de verbo ad verbum, nihil addens, minuens vel permutans. In fine autem totius libri vocabula que in singulo predictorum decem et septem tractatuum reperiuntur ut inconsueta cum eorum expositionibus apposui seriatim. 3. Remarques sur la dédicace De nombreux renseignements peuvent être recueillis à partir de cette dédicace. En premier lieu, Niccolò da Reggio nous indique la personne qui lui a demandé expressément d’entreprendre cette traduction: Jacopo de Brindisi, professeur de médecine et médecin de Philippe Ier (1278-1332), fils du roi de Naples Charles II d’Anjou, prince de Tarente. Bien que Niccolò le qualifie de “famosus vir”, nous ne disposons que de peu d’informations sur ce personnage. Cependant, si Niccolò da Reggio s’est lancé dans la traduction des dix-sept livres du traité de Galien, c’est autant pour faire plaisir à son ami que pour propager la science médicale. Il le fait d’une part pour offrir à un public de langue latine la possibilité de lire des œuvres non traduites et d’autre part pour corriger des traductions latines déjà 959 Stéphane Berlier existantes mais mauvaises. Dans lequel de ces deux cas se trouvait le texte de Galien avant la traduction de Niccolò da Reggio? Œuvre très longue, nous l’avons dit, avec ses dix-sept livres, le Περὶ χρείας μορίων a certainement très tôt fait l’objet de résumés et de compilations en grec d’abord puis dans d’autres langues. Nous en avons la trace avec ce que Niccolò da Reggio appelle le De iuvamentis membrorum dont l’incipit est: Corpora animalium sunt instrumenta8. Comme il le souligne lui-même, il s’agit d’un compendium en neuf ou dix livres effectué à partir du texte arabe qui comportait des erreurs et des lacunes; seuls douze livres ont été traduits en latin; cette traduction est mauvaise. Pour remédier à cet état de fait, il se propose donc de traduire les dix-sept livres du Περὶ χρείας μορίων sous le titre De utilitate particularum dont l’incipit est: Sicut animalium singulum unum esse dicitur9. De sa méthode de traduction, Niccolò da Reggio nous donne les grandes lignes: tout d’abord, il s’appuie sur le grec; ensuite, il reste fidèle au texte de départ et traduit “mot à mot”: il n’ajoute ni n’enlève rien, il ne fait pas de transposition. Nul n’est besoin d’insister ici sur les avantages que représente un tel parti pris de traduction pour un éditeur de texte. De fait, dans plus d’un cas, le recours à la traduction latine permet de déterminer la bonne leçon grecque et l’étude de l’ensemble de cette traduction permet de la situer dans le stemma du De usu partium. 4. Témoins de la traduction latine a. Manuscrits Seuls trois manuscrits nous sont parvenus. Il s’agit de: -- Cité du Vatican, Bibl. Apost., Vat. lat. 2380, XIVe s., ff. 106, sigle V. 960 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien Ce manuscrit de papier est daté de 1380; il est d’origine italienne et plus précisément de Padoue ou Bologne; le responsable de la copie est un copiste professionnel10. -- Allemagne, Munich, Βayerische Staatsbibl., Clm. 26, XVe s., ff. 97, sigle M. Il a appartenu à Hartmann Schedel qui l’a reçu de S. Lochner en 148211. -- Allemagne, Dresde, Dresd. Db 92.93, XVe s., ff. 617, sigle D. Ce manuscrit de la seconde moitié du XVe siècle est un manuscrit de parchemin mesurant mm. 455 x 343; la mise en page présente deux colonnes12. Il a été produit à Paris pour un premier possesseur, Guillaume Poirier, premier médecin des rois Louis XI et Charles VIII vers 1480, dont les armes figurent sur la première page. La traduction se trouve aux ff. 59r-177r du premier tome malheureusement illisible à cause de graves dommages pendant la Seconde Guerre Mondiale. Tous ces manuscrits présentent après le livre XVII une liste alphabétique de mots grecs avec explications, conformément à ce que Niccolò da Reggio affirme dans la dédicace. b. Éditions imprimées Comme nous venons de le voir, le nombre de manuscrits de la traduction de Nicolas de Reggio est très limité; cependant, sa diffusion s’est élargie par le biais des éditions imprimées13: -- Venise, 1502: ed. H. Surianus; imp. B. Benalius (t. II, ff. 209-561)14 -- Venise, 1513: ed. S. Ferrarius; imp. B. Benalius15 -- Pavie, 30 septembre 1515-15 octobre 1516: ed. A. Rusticus Placentinus; imp. J. de Burgofranco (vol. II, ff. 67r-131r) 961 Stéphane Berlier -- Venise, 5 janvier 1522: ed. S. Ferrarius; imp. Juntes (vol. II, ff. 209r-280v)16 -- Lyon: 1528: ed. J. N. Rivirius; imp. atelier Gabiana (vol. I, ff. 103v-187r)17 La même année que l’édition lyonnaise paraît à Paris, chez Simon Colines, un texte latin intitulé De usu partium corporis humani et attribué à Niccolò da Reggio, dont l’incipit est: Quemadmodum animal quodvis unum esse dicitur. Nous nous sommes longtemps demandé s’il s’agissait d’une nouvelle traduction latine dont l’auteur serait resté anonyme et aurait, pour une raison de plus grande diffusion, laissé la paternité au médecin italien. Après une étude approfondie, nous sommes plutôt d’avis qu’il s’agit, en réalité, d’une retraduction du texte de Niccolò da Reggio, une sorte mise au goût du jour du latin de Niccolò dont la tournure devait paraître un peu trop médiévale aux gens de la Renaissance. Ce texte sera par la suite repris sans cesse dans les éditions suivantes soit du De usu partium seul soit complètes de Galien: dix-neuf jusqu’à la fin du siècle18! c. Valeurs des témoins de la traduction latine L’une des premières conclusions de notre travail a été d’établir la supériorité du Vat. lat. 2380 à la fois sur le Monacensis, mais aussi sur les éditions imprimées (nous avons collationné celle de 1515). En voici quelques exemples: -- I 2: I 2, 3 H: οὐκ ἄθυμον (τὸ ζῷον): non inirascibile V: non irirascibile (sic) M: non invasibile 1515 -- I 8: I 12, 8-9 H: τούτων οὐδενὸς οὔτε παρὰ ταῦτ᾽ ἄλλου τινὸς ἕνεκα: horum gratia neque alterius alicuius propter haec V 1515: om. M -- I 8: I 13, 15 H: τὴν ἀναφορὰν: revellationem V: relationem M 1515 962 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien -- Ι 9: Ι 17, 14 H: οὐλομελίην: membritatem V M: membri quantitatem 1515 -- I 9: I 17, 16 H: ᾿Αντίληψις: substentatio V M: subscrutare 1515 -- Ι 9: Ι 19, 21-22 H: πρὶν ἅπαντα ταῦτα βασανίσαι: antequam haec omnia examinet V 1515: haec M Dès lors, quand nous parlons du texte de la traduction (Nic.), il s’agit de celui offert par le manuscrit du Vatican. 5. Place de la traduction de Niccolò da Reggio (Nic.) dans l’histoire du texte du De usu partium a. Manuscrits grecs et reconstruction de leurs rapports La liste des manuscrits grecs comportant le De usu partium en entier ou en partie est la suivante. Ils se répartissent en deux familles principales: la famille φ et la famille γ. La famille φ compte le plus grand nombre de manuscrits (quinze). A l’intérieur, une première sous-famille, nommée α, comprend deux témoins: -- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Urb. gr. 69, Xe s., sigle U -- Paris, BnF, Par. gr. 2253, XIe s., sigle A; il ne contient que les livres X, XIV, et XV inachevé (expl. mut. χωρίῳ = II 337, 25 H) Ces deux manuscrits entretiennent un rapport de modèle à copie. Une seconde sous-famille, nommée β, est, elle, beaucoup plus fournie: -- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.18, XIIe s., sigle I (l chez G. Helmreich) -- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.4 (pars rec.), XVIe s., sigle Lrec. 963 Stéphane Berlier -- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.9, XVIe s.19, sigle J (F chez G. Helmreich) -- Londres, BL, Lond. Harl. 5652, fin XVe-tout début XVIe s., sigle H -- Londres, BL, Add. 11888, XVe s., sigle Add -- Modène, Bibl. Est. e Univ., Mut. gr. 219, XVIe s., sigle E -- Paris, BnF, Par. gr. 2148, XVe s., sigle D -- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Palat. gr. 251, XVe s., sigle P -- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Ross. 982, 1520-1530, sigle R -- Venise, Bibl. Naz. Marc., Marc. gr. 287, 1469, sigle M (V chez G. Helmreich) L’étude de ces manuscrits nous a amené à la conclusion qu’ils descendaient tous du même manuscrit endommagé: ce dernier, dans une première étape de sa dégradation, a perdu une grande partie du livre VII, plus exactement de τε καὶ κυριώτατον à τῆς καρδίας ἀφικέσθαι (I 407, 24-422, 10 H). C’est cet état de la lacune qui se lit dans H; il faut sans doute supposer un ou plusieurs intermédiaires entre le manuscrit source et H qui est attribuable au XVe siècle. Puis la dégradation du manuscrit source a continué et la lacune s’est aggravée en doublant de longueur pour s’étendre de ἐγκεφάλου κοιλίαις à τῆς καρδίας ἀφικέσθαι (I 394, 4-422, 10 H). Ainsi en est-il dans I, manuscrit copié par Ioannikios, et dans tous les autres manuscrits de la sous-famille β qui en descendent directement ou indirectement. De plus, nous trouvons comme réunissant les traditions de ces deux sous-familles les manuscrits: -- Paris, BnF, Par. gr. 985, XVe s., sigle C -- Vatican, Bibl. Apost. Vat., Vat. gr. 285, XVe s., sigle V; ils ne contiennent que les livres I, II (inachevé) et III (inachevé)20. Il apparaît nettement que C est le modèle de V. 964 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien Enfin, à côté des deux sous-familles α et β, et des manuscrits de contamination C et V, nous avons un manuscrit seul: -- Paris, BnF, Par. Coisl. 333, XIVe s., sigle Coisl; il ne contient que les livres I à VIII. Face à la famille φ bien garnie, nous avons une autre famille, γ, qui comprend en tout et pour tout cinq manuscrits: -- Florence, Bibl. Med. Laur., Laur. 74.4 (pars vet.), XIIIe s., sigle Lvet. -- Cambridge, Gonv. et Caius Coll. 047/24, XIIIe s., sigle G -- Paris, BnF, Par. gr. 2154, XIIIe s., sigle B -- Venise, Bibl. Naz. Marc., Marc. App. cl. V 9, XVe s., sigle V9 (sigle M chez Helmreich) -- Paris, BnF, Par. gr. 2281, XVe s., sigle p A propos de ces cinq témoins, nos recherches ont permis de montrer, d’une part, que Lvet. et G sont en fait deux parties d’un même manuscrit21 et que, d’autre part, ils forment la famille γ avec B, manuscrit acheté par Démétrios Angélos, V9 et p, deux manuscrits copiés par lui sur B22. Aucun d’eux ne présente un texte complet du De usu partium23. b. Traduction de Nic. et manuscrits grecs A présent que nous avons tracé à grands traits les caractéristiques principales du texte du De usu partium dans les manuscrits grecs, nous abordons la place qu’occupe la traduction de Niccolò da Reggio. Dans un premier temps, il convient d’établir que Nic. fait partie de la famille φ. Pour cela nous nous appuyons sur deux exemples: -- XIV 3: II 288, 25-289, 4 H: ἕλκον μὲν εἰς τὰς μήτρας διὰ τῶν καθηκουσῶν ἀρτηριῶν τε καὶ φλεβῶν ἰκμάδα λεπτήν, ἐξομοιοῦν δὲ ταύτην ταῖς ὑγρότησιν, αἷς ἐνδέδεται, καὶ 965 Stéphane Berlier πάχος ἤδη τι καὶ πλῆθος αὐταῖς παρασκευάζον om. U IH Nic. Le texte édité par G. Helmreich repose donc uniquement sur le texte de Lvet. et B. -- XIII 6: II 258, 6-9 H: ἐκ τῶν εἰρημένων σφονδύλων, ἐπαύσατο μὲν ὁ τράχηλος ἐνταῦθα, μετ᾽ αὐτὸν δ᾽ ὑπήρξατο τῆς καὶ τοῦ θώρακος δημιουργίας ἡ φύσις om. Lvet. B. Ici, c’est l’inverse qui se produit: la famille φ présente du texte absent de Lvet. et B. Nic. traduit: ex praedictis spondilibus desinit quidem collum hic, post id autem cepit thoracis creationem natura. A l’intérieur de la famille φ, la traduction de Nic. a des leçons en commun avec U et Coisl contre la sous-famille β: I 2: I 3, 11 H: τινος ἄλλου U Coisl alicuius alterius Nic.: ἄλλου τινὸς β C I 2: I 3, 16 H: πολιτικὸν U Coisl C politicum Nic.: πολεμικὸν β C I 5: I 8, 20 H: μόνον U Coisl C solum Nic.: μὲν β C I 6: I 9, 10 H: ἐχρῆν ἁπλῶς U Coisl oportebat simpliciter Nic.: ἁπλῶς ἐχρῆν β C I 8: I 12, 12 H: δογμάτων U Coisl Iγρ. dogmatum Nic.: λόγων β C I 8: I 13, 11 H: ὅλου U Coisl C totius Nic.: ὅλων β I 8: I 15, 4 H: φησιν ἐν ἑαυτῷ U Coisl ait in se ipso Nic.: ἐν ἑαυτῷ φησιν β C I 8: I 15, 19-20 H: τὰς δοθείσας ὑπ᾽ ἐκείνου μεθόδους U Coisl traditas ab eo methodos Nic.: τὰς δοθήσας ὑπ᾽ἐκ. μεθ. C: τὰς ὑπ᾽ἐκείνου γραφείσας μεθ. β I 9: I 16, 13 H: φησι U Coisl C ait Nic.: φασι β C I 10: I 20, 1 H: ἑκάστου U Coisl in unaquaque Nic.: ἁπάντων β C I 10: I 20, 1 H: ποιησώμεθα U Coisl faciamus Nic.: ποιήσoμεθα β C I 14: I 28, 3 H: μέντοι U Coisl autem Nic.: μὲν οὖν β: δ᾽ οὖν C 966 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien Comme nous le voyons par ces exemples, le texte offert par U et Coisl est très largement meilleur que celui de la sous-famille β; C, en tant que manuscrit de contamination, navigue. Mais le plus important pour la démonstration qui nous occupe est de voir que la traduction latine s’accorde avec les deux meilleurs manuscrits grecs. A présent, l’on peut essayer de déterminer si Nic. est plus proche de U ou de Coisl. Dans un premier temps, nous voyons une certaine proximité entre U et Nic.: I 2: I 3, 1 H: αὐτὸν U eum Nic.: τὸν Coisl β C I 9: I 16, 25 H: κάλλιστα Coisl β C: μάλιστα U maxime Nic. I 11: I 21, 1 H: νῦν ἤδη om. U non transt. Nic. I 18: I 44, 20 H: σκέπεσθαι U tegi Nic.: σκεπάσαι Coisl β C I 19: I 50, 16 H: βουληθείη Coisl β: πειραθείη U C conatus fuerit Nic. I 19: I 51, 10 H: ἰδεῖν γὰρ U C videre enim Nic.: αἰσθήσει γὰρ β: ἀσθήσει γὰρ ἰδεῖν Coisl Cependant, il est exclu que Nic. ait eu à sa disposition le manuscrit du Vatican à cause de la leçon suivante: I 17: I 43, 26-I 44, 1 H: Διὰ δὲ τὰς αὐτὰς αἰτίας οἱ μικροὶ τένοντες εἰς ἓν ἄρθρον τὸ μέσον ἐμφύονται· οὔτε γὰρ εἰς διττὰς διαρθρώσεις om. U Il s’agit ici d’une omission dans U qui n’a pas été suppléée, contrairement à toutes les autres que nous avons pu trouver. Les autres manuscrits grecs présentent ce texte, de même que Nic. qui traduit ainsi: Propter easdem autem causas parvi tenantes ad unum articulum id est medium implantantur, quoniam ad binas articulationes. Parallèlement, Nic. peut rejoindre Coisl: I 8: I 14, 20 H: ἐδείξαμεν Coisl ostendimus Nic.: ἐδιδάξαμεν UβC 967 Stéphane Berlier I 9: I 16, 20 H: καλὰ Coisl C bona Nic.: καλοῦ I sed del. Ιp.c.: om. U H I 9: I 17, 13 H: ἑτοίμως Coisl C prompte Nic.: ἑτοίμην U IH I 17: I 37, 14 H: εἰ1 Coisl si Nic.: om. U β C I 18: I 47, 6 H: αὐτῶν κινήσεις U β C: κινήσεις αὐτῶν Coisl motus eorum Nic. I 18: I 47, 22-23 H: κατά τι γίγνονται U β: κατατείνονται Coisl detenduntur Nic.: τείνονται C Ι 19: I 49, 23 H: κινεῖν U β: τείνειν Coisl C tendere Nic. I 20: I 54, 2 H: ὂν τῶν Coisl existens Nic.: ὄντων U C: τῶν β I 21: I 55, 12 H: καίτοι Coisl C quamvis Nic.: καὶ τοῖς U β I 21: I 56, 6 H: τῷ πρώτῳ Coisl C primo Nic.: τῷ β: οὕτως U Comme on le voit au travers de ces leçons, Nic. et Coisl entretiennent une relation de proximité face aux manuscrits des sous-familles α et β, dont on constate par la même occasion qu’elles descendent toutes deux de la même source; cette relation est particulièrement intéressante car, à plusieurs reprises, les leçons proposées par Coisl semblent venir d’une autre translittération que pour les sous-familles α et β. -- KATA TI ΓΙΓΝΟΝΤΑΙ / ΚΑΤΑΤЄΙΝΟΝΤΑΙ haplographie des groupes TI et ΓΙ et faute d’itacisme -- ΚΙΝЄΙΝ / ΤЄΙΝЄΙΝ faute d’onciale entre KI/TЄI et faute d’itacisme Enfin, Nic. peut être seul à proposer des leçons qui sont supérieures au texte de tous les manuscrits grecs conservés. Elles sont très souvent reprises par Georg Helmreich sans qu’il n’indique sa source: I 2: I 3, 16 H: post πολιτικὸν add. ζῷον Helm animal Nic. I 5: I 9, 8 H: ἐνεργείαις Helm operationibus Nic.: ἐνέργοις U: ἐν ἔργοις Coisl β C 968 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien I 8: I 13, 15 H: ὢν Helm existens Nic.: ὂν β: ἐστι U Coisl: om. UC I 12: I 24, 9-10 H: τῆς φύσεως ... κατασκευασαμένης Helm naturae ... preparatae Nic.: τὴν τέχνην ... κατασκευασαμένην U β C: -μένειν Coisl I 17: I 40, 19 H: τεττάρων Helm quattuor Nic.: ταύτης U Coisl C: om. β c. Utilité de Nic. pour l’éditeur du De usu partium Les cas de figure que nous venons d’évoquer (Nic. = UCoisl, Nic. = U, Nic. = Coisl, Nic. seul) font tous ressortir la qualité du texte dont Niccolò da Reggio a disposé pour son travail. Souvent, son témoignage permet à l’éditeur de texte de faire un choix avec plus de certitude. Proche de ces deux manuscrits, il semble quand-même plus lié à Coisl. Voyons ce qu’il en est dans le livre IV où nous pouvons confronter Nic. à tous les manuscrits de sa famille, mais également à ceux de la famille γ. Proche de Coisl, Nic. le suit quand U est fautif: IV 2: I 196, 16 H: κελεῦσαι Coisl I Lvet iubebat Nic.: καλέσαι U H IV 7: I 202, 22 H: βδάλλειν Coisl H Lvet.p.c. Β sugere Nic.: βάλλειν U Lvet.: ἐμβάλλειν I IV 4: I 198, 25 H: οὐκ ἦν Coisl Lvet. Β non erat Nic.: οὐκενὴν U: οὐκ ἐνῆν Bs.l. β Mais il sait également se démarquer de Coisl: IV 2: I 196, 16 H: φύσας U β Lvet. folles Nic.: φύσεις Coisl Β IV 2: I 197, 2 H: παραπλησίας U β Lvet.Β similes Nic.: παρα-πλησίως Coisl IV 3: I 197, 14 H: ἐνάργειαν U H Lvet. evidentiam Nic.: ἐνέργειαν Coisl I Bp.c.: non legi potest Β IV 4: I 198, 16-17 H: τῇ ῥοπῇ τοῦ περιττώματος U β Β repositioni superfluitatis Nic.: τοῦ περιττώματος τῇ ῥοπῇ Coisl Lvet. 969 Stéphane Berlier IV 4: I 199, 10 H: ante τροφὴν add. τὴν Coisl: spat. vacuum rel. Lvet. IV 5: I 200, 3 H: ante ἀναληφθῆναι add. ἅμα Coisl Lvet. IV 5: I 200, 3 H: χυλὸν U H Lvet.s.l. B chilum Nic.: χυμὸν Coisl I Lvet. IV 5: I 200, 10 H: ἐνεδέχετο U β Lvet. B contingebat Nic.: ἐνεδέχεται Coisl IV 7: I 201, 17 H: τῶν ληφθέντων U β Lvet.γρ. B adtractorum Nic.: τῶν ἐλιχθέντων Lvet.: om. Coisl Cette capacité de Nic. à pouvoir choisir entre deux traditions de sa famille lui vient certainement du fait que il a effectuée sa traduction sur un manuscrit de contamination. Ce double positionnement de Nic. fait qu’il se trompe rarement. En une occasion, Nic. fait le mauvais choix: IV 6: I 200, 24 H: τῇ χύσει Coisl Lvet. I: τῇ φύσει U H B naturae Nic. Déjà précieux pour des livres du De usu partium contenus dans tous les manuscrits de la famille φ ainsi que dans ceux de la famille γ, le recours à Nic. devient indispensable pour ceux où la famille α n’est représenté que par U et IH, c’est-à-dire à partir du livre IX, là où Coisl s’arrête; U et IH descendant du même modèle, le témoignage de la traduction latin permet d’avoir accès à une autre tradition textuelle quand ils sont fautifs. Nous donnons quelques exemples du livre XVII: -- XVII 1: II 446, 22 H: (τοῦ κατασκευάσαντος) αὐτὰ νοῦ Lvet.: intellectus (qui construxit) ea Nic.: αὐτὰ et lac. Β: δυνατοῦ U I: δημιουργοῦ H Dans ce passage, Galien revient une ultime fois sur la présence d’une intelligence supérieure (νοῦς apparaît quatre fois en quelques lignes) qui se déduit à partir des merveilles observables dans la nature. Les principaux témoins de la famille φ sont fautifs: U et I ont lu ΔΥΝΑΤΟΥ au lieu de ΑΥΤΑ ΝΟΥ; H, non content de 970 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien cette lecture, tente une correction intelligente. En face, seuls Lvet. et Nic. donnent la bonne leçon en entier; malgré la lacune, on peut estimer que B et ses descendants s’accordent avec eux. -- XVI 14: II 434, 13 H: (ἔνια ... καθάπερ ἐγκέφαλος ἧττον διαφορεῖται διὰ τὴν τῆς θερμασίας) ἔνδειαν Lvet. B indigentiam Nic. Galien explique que certaines parties consomment plus d’aliments à cause de leur température élevée; d’autres, comme l’encéphale, ont moins d’évaporation à cause de leur défaut de chaleur. Contrairement à Lvet.B et Nic. qui donnent la bonne leçon (ἔνδειαν), U présente un espace blanc puis la leçon αιτιαν (sic) qui fait précisément contresens ici; IH ont seulement un espace blanc à la place de ce mot. Nous avons donc supposé que l’ancêtre commun des sous-familles α et β comportait une lacune ou un trou, ce qui n’était pas le cas de la source de Nic. -- XVII 1: II 438, 18 H: τότ᾽ Lvet. Β tunc Nic.: τοῦτ᾽ U β -- XVII 1: II 439, 3 H: post ὀνομάζουσι add. καὶ προβοσκίδα Lvet. Β et etiam prorostridam Nic. Galien parle de l’éléphant et démontre l’utilité de sa trompe qui se dit προνομαία, mot employé par Galien juste avant, mais aussi προβοσκίς. -- XVII 1: II 439, 14 H: (ὁμοίως) τοῖς (ἐν ἡμῖν διττὴν τελευτήν) Lvet. Β hiis Nic.: τοὺς U: τὴν β 6. Conclusion Là où Georg Helmreich avait balayée la traduction latine d’un revers de main comme inutile pour l’édition du texte grec24, notre recherche, menée par sur plusieurs livres, aboutit à démontrer au contraire que la traduction de Niccolò da Reggio est précieuse pour établir le texte 971 Stéphane Berlier du De usu partium avec plus de précision et de sûreté. Elle est complète là où certains manuscrits grecs sont lacunaires ou incomplets. Le texte latin est, en plusieurs endroits, meilleur que le texte grec de plusieurs témoins. Enfin, la méthode de traduction ad verbum revendiquée par Niccolò da Reggio permet précisément de retrouver les mots grecs d’origine. Avec cette étude s’affine encore un peu plus notre connaissance du paysage culturel et scientifique de l’Italie du début du XIVe siècle. Contrairement à Constantinople où un copiste comme Ioannikios ne disposait que d’un manuscrit lacunaire pour copier le Laur. 74.1825, Niccolò da Reggio a, lui, eu accès à un manuscrit très bon et complet du De usu partium. BIBLIOGRAPHIE ET NOTES 1. Les références des leçons sont données selon la pagination de l’édition de Georg Helmreich (Leipzig, Teubner, 1907-9) dans l’ordre: tome, page, ligne. Pour le livre I, l’apparat critique est celui de notre édition, tandis que pour les autres livres nous reprenons le choix éditorial de G. Helmreich que nous étayons par nos propres collations. 2. Ce décompte, effectué par KOTRC F. R. et WALTERS K.R., A bibliography of the Galenic corpus: A newly research list and arrangement of the titles of the treatises extant in Greek, Latin, and Arabic, dans Transactions and Studies of the College of Physicians of Philadelphia, Medicine and History 1979; V. 1, 4 (décembre): 256-304, place le De usu partium largement en tête des œuvres les plus longues devant le De methodo medendi et le De compositione medicamentorum secundum locos. 3. Une première liste des manuscrits a été établie par DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. Berlin, G. Reimer, 1906, I. Hippokrates und Galenos, n° 29, pp. 68-69; elle comporte des manuscrits inexistants ou des doublons. A la même époque, dans les deux introductions aux deux volumes de son édition, Georg Helmreich, nota 1, étudie un certain nombre d’entre eux, mais sans systématisme, ce qui le conduit à minorer le témoignage de certains codices. 972 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien 4. Notre principale source est Hunain ibn Ishaq et la Risala qu’il a écrite (voir l’édition par BERGSTRÄSSER G., Hunain ibn Ishaq. Über die syrischen und arabischen Galen-Übersetzungen. Abh. für die Kunde des Morgenlande, XVII, 2, Leipzig, 1925, à compléter par un article du même auteur, Neue Materialen zu Hunain ibn Ishaq’s Galen-Bibliographie. Abh. für die Kunde des Morgenlandes, XIX, 2, Leipzig, 1932). Sous le numéro 49 de cette liste, Hunain nous explique qu’il y a d’abord eu une première traduction en syriaque par Sergios (VIe siècle), puis une seconde traduction syriaque par Hunain lui-même (IXe siècle); aucune d’elles n’a été conservée. Puis il y a une première traduction arabe faite par son neveu Hubaish que Hunain était en train de réviser quand il a écrit la Risala; Hunain a, quant à lui, donné sa propre traduction du livre XVII. La traduction complète ainsi que celle partielle du livre XVII sont toutes deux conservées et voisinent même dans le manuscrit Paris, BnF, Ar. 2853. Le livre XVI de la traduction arabe a été édité par SAVAGE-SMITH E., Galen on nerves, veins and arteries: a critical edition and translation from the Arabic, with notes, glossary and an introductory essay. Ph.D. diss., University of Wisconsin-Madison, 1969 (University Microfilms no. 69-22, 480), p. 8. Voir également SEZGIN F., Geschichte des arabischen Schrifttums. III, Leiden, 1970, p. 107. 5. Histoire du texte du De usu partium de Galien. Edition critique du livre I avec traduction annotée, soutenue le 19 mars 2011 sous la direction de Brigitte Mondrain, directrice d’études à l’E.P.H.E (Paris). 6. Sur ce personnage important pour l’histoire de la tradition galénique, on se reportera à LO PARCO F., Niccolò da Reggio antesignano del Risorgimento dell’antichità ellenica nel secolo XIV. Atti della reale Accademia di Archeologia, Lettere e Belle Arti di Napoli, n.s. 2, 1910, Napoli, 1913; à THORNDIKE L., Translations of works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio. Byzantina-Metabyzantina 1946; 1: 213-235; PEZZI G., La vita e l’opera di maestro Nicolò da Reggio. Atti della IX Biennale della Marca e dello Studio Firmano per la Storia dell’Arte medica, Fermo, 1971, pp. 229-234; et plus récemment MCVAUGH M., Nicolò da Reggio’s translations of Galen and their reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11.3: 275301. Voir également l’introduction de NUTTON V. à l’édition du De motibus liquidis, Classical texts and commentaries, 47, Cambridge, Univ. Press, 2011, ainsi que son article à paraître dans ce volume. 973 Stéphane Berlier 7. Nous donnons le texte du prologue qui se lit dans l’édition de 1515 que Rusticus Placentinus fait paraître à Pavie chez l’imprimeur J. de Burgofranco. Ce prologue a déjà était porté à la connaissance du public par SCHÖNE H., Galenus de partibus artis medicativae. Greifswald, 1911, p. 10, d’après l’édition juntine de 1528. 8. Cet incipit ne correspond pas au début de l’œuvre Ὥσπερ τῶν ζῴων ἕκαστον ἓν εἶναι λέγεται mais au texte qui vient un peu loin au début du deuxième chapitre: Tὸ γὰρ σῶμα ταύτης ὄργανον (I 1, 14 H). Pour la liste des manuscrits et des éditions voir DIELS H., op. cit. note 3, n° 19, p. 69; SUDHOFF K., Anatomietexte in den lateinischen Galen-Handschriften des XIII. und XIV. Jahrhunderts und in Frühdrucken. Janus 1927; 31: 296; les trois articles de DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 14: 230-305; IDEM, Corrigenda et addenda to Diels’ Galenica, I. Codices Vaticani. Traditio 1967; 23: 461-476; IDEM, Corrigenda et addenda to Diels’ Galenica, II. Codices Miscellanei. Traditio 1981; 37: 373-381. A compléter par FORTUNA S. et RAIA A., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica by Richard J. Durling, III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 52: 20; pour une étude de ce compendium, nous renvoyons à D’ALVERNY M.-T., Pietro d’Abano traducteur de Galien. Medioevo 1985; 11: p. 49; FRENCH R. K., De iuvamentis membrorum and the reception of Galenic physiological anatomy. Isis 1979; 70: 100; GRIGNASCHI M., Lo pseudo Walter Burley. Medioevo 1990; 16: 154 n. 3. 9. Le titre choisi par Niccolò da Reggio n’est pas celui que l’on utilise de manière académique. Ce dernier, De usu partium, est une abréviation de celui (De usu partium corporis humani) qui se lit dans les éditions de la Renaissance qui toutes, à partir de celle de 1528 parue à Paris chez Simon Colines, désignent ainsi cette traduction. 10. THORNDIKE, art. cit. note 6, p. 214; THORNDIKE L. et KIBRE P., A catalogue of incipits of medieval scientific writings in Latin. Revised and augmented edition. Cambridge, Academy of America, 1963, col. 1480; DURLING, Corrigenda et addenda (1967), cit. note 8, p. 473. La datation et la localisation sont reprises de PESENTI T., The libri Galieni in Italian universities in the fourteenth century. Italia Medioevale e Umanistica 2001; 42: 121-122. 974 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien 11. HALM K., LAUBMAN G., Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis. I/1, Monachii, 1892, p. 4; THORNDIKE et KIBRE, op. cit. note 10, col. 1480. 12. THORNDIKE L., art. cit. note 10, p. 214. Ce manuscrit a été particulièrement étudié par Vivian Nutton: voir les pp. 27-28 de NUTTON V., édition du Sur le Pronostic de Galien. CMG, V, 8, 1 Berlin, Akademie Verlag, 1979; voir également ses deux articles, A forgotten manuscript of Galenus Latinus. DUMMLER J., TREU K. (éd par), Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag, 1977, pp. 332-340, et Galeno salvato dalle acque. Kos 1984; 1, 2: 33-50. Le dernier état de la question se lit dans sa contribution récente Picturing medicine: the Dresden Galen. In: KRAUSE K., SCHELLEWALD B. (éd par), Bild und Text im Mittelalter. Band 2, Cologne, Weimar and Vienna, Böhlau Verlag, 2011, p. 347. Il existe un fac-similé de ce manuscrit mais qui reproduit les miniatures; cf. VAN LEERSUM E. C., MARTIN W., Miniaturen der lateinischen Galenos Handschriften der Kgl. Öffentlich. Bibl. in Dresden Db. 92-93 in phototypischer Reproduction, Einleitung und beschreibung. Leiden, A. W. Sijthoff, 1910. Cependant, la prise de vue permet de lire un peu de texte à chaque fois. Sur la miniature qui ouvre le De usu partium, Galien, assis sur une cathèdre, tend à la fois son bras et son doigt pour désigner l’homme nu face à lui. Derrière l’homme nu, on peut apercevoir plusieurs animaux (lion, bœuf, cheval, cerf, lapin). 13. Voir DURLING, A chronological census, cit. note 8, p. 257 sgg.; THORNDIKE, art. cit. note 8, p. 52. Un travail de fond a été effectué par DOMINGUES C. dans sa thèse Recherches sur les éditions grecques et latines de Galien à la Renaissance. Université de Paris IV, thèse dirigée par Jacques Jouanna, soutenue le 20 février 2004. Voir également son article L’aménagement du continent galénique à la Renaissance: les éditions grecques et latines de Galien et leur organisation des traités. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (éd par), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux origines de l’édition médical. Paris, De Boccard, 2004, p. 163. Le dernier état de la question se lit sous la plume de FORTUNA S., The Latin editions of Galen’s Opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2012; 17: 391-412. 14. FORTUNA S., Galeno latino 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17.2: 474. 975 Stéphane Berlier 15. Selon Stefania Fortuna (Galeno latino, op. cit. note 14, p. 478), il n’existe plus d’exemplaire de cette édition. 16. Cette édition très rare a cependant été localisée par Stefania Fortuna dans la bibliothèque de Sarnano qui n’en possède que les vol. II et III. Nous remercions chaleureusement la conservatrice de cette bibliothèque, Mme Laura Venanzi, qui nous a très gentiment permis de contrôler le contenu de ces volumes en nous en faisant parvenir des reproductions. 17. FORTUNA, Galeno latino, op. cit. note 13, p. 483. C’est de cette édition dont s’est servi G. Helmreich (vol. I, p. XIII) en faisant une erreur sur la date. 18. FORTUNA S., Galeno a Sarnano: le Giuntine del 1531 et del 1533. Italia Medioevale e Umanistica 1994; 37: 243. GAROFALO I., Agostino Gadaldini (1515-1575) et le Galien latin. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (éd. par), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Aux origines de l’édition médicale. Paris, De Boccard, 2004, p. 283 n. 82. 19. Cette datation est nouvelle; elle repose sur notre étude des filigranes. Voir notre thèse, vol. Ib, p. 20. 20. Sont donc présents le livre I, le livre II inachevé (expl. τε καὶ σφαλερά = I 119, 19 H) et le livre III inachevé (expl. ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐπιτυχόντας οἴομαι θεωροῦντας = I 154, 22 H). 21. BERLIER S., John Caius et le De usu partium: contribution à l’histoire du texte de Galien. RHT, n. s., 2011; 6: 1-14. 22. Voir MONDRAIN B., Jean Argyropoulos professeur à Constantinople et ses auditeurs médecins, d’Antoine Eparque à Démétrios Angelos. In: SCHOLZ C., MAKRIS G. (éd. par), ΠΟΛΥΠΛΕΥΡΟΣ ΝΟΥΣ, Miscellanea für Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag. Munich, K. G. Saur, 2000, pp. 223-250; EAD., Comment était lu Galien dans la première moitié du XVe siècle? In: GARZYA A. e JOUANNA J. (a cura di), Trasmissione e ecdotica dei testi medici greci. Atti del IV Convegno internazionale (Parigi 17-19 maggio 2001). Naples, D’Auria, 2002, pp. 361-384; EAD., Démétrios Angelos et la médecine: contribution nouvelle au dossier. In: BOUDON-MILLOT V., GARZYA A., JOUANNA J., ROSELLI A. (a cura di), Storia della tradizione e edizione dei medici greci. Atti del VI Colloquio internazionale (Paris 12-14 aprile 2008). Naples, D’Auria, 2010, pp. 293-322. 23. Pour les parties du texte de Galien présentes dans Lvet. G, se reporter à notre article cité à la note 20. B, V9 et p renferment les livres IV à XVII inachevé (expl. mut. ἥλιον ἢ σελήνην ἤ τινα τῶν = II 447, 8 H) mais V9 offre, en 976 Niccolò da Reggio traducteur du De usu partium de Galien plus, une partie du livre III (inc. mut. ἀπὸ τοῦ διὰ βάθους φερομένου = I 167, 5 H - exp. mut. καὶ ταῦτα [τοιαῦτα ed. Helm.] περὶ τὴν = I 193, 12 H). 24. “Parum subsidii ad textum restituendum praebet versio latina, quam Nicolaus Calaber ... confecit” (I, p. XIII). Son jugement a certainement été faussé du fait qu’il s’est servi d’une édition imprimée, celle de 1528 (et non 1538 comme il le dit) parue à Lyon. 25. Depuis les travaux de VUILLEMIN-DIEM G. et RASHED M., Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87. 7 et Laur. 81. 18. Recherches de Théologie et Philosophie Médiévales 1997; 64: 136-198, l’activité de Ioannikios a été localisée définitivement à Constantinople. Voir également FORTUNA S. e URSO A. M., Burgundio da Pisa, traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive, con un’appendice di Paola Annese. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci, Atti del II Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano 19-20 settembre 2008). Pisa, Serra, 2009, p. 142. Enfin, Paola Degni lui consacre un article dans le présent volume. Correspondence should be addressed to: Stéphane Berlier 6, allée Django Reinhardt, 94110 Arcueil [email protected] 977 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 979-1010 Journal of History of Medicine Articoli/Articles LA TRADUCTION LATINE DE LA THÉRIAQUE À PISON ATTRIBUÉE À NICOLAS DE REGGIO Véronique Boudon-Millot CNRS-Paris-Sorbonne, F SUMMARY THE LATIN TRANSLATION OF THE THERIAC TO PISO BY NICCOLÒ DA REGGIO Galen’s Theriac to Piso is preserved by twelve Greek manuscripts, and received an Arabic translation in the 9th century, and a Latin translation by Niccolò da Reggio in the first part of the 14th century. The Latin translation is incomplete and transmitted in two versions: one is longer than the other, and the shorter version may be earlier than Niccolò’s and done by Peter of Abano. This article presents and explores the Greek and Latin tradition, and reconstructs the relation between them. The Latin translation by Niccolò has been shown to be independent from the preserved Greek manuscripts and probably based on several Greek manuscripts available in Southern Italy. En guise d’introduction, je voudrais rapporter une anecdote qui illustre l’opportunité d’étudier ici, tout près d’Ancône, dans ce magnifique site de Sirolo, le traité Sur la thériaque à Pison attribué à Galien. Le portugais Ioao Rodriguez de Castello Branco dit Amato Lusitano (1511-1568), qui enseigna la médecine à Ferrare, s’est intéressé dans ses Curationum centuriae septem (Florence, 1551 en sept livres) au type de vipères qu’il faut utiliser dans la thériaque et il met en garde contre celles capturées trop près de la mer car trop Key words: Niccolò da Reggio - Theriac to Piso - Latin translation 979 Véronique Boudon-Millot salées. De son temps, poursuit-il, les vipères arrivaient à Ancône depuis Ravenne, mais le pharmacien Alberico qui préparait alors la thériaque pour toute la cité n’ajoutait pas de sel du tout, “essendo le vipere ravennati già troppo salsuginose”1. Mes recherches sur le traité galénique de la Thériaque à Pison ont pour origine les travaux menés dans le groupe de travail transversal sur “l’histoire et l’acculturation de la Thériaque” que j’ai animé avec ma collègue arabisante F. Micheau au sein de l’UMR 8167 du CNRS “Orient et Méditerranée”. La publication des principaux résultats obtenus par les nombreux spécialistes (philologues, historiens de la médecine, hellénistes, latinistes, syriacisants et arabisants, spécialistes de l’Antiquité et du Moyen-âge) qui, pendant plus de deux ans, de 2008 à 2010, ont régulièrement participé à ces travaux, est en cours2. Dans le prolongement de ces recherches, je prépare actuellement une édition critique de la Thériaque à Pison à paraître dans la CUF. Je remercie donc chaleureusement Stefania Fortuna de m’avoir donné l’opportunité, à l’occasion de ce colloque, d’examiner la tradition latine de ce traité que je n’avais pas, jusque-là, eu le temps d’explorer. Toutefois, avant d’aborder la traduction latine de la Thériaque à Pison attribuée à Nicolas de Reggio, un détour par la tradition grecque s’avère nécessaire. 1. La tradition grecque de la Thériaque à Pison La Thériaque à Pison (XIV 210-294 K)3, attribuée à Galien (et je n’entrerai pas ici dans la discussion de son authenticité), nous a été transmise par douze manuscrits grecs4. Cinq d’entre eux nous ont conservé le texte en entier5: Florence, Laur. plut. 74, 5 (XIIe s.)6, ff. 140r-160r L e 7 Venise, Marc. gr. 281 (coll. 581) (XV s.) , ff. 93v-104r M Paris, Par. Suppl. gr. 35 (fin XVe s.)8, ff. 185v-213r N e 9 Paris, Par. gr. 2164 (XVI s.) , ff. 191r-213r P New Haven, Yale Univ., Med. Hist. Library 37 (c. 1520)10, ff. 28r-58r Y 980 La traduction latine de la Thériaque à Pison Trois autres manuscrits donnent seulement une partie du texte: Copenhague, Haun. GkS 225 (XVe-XVIe s.)11, ff. 170r-173v H T Vienne, Vind. med. gr. 48 (XIIIe s.)12, ff. 114r-119v e 13 Vienne, Vind. Suppl. gr. 13 (XVI s.) , ff. 351r-354r Vind Enfin quatre autres ne donnent qu’une collection d’extraits: Paris, Par. gr. 2195 (XIIIe s.)14, ff. 467v-469v Par Leid Leyde, Leid. Voss. gr. F° 58 (XIVe s.)15, ff. 232v-233r e 16 Prague, Prag. Narodni Knihovna VI Fc 37 (XIV s.) , pp. 139-141 Prg Vienne, Vind. med. gr. 6 (XVe s.)17, f. 252 V L et ses apographes nous ont transmis l’intégralité du texte grec présent dans les éditions imprimées depuis l’Aldine (voir le tableau en annexe). En réalité, le dernier chapitre du traité consacré aux thériaques salées et intitulé Περὶ ἁλῶν a été intégré par les éditeurs aldins au texte galénique, alors que la tradition manuscrite distingue clairement, d’une part la Thériaque à Pison (on lit dans L au f. 158r: Τέλος Γαληνοῦ πρὸς Πίσωνα τῆς θηριακῆς ἀντιδότου), et d’autre part un traité Περὶ ἁλῶν attribué au même auteur (τοῦ αὐτοῦ περὶ ἁλῶν). Ce découpage est confirmé par les traditions arabe et latine où ce dernier chapitre sur les thériaques salées est absent. La question reste cependant ouverte de savoir s’il y a lieu de l’éditer en grec à la suite de la Thériaque à Pison, comme ont choisi de le faire les éditions imprimées depuis l’Aldine. Par ailleurs, le classement des manuscrits grecs en deux familles est rendu particulièrement délicat par la rareté des passages qu’elles ont en commun et par le petit nombre de comparaisons possibles. Ce classement repose donc essentiellement sur des critères formels comme ceux des titres et sur quelques autres exemples. Une première famille (= A) est composée des manuscrits qui nous ont conservé un texte entier: L a en effet servi de modèle, direct ou indirect, à M, N et P (copie d’impression de l’Aldine)18. Une seconde famille (= B) regroupe, d’une part l’Haun. GKS 225 (= H) et sa copie le Vind. 981 Véronique Boudon-Millot Suppl. gr. 13 (= Vind) qui donnent le texte de façon continue depuis le début jusqu’à ἀκριβῶς (XIV 210-221, 11 K); et d’autre part le Par. gr. 2195 (= Par), le Prag. Narodni Knihovna VI Fc 37 (= Prg), sa copie le Vind. med. gr. 6 (= V) et le Leid. Voss. gr. F° 58 (= Leid) qui donnent la même collection d’extraits19: 210 K (tit.): Γαληνοῦ πρὸς Πίσωνα περὶ τῆς θηριακῆς ἀντιδότου LMNP: Γαληνοῦ πρὸς Πίσωνα περὶ τῆς θηριακῆς HVind ParPrgV om. Leid 210, 1 K: ὅτι ἡ θηριακὴ τῶν ἄλλων ἁπάντων φαρμάκων περισπούδαστός ἐστι διὰ τὴν δύναμιν τῆς ἐνεργείας· ὅτι καὶ τοῖς ὑγιαίνουσιν εἰς τὰ πολλὰ χρήσιμος γίνεται λαμβανομένη ἡ θηριακή ParPrgLeidV: ὅτι ἡ θηριακὴ τῶν ἄλλων ἁπάντων φαρμάκων περισπούδαστός ἐστι διὰ τὴν δύναμιν τῆς ἐνεργείας HVind om. LMNP On constate que, à la différence de la famille A qui en est dépourvue, la famille B possède des titres de chapitre. Toutefois à la différence des manuscrits Par, Prg, Leid et V où le chapitre 1 est précédé du titre indiqué ci-dessus, dans le cas des manuscrits H et Vind, on trouve ce même titre abrégé et seulement mentionné dans la rubrique Κεφάλαια τῆς θηριακῆς placée en tête du traité. Voir aussi: 210, 6 K: ποτε πρός σε LMNP: πρός σέ ποτε HVind Par (et PrgLeidV) 210, 8 K: βιβλία εὗρον LMNP: εὗρον βιβλία HVind Par (et PrgLeidV) 211, 1 K: δὲ LMNP: οὖν HVind om. Par (et PrgLeidV) 211, 4 K: pr. καὶ LMNP om. HVind Par (et PrgLeidV) Il faut citer le cas particulier de la leçon ̓Ανδρομάχου transmise par l’Aldine et ensuite par toutes les éditions imprimées, alors qu’elle 982 La traduction latine de la Thériaque à Pison ne figure que dans un seul manuscrit (ainsi que ses apographes Prag, Leid, V), le Par. gr. 2195 du XIIIe siècle (Par): 211, 7 K: ̓Ανδρομάχου Par (et Prag, Leid, V) Aldine (et edd.): ἀνδρὸς Μάγνου LMNP HVind Mġns Ar. (p. 7 in app. crit.) sed Andromachos restituit Richter-Bernburg in textu. Chartier dans ses concisae notae précise (p. 1022): ὑπό τινος ̓Ανδρομάχου καλουμένου, a quodam Andromacho vocato. In antiquissimo codice legitur ὑπό τινος ἀνδρὸς Μάγνου καλουμένου, a quodam viro cui nomen Magnus20. Ce cas est particulièrement intéressant, dans la mesure où une leçon fautive donnée par un seul manuscrit grec (et ses apographes) a réussi à s’imposer dans la tradition imprimée et a même conduit à une restitution fautive dans la tradition arabe. Il faut enfin dire un mot du manuscrit P (modèle d’impression de l’Aldine) et de l’origine de ses corrections (= P2). Ce manuscrit de Paris bien connu des éditeurs de Galien porte, en marge ou dans le texte, de nombreuses corrections portées par l’érudit anglais John Clement (c. 1495-1572) qui a collaboré à l’édition princeps de Venise21. Dans le cas de la Thériaque à Pison, comme pour beaucoup d’autres traités de Galien, P a servi de modèle aux éditeurs aldins. Ainsi que le remarquait déjà Ernst Wenkebach à propos du Adversus Lycum dans son édition du CMG, certaines des corrections apportées par John Clement au texte grec de la Thériaque à Pison sont empruntées à une source inconnue (x)22; d’autres apportées au dernier moment par John Clement directement à l’atelier des Aldes ne figurent pas au nombre des corrections de P2 mais ont cependant été reproduites dans l’Aldine23. Tel est le cas, pour la Thériaque à Pison, de la correction ὑπό τινος ̓Ανδρομάχου reportée dans l’Aldine bien qu’elle ne figure pas au nombre des corrections de P2 24. 983 Véronique Boudon-Millot Au terme de ce bref examen, on peut donc proposer le stemma suivant: Stemma des manuscrits grecs 2. La tradition latine de la Thériaque à Pison Une traduction latine attribuée à Nicolas de Reggio (fl. 1308-1345) est conservée, selon les indications de Diels, dans six manuscrits latins25. Il s’agit des quatre manuscrits suivants: 984 La traduction latine de la Thériaque à Pison Cesena, Malat. S.V.4 (XIVe s.), ff. 155ra-156rb C e Cesena, Malat. S.XXVII.4 (XIV s.), ff. 59r-62r F E Cesena, Malat. S.XXVI.4 (XVe s.)26, ff. 120r-123r e Cité du Vatican, Pal. lat. 1211 (XIV s.), ff. 27vb-29rb V auxquels Diels (p. 122) ajoute deux autres manuscrits que je n’ai pas pu voir mais dont les incipits semblent indiquer qu’ils contiennent seulement une recette de la thériaque, à l’exception du reste du traité galénique: Florence, Laur. Gadd. 93 (XIVe s.)27, ff. 119r-120r Dresde, Dres. Db 92-93 (XVe s.) 28, ff. 192d-? D La traduction conservée sous le nom de Nicolas est en réalité seulement une traduction partielle de la Thériaque à Pison (XIV 259, 1-287, 12 K) dont il existe deux versions, une version longue et une version courte. La version longue (= Lat 1) commence in medias res avec la recette en prose de la thériaque attribuée à Andromaque le Jeune (XIV 259, 1 K). Le traducteur a ainsi omis tout le début du traité, le prologue qui met en scène l’arrivée de Galien chez Pison, le développement sur les vertus de la thériaque et surtout la longue recette en vers attribuée à Andromaque l’Ancien. Cette version longue, bien que partielle, existe en outre sous une autre version, plus courte (= Lat 2), qui commence encore un peu plus loin dans le texte (XIV 268, 17 K). La version longue n’est conservée que dans un seul manuscrit, le Malat. S.XXVII.4. Les trois autres manuscrits, les Malat. S.V.4 et S.XXVI.4 et le Pal. lat. 1211 ne nous en ont transmis que la version courte (XIV 68, 17-287, 12 K). On parlera donc désormais de version longue (pour la version conservée dans le S.XXVII.4) et de version courte (pour celle conservée dans les trois autres manuscrits latins). Qui est à l’origine d’un tel découpage? Pour son premier éditeur, Diomède Bonardus en 1490, il ne fait pas de doute que c’est Nicolas lui-même auquel il attribue également le découpage en chapitres ab985 Véronique Boudon-Millot sent de la tradition grecque. L’explicit qu’il reproduit dans son édition l’atteste clairement: Explicit libellus de comoditatibus tyriace Galieni translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria et capitulatus etiam ab ipso. Toutefois cet explicit ne se lit dans aucun des manuscrits conservés, ce qui ne signifie pas pour autant qu’il faille renoncer à attribuer ce découpage à Nicolas. Quant au caractère partiel de la traduction de Nicolas, des cas parallèles existent: Nicolas a ainsi traduit la fin du commentaire de Galien aux Aphorismes d’Hippocrate dont le début jusqu’à Aphor. IV, 49 est attribué à Burgundio de Pise29; il a encore traduit les livres I à V de l’Hygiène après Burgundio qui avait traduit le livre VI; et il a complété une traduction antérieure (arabo-latine ?) des livres I à V des Médicaments simples en lui ajoutant les livres VI à XI. Toutefois, dans tous ces cas, il s’agissait de compléter des traductions partielles existantes et non, comme dans le cas de la Thériaque à Pison, de donner une traduction partielle d’un texte entier. Structure du texte de la Thériaque à Pison Texte grec Traduction latine (Laur. plut. 74, 5) (version longue) = Lat 1 ff. 140r-144r ff. 144r-146r Recette en vers d’Andromaque l’Ancien f. 152r Recette en prose d’Andromaque le Jeune Traduction arabe (éd. L. RichterBernburg) XIV 210-294 K om. Traduction latine (version courte) = Lat 2 om. c. 1 à 5 om. om. om. c. 1 à 5 om. sed cf. De antidotis XIV 32-42 K Tit. Galieni ad Passonem de tyriaca om. f. 154r Digeritur enim ut πέσσεται δὲ ὡς plurimum... ἐπὶ τὸ πλεῖστον... Digeritur tyriaca ut plurimum... 986 p. 90 Recette en prose d’Andromaque le Jeune p. 97 c. 12 Recette en prose d’Andromaque le Jeune (XIV 259, 1 K) c. 14 πέσσεται δὲ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον... (XIV 268, 17 K) La traduction latine de la Thériaque à Pison f. 158r ἀκατάλλητον εἶναί μοι δοκεῖ τὸ φάρμακον. ... et uix premulta ...conueniens c. 17 diligentia uiuere esse mihi p. 109 ἀκατάλλητον potens uidetur hoc εἶναί μοι δοκεῖ (XIV 286, 16 K) farmacum τὸ φάρμακον. (XIV 287, (XIV 287, 12 K) 12 K) f. 158r Explicit tractatus Explicit tracp. 112 Τέλος Γαληνοῦ iste tatus GalieRecette en πρὸς Πίσωνα ni… transla- vers d’Androτῆς θηριακῆς tus a magistro maque ἀντιδότου. Nicolao de l’Ancien Regio Das Send de Calabria. schreiben ist zuende f. 158r c. 18 Τοῦ αὐτοῦ περὶ ἁλῶν περὶ ἁλῶν θηριακῶν (XIV 287-294 K) 3. La version longue de la traduction de la Thériaque à Pison La version longue (= Lat 1) de la traduction de Nicolas est conservée dans un unique manuscrit daté, le Malat. S.XXVII.4 (XIVe s.)30, où elle est précédée du De compositione medicamentorum secundum locos et du De theriaca ad Pamphilianum: f. 59rb: Explicit liber Galieni de decem tractatibus31 translatus a Nicolao de Regio in anno Domini 133532 de mense Octobris, et scriptus per me Phebum de Pergula, et completus sub anno Domini 139233 die 17 mensis Aprilis hora XVII34. Amen. Le manuscrit contient donc à la suite la traduction attribuée à Nicolas du De theriaca ad Pamphilianum et du De theriaca ad Pisonem précédés (f. 59rb) d’un important prologue (prohemium translatoris) qui nous apprend que Nicolas a traduit pour un certain Marcoleone de Mantoue, féru de science médicale, pour la première fois du grec en latin, les deux traités de Galien sur la thériaque. Je transcris cidessous ce prologue tel qu’on le lit dans le Malat. S.XXVII.435: 987 Véronique Boudon-Millot Prohemium translatoris Viro circumspecto et phisicali ac medicinali scientia redemito magistro Marcoleoni de Mantua Nycholaus de Regio de Calabria medicus semper bene agere et se ad grata paratum. Quia petiistis a me ut libellum Galieni de tiriaca quo hucusque caret lingua latina vobis transferrem de greco ydiomate, tum ut mentem ipsius Galieni de ipsa tiriaca et eius dationibus et commoditatibus haberetis, tum etiam ut per uos aliquis liber Galieni de magis utilibus nondum hucusque habitus adiceretur lingue latine, ego uobis in hoc complacere uolens tamquam amico intimo et tamquam uiro habenti affectum et animum erga bona, quia Galienus ipse duos libellos fecit de tiriaca, unum uidelicet ad Panfilmum (sic) principem Asie et Libie et alium ad Passonem uirum edoctum et suum amicum, ipsos ambos libellos uestro nomine transtuli et uobis mitto ad presens ut nihil uobis de mente ipsius Galieni de hac materia desit. Donum igitur amici animo grato utpote uir prouidus et edoctus accipiendo non paruitatem sed utilitatem prouenientem exinde prout decet consideretis. 8 uos Lat.: nos Bon || 9 habitus Lat.: habitis Bon || 11 Panfilmum Lat.: Pamphilum Bon || 12 Passonem Lat.: Cesarem Bon || 13 uestro Lat.: nostro Bon || 14 animo grato Lat.: grato animo Bon || 15 paruitatem Bon: peruitarem Lat. Ce prologue est immédiatement suivi de la Thériaque à Pamphilianos précédée du titre Galieni ad principem Panfilinum de tyriaca (= XIV 295-310, 1 K), dont la fin manque, la traduction s’interrompant avec les mots uel argento et utere (309, 18-310, 1: ἢ ἀργυροῦν καὶ χρῶ). Le traducteur a en effet omis les huit dernières lignes du traité consacrées aux recommandations de Criton sur la meilleure façon de choisir et de préparer les vipères avant de les intégrer dans la thériaque. Puis on lit à la suite la Thériaque à Pison: Tit. (f. 60va): Galieni ad Passonem de tyriaca Inc. (f. 60va): Quod multa sit apponenda diligentia in aliis omnibus36... 988 La traduction latine de la Thériaque à Pison Des. (f. 62rb): ... et uix praemulta diligentia uiuere potens (= XIV 286, 14-15 K: μόλις δὲ καὶ διὰ πολλῆς ἐπιμελείας διαζῇν δυνάμενον). Suivent immédiatement après ces quelques mots sur lesquels s’achève la traduction: Unde ego quidem prohibens dari pueri, eius medici dantes ei de ipso farmaco interfecerunt eum. Explicit tractatus iste. Cette dernière phrase est en réalité une traduction libre et très abrégée du texte grec (XIV 286, 16 K: ἅπερ ἐγὼ συνορῶν ἐκ τοῦ ἰατρικοῦ λογισμοῦ καὶ πάνυ διεκώλυον αὐτῷ δίδοσθαι τοῦ φαρμάκου), dont toute la suite manque (XIV 286, 17-287, 12 K). Cette version longue est également une traduction partielle, dans la mesure où elle ne traduit pas l’intégralité du texte pour la partie concernée. Quelques rares passages sont ainsi abrégés ou omis: 161, 2-262, 15 K: om. Nic 263, 7-10 K: om. Nic (discussion sur la boue utilisée à la place de la farine pour pétrir les trochisques, procédé peut-être condamné par Galien parce que considéré comme sale) 265, 11-12 K: deux vers de Nicandre et mention du nom de Nicandre om. Nic 270, 3-11 K: om. Nic 286, 17-287, 12 K: la fin manque. Cette version longue est reproduite dans l’édition de Diomède Bonardus, où on peut lire la traduction de Nicolas non amputée de sa fin. La question se pose donc de savoir où Bonardus a trouvé la fin du texte latin. Sans aucun doute, il l’a trouvé e trouvée dans la version courte à laquelle il faut à présent s’intéresser. 4. La version courte de la traduction de la Thériaque à Pison La version courte (= XIV 268, 17-287, 12 K) est, on l’a dit, conservée dans trois manuscrits où elle est désignée sous le titre De comoditatibus tyriace (dans le S.XXVI.4 et le Pal. lat. 1211; titre omis dans le S.V.4). 989 Véronique Boudon-Millot Le Malat. S.V.4 (XIVe s.)37, ff. 155rA-156rB, contient la version courte sans titre38. Inc. (f.155rA): Digeritur tyriaca ut plurimum quidem .XII. annorum tempore... Des. (f. 156rB): ...conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum. Explicit tractatus .G. de tyriaca siue de comoditatibus tyriace deo gracias amen. Le Malat. S.XXVI.4 (XVe s.), ff. 120r-123r, contient la même version courte de la Thériaque à Pison (= XIV 268, 17-287, 12 K)39: Tit. (f. 120r): Incipit tractatus .G. de tyriaca siue de comoditatibus tyriace Inc. (f. 120r): (D)igeritur tyriaca ut plurimum quidem duodecim annorum tempore... Des. (f. 123r): ... conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum. Pas de souscription. On notera que le découpage en trois grands chapitres pour cette fin du texte est le même que dans l’édition Bonardus. Mais les titres de chapitre apparemment rajoutés par Bonardus en sont absents. Le Malat. S.V.4 a servi de modèle au S.XXVI.4. Les deux manuscrits présentent le même texte et le même ordre des traités à l’intérieur des deux manuscrits: la Thériaque à Pison se lit après la fin du livre I du traité en trois livres De disnia (= De difficultate respirationis in VII, 824 K) et avant le De optima constitutione et bona habitudine (Περὶ εὐεξίας = De bono habitu in IV 750-756 K) dans une traduction qui n’est pas celle de Nicolas, mais aurait été réalisée par l’école de Tolède à partir de l’arabe de Hubaish40. On notera également que ces deux manuscrits ne contiennent pas la Thériaque à Pamphilianos. 990 La traduction latine de la Thériaque à Pison Le Pal. lat. 1211 (XIVe s.)41, ff. 27vb-29rb, contient la même version courte où elle est cette fois explicitement attribuée à Nicolas mais sous un titre un peu plus complet: Tit. (f. 27vb): Incipit liber Galieni de commoditatibus tyriace quam primum de crase tyriace et de compositione eius. Inc. (f. 27vb): Digeritur tyriaca ut plurimum quidam (sic) duodecim annorum tempore42… Des. (f. 29rb): ...conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum. Explicit liber Galieni de commoditatibus tyriace translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria. Autre différence, le Palatinus contient à la suite (ff. 29rb-30rb) la Thériaque à Pamphilianos (absente des deux précédents manuscrits de Cesena) où elle est également attribuée à Nicolas: Incipit liber Galieni ad Pamphilinum principem de tyriaca - Explicit tractatus Galieni … translatus a magistro Nicolao de Regio in Calabria. 5. L’édition de Diomède Bonardus de 1490 Il faut à présent revenir un peu sur l’édition de Diomède Bonardus (1490) où la Thériaque à Pison (version longue) a été publiée pour la première fois à Venice, en 1490, vol. I, ff. 115v-117r, avant d’être publiée par Rusticus Placentinus (Pavie, 1515-16, vol. II, ff. 159v-160v)43 et enfin dans l’édition Juntine parue à Venise en 1528 (vol. II, ff. 207v-208v) où elle est également attribuée à Nicolas. Cette traduction se présente comme suit dans l’édition princeps (de Bonardus) entrée n° 26 (vol. I, ff. 115v-117r): Tit.: Incipit liber Galieni ad Cesarem de commoditatibus tyriace (c’est-à-dire le titre de la version courte). Mais le texte reproduit par Bonardus est celui de la version longue: Inc.: Quod multa sit apponenda diligentia in aliis omnibus que requirunt in eisque a multis componuntur maxime uero in compositione tyriace, ego quidem jam significaui tibi quo circa... 991 Véronique Boudon-Millot Des.: ... caliditatem conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum. Explicit libellus de comoditatibus tyriace Galieni translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria et capitulatus ab ipso. Le modèle de l’édition Bonardus ne peut donc être que le Malat. S.XXVII.4 (témoin unique pour la version longue) ou un manuscrit de la même famille. Les mêmes traités se lisent en effet dans le même ordre, dans le manuscrit et dans l’édition imprimée, avec d’abord le Liber Galieni de passionibus uniuscujusque particule corporis etc., puis la Thériaque à Pamphilianos, puis la Thériaque à Pison. Le prologue présent uniquement dans le S.XXVII.4 est également reproduit par Bonardus, vol. I, f. 114v. Les différentes articulations du texte (chapitres et sous chapitres) et les titres de chapitres sont exactement les mêmes chez Bonardus que dans le S.XXVII.4. L’édition de Bonardus diffère toutefois du manuscrit S.XXVII.4 par l’adjonction de titres de chapitres parfois assez longs (voir quatre lignes du c. VI in f. 116v col. gauche) et par la présence de la dernière phrase du traité qui manque dans le manuscrit latin, alors qu’elle est complète dans l’édition Bonardus. L’hypothèse la plus vraisemblable, déjà évoquée plus haut, plutôt que celle d’un manuscrit jumeau perdu et complet auquel Bonardus aurait pu avoir recours, est donc que l’éditeur a complété sa traduction grâce à la version courte dont la fin n’est pas amputée. Et de fait, il apparaît qu’il a utilisé pour cette fin le Pal. lat. 1211 de préférence aux S.V.4 et S.XXVI.4 avec lesquels le texte de Bonardus présente de plus nombreuses divergences: XIV 286, 14 sqq. K: ...μόλις δὲ καὶ διὰ πολλῆς ἐπιμελείας διαζῇν δυνάμενον, ἅπερ ἐγὼ συνορῶν ἐκ τοῦ ἰατρικοῦ λογισμοῦ καὶ πάνυ διεκώλυον αὐτῷ δίδοσθαι τοῦ φαρμάκου. κηδόμενος γάρ τις αὐτοῦ καὶ πατὴρ εἶναι δῆθεν λέγων καὶ τυραννικὴν ἐξουσίαν τοῦ κελεύειν ἔχων μᾶλλον ἤπερ τὴν (287) ἐκ τοῦ λόγου συμβουλίαν 992 La traduction latine de la Thériaque à Pison ἀκούων ἀλόγως καὶ μετὰ πολλῆς ἀνάγκης ἐξηνάγκασέ με τοῦ φαρμάκου διδόναι τῷ παιδίῳ. τὸ δὲ ληφθὲν μὲν οὐκ ἠδυνήθη πεφθῆναι· κρεῖττον γὰρ ἦν τῆς ἰσχύος τοῦ λαμβάνοντος· διέλυσε δὲ αὐτοῦ τὴν σύμπασαν ἕξιν καὶ τὴν γαστέρα ῥεῖν ἐποίησε, καὶ οὕτω διὰ τὴν ἄλογον τοῦ φαρμάκου χρῆσιν νύκτωρ ἀπώλετο τὸ παιδίον. εἰ δέ ποτε καὶ ἐν θερμοτέρᾳ χώρᾳ διατρίβων εἴης, φυλάττου χρῆσθαι τῷ φαρμάκῳ, ἀρκούσης σοι τῆς ἐκεῖ τοῦ ἀέρος θερμότητος, διόπερ καὶ τοῖς ὑπὸ τῆς πρώτης ἀνατολῆς τοῦ ἡλίου ἀνθρώποις θερμοτάτοις οὖσι καὶ πολλὴν ἔχουσι τὴν ἐκεῖθεν ξηρότητα ἀκατάλληλον εἶναι μοι δοκεῖ τὸ φάρμακον. S.XXVII.4 (f. 62r): et uix premulta diligentia uiuere potens. Unde ego quidem prohibens dari pueri, eius medici dantes ei de ipso farmaco interfecerunt eum. Explicit tractatus istius Bonardus (f. 117r): et uix premulta diligentia uiuere potens que ego quidem considerans ex medicatiua consideratione ualde prohibebam ipsum farmacum dari. Quidam autem curans de eo et quasi pater eius esse dicens et tiranicam auctoritatem habens et magis illi quam ei quidem que ex ratione consilio sciens obedire irrationabiliter et cum multa coactione coegerit me de farmaco dare infanti, id autem assumptum quidem digeri non potuit, maius enim erat robore accipientis, dissoluit autem totum habitum ipsius et uentrem fluere fecit et sic propter irrationabilem farmaci usum miserabiliter periit infans. Quin etiam si in calida terra conuersaberis caue uti hoc farmaco et sufficiat tibi eaque ubi est caliditas quo circa neque a primo ortu iulii hominibus calidissimis existentibus et multam habentibus eam que inde caliditatem conueniens esse mihi uidetur hoc farmacum. Explicit libellus de commoditatibus tyriace Galieni translatus a magistro Nicolao de Regio de Calabria et capitulatus etiam ab ipso. 993 Véronique Boudon-Millot 2 considerans Bon Pal. lat. 1211 et S.V.4: conmonstrans S.XXVI.4 || consideratione Bon Pal. lat. 1211 et S.V.4: conmonstratione S.XXVI.4 || 2 prohibebam Bon Pal. lat. 1211: prohibenda S.V.4 et S.XXVI.4 || 5 irrationabiliter Bon Pal. lat. 1211: S.V.4 et S.XXVI.4 non leguntur || 7 quidem Bon Pal. lat. 1211: om. S.V.4 et S.XXVI.4 || 8 habitum Bon Pal. lat. 1211: humidum S.V.4 et S.XXVI.4 || 10 calida terra Bon: terra calida Pal. lat. 1211 calida S.V.4 et S.XXVI.4 || 12 multam Bon S.V.4 et S.XXVI.4: multum Pal. lat. 1211. Et nous avons la preuve que D. Bonardus connaissait bien l’existence de la version courte car il a reproduit en parallèle, dans son édition, les deux versions (courte et longue) correspondant au premier chapitre de la version courte44. XIV 268, 17-270, 2 K Lat 1 = version longue Malat. S.XXVII.4 cf. Bonardus f. 116ra πέσσεται δὲ ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τῷ μὲν ιβʹ ἐτῶν χρόνῳ. οἱ δὲ ἀκμαιοτέρᾳ τε αὐτῇ καὶ ἰσχυροτέρᾳ χρῆσθαι θέλοντες, καὶ ἐτῶν που πέντε καὶ ἑπτὰ τὸν χρόνον ἐχούσῃ, οὕτως ἐχρήσαντο, καὶ μάλιστα ἐπὶ τῶν θηριοδήκτων τε καὶ λυσσοδήκτων καὶ τῶν φαρμάκων τῶν δηλητηρίων. ἰσχυρὰν γὰρ οὗτοι τὴν ἀπὸ τῶν τοιούτων βλάβην ἔχοντες, δυνατωτέρας καὶ τῆς ἀπὸ τοῦ φαρμάκου βοηθείας χρείαν ἔχουσιν. ἔστι δὲ δυνατὸν τὸ φάρμακον ἕως ἐτῶν τριάκοντα. ὡς ἐπί γε τῶν ἄλλων παθῶν, ὅπου μὴ τηλικαύτη ἐστὶν ἡ τοῦ βλάπτειν αἰτία, αὐτάρκης εἶναι δοκεῖ καὶ ἐτῶν ἑξήκοντα χρόνος εἰς τὴν χρῆσιν τοῦ φαρμάκου. πάνυ γὰρ τὸ πέρας τοῦ τοσούτου διαστήματος ἐξίτηλόν τε καὶ ἄτονον πρὸς τὸ βοηθῆσαι ποιεῖ τὸ φάρμακον. Digeritur enim ut plurimum duodecim annorum tempore. Qui enim fortiori uoluerint ea uti tempus quinque et septem annorum habente usi sunt et maxime in morsis a feris et in farmaciis deliteriis. Forte enim habentes id quod ab eis nocumentum fortius et id quod ab hoc farmaco habent auxilium. Lat 2 = version courte Malat. S.V.4, S.XXVI.4 et Pal. lat. 1211 cf. Bonardus f. 116rb Digeritur tyriaca ut plurimum quidem duodecim annorum tempore. Quicumque uero adolescentiori ea et fortiori uti uoluerit et utuntur annorum quinque usque ad septem tempus habente usi sunt et maxime si morsi a feris et canibus rabidis et farmaciis diliteriis. Forte enim sic id quod ab istis nocumentum habentes fortiori eo quod a farmaco auxilio egent. Est autem forte (forte om. Bon.) hoc farmacum usque ad Om. annos triginta. In aliis uero passionibus in quibus non est ita magna nocumenti causa sufficiens esse uidetur mihi et si fuerit annorum sexaginta. tempus uero quod est ultra hanc distantiam fragile et inbecille ad auxilia facit hoc farmacum. 994 La traduction latine de la Thériaque à Pison πολλοὶ γοῦν τινες αὐτῆς τὴν δύναμιν κρῖναι θέλοντες πρῶτoν διδόντες τὶ τῶν καθαρτικῶν φαρμάκων, εἶτα ἐπιδιδόντες τὶ τῆς ἀντιδότου πιεῖν, οὕτως αὐτῆς ποιοῦνται τὴν κρίσιν. εἰ μὲν γὰρ εὔτονος καὶ ἀκμαία εἴη, οὐδ’ ὅλως ἀφίησι τὴν κάθαρσιν γενέσθαι, ἐκνικῶσα τῷ ἑαυτῆς δυνατῷ τοῦ καθαρτικοῦ φαρμάκου τὴν ἰσχύν. εἰ δὲ οὕτως καθαρθείη, ὡς μηδὲ τὴν ἀντίδοτον λαβών, κατάδηλος γίγνεται ὅτι ἄτονός τε καὶ ἐξίτηλός ἐστιν ἡ ἰσχύς, ὡς μηδὲ κρατῆσαι τῆς τοῦ φαρμάκου δυνάμεως. De probatione tyriace Multi autem uirtutem eius iudicare uolentes probant alicui aliquid purgatiuorum farmacorum deinde superdantes de hac antidoto, faciunt eius probationem, que enim est uigorosa et robusta penitus non permittit fieri purgationem uincens sua fortitudine purgatiui farmaci robur. Si uero ita purgatus fuerit sicut si antidotum non sumpsisset palam est quoniam inbecillis et debilis est non potens superare dati farmaci uirtutem. Plurimi igitur quidam uirtutem eius probare uolentes, dant aliquid de purgatiuis farmacis deinde superdantes de hac antidoto bibere sic faciunt eius probationem. Si enim fortis et uigorosa fuerit nequaquam purgationem fieri uincens eius fortitudine purgati farmaci robur. Si uero sic purgetur homo sicut antidotum non cepisset patiens sic que debilis et parua est eius uirtus. Mais surtout, à partir de XIV 270, 11 K, Bonardus a adopté et reproduit le texte de la version courte, au détriment de la version longue qu’il a abandonnée. L’édition imprimée est donc le résultat de l’addition de Lat 1 (XIV 259, 1-270, 11 K) et de Lat 2 (XIV 268, 17287, 12 K). Dès lors une question se pose. La version longue et la version courte du De theriaca ad Pisonem représentent-elles deux versions de la même traduction latine ou a-t-on affaire à deux traductions latines différentes? 6. Une seule traduction (avec deux versions courte et longue) ou deux traductions différentes? Le passage où s’opère la transition entre les deux versions, dans l’édition de Bonardus, concerne le débat sur l’efficacité de la thériaque en fonction de son âge. La durée optimale pour le vieillissement de la thériaque est de douze ans, plus tôt (entre cinq et sept ans), la thériaque est trop forte et doit être réservée aux cas graves (morsures, poisons), mais elle reste efficace jusqu’à trente ans, et peut même être utilisée après avoir vieilli jusqu’à soixante ans, notamment chez 995 Véronique Boudon-Millot les personnes fragiles. Sont soulignés, dans le tableau ci-dessus, les passages où l’une ou l’autre de ces deux versions diffère du texte grec. On constate que la version courte (Lat 2) est en général plus précise que la version longue (Lat 1): 269, 1 K: ἀκμαιοτέρᾳ τε αὐτῇ καὶ ἰσχυροτέρᾳ: adolescentiori ea et fortiori Lat 2 fortiori Lat 1 269, 3 K: ἐπὶ τῶν θηριοδήκτων τε καὶ λυσσοδήκτων: a feris et canibus rabidis Lat 2 a feris Lat 1 269, 14 K: πιεῖν: bibere Lat 2 om. Lat 1 De plus, si le vocabulaire latin utilisé dans les deux versions (longue et courte) est en général identique, la formulation est parfois différente (voir tableau ci-dessus). Si on suppose l’existence d’un traducteur autre que Nicolas pour Lat 2, un candidat possible serait Pietro d’Abano (1257-1315). On sait en effet que celui-ci s’intéressait à la thériaque qu’il mentionne dans la Differentia 127 consacrée à la tyriaca en écrivant notamment que les médecins ajoutent ou retranchent des ingrédients non seulement “propter necessitatem, sed quaerentes ut rememorentur et ut remaneret ab eis in ipsa vestigium sicut remansit Andromacho” (pour qu’on se souvienne d’eux comme on se souvient d’Andromaque)45. Certes Lat 2 est attribuée à Nicolas dans le Pal. lat. 121146. Mais on ne peut pas exclure complètement l’existence d’une traduction latine partielle de la Thériaque à Pison antérieure à celle de Nicolas dont on aurait la trace dans Lat 2 et que le traducteur originaire de Reggio aurait retravaillée quelques années plus tard pour l’intégrer à sa propre traduction plus large47. Et dans la mesure où Lat 2 apparaît plus conservatrice et plus fidèle au texte grec que Lat 1, Bonardus a donc bien fait de suivre cette seconde version pour la deuxième partie du texte imprimé. 7. Le modèle grec utilisé par Nicolas J’en viens pour finir au modèle grec utilisé par Nicolas pour sa traduction latine. 996 La traduction latine de la Thériaque à Pison Grec (= Laur. plut. 74, 5) ̓Αρτίσκων θηριακῶν <κδ ἀρτίσκων σκιλλητικῶν <μη πεπέρεως μακροῦ <κδ ὀποῦ μήκωνος <κδ ἡδυχρόου μάγματος <κδ ῥόδων ξηρῶν <ιθ ἴρεως ̓Ιλλυρικῆς, βουνιάδος ἀγρίας σπέρματος, σκορδίου, ὀποβαλσάμου, κινναμώμου, ἀγαρικοῦ ἀνὰ <ιβ, πεπέρεως λευκοῦ, ῥίου, σμύρνης, κόστου, κασσίας, στάχυος, σχοίνου ἄνθους, λιβάνου, δικτάμνου, πρασίου, στοιχάδος, πετροσελίνου Μακεδονικοῦ, καλαμίνθης, τερμινθίνης, ζιγγιβέρεως, πενταφύλλου ῥίζης· πολίου ἀνὰ <στ, πεπέρεως μέλανος <κδ, χαμαιπίτυος <δ, στύρακος <δ, ἀμώμου βότρυος <δ, νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας σφραγῖδος, φοῦ, χαμαίδρυος, φύλλων μαλαβάθρου, χαλκίτεως ὀπτῆς, γεντιανῆς, ἀνίσου, ὑποκιστίδος χυλοῦ, βαλσάμου καρποῦ, κόμμεως, μαράθρου σπέρματος, καρδαμώμου, σεσέλεως, ἀκόρου κρόκου, ἀκακίας, θλάσπεως, ὑπερικοῦ, ἄμμεως, σαγαπηνοῦ, ἀνὰ <δ, καστορίου, ἀριστολοχίας λεπτῆς, δαύκου σπέρματος, ἀσφάλτου ̓Ιουδαικῆς, ὀποπάνακος, κενταυρίου λεπτοῦ, χαλβάνου ἀνὰ <β, μέλιτος λίτρας ι οἴνου Φαλερίνου τὸ ἀρκοῦν. Nicolas (= S.XXVII.4) Panniculorum tyriacalium .d. xxxxviii, panniculorum squilliticorum .d. xxiiii, piperis albi, opi, ydicrei magmatis ana .d. xxiiii, rosarum siccarum .d. xii, ireos liquiricie, seminis buniadis silvestris, scordeorum, opobalsami, cinamomi, agarici, ana .d. xii, (πεπέρεως λευκοῦ om.) reu .d. vi. seminis selini, achori ana .d. iiii, mirre, croci, costi, cassie, spice, inde squenanti ana .d. vi, piperis nigri .d. xxiiii, (λιβάνου om.) diptami, prasii, sticados, petrosilini (Μακεδονικοῦ om.), calamenti, terbentine, gingiberis, radicis pentafilon, polii ana .d. vi, (πεπέρεως μέλανος <κδ om.) camephiteos, storacis, meu, amomi bolbi, (νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας σφραγῖδος, φοῦ om.) camedreos, folii feniculi, calciteos eris combusti, asse genciane, anisi, ypoquistidos, carpobalsami, gumi arabici, seminis feniculi, cardamoni, siseleos, (ἀκόρου κρόκου om.) acacie, thlaspie, agarici, ameos, serapini ana .d. iiii, castorei, aristologie longe, seminis daucis, aspalti iudayce, oppoponacis, centaure minoris, galbani ana .d. ii, melli attici boni libra xii, uini falerini quod sufficit. corrections de P2 modèle de l’Aldine Α ̓ ρτίσκων θηριακῶν <κδ ἀρτίσκων σκιλλητικῶν <μη πεπέρεως μακροῦ <κδ ὀποῦ μήκωνος <κδ ἡδυχρόου μάγματος <κδ ῥόδων ξηρῶν <ιβ ἴρεως Ἰ λλυρικῆς, γλυκυρρίζης, βουνιάδος ἀγρίας σπέρματος, σκορδίου, ὀποβαλσάμου, κινναμώμου, ἀγαρικοῦ ἀνὰ <ιβ, πεπέρεως λευκοῦ, ῥίου, σμύρνης, κόστου, κρόκου, κασσίας, νάρδου, σχοίνου ἄνθους, λιβάνου, πεπέρεως λευκοῦ καὶ μέλανος, δικτάμνου, πρασίου, ῥήου, στοιχάδος, πετροσελίνου Μακεδονικοῦ, καλαμίνθης, τερμινθίνης, ζιγγιβέρεως, πενταφύλλου ῥίζης ἀνὰ στ· πολίου <δ, πεπέρεως μέλανος <κδ, χαμαιπίτυος <δ στύρακος <δ ἀμώμου βότρυος, μήου <δ, νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας σφραγῖδος, φοῦ Ποντικοῦ, χαμαίδρυος Κρητικῆς, φύλλων μαλαβάθρου, χαλκίτεως ὀπτῆς, γεντιανῆς, ἀνίσου, ὑποκιστίδος χυλοῦ, βαλσάμου καρποῦ, κόμμεως, μαράθρου σπέρματος, καρδαμώμου, σεσέλεως, ἀκόρου, ἀκακίας, κρόκου, θλάσπεως, ὑπερικοῦ, σαγαπηνοῦ, ἄμμεως ἀνὰ <δ· καστορίου, ἀριστολοχίας λεπτῆς, δαύκου σπέρματος, ἀσφάλτου Ἰ ουδαικῆς, ὀποπάνακος, κενταυρίου λεπτοῦ, χαλβάνου ἀνὰ <β, μέλιτος λίτρας ι· οἴνου Φαλερίνου τὸ ἀρκοῦν. Le tableau ci-dessus reproduit le passage consacré à la célèbre recette en prose de la thériaque d’Andromaque le Jeune (XV 259, 11-260, 11 K). Il permet de mesurer les écarts constatés dans la traduction 997 Véronique Boudon-Millot de Nicolas, d’une part avec le texte du manuscrit de Florence (L), et d’autre part avec celui du manuscrit P (modèle d’impression de l’Aldine annoté par John Clement): j’ai noté en gras les ajouts ou les variantes dans la traduction de Nicolas par rapport à L, ainsi que les corrections apportées par P2 au texte de L. On constate que la traduction latine de Nicolas (Lat 1) entretient un lien étroit avec le manuscrit grec de Florence 74, 5 (L). Elle partage avec L plusieurs fautes significatives mais possède aussi des bonnes leçons absentes de L48. En ce qui concerne le reste du texte de la Thériaque à Pison, on observe le plus souvent un accord de la traduction latine (Lat)49 avec les manuscrits LP contre P2 et parfois aussi la tradition arabe50: 259, 14 K: γλυκυρρίζης P2 Ar: om. LPLat 259, 16 K: νάρδου P2 Ar: om. LPLat 259, 18 K: ῥήου P2 Ar: om. LPLat 260, 4 K: Ποντικοῦ P2: de Crète Ar: om. LPLat 260, 4 K: Κρητικῆς P2: om. LPLat Ar 260, 8 K: ἄμμεως σαγαπηνοῦ LP ameos serapini Lat: σαγαπηνου ἄμμεως P2 272, 12 K: καὶ σπληνικὰς P2: om. LPLat Ar 272, 13 K: καὶ σπλῆνα P2: om. LPLat Ar. 273, 12 K: πνευματώσεις P2 flatulences Ar.: ἐμπτώσεις LP incidentias Lat 282, 5 K: ἀναπνευσθέντος Ald. (et edd.): ἀναπλασθέντος LP replasmati Lat susp. P2 om. Ar On constate également, il est vrai, un certain nombre d’accords de P2Lat contre LP (mais ces accords reposant le plus souvent sur de bonnes leçons, et non sur des fautes, restent peu significatifs)51: 259, 16 K: κόστου κρόκου P2 croci costi Lat Ar: κόστου LP 259,17 K: πεπέρεως μέλανος P2 piperis nigri Lat Ar: om. LP 260, 3 K: μήου P2 meu Lat Ar: om. LP 260, 7 K: ἀκόρου P2 Lat Ar: ἀκόρου κρόκου LP 998 La traduction latine de la Thériaque à Pison 264, 5 K: ἔαρος P2 veris Lat Ar: om. LP 266, 15 K: μὴ P2 non Lat Ar: om. LP 272, 6 K: στομάχου P2 stomaco Lat Ar: om. LP 272, 17 K: αἵματος P2 sanguine Lat: ἥπατος LP corps (ie σώματος) Ar. 273, 19 K: πίπτουσαν P2 cadentem Lat refluer Ar: πίνουσαν LP Enfin, dans quelques cas plus intéressants, on a Lat contre LP et parfois Ar: 259, 12 K: piperis albi Lat: πεπέρεως μακροῦ LP Ar 259, 16 K: seminis selini, achori ana .d.iiii Lat: om. LP Ar 259, 18 K: Μακεδονικοῦ LP: om. Lat Ar 260, 11 K: boni Lat: om. LP Ar 260, 3-4 K: νάρδου Κελτικῆς, Λημνίας σφραγῖδος, φοῦ LP Ar: om. Lat 263, 1 K: ἀμώμου-μαστίχης LP Ar: om. Lat 271, 6 K: φρενιτικῶν Chartier freneticis Lat insensés Ar: νεφριτικῶν LP 8. Conclusion On constate que la traduction latine se situe en général du côté de LP, plus rarement du côté de P2 et parfois donne une leçon différente à la fois de L et de P2. S’il convient donc clairement de situer le modèle de la traduction latine du côté de la branche de L et au-dessus de L (dont Nicolas ne reproduit pas plusieurs fautes), la question reste cependant posée s’il faut situer ce modèle juste au-dessus ou juste au-dessous de l’archétype des manuscrits grecs. Malheureusement l’impossibilité de recourir à des comparaisons avec la famille B (dont les représentants sont lacunaires) ne permet pas aujourd’hui de pouvoir résoudre cette question. Une chose est sûre, cependant, le manuscrit grec modèle de la traduction latine, proche de L mais différent de L, est perdu. La traduction latine, même partielle, représente donc un important témoignage pour remonter à un état du texte grec antérieur à L et au 999 Véronique Boudon-Millot XIIe siècle et distinct de la tradition arabe. J’adopterai donc, comme principe d’édition, de citer dans l’apparat critique les leçons de la traduction latine dans tous les cas d’omissions ou de fautes communes à L et P, non corrigées par P2. Je finirai sur une ultime question. Nicolas (s’il est bien l’architecte de l’ensemble) disposait-il d’un ou de plusieurs manuscrits grecs? Vivian Nutton, à propos du De motibus dubiis, note que Nicolas, tout comme je le pense également pour la Thériaque à Pison, a eu accès pour établir sa traduction latine à un manuscrit grec aujourd’hui perdu. Il suppose également que Nicolas disposait de plusieurs manuscrits d’un même traité52, une hypothèse que l’on ne peut pas non plus exclure dans le cas de la Thériaque à Pison. Annexe Table: État de la transmission du texte de la Thériaque à Pison XIV K 210 211, 220, 221, 259, 259, 268, 270, 287, περὶ 290, 292, 294 13 15 11 1 11 17 5 12 ἁλῶν 18 18 287, 13 Laur. 74, 5 et apogr. X X X X Haun. 225 Vind. 13 X X X X (Par. 2195) X Prag. 37, Leid. 58, Vind. 6 X X X Vind. 48 X Lat 1 (S.XXVII.4) X X X X X X X X X X X X X X X X Lat 2 (3 mss) Arabe X X X X X 1000 X X X X X La traduction latine de la Thériaque à Pison BIBLIOGRAPHIE ET NOTES 1. AMATO LUSITANO, Centuriae II, Cur. 1, cité par: COTURRI E., Claudio Galeno: De theriaca ad Pisonem. Testo latino, traduzione italiana e introduzione. Presentazione di M.G. Nardi. Firenze, Olschki, 1959, p. 25. 2. BOUDON-MILLOT V., MICHEAU F. (edd.), Histoire, transmission et acculturation de la Thériaque. Actes du Colloque de Paris (18 mars 2010). Paris, Beauchesne (à paraître). 3. Les principales éditions du texte grec sont: Aldine, tome II, 1525, pp. 85-93; Basiléenne, tome II, 1538, pp. 456-469; Chartier, tome XIII, Paris, 1639, pp. 930-959; Kühn, tome XIV, pp. 210-294. 4. Voir DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und Galenos. Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse, Berlin, 1905, p. 99, qui signale sept manuscrits grecs (Laur. plut. 74, 5; Haun. GkS 225; Leid. Voss. gr. F° 58; Par. gr. 2164, 2195 et Suppl. gr. 35; Marc. gr. 281). La base Pinakes de l’IRHT signale sept manuscrits supplémentaires: Yale Univ. med. hist. library 37; Prag. Narodni Knihovna VI Fc 37; Salamanque BU 365; Vind. med. gr. 6, 25 et 48; et Vind. Suppl. gr. 13. En réalité, deux de ces manuscrits n’ont pas lieu d’être retenus: le Salamanque BU 365 (c. 1546-48, ff. 1r-5v), d’après les informations données par le catalogue de TOVAR A., Catalogus codicum Graecorum Universitatis Salmantinae. Acta Salmanticensia, XV, 4, Salamanca, Universidad, 1963, p. 71, contient seulement une compilation de passages tirés de la fin de la Thériaque à Pison: “Haec videntur capita resarta e Galeni Ad Pisonem de theriaca libro (XIV 223-285 K). In fine fragmenti nostri facile comparabis pp. 283-85 editionis”; cette compilation, semble-t-il, ne se lit nulle part ailleurs. Voir aussi la description du manuscrit dans le catalogue en ligne: http://www.institutolucioanneoseneca.com/es/recursos/manuscritos-de-salamanca/fondo/371-manuscrito365.html. Titre (f. 1r): Περὶ τῆς δ᾽ ἐχιδνῶν θηριακῆς ἀνδρομάχου; inc.: Ἀρκτέον δὲ ἀπὸ τῆς δι᾽ἐχιδνῶν θηριακῆς ἀνδρομάχου, ἣν καὶ ὁ γαληνὸς θαυμάζει; des. (f. 5v): διδόναι δὲ τὸ φάρμακον χρὴ ὅταν εὔπεπτος εἴη ὁ κάμνων, ἤτοι λαμβάνων καὶ. De même, le Vindobonensis med. gr. 25 (XVe s.) contient au f. 11 (XIV 290, 18-292, 18 Κ) une version très libre et très abrégée du début du dernier chapitre de la Thériaque à Pison consacré aux thériaques salées (Περὶ ἁλῶν), chapitre dont nous verrons qu’il a été ajouté au traité galénique dans la tradition imprimée. Sur ce manuscrit, voir HUNGER H., KRESTEN O., Katalog der 1001 Véronique Boudon-Millot 5. 6. 7. 8. 9. griechischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Teil 2, Wien, G. Prachner, 1969, pp. 71-72. Chaque fois que cela était possible, j’ai adopté pour les manuscrits grecs les sigles utilisés par les éditeurs précédents, notamment par NUTTON V., Galeni De praecognitione. CMG V 8, 1, Berlin, Akademie Verlag, 1979; ID., Galeni De propriis placitis. CMG V 3, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1999. Sur ce manuscrit bien connu des éditeurs de Galien, un des plus anciens, voir l’abondante bibliographie donnée sur le site de la Laurentienne, et en particulier JACQUES J.-M., Le manuscrit de Florence Laurentianus gr. 74.5 et les écrits galéniques sur la thériaque et les antidotes. Revue des Études Anciennes 1999; 10: 523-531, sur la valeur à accorder au témoignage de L pour les traités sur les Antidotes et la Thériaque. MIONI E., Bibliothecae Divi Marci Venetiarum codices Graeci manuscripti. Vol. I, Rome, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1981, pp. 404-405. ASTRUC CH., CONCASTY M.-L., BELLON C., FÖRSTEL CH., Catalogue des manuscrits grecs. Supplément grec numéros 1 à 150. Paris, Bibliothèque Nationale de France, 2003, pp. 94-96, où le manuscrit est daté de la fin du XVe siècle. Les ff. 185v-213r font partie de la portion écrite par l’Anonymus Harvardianus (ff. 61-120 et 129-242); sur ce scribe voir Ph. Hoffmann, Un mystérieux collaborateur d’Alde Manuce: l’Anonymus Harvardianus. MEFR, Moyen Age-Temps modernes 1985; 97: 45-143 (en particulier pp. 116-118). Voir aussi NUTTON V., CMG V 3, 2, cit. note 5, p. 19, qui a appelé le manuscrit R; MAGNALDI G., Cl. Galeni Pergameni Περὶ ψυχῆς παθῶν καὶ ἁμαρτημάτων. Rome, Typis Officinae polygraphicae, 1999, p. XII, qui l’a appelé P. Sur ce manuscrit ayant appartenu à John Clement, voir OMONT H., Inventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliothèque nationale. Vol. II, Paris, Picard, 1888, p. 207-208. Voir aussi mon édition du Que l’excellent médecin est aussi philosophe. CUF, Paris, Les Belles Lettres, 2007, pp. 258-259, et GUARDASOLE A., Un nouveau modèle de l’Aldine de Galien: le manuscrit Rosanbo 286. In: BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDELAINE C. (edd.), La science médicale antique: nouveaux regards. Etudes réunies en l’honneur de J. Jouanna. Bibliothèque Historique et Littéraire, Paris, Beauchesne, 2007, pp. 240 sqq. Le Parisinus gr. 2164 a été écrit, pour les ff. 3-90, par Constantin Mésobotès (sur ce scribe voir GAMILLSCHEG E., HARLFINGER D., Repertorium der griechischen Kopisten 800-1600. Teil 2. Handschriften aus Bibliotheken Frankreichs, A. Verzeichnis der Kopisten. Wien, Verlag der Österreichischen Akademie 1002 La traduction latine de la Thériaque à Pison 10. 11. 12. 13. 14. der Wissenschaften, 1989, p. 123 n° 315). Les ff. 91-258 sont dus à Nicolas Pachys et les ff. 259-314 à Jean Sévère Lakedaimonios. Ces trois scribes faisaient partie de l’atelier de Bartolomeo Zanetti qui travailla à Venise pour les Alde. Le Parisinus appartient à un des érudits chargés de la préparation de l’editio princeps de Galien, le médecin anglais John Clement qui le légua à son fils unique Thomas, comme l’atteste une note manuscrite au f. 3r: Thome Filio Io. Pater donavit. Une deuxième main (P2), peut-être la main de John Clement lui-même, a annoté et corrigé le manuscrit. Voir aussi WENKEBACH E., Galeni Adversus Lycum et Adversus Julianum libelli. CMG V 10, 3, Berlin, Akademie Verlag, 1951, pp. XIII-XV; KOLLESCH J., Galeni De instrumento odoratus. CMG Suppl. V, Berlin, Akademie Verlag, 1964, p. 19; NICKEL D., Galeni De foetuum formatione. CMG V 3, 3, Berlin, Akademie Verlag, 2001, p. 34. Voir la fiche descriptive de ce manuscrit sur le site de la bibliothèque de Yale University: http://neworbis.library.yale.edu/vwebv/holdingsInfo?searchId=2 86&recCount=50&recPointer=9&bibId=445.3519. On peut évidemment se demander, à propos de ce manuscrit que je n’ai pas pu collationner, si, vu sa date tardive et son origine (Italie), il n’a pas pu être recopié sur l’édition Aldine de 1525. XIV 210-221, 11 K. Voir SCHARTAU B., Codices Graeci Haunienses. Ein deskriptiver Katalog des griechischen Handschriftenbestandes der Königlichen Bibliothek Kopenhagen. Copenhagen, Museum Tusculanum Press, 1994, pp. 88-89, qui indique que le texte s’interrompt après les mots καὶ οὕτω λοιπὸν ἀκριβῶς (= XIV, 221, 11 K); les folios suivants (173v-175v) sont restés blancs. XIV 259, 11-270, 5 K. Voir HUNGER H., KRESTEN O., op. cit. note 4, pp. 100-101. Je n’ai pas encore pu consulter ce manuscrit, mutilé au début et à la fin. Il n’en sera donc pas question dans la suite. XIV 210-221, 11 K. Voir HUNGER H., Katalog der griechischen Hand schriften der Österreichischen Nationalbibliothek. Supplementum Graecum, Wien, Notring der wissenschaftlichen Verbände Österreichs, 1957, p. 17. XIV 210-211, 13 K. Voir OMONT O., op. cit. note 9, p. 213, qui indique que le manuscrit contient des œuvres d’Aetius d’Amida l. V-VIII (f. 1r) et de Galien, De theriaca ad Pisonem (ff. 467v-483r). En réalité, le Parisinus contient seulement une collection d’extraits (ff. 467v-469v) qui se retrouve sous une forme identique dans les manuscrits que j’ai appelés Leid, Prg et V. Suivent différentes recettes (ff. 469v-474v), puis (ff. 475r-477r) le traité pseudo-galénique Περὶ σταθμῶν καὶ μέτρων (sur lequel voir HULTSCH 1003 Véronique Boudon-Millot 15. 16. 17. 18. 19. 20. F., Metrologicorum scriptorum reliquiae. Vol. 1, Leipzig, 1854, pp. 218224, qui s’est basé pour le texte grec sur les éditions Aldine et Basiléenne et aussi Chartier) et enfin un autre traité anonyme Περὶ δυσεντερικῶν (ff. 477r-483v). Voir DE MEYIER K. A., Codices Vossiani Graeci et miscellanei. Lugduni Batavorum, in Bibliotheca Universitatis, 1955, pp. 66-68. Ce manuscrit contient, sans titre, le même choix d’extraits que dans les deux manuscrits suivants Prg et V: XIV 210, 3-211, 13; 215, 5-216, 8; 216, 12-217, 5; 219, 9-16; 220, 6-8 et 12-15 K. Voir OLIVIER J.-M., MONÉGIER DU SORBIER M.-A., Catalogue des manuscrits grecs de Tchécoslovaquie. Paris, CNRS, 1983, pp. 109-113. Le manuscrit contient les mêmes excerpta que ceux conservés dans le manuscrit précédent (Leid). Voir HUNGER H., KRESTEN O., op. cit. note 4, pp. 48-49. Ce manuscrit (V) contient la même collection d’extraits que dans le Prag. Narodni Knihovna VI Fc 37 (Prg) qui lui a apparemment servi de modèle (voir la note 14). Et peut-être aussi au Yale University med. hist. library 37 dont, cependant, je rappelle que je n’ai pas encore pu le collationner. Tous les manuscrits de ce groupe donnent la collection d’extraits indiquée supra, note 15. Il existe un seul manuscrit ancien où Chartier aurait pu lire la leçon ἀνδρὸς Μάγνου: le Par. gr. 2164 (= P). Étant donné que le Par. gr. 2164, manuscrit du fonds Colbert, n’a intégré la Bibliothèque royale où travaillait Chartier qu’au XVIIIe siècle (voir PIETROBELLI A., Chartier bibliophage: ses manuscrits de Galien et sa république de la médecine. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G., JOUANNA J. (edd.), René Chartier (1572-1654) éditeur et traducteur d’Hippocrate et Galien. Paris, De Boccard, 2012, p. 110 n° 48), il paraît difficile que Chartier ait pu le consulter. Et il est également impossible que Chartier ait pu lire cette leçon dans le Par. Suppl. gr. 35 (le fonds du Supplément grec ne fut ouvert qu’à partir de 1740). Certes, on peut supposer que Chartier, qui avait accès à d’autres bibliothèques que la Bibliothèque royale, a malgré tout ou bien pu avoir accès au Par. gr. 2164, ou bien avoir connaissance de certaines de ses leçons. Pietro Rosa, dans sa récente édition du De motu musculorum (Galenus, De motu musculorum. Biblioteca di Galenos. Contributi alla ricerca sui testi medici antichi 1, Rome-Pise, Serra, 2009, p. XXXII), évoque un tel scénario quand il écrit: “è probabile che Chartier le leggesse in P [= Par. gr. 1849] o P1 [= Par. gr. 2164]”. Mais si cette seconde hypothèse, dans le cas du De motu musculorum, ne peut être 1004 La traduction latine de la Thériaque à Pison 21. 22. 23. 24. 25. 26. totalement éliminée, dans le cas de la Thériaque à Pison, en revanche, il existe une autre solution beaucoup plus économique et que je remercie Stefania Fortuna de m’avoir signalée. Le plus vraisemblable est en effet que Chartier a lu cette indication relative au nom de Magnus dans les éditions Juntines des œuvres de Galien (voir l’édition Juntine de 1565, vol. V, c. 84v: http:// www2.biusante.parisdescartes.fr/livanc/?cote=00042x06&p=178&do=page) où une note marginale indique, pratiquement dans les mêmes termes que Chartier: Graece impressum legitur ὑπό τινος ̓Ανδρομάχου καλουμένου .i. a quodam Andromacho vocato. In antiquissimo autem cod. legitur ὑπό τινος ἀνδρὸς Μάγνου καλουμένου .i. a quodam viro cui nomen Magnus. Sur John Clement, voir PIETROBELLI A., Histoire du texte, édition critique et traduction annotée du livre I du commentaire au Régime des maladies aiguës d’Hippocrate. Thèse de doctorat, Paris-IV, 2008, p. CXXIV. Voir WENKEBACH E., Galeni Adversus Lycum et Adversus Iulianum libelli. CMG V 10, 3, Berlin, Akademie Verlag, 1951, p. XV: “sive ipso L usus sive eius aequali quodam cum altera classe testium artissime coniuncto, sed deperdito (x)”. Ibid.: “quippe cuius in textum lectiones instrumentorum critices recens inventorum comprobatas manu sua transferret ilico in officina, quare talium lectionum nullam in P apparere non est quod miremur”. Sur l’origine et la nature des notes de P2, dans le cas de la Thériaque à Pison, voir ma communication au VII Colloquio internazionale di Ecdotica dei testi medici greci, Procida (Napoli) 10-13 giugno 2013 (à paraître). Voir DIELS H., op. cit. note 4, p. 122, où cinq de ces six manuscrits latins (le Pal. lat. 1211 a été omis) sont signalés non pas sous la rubrique De theriaca ad Pisonem (p. 99) mais sous la rubrique De theriaca (p. 122). Les deux manuscrits grecs, Matrit. Bibl. reg. 44 (XVe s.) f. 180v et Par. gr. 2183 (XVe s.) f. 164v, signalés ici par Diels, ne nous ont en réalité transmis qu’une recette isolée de la Thériaque précédée du titre Περὶ τῆς μεγάλης θηριακῆς τῆς δι᾿ ἐχιδνῶν (recette à l’origine anonyme mais attribuée à Galien par une main postérieure en marge du manuscrit de Paris). Voir également THORNDIKE L., Translations of works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio (c. 1308-1345). Byzantina Metabyzantina 1946; 1: 222, où sont indiqués les six manuscrits latins mais avec une erreur sur la cote de l’un d’eux (Cesena S.XVII.4 au lieu de XXVII.4) et sur l’incipit du Palatinus (voir infra). Je tiens à remercier pour son aide précieuse la dottoressa Paola Errani de la bibliothèque Malatestiana qui m’a fourni des clichés de ces trois 1005 Véronique Boudon-Millot 27. 28. 29. 30. 31. manuscrits de Cesena contenant la traduction de Nicolas du traité sur la Thériaque à Pison. Voir PINTAUDI R., TESI M., FANTONI R. A. (edd.), BANDINI A. M., Dei principi e progressi della real biblioteca mediceo Laurenziana. Firenze, Gonnelli, 1990, p. 256. Ce manuscrit de parchemin de la fin du XIVe siècle (et non XIIIe comme indiqué par DIELS, op. cit. note 4, p. 122) fait partie des manuscrits Gaddiani transférés à la Laurentienne le 31 juillet 1783; tit.: Tyriacha Gal.; inc.: Trociscorum squilliticorum. On notera que Nicolas emploie un vocabulaire différent et parle de panniculorum squilliticorum. Un autre manuscrit jumeau du manuscrit de Florence Gadd. 93, le manuscrit London, Royal College of Physicians’ Library, 406, XVe s., f. 74r, a été identifié par Michaelangiola Marchiaro (voir le catalogue des traductions latines de Galien: http://galeno.filosofia.sns.it/web/). Sur ce célèbre manuscrit illuminé de Galien, hélas très abimé, voir SCHNORR VON CAROLSFELD F., Katalog der Handschriften der königlichen öffen tlichen Bibliothek zu Dresden. Band 1, korrigierte und verbesserte, Dresden, Sächsische Landesbibliothek, 1979, pp. 307-308; aussi NUTTON V., CMG V 8, 1, cit. note 5, pp. 27-28, et surtout ID., A forgotten manuscript of Galenus Latinus. In: TREU K. (ed.), Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag, 1977, pp. 332-340. Tit.: De tiriaca et metridato; inc.: Medici nominaverunt ea quibus curant...; des.: ...cum melle rosaceo quod sufficiat. MAGDELAINE C., Histoire du texte et édition critique, traduite et commentée des Aphorismes d’Hippocrate. Thèse dactylographiée, Paris-IV, 1994, pp. 327-329, souligne cependant que, dans le cas des Aphorismes, ces attributions à Burgundio et à Nicolas restent fragiles. Mais voir l’article de Anna Maria Urso dans ce volume. Sur le manuscrit S.XXVII.4 qui, comme le S.V.4 et le S.XXVI.4, fait partie des manuscrits ayant appartenu au médecin Giovanni di Marco da Rimini, voir la description donnée dans le catalogue en ligne de la bibliothèque de Cesena: http://www.malatestiana.it/cgi-bin/wxis.exe/. C’est-à-dire non pas le De juvamento membrorum (ou De usu partium) comme l’indique par erreur ZAZZERI R., Sui codici e libri a stampa della Biblioteca Malatestiana di Cesena. Ricerche e osservazioni. Cesena, Vignuzzi, 1887, p. 491, mais le De passionibus unuiuscuiusque particule (ou De compositione medicamentorum secundum locos) comme l’indiquent correctement BAADER G., Die Bibliothek des Giovanni Marco da Rimini. Eine Quelle zur medizinischen Bildung im Humanismus. In: TREU K. (ed.), Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag, 1977, p. 82, et MANFRON A., La 1006 La traduction latine de la Thériaque à Pison 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. biblioteca di un medico del Quattrocento. I codici di Giovanni di Marco da Rimini nella Biblioteca Malatestiana. Appendice II: Catalogo, Torino, Allemandi, 1998, p. 244a. Et non 1236 comme indiqué par erreur par MUCCIOLI J., Catalogus codicum manuscriptorum Malatestianae Caesenatis bibliothecae. Vol. II, Cesena, typis Gregorii Blasinii sub signo Palladis, 1784, p. 177. Erreur corrigée par ZAZZERI R., op. cit. note 31, p. 493. Ce même Zazzeri indique (p. 491) à propos de la traduction De tyriaca: “Liber unus ab eodem Nicolao de Regio de Calabria de arabico in latinum conversus”. Je lis 1392 comme THORNDIKE L., art. cit. note 25, p. 229. Cependant ZAZZERI R., op. cit. note 31, p. 491, et MANFRON A., op. cit. note 31, p. 243, lisent tous deux 1382 (Muccioli, quant à lui, a lu 1383). Voir aussi le Catalogo delle traduzioni latine di Galeno, op. cit. note 27, qui reprend la date de 1382. Les mentions relatives au jour et à l’heure sont incomplètes chez MUCCIOLI J., op. cit. nota 31, et ZAZZERI R., op. cit. note 32. MUCCIOLI J., op cit. note 32, p. 177, a donné une transcription incroyablement libre et éloignée de ce prologue (également reproduit par Bonardus, vol. I, p. 231, dans son édition de 1490 mais un peu plus fidèlement): Quidam Mauspertus phisicali et medicinali scientia redemptus scribit omnibus iis, qui sunt Exgymnasii Marcolini de Mantua, ipsisque significat, se a Nicolao de Regio Calabriae Viro ad studia pronissimo, ipsiusque aminum obtinuisse, quod Medici illius laudati Exgymnasii efflagitabant, Galieni de Tyriaca ex graeco idiomate traductionem in latinum, quae non erat, Viroque perillustri maximas ipsos debere rependere grates etc. Quant à BAADER G., art. cit. note 31, p. 82, il en a seulement donné les premiers mots: Viro circumspecto et phisicali ac medicinali. THORNDIKE L., KIBRE P., A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin. Rev. ed., London, The Mediaeval Academy of America, 1963, col. 1253, with supplements in 1965 and 1968. Le manuscrit est communément daté de la seconde moitié du XIVe siècle, voir NUTTON V., Galen On problematical movements. CLT 47, Cambridge, Univ. Press, 2011, p. 37, et la bibliographie citée. Mais MARINONE N., Galeno: La dieta dimagrante. Turin, Paravia, 1973, p. 14, penche pour une date comprise entre la fin du XIVe et le début du XVe siècle. Selon MUCCIOLI J., op cit. note 32, p. 36, cette traduction serait datée de 1341: Expliciunt libri de tyriaca de virtutibus ipsius et utilitate a magistro Nicolao de Regio de greco in latinum translati anno Domini MCCCXLI (le 1007 Véronique Boudon-Millot 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. pluriel libri désigne apparemment les deux traités sur la Thériaque à Pamphilianos et à Pison, bien que le premier ne se trouve pas dans le manuscrit). Cette information est reprise par THORNDIKE L., art. cit. note 25, pp. 215-216, qui précise que la traduction de la Thériaque daterait de 1341 (avec le De historia philosophorum achevé le 9 avril, le De subfiguratione empirica en mai et le De virtute centauree); voir aussi p. 232 n° 51 à propos du De theriaca ad Pamphilianum pour lequel il cite le S.V.4 (qui pourtant ne possède pas le traité), mais je n’ai rien lu de tel dans le manuscrit ni rien trouvé dans les catalogues de BAADER J., art. cit. note 31, et MANFRON, op. cit. note 31. Cette information ne figure pas non plus dans le Pal. lat. 1211 où la Thériaque à Pamphilianos se lit juste après la Thériaque à Pison. J’ignore d’où Muccioli a bien pu la tirer. Voir BAADER J., art. cit. note 31, pp. 47, 81-83, 89, 91, 92, 93. Voir IBI, p. 81. Selon MANFRON, op. cit. note 31, p. 218, cette traduction arabo-latine serait due à Pietro d’Abano. Sur la place des manuscrits de Cesena dans l’histoire du texte de Galien, voir notamment NUTTON, CMG V 8, 1, cit. note 5, pp. 28-30; ID., CMG V 3, 2, cit. note 5, p. 23; et BOUDON-MILLOT V., Pietro d’Abano et Nicolas de Reggio traducteurs de Galien: le cas du traité Sur l’exercice avec la petite balle. In GAROFALO I., FORTUNA S., LAMI A., ROSELLI A. (edd.), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: le traduzioni. Atti del III Seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 18-20 septembre 2009). Pisa-Roma, Serra, 2010, pp. 121-135, avec la bibliographie citée. Voir SCHUBA L., Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek. Wiesbaden, 1981, pp. 200-204, qui date la première partie du manuscrit (ff. 1-88) du dernier tiers du XIVe siècle, et la seconde (ff. 89-186) c. 1400. Et non Gignitur tyriaca ut pessimum quiddam… comme l’indiquent de façon erronée THORNDIKE L., art. cit. note 25, p. 222, et aussi THORNDIKE L., KIBRE P., op cit. note 36, col. 586. Je n’ai pas pu voir cette édition. Ces deux passages ne sont pas répétés dans l’édition Juntine de 1528 où on lit seulement la version longue. Pietro d’Abano, Conciliator differentiarum philosophorum et medicorum. Venise, mandato et expensis Luceantonii de Giunta, 1520, cc. 179v-180r (cité par COTURRI E., op. cit. note 1, p. 14). On ajoutera que la Thériaque à Pison ne fait pas partie des traités qui, dans le Laur. plut. 74, 5 (= L), portent des traces d’annotations de Burgundio de Pise, ce qui exclut toute attribution d’une traduction latine à ce dernier. 1008 La traduction latine de la Thériaque à Pison 47. Un cas parallèle s’observe pour le traité de Galien Sur l’exercice avec la petite balle que j’ai étudié en 2009 (voir mon article cité supra, note 40). Une traduction latine de ce traité attribuée à Pietro d’Abano et conservée dans les deux mêmes manuscrits de Cesena auxquels nous avons également affaire pour la Thériaque à Pison, les Malat. S.V.4 et S.XXVI.4, entretient une grande similitude formelle avec une autre traduction du même traité attribuée à Nicolas de Reggio. J’avais donc déjà conclu à propos du Sur l’exercice avec la petite balle (p. 125): “Nicolas a pu disposer du matériel utilisé par Pietro et a sans doute utilisé sa traduction pour élaborer la sienne propre”. 48. NUTTON V., CMG V 3, 2, op. cit. note 5, p. 36-37, à propos du De propriis placitis, observe de même un lien étroit entre L et la traduction latine de Nicolas, avec la présence des mêmes fautes dans L et Nic., mais aussi de bonnes leçons de Nic. ignorées de L. 49. Lat = le texte latin imprimé dans l’édition de Bonardus dont la première partie suit Lat 1 et la seconde Lat 2. 50. Sur cette traduction arabe (attribuée à tort à Hunayn ibn Ishaq dans l’unique manuscrit où elle est conservée, l’Aya Sofya 3590), voir RICHTERBERNBURG L., Eine arabische Version der pseudo-galenischen Schrift De theriaca ad Pisonem. Diss., Göttingen 1969, et aussi BOUDON-MILLOT V., La tradition arabe du traité De theriaca ad Pisonem de Galien. In: LANGERMANN T. (ed.), Galen in the Hebrew and Arabic traditions. Proceedings of the Conference held in the city of Tzfat (Safed) in November 2012 (à paraître). 51. Le témoignage de la traduction arabe est ici donné à titre seulement indicatif dans la mesure où les ingrédients sont regroupés dans le texte arabe selon leur posologie et n’occupent donc pas la même place que dans le texte grec. 52. Voir NUTTON V., op. cit. note 37, p. 25: “He seems to have worked both from manuscripts circulating in Southern Italy and from others made available to him, or his royal patrons, through contacts in Constantinople”. Correspondence should be addressed to: Véronique Boudon Maison de la Recherche, UMR 8167 28, rue Serpente, 75006 Paris [email protected] 1009 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1011-1022 Journal of History of Medicine Articoli/Articles contributi al testo deL DE MOTIBUS DUBIIS DI GALENO Ivan Garofalo Università di Siena, I SUMMARY textual contributions to GALEN’S DE MOTIBUS DUBIIS Galen’s treatise On problematical movements is not preserved in Greek, but in three translations, one in Arabic by Ḥunain (IX c.) and two in Latin, one from Arabic by Mark of Toledo (XIII c.), and another from Greek by Niccolò da Reggio (XIV c.). The three translations were edited by Vivian Nutton and Gerrit Bos in 2011. This article provides textual contributions to all of them. Il trattato fisiologico di Galeno Sui movimenti problematici (come quelli della lingua e del pene) è andato perduto in greco, ma è conservato in tre traduzioni: una araba fatta da Ḥunain nel IX sec., e due latine, l’una dall’arabo di Marco da Toledo, attivo all’inizio del XIII sec., e l’altra dal greco di Niccolò da Reggio, attivo a Napoli nella prima metà del XIV sec. L’edizione delle tre traduzioni da parte di Vivian Nutton e di Gerrit Bos, pubblicata nel 2011, deve essere considerata una tappa importante nel recupero del “Galeno ignoto”1. Infatti l’edizione della traduzione araba di Ḥunain da parte di Gerrit Bos è una novità assoluta, mentre l’edizione della traduzione arabolatina di Marco da Toledo da parte di Vivian Nutton è un avanzamento sostanziale rispetto alle edizioni a stampa rinascimentali, le uniche disponibili, che mette a frutto un’ingente quantità di testimoni. Key words: De motibus dubiis - Ḥunain - Mark of Toledo - Niccolò da Reggio 1011 Ivan Garofalo Inoltre il lavoro di ricognizione e di studio che su questi testimoni è stato fatto da Nutton – peraltro già testimoniato in articoli preparatori, come quello che ha voluto offrire al primo numero della rivista Galenos2 – è impressionante e contribuisce a disegnare una vivida storia della diffusione nelle università europee del cosiddetto “nuovo Galeno”, di cui il De motibus dubiis faceva parte. Minori ma notevoli novità sono presentate dall’edizione di Nutton della traduzione greco-latina di Niccolò da Reggio, già pubblicata da Carlos Larrain nel 1994 e poi da lui commentata nel 19963. Questa traduzione è conservata in un solo manoscritto, Città del Vaticano, Pal. lat. 1211 dell’ultimo terzo del XIV sec., a cui non sembra che se ne aggiungano altri. Tutti i nuovi manoscritti del De motiis dubiis conservano infatti la traduzione arabo-latina di Marco da Toledo, compresi quelli segnalati dopo l’edizione di Nutton4. Il testo del De motibus dubiis pubblicato da Nutton raccoglie comunque i risultati positivi di una nuova lettura, accurata e tenace, del Pal. lat. 1211, come pure correzioni convincenti fatte sulla base del confronto con l’originale arabo di Ḥunain e anche con la traduzione di Marco. La collaborazione tra Vivian Nutton e Gerrit Bos è stata felicissima e ha permesso sicuri progressi in tutti e tre i testi. Nell’edizione sono stati coinvolti anche altri studiosi, compreso il sottoscritto, e il livello dell’eccellenza è stato senza dubbio raggiunto. Ma per chi si occupa della filologia delle tre lingue, arabo, greco e latino, come nel mio caso, l’affascinante confronto tra i testi può essere ancora approfondito. Propongo qui alcuni contributi all’arabo di Ḥunain e al latino sia di Marco da Toledo sia di Niccolò da Reggio. 1. La traduzione araba di Ḥunain La traduzione araba del De motibus dubiis, fatta da Ḥunain nel IX sec., è conservata in un solo manoscritto, Istanbul, Aya Sofya 3631 del XIII o XIV sec. (= MS), privo di vocalizzazione e con scarsa punteggiatura diacritica. Alle correzioni fatte da Bos si aggiunga: 1012 Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno 186, 3 B: li-yaṣiḥḥa Hu. = “sia valido”: lege li-yaḍiḥa = “diventare chiaro”: lucescat Marc.: declarare sermonem Nic. (128, 4 N; cfr. infra). In un passo tuttavia va difesa la lezione del manoscritto: 210, 7 B: istatbata Hu. ex Bos = “ha accertato”: istatnā recte MS = “ha distinto”: distinxit Marc. Bos emenda male la lezione del manoscritto: si tratta della traduzione di μετὰ διορισμοῦ. 2. La traduzione arabo-latina di Marco da Toledo La traduzione latina del De motiis dubiis, fatta da Marco da Toledo sulla base di quella araba di Ḥunain, è conservata in numerosi manoscritti che ne attestano la grande fortuna nel Medioevo. Vivian Nutton prende in considerazione oltre trenta manoscritti, distinguendoli in due famiglie (alfa e beta), che hanno un testo tra loro sensibilmente diverso. Nella sua edizione Nutton stampa in genere il testo della famiglia beta, che ritiene contenga una revisione, fatta dallo stesso Marco, della prima versione della sua traduzione che sarebbe conservata nei manoscritti della famiglia alfa. L’ipotesi è affascinante, tuttavia è indebolita dai passi, non trascurabili, in cui il testo della famiglia beta è inferiore a quello della famiglia alfa, che Nutton giustamente accoglie. Inoltre entrambe le famiglie presentano errori che difficilmente sarebbero sfuggiti ad un revisore come Marco; es. 215, 24-25 N: quod rerum virtutes examinandae sunt Marc.: lege veritates: ḥaqā’iq = “verità” Hu. L’errore (virtutes per veritates) è comune ad entrambe le famiglie, alfa e beta, e difficilmente Marco non l’avrebbe corretto, se avesse potuto. 1013 Ivan Garofalo Dalla traduzione del De motibus dubiis, sembra che Marco abbia avuto una conoscenza discreta, ma non eccellente dell’arabo, superiore al traduttore anonimo e pedestre del De propriis placitis5, inferiore tuttavia a Gerardo da Cremona6. Marco semplifica le ridondanze dell’arabo, evitando per esempio le endiadi, ma ha difficoltà, come altri traduttori7, a rendere i collettivi (es. traduce con lacertus il collettivo arabo che indica i muscoli o con nervus quello che indica i nervi) e nella traduzione del De motibus dubiis non mancano rese che appaiono insoddisfacenti a chi, come noi, dispone ormai di dizionari e raffinati strumenti linguistici8. Il manoscritto che Marco utilizzava doveva essere poco o mal punteggiato; cfr. 195, 17 N: quia Marc.: ka-annā = “come” Hu.: sicut Nic. (136, 16 N) Marco leggeva li-annā. 199 12 N: diminutio Marc.: nāfiḍ = “brivido” Hu.: rigor Nic. (138, 26 N) Marco leggeva nāqis. 219, 1 N: sub hoc occupationis genere Marc.: al-mušaġiba = “controversia” Hu.: ad genus ... istius dubitationis Nic. (154, 1 N) Marco leggeva una voce della radice šġl = “occupare”. Alcuni errori del testo di Marco si sono formati nella tradizione latina e possono essere emendati spesso sulla base dell’arabo. A quelli già corretti da Nutton si aggiungano i seguenti: 197, 25 N: rationali Marc.: bi-l ḥaywān an-nātiq = “all’animale razionale” Hu.: animali addendum est: rationali animali Nic. (138, 12 N) L’integrazione è già in un manoscritto (L). 203, 4 N: spiritus destinantur Marc.: yanba‘iṯu ar-rauḥ = “viene inviato lo pneuma” Hu.: lege destina[n]tur: mittant spiritum Nic. 1014 Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno Si parla qui di spiritus al singolare. 209, 2 N: inveniatur (motus ... imitantes) Marc.: lege invenia<n>tur: insunt motus obedientes Nic. (148, 2 N) Si parla qui di motus al plurale. Segnalo infine due passi in cui bisogna invece conservare la lezione dei manoscritti: 199, 18 N: materies Marc. ex Fischer: maneries recte codd.: ḍarb = “modo” Hu. Nutton accoglie nel testo la correzione di Klaus-Dietrich Fischer, ma la lezione dei manoscritti è confermata dall’arabo di Ḥunain. 231, 24 N: (Neque uideo ad conoscendam causam … ) secundum aliquam scenicam Marc.: lege aliquam semitam (secundum om. β: semitam codd. et scenicam scr. Surianus): sabīl(an) = “via” Hu.: (Propter quid ... ) omnifarie indissolubile apparet Nic. (164, 19 N) La proposizione principale video ... aliquam semitam regge la finale espressa con il gerundivo ad conoscendam causam. L’arabo di Ḥunain conferma la lezione dei manoscritti (semitam), meglio quella della famiglia beta (secundum om. β). Il confronto con Niccolò conferma inoltre che nel greco la proposizione principale seguiva la finale. 3. La traduzione greco-latina di Niccolò da Reggio La traduzione di Niccolò da Reggio, conservata nel solo manoscritto Pal. lat. 1211 dell’ultimo terzo del XIV sec. (= Vp), rigidamente letterale, è un testimone importante del testo di Galeno, sebbene presenti molti errori, lacune e omissioni. L’originale greco che Niccolò deve avere utilizzato era già corrotto; cfr. 1015 Ivan Garofalo 130, 9-10 Ν: animal mox moritur curvatum quidem quia desiderans inspirare, non potens autem movere thoracem Nic. The animal soon dies with its head thrown back, since, although it wishes to breathe, it cannot move its thorax Nutton animal extinguitur subito ore aperto gliscens hanelitum cum nequeat quippe clibanum movere Marc. (189, 18-19 N) Il latino curvatum di Niccolò non dà senso. La traduzione di Nutton è saggia, ma curvatum non significa with its head thrown back. La lezione corretta viene dall’arabo di Ḥunain (fāġir fāhu = “con la bocca spalancata” a 188, 12 B) e dal latino di Marco (ore aperto). Ḥunain doveva leggere il giusto κεχηνόϲ, mentre Niccolò l’errato κεκυφόϲ. 150, 16-17 N: Quando enim vomit aliquis sponte habundantia in ore ventris cibaria Nic. But when someone vomits food involuntarily when it overflows the mouth of the stomach Nutton Sed quando vomitat homo sine voluntate cibum cum elevatur ad orificium stomaci Marc. (213, 2-3 N) In Vp si legge hntidantia, che è stato corretto da Nutton in habundantia, resa latina del greco πλεονάζοντα. La lezione greca corretta era però ἐπιπολάζοντα, che doveva essere stata letta da Ḥunain (‘inda ṭufūwihi = “al suo emergere” a 212, 2 B); cfr. anche Marco (cum elevatur). 166, 4- 5 N: Quoniam igitur utilissimum suasi sumus esse hiis qui volunt habitum manifestum acquirere Nic. Since I am convinced that it is extremely useful for those who want to acquire a manifest expertise Nutton conscius inter omnia nihil esse utilius ei qui voluerit acquirere secundam habitudinem et modum Marc. (235, 6-7 N) Il latino habitum manifestum di Niccolò non dà senso, mentre lo dà l’arabo di Ḥunain (tābitah = “condizione stabile” a 234, 1016 Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno 5 B). Questo suggerisce che Ḥunain leggesse correttamente ἀϲφαλῆ ἕξιν, mentre Niccolò probabilmente ϲαφῆ ἕξιν9. Il testo di Niccolò presenta inoltre errori che sono nati nella tradizione latina e che possono essere corretti spesso sulla base di un confronto con l’arabo di Ḥunain e con l’arabo-latino di Marco da Toledo; cfr. 126, 14-15 N: Alie vero que sunt intermedie secundum susceptionem movent se invicem Nic.: lege secundum successionem: Other parts that occupy an intermediate position in the chain of reception [of this power] move each other in turn Nutton: Cetera vero que quidem cerebro interiacent et ultimo membro quod movetur movent se adinvicem secundum ordinem Marc. (183, 20-22 N) Il testo secundum susceptionem di Vp è da correggere in secundum successionem sulla base dell’arabo di Ḥunain (182, 15 B) e del latino di Marco (secundum ordinem). 128, 3-4 N: Melius enim est esse in ea velut in exemplo declarare sermonem Nic.: esse secludendum est Indeed, it is rather appropriate to take this as an example of what I mean Nutton quia melius est ut ponam sermonem meum de ipso, ut exempli gratia lucescat Marc. (187, 3-4 N) In questo passo di Niccolò il verbo “essere” si è duplicato ed è da espungere. 128, 13 N: et hec evidenter apparent Nic.: lege hoc evidenter apparet It is absolutely clear Nutton Et apparet etiam manifeste Marc. (187, 10 N) Il testo hec ... apparent di Vp è da correggere in hoc ... apparet; cfr. nella stessa pagina 128, 6 e 9 N. 1017 Ivan Garofalo 128, 31-130, 1 N: eas vero partes que sunt intermedio harum Nic.: lege intermedie and the intermediate parts Nutton illud quod interiacet Marc. (189, 5 N) Il testo intermedio di Vp è da correggere in intermedie; cfr. soltanto il passo già citato 126, 14-15 N (Alie vero que sunt intermedie). 132, 10 N: a doctoribus Nic.: meis addendum est by my teachers Nutton a magistris meis Marc. (191, 11 N) A a doctoribus di Vp è da aggiungere l’aggettivo possessivo meis (a doctoribus meis), che è nell’arabo di Ḥunain (mu‘allimiyya a 190, 10 B) e nel latino di Marco (a magistris meis). 134, 1-2 N: Anathomia etiam inventionem habuit et diversitatis paralisium quomodo fit Nic.: lege diversitas Anatomy has also revealed how different types of paralysis come about Nutton Specierum utique laxationis occasio diversitatis per anathomiam fuit reperta Marc. (193, 7-8 N) In Vp si legge divan, che è stato corretto da Nutton su mia proposta in diversitatis. Tuttavia il latino di Niccolò inventionem habuit rende il greco εὕρεσιν ἔσχε, che ha significato passivo, “ha trovato scoperta”, cioè “è stato scoperto”; cfr. X 306, 13; XI 259 1; 536 10; XVIIA 164, 4 Κ. Propongo quindi di correggere diversitatis in diversitas, restituendolo come soggetto di quomodo fit, e di interpretare anathomia non come nominativo (vedi la traduzione di Nutton), ma come ablativo di mezzo. Questo è confermato dall’arabo di Ḥunain (“causa della diversità” a 192, 8 B) e dal latino di Marco (occasio diversitatis per anathomiam). 148, 29-30 N: Quicumque vero cum †decretatione† particularum diligentiorem sermonem fecerunt Nic.: lege cum discretione de actione 1018 Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno Those who have carefully examined the relevant parts Nutton Qui autem in sermone suo distinxit et perscrutatus est breviter actionem membrorum Marc. (211, 9-10 N) La lezione decretatione di Vp è senz’altro corrotta e la restituzione di de actione è confermata dal latino di Marco (actionem). L’arabo omette actionem membrorum. 152, 9-10 Ν: Quod et in hiis qui dormiunt et vigilantium etiam multos a multitudine aut inordinatione contentorum involuntarie excernere contingit Nic.: lege mordicatione Fischer This (ogni tipo di escrezione) can occur when we are asleep, and often when we are awake, as result of excessive or inappropriately ordered material contained in those organs Nutton Sono attestate in Galeno sia l’associazione di quantità e disordine (ὑπὸ πλήθουϲ ἢ ἀταξίαϲ; cfr. VII 208, 8-9 K) sia l’associazione di quantità e irritazione (ὑπὸ πλήθουϲ ἢ δήξεωϲ; cfr. XIII 155 1 K). Ma in questo caso, trattandosi di ogni tipo di escrezione involontaria (vomito, diarrea, perdita urinaria) sembra che al disordine sia da preferire l’irritazione (mordicatione, come ha proposto Fischer) confermata dall’arabo di Ḥunain (taldī‘ihi = “la sua irritazione” a 214, 8) e dal latino di Marco (propter materie punctionem a 215, 10 N). La corruzione di mordicatione in inordinatione è facile e la resa di δῆξιϲ con mordicatio è per es. prevalente in Burgundio, De locis affectis; cfr. vol. 2 p. 288 Durling. 152, 21-22 N: Melius causam michi videntur sentire et hii quicumque considerantes rem Nic.: lege hic But those seem to me to have the better case who conclude, after consideration of the thing itself Nutton Congruit itaque in hoc capitulo sententia eius qui sentit Marc. (215, 23-24 N) La lezione hii di Vp deve essere corretta in hic; cfr. l’arabo di Ḥunain (fī ḥādā al-bāb) e il latino di Marco (in hoc capitulo). 1019 Ivan Garofalo 154, 18-19 N: Ad hoc sequitur ut ... <non> dignus punitione: sit addendum est So it follows that someone ... does not deserve punishment Nutton Oltre all’integrazione di non, in questo passo è necessaria anche quella di sit (punitione sit). 158, 19 N: notabile efficitur Nic.: addendum est augmentum it can grow very large Nutton augmentum ... immensum Marc. (225, 3-4 N) Nel testo di Vp bisogna integrare augmentum (augmentum notabile efficitur), come si evince dal confronto con l’arabo di Ḥunain (tazayyudan katīran = “grande aumento”) e con il latino di Marco (augmentum ... immensum). 160, 14-15 N: alium oculum †notabili† Nic.: lege non habilem another eye Nutton alium oculum egrotum Marc. (227, 3 N) La lezione notabili di Vp è corrotta e Nutton quindi non la traduce. Ma non habilem sembra una correzione probabile sulla base dell’arabo di Ḥunain (‘alīlatan = “malato” a 226, 3) e del latino di Marco (egrotum). 164, 4-5 N: si abscidat aliquis eos, omne confestim animal Nic.: lege omnes if one cuts them, the animal immediately Nutton eos amputaret omnes Marc. (231, 6 N) la lezione omne di Vp va corretta in omnes, come suggerisce il confronto con l’arabo di Ḥunain (kullahā a 226, 3) e il latino di Marco (eos ... omnes). Non condivido l’espunzione di Nutton e ritengo che la lezione del manoscritto sia piuttosto da conservare nei seguenti passi; cfr. 138, 7-8 N: Et absque aliis {autem} animalibus Nic. 1020 Contributi al testo del De motibus dubiis di Galeno beyond all other animals Nutton Nutton espunge autem, che però è da conservare: et ... autem è calco del greco καὶ … δέ. 138, 15 N: {sicut} versus genam Nic. towards the jaw Nutton Nutton espunge sicut, che però è da conservare: si tratta del calco del greco ὡc πρόc. Per gli editori del De motibus dubiis, Vivian Nutton e Gerrit Bos, sia no questi contributi un segno di gratitudine di un vecchio galenista. BIBLIOGRAFIA E NOTE 1. NUTTON V., BOS G., Galen On problematical movements. Cambridge Classical Texts and Commentaries 47. Cambridge, Univ. press, 2011. Per il “Galeno ignoto” cfr. NUTTON V. (ed.), The unknown Galen. Bulletin of the Istitute of Classical Studies, Suppl. 77. London, Institute of Classical Studies, 2002. 2. NUTTON V., De motibus liquidis and the medieval Latin Galen. Galenos 2007; 1: 163-173. 3. LARRAIN C. J., Galen, De motibus dubiis, die lateinische Übersetzung des Niccolò da Reggio, Traditio 1994; 49: 171-233; ID., Kommentar zu Galen De motibus dubiis in der mittelalterlichen lateinischen Übersetzung der Galen zugeschribenen Scrift Περὶ ἀπόρων κινήσεων. Traditio 1996; 51: 1-41. 4. Nel catalogo online delle traduzioni latine di Galeno, diretto da Stefania Fortuna, oltre a quelli citati da Vivian Nutton nella sua edizione, Michaelangiola Marchiaro segnala i seguenti manoscritti per la traduzione di Marco da Toledo del De motibus dubiis: Brugge, Grootseminarie, 93/61 della fine del XIII sec. (ff. 141r-144v); Kraków, Biblioteka Jagiellonska, 800 dell’ultimo quarto del XIII sec. (ff. 275r-279r); Nürnberg, Stadtbibliothek, Cent. III, 16 della fine del XIII sec. (ff. 129rB-133rA); Salzburg, Museum CarolinoAugusteum, 4004 del XIV sec. (ff. 199vA-204rA). 5. Cfr. NUTTON V., Galen, On my own opinions. CMG V 3, 2, Berlin, Akademie Verlag, 1999, pp. 22-31. 1021 Ivan Garofalo 6. Cfr. GAROFALO I., Le traduzioni arabo-latine di Galeno; un esempio di commento: il De inaequali intemperie. In: URSO A. M. (ed.), Il bilinguismo medico tra tardoantico e Medioevo. Messina, EDAM, 2012, pp. 105-108. 7. Cfr. GAROFALO I., Galenus, Anatomicarum administrationum libri qui supersunt novem. Earundem interpretatio Arabica Hunaino Isaaci filio ascripta. Vol. I: libri I-IV, Napoli, Istituto Orientale, 1986, p. XXII, e il glossario alla fine del II volume. 8. Cfr. ULLMANN M., Wörterbuch zu den griechisch-arabischen Übersetzungen des 9. Jahrhunderts. Wiesbaden, Harrassowitz, 2002, con il supplemento e gli studi citati. 9. Stefania Fortuna propone invece di correggere habitum manifestum di Niccolò in habitum manentem, supponendo che sia Ḥunain sia Niccolò leggessero il greco ἕξιν μόνιμον; cfr. XIX 19, 11 K; anche V 40, 9 e VI 559, 11 K. Correspondence should be addressed to: Ivan Garofalo via delle Sette Volte, 11 Pisa 56126 [email protected] 1022 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1023-1062 Journal of History of Medicine Articoli/Articles La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi di Ippocrate: un caso di plagio?1 Christina Savino Humbolt-Universität zu Berlin, D SUMMARY lorenzo lorenzi and the latin translation of GALEN’S COMMENTARY ON APHORISMS: A CASE OF PLAGIARISM? At the end of the fifteenth century the first humanist Latin translation of Galen’s Commentary on Aphorisms was printed. Its translator, Lorenzi Lorenzi (1459/60-1502), was not, however, the first humanist to attempt this task. His illustrious contemporary Angelo Poliziano had been translating the commentary even before Lorenzi. Poliziano, however, never published his translation and shortly after his death on the 29th of September 1494 the new translation by Lorenzi appeared (16th October). Due to a series of events the latter was suspected by contemporary scholarship of plagiarizing Poliziano. This article attempts to shed some light on this topic by means of a philological investigation. It provides an analysis of the translation’s technique according to the methods employed by Lorenzo Minio-Paluello, in order to outline its features and to verify its authorship. An appendix is devoted to retracing the Greek source of Lorenzi’s translation and to place it in the stemma codicum. La prima traduzione umanistica del Commento di Galeno agli Aforismi di Ippocrate fu pubblicata dal medico e filosofo Lorenzo Lorenzi, anche noto col nome latinizzato di Laurentianus2. Nato a Key words: Lorenzo Lorenzi - Angelo Poliziano - Galen’s Commentary on the Aphorisms 1023 Christina Savino Firenze nel 1459-60, Lorenzi si addottorò in arti presso lo Studio pisano nel 1476-78. Qui fu lettore di dialettica (1480) e di logica (1482), prima di conseguire anche il dottorato in medicina. Nel 1485 rifiutò la cattedra di medicina per rientrare a Firenze e dedicarsi allo studio del greco; in seguito tornò su questa decisione accettando l’incarico, ma già nel giugno ’89 ottenne un congedo per ristabilirsi a Firenze. Qui insegnò filosofia e medicina teorica dal 1490 al ’94 e, dopo un anno come lettore di medicina teorica a Prato, divenne lettore di medicina pratica dal ’96 al 1502, anno della tragica morte3. Sulla figura di Lorenzi resta una ricca documentazione, non soltanto scritta: si pensi ad esempio al celebre ritratto di Sandro Botticelli, eseguito intorno al 1490 e attualmente conservato al Philadelphia Museum of Art4. Preziose sono poi le testimonianze epistolari: da una lettera del filosofo Cesare Ditiati sappiamo che Lorenzi aveva progettato un corpus Galenicum di traduzioni latine5; ce ne restano cinque. La prima è quella degli Aforismi di Ippocrate con Commento di Galeno appunto, che, stampata il 16 ottobre 1494 a Firenze presso Antonio Miscomini, fu l’unica ad essere pubblicata da Lorenzi in vita6. Fra il novembre e il dicembre 1494 fu completata la traduzione del De crisibus, pubblicata solo postuma nel 1522, a Bologna, da Berengario da Carpi7. Il 13 febbraio 1500 fu terminata quella dell’Ars medica, edita poi nel 1502 a Venezia da Girolamo Suriano8. Non sono invece datate le versioni del Commento al Pronostico e del De differentiis febrium, l’una uscita nel 1508 a Firenze per Antonio di Tubini e Andrea Ghirlandi9, e l’altra pubblicata nello stesso anno a Ferrara da Niccolò Leoniceno10. Come si è detto, Lorenzi pubblicò la prima traduzione del Commento agli Aforismi del Rinascimento, ma certamente non fu il primo a progettarne una. A quanto sappiamo, infatti, allo stesso progetto stava lavorando da tempo Angelo Poliziano (1454-94). L’interesse di Poliziano per la medicina antica, e in particolare per Galeno, è testimoniato non solo dai codici medici che egli possedette e postillò11, 1024 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi ma anche dagli excerpta galenici trascritti di suo pugno e conservati nel cosiddetto diario odeporico-bibliografico, contenuto nel codice Monacense Clm 80712. Inoltre, in una lettera del 5 giugno 1490 a Lorenzo de’ Medici, Poliziano accenna alla preparazione di traduzioni latine e commenti a opere ippocratiche e galeniche, che avrebbe voluto far revisionare dal medico personale del Magnifico, Pietro Leoni da Spoleto13. Una lettera successiva – questa di Pietro Crinito a Gianfrancesco Pico, datata 1° aprile 1497 – conferma che fra le traduzioni di Poliziano vi era quella del Commento agli Aforismi14. Questo materiale, in ogni caso, non fu mai pubblicato da Poliziano – forse anche a causa della precoce morte, avvenuta in seguito ad improvvisa agonia il 29 settembre 149415. Già pochi anni dopo, però, si vociferò di un plagio. Nella prefazione alla prima edizione completa delle opere di Poliziano, datata al luglio 1498, Aldo Manuzio insinua pesanti accuse verso ignoti personaggi che avrebbero tentato di impadronirsi degli inediti16. Dietro questa allusione potrebbe celarsi lo stesso Lorenzi, che ai danni di Poliziano commise certamente almeno un’azione disonesta: è stato dimostrato infatti il suo plagio delle collazioni di Poliziano del De re coquinaria di Apicio17. Sia per questo precedente sia per la contiguità della morte di Poliziano e della data di pubblicazione del Commento agli Aforismi, anche questa traduzione è da tempo sospettata di plagio18. Così scriveva al riguardo Alessandro Perosa: “il Lorenzi ha dunque avuto tra le mani materiali del Poliziano, e perciò – se anche a proposito delle versioni degli Aforismi di Ippocrate e del commento di Galeno non si possa per ora dir nulla di preciso, qualche sospetto rimane”19. Il presente contributo mira a colmare questa lacuna, indagando sulla paternità della traduzione e ricostruendone la genesi. L’edizione di Lorenzi è di fatto doppia, poiché contiene la traduzione degli Aforismi di Ippocrate nella prima parte e quella del relativo Commento galenico, completo di lemmi, nella seconda. Due sono anche le prefazioni20, entrambe indirizzate al signore di Firenze Piero 1025 Christina Savino de’ Medici (1472-1503), figlio di Lorenzo il Magnifico e suo successore dal 149221. Piero costituisce un interessante trait d’union fra Lorenzi e Poliziano, poiché di quest’ultimo fu scolaro fin da piccolo, e forse acerrimo nemico, almeno secondo una certa ricostruzione storica della vicenda22. La prima prefazione si apre con un motivo tipico della rinascenza culturale di fine XV secolo: l’elogio del mecenatismo dall’antichità al presente. Nella visione di Lorenzi, esso culmina nell’esempio dato dal Magnifico con l’istituzione della Biblioteca Laurenziana, e continua nel suo erede Piero, sia con nuove acquisizioni di codici greci sia con la divulgazione dei testi per mezzo di traduzioni latine commissionate a studiosi professionisti23. Si deduce che Lorenzi fosse fra questi e dunque che appartenesse alla cerchia di umanisti ammessi alla biblioteca medicea, al tempo in cui era ancora privata24. A giudicare dal passo seguente, l’ambiente non deve essere stato scevro da rivalità e invidie. Lorenzi infatti ammonisce Piero a riconoscere scrupolosamente e ad allontanare i millantatori presenti a corte, accostandoli al pappagallo di apuleiana memoria (psitacus), che continua a ripetere insulsamente frasi mandate a memoria, e di cui non ci si può liberare, se non “tagliandogli la lingua”25. Nel seguito Lorenzi presenta la propria edizione degli Aforismi (sententiolae), premettendo di averci lavorato molto: lo sforzo profuso è paragonabile a quello di una prima edizione, poiché non basato sulle precedenti versioni26. In quelle, infatti, sia per l’imperizia dei traduttori sia per le loro scarse conoscenze mediche, il testo di Ippocrate risultava incomprensibile e quasi sfigurato, ridotto a una serie di exculcata passimque iacentia nuncupamenta. L’interpretatio di Lorenzi si propone di migliorare e attualizzare la traduzione in considerazione di modelli letterari e scientifici speciosa et amoena, come Cicerone, Plinio, Celso, Varrone, il già citato Apuleio, e Seneca. Questi, al contrario dei contemporanei che sono deprecabili poiché traducono devorato pudore inscite in1026 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi curioseque, possono molto giovare a un interpretamenti genus che ambisca a una patina linguistica latineggiante (quod… Romanorum festivitates concinnitatesque oboleret). Nel metodo di traduzione Lorenzi si oppone categoricamente al procedimento verbum de verbo, inadatto specialmente a tradurre i commentarii – e qui va forse colto un cenno a Galeno – in cui non tutte le parole dell’originale greco sono da tradurre, dato che esse perdunt gratiam […] si quasi invita et recusantia violentius transferantur. Alle traduzioni verbum de verbo, basate su un criterio quantitativo e troppo ambiziose nella ricerca di corrispondenze e analogie linguistiche, Lorenzi preferisce le versioni dei primi traduttori, che evitavano simili vigilias; il riferimento è probabilmente all’antica concezione di traduzione, il cui obiettivo era considerato l’aderenza, e non l’equivalenza al testo di partenza – ciò che San Girolamo condensò nel motto non verbum e verbo, sed sensum e sensu27. Le traduzioni verbum de verbo, oltretutto, espongono il traduttore al confronto diretto con l’autore e rischiano di evidenziarne l’inferiorità, “poiché è vero l’antico adagio: un corvo non ha niente a che spartire con la lira, né un maiale con la maggiorana”28. Nel complesso, dunque, Lorenzi consegna alla prima prefazione un conciso saggio di teoria della traduzione, e contestualmente una fiera rappresentazione delle proprie qualità di interprete. La seconda prefazione contiene argomenti analoghi, ma anche altre notizie utili a questa indagine. Fin dall’apertura, infatti, Lorenzi si richiama alla prima parte dell’edizione, motivando la traduzione del Commento come strumento esegetico per gli Aforismi, altrimenti destinati a un’oscurità sempre maggiore. La velata critica ai predecessori va precisandosi, con la menzione di un traduttore contemporaneo o di poco precedente che, lungi dal rifinire la sua opera, aveva lasciato una versione del Commento provvisoria e disorganica, sia da un punto di vista formale che contenutistico; ciononostante e in nome di alti obiettivi filologici e pedagogici, Lorenzi non si era sentito di 1027 Christina Savino rigettarne il contributo29. Il passo sembra un’esplicita ammissione di aver conosciuto e reimpiegato materiali altrui, sicuramente di epoca recente30, e il pensiero corre inevitabilmente a Poliziano, contemporaneo di Lorenzi o poco più anziano, certamente impegnato in una traduzione del Commento, mai pubblicata. Purtroppo però Lorenzi non fornisce altri dettagli in proposito, anzi sorvola abbandonandosi a un’amara riflessione sul livello culturale dell’epoca, una sorta di melma in cui ormai si sprofonda31. Nel passo successivo è dato ampio spazio ai principi ispiratori della traduzione. Lorenzi, infatti, vi espone importanti avvertenze al lettore, giustificando innanzi tutto l’introduzione di parole di nuovo conio (nova nomina) in base a oggettive esigenze scientifiche – del resto la povertà lessicale del latino aveva spinto in tal senso lo stesso poeta Lucrezio. I nuovi coni sono trattati conformemente all’indicazione di Cicerone e degli altri classici, che li consentono a patto di rigorosa segnalazione (praesente nota); ne fanno parte anche termini medici latini, modellati su quelli greci su base semantica – ad esempio sententiae per ἀφορισμοί e morbi vulgares per ἐπιδημίαι. Tali traduzioni contribuiscono al progresso della scienza e della lingua, al contrario delle traslitterazioni, largamente impiegate dai predecessori di Lorenzi, sia coevi sia medievali, e inutili all’interpretazione e alla comprensione dei vocaboli. Ma lo sperimentalismo linguistico per Lorenzi è più di un metodo scientifico, è un’ambizione letteraria. Così l’impiego di nomi sconosciuti e inediti (incognita et hactenus infecta) è funzionale non tanto a tradurre Ippocrate e Galeno, quanto a competere con loro sul piano della lingua e della letteratura medica (certare cum eis volui, et linguam linguae contendere, praesertim in hoc scribendi genere). In questo campo Lorenzi si sente un pioniere, ma al tempo stesso riconosce i debiti verso i due maestri e grandi traduttori, Teodoro Gaza e Demetrio Calcondila. Quanto a Gaza, indicato come modello soprattutto per i termini medici (nomina morborum)32, Lorenzi appare particolarmente 1028 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi cauto, se non diffidente, nel puntualizzare la totale buona fede della sua ispirazione, comprovata dalla stessa ammissione e opposta al diniego tipico del malfidato, che “preferisce essere colto in flagrante, piuttosto che riconoscere un debito”33. Subito dopo, infine, Lorenzi menziona esplicitamente un altro celebre collega della cerchia fiorentina, Pico della Mirandola, a cui attribuisce il motto, rivolto a Piero, revehe bonarum studia artium, icastica clausola della prefazione. In questa seconda prefazione vari aspetti destano perplessità. L’esplicita ammissione di aver impiegato materiale altrui da parte di Lorenzi potrebbe essere intesa come un riferimento a Poliziano, ma non è facile riconoscere in questo maldestro traduttore anonimo il geniale umanista di Montepulciano. La scelta dell’anonimato peraltro contrasta con le successive menzioni di Gaza e Calcondila; e l’inclemenza del giudizio sembra tanto più inappropriata in quanto espressa “in presenza” dell’inseparabile collega e amico di Poliziano, Pico. Certamente cogliamo Lorenzi sulla difensiva, allorché puntualizza la legittimità dell’ispirazione ricevuta da Gaza; e anche l’appello finale a Piero per bocca di Pico appare inquietante, se si considera che di qui a un mese – e precisamente il 17 novembre 1494 – anche Pico morirà in circostanze analoghe a Poliziano34. Dunque, giovedì 16 ottobre 1494, mentre Lorenzi pubblicava l’edizione del Commento agli Aforismi, Poliziano era morto da diciassette giorni e i suoi inediti erano in deposito presso il suo allievo Pietro Crinito e a sua disposizione: si impadronì egli della versione polizianea del Commento, come delle collazioni di Apicio? O semplicemente ne prese visione? Il caso è destinato a restare misterioso per molti aspetti storici, ma la questione del plagio sembra risolvibile grazie all’analisi linguistico-stilistica. Analisi linguistico-stilistica Il metodo dell’analisi linguistico-stilistica per le indagini sulla paternità delle traduzioni anonime greco-latine fu messo a punto da 1029 Christina Savino Lorenzo Minio-Paluello intorno alla metà del secolo scorso e impiegato negli studi sull’Aristotele latino35. Nell’ambito dei testi medici esso è stato applicato con profitto da Richard Durling36, e più recentemente da Stefania Fortuna e Anna Maria Urso37. In questa scia si inserisce anche l’analisi da me intrapresa al fine di investigare lo stile della traduzione del Commento agli Aforismi per vagliarne i sospetti di plagio e la paternità. In base a questo metodo, che prescrive il confronto con altre traduzioni indubbie dello stesso autore e quindi con traduzioni di autore diverso, il Commento (CA)38 è stato collazionato con altre tre traduzioni galeniche firmate da Lorenzi, ovvero l’Ars medica (AM)39, il Commento al Pronostico (CP)40 e il De differentiis febrium (DF)41, e quindi con altrettante traduzioni eseguite da Poliziano; in mancanza di traduzioni di testi medici pubblicate da Poliziano, sono state considerate alcune versioni di altro genere reperibili nell’Aldina del 149842, ossia i Problemata di Alessandro di Afrodisia (AAP)43, l’Enchiridion di Epitteto (EE)44, il Carmide di Platone (PlC)45 e le Amatoriae narrationes di Plutarco (PlAn)46. Rispetto all’ambito medievale degli studi, l’applicazione del metodo a versioni di età umanistica comporta maggiori difficoltà, legate alla tecnica di traduzione più libera. Ad esempio, sia in Lorenzi che in Poliziano si può notare la tendenza a omettere piccoli elementi testuali essenziali all’analisi, o l’influenza della cultura letteraria nelle scelte di traduzione. A ciò si aggiunge, per Poliziano, la mancanza di un’adeguata base documentaria di testi scientifici, e nei testi disponibili la generale scarsità di elementi linguistici utili all’analisi. Quanto a Lorenzi, lo stile elaborato e costantemente alla ricerca di variatio e di rese eleganti, piuttosto che fedeli, ostacola talvolta l’analisi. Ciononostante, il quadro complessivo fornito dall’analisi risulta abbastanza chiaro e attendibile tanto da dirimere l’indagine sulla paternità. 1030 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi Parti sincategorematiche L’esito più significativo dell’analisi si deve al confronto delle parti sincategorematiche, condotto in base allo schema attualmente invalso e riassumibile come segue47. In generale, le rese attestate nella traduzione del Commento agli Aforismi non mostrano particolare affinità con quelle impiegate da Poliziano, mentre appaiono più vicine a quelle caratteristiche delle traduzioni di Lorenzi considerate, e in particolare del Commento al Pronostico. Sia il Commento agli Aforismi che le traduzioni lorenziane, infatti, possono omettere parti sincategorematiche anche di rilevante significato, come ad esempio ἔτι e τοιοῦτος, che sono invece sempre tradotte da Poliziano. Inoltre, si notano in esse molte rese identiche e distintive rispetto a Poliziano. La traduzione di μὲν γάρ, per esempio, è prevalentemente affidata a nam – ma anche et nam nel Commento agli Aforismi e nel Commento al Pronostico – mentre Poliziano predilige enim. La traduzione di ὅταν è di solito assolta da quotie(n)s, mentre Poliziano ricorre preferibilmente a cum. L’abbinamento μὲν οὖν è spesso reso da itaque, mai impiegato da Poliziano, e inoltre da coeterum, presente nel Commento agli Aforismi, nel Commento al Pronostico e nell’Ars medica. Per οὕτως entrambi i traduttori utilizzano una varietà di rese perifrastiche, ma mentre Poliziano sceglie prevalentemente l’ablativo di pactum (ad es. hoc/eo/eodem pacto), sia Lorenzi che il Commento presentano regolarmente modus (ad es. pari/simili/eodem modo e ancora ad/in hunc modum e quemadmodum). In questi testi inoltre quemadmodum è usato abitualmente come resa di ὥσπερ, che è di solito tradotto con velut da Poliziano. Nel Commento agli Aforismi poi si osserva un largo impiego di quocirca sia come resa di ὥστε, ricorrente anche nelle traduzioni lorenziane, sia come resa di διό, attestata anche nel Commento al Pronostico. Una caratteristica notevole del Commento è la resa di alcune parti sincategorematiche tramite litote: è il caso di ὥσπερ tradotto con 1031 Christina Savino necnon – ma si noti anche il negativo οὐχ ὥσπερ tradotto con secus! – e di οὕτω(ς) tradotto con nec secus, che sono resi allo stesso modo anche nell’Ars medica e nel De differentiis febrium. Un’altra scelta di traduzione peculiare comune al Commento e a Lorenzi è rappresentata dalla resa della particella enfatica γοῦν con elementi di valore avversativo: sed nel Commento agli Aforismi, tamen nel Commento al Pronostico e nell’Ars medica. Altre affinità significative sono date dalla resa di οἷον con verbi gratia e tanquam, ricorrenti anche nel Commento al Pronostico, e con quasi, ricorrente nel De differentiis febrium; di ὅταν con dum, ricorrente anche al Commento al Pronostico; e infine di πάντως con prorsus, comune al Commento al Pronostico, e penitus, presente anche nel De differentiis febrium. Morfosintassi La traduzione del Commento agli Aforismi non segue una tecnica letterale, ma presenta passi notevolmente fedeli al testo greco, come ad esempio: 5, 10-12 K: ὅσαι γὰρ ὑπὸ φλέγματος καταψύξαντος τὴν γαστέρα γίγνονται λειεντερίαι, σύνεστιν αὐταῖς ἡ ὀξυρεγμία διὰ παντὸς ὥς τι σύμπτωμα] Quae nam de pituita refrigerante ventriculum fiunt levitates intestinorum, cum eis ructus acidus velut quoddam accidens assidue adest CA 8, 6-9 K: καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς καὶ ἄλλοι πολλοὶ τῶν ἰατρῶν ταχεῖαν διέξοδον ἀπέπτων παντάπασι τῶν σιτίων φαμὲν εἶναι τὴν λειεντερίαν] et ob eam rem et nos et alii complures medicinae proceres praecipitem cibi crudi secretionem diximus esse levitatem intestinorum CA. Tendenzialmente la traduzione è libera e propensa a sacrificare la letteralità in favore della perspicuità nell’esposizione. Si considerino ad esempio i seguenti passi, in cui elementi ritenuti utili alla com1032 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi prensione del testo greco sono inseriti per congettura (cfr. simpliciter) o in base al precedente lemma ippocratico (cfr. praeter naturam, cfr. 32, 5 K: παρὰ φύσιν): 32, 8-9 K: Τινὲς μὲν χωρὶς ἄρθρου γράφουσιν ἢν ἐς κοιλίην αἷμα ἐκχυθῇ, βουλόμενοι πᾶσαν δηλοῦσθαι κοιλότητα] quidam vero sine articulo simpliciter si sanguis praeter naturam in ventrem transfunditur dicentes cavum omne significari CA; e si ricerca un’espressione eufemistica per rendere la dura diagnosi di un decorso letale: 12, 8-10 K: καὶ οὕτως, ὡς εἴρηται, συμπασχούσης ὅλης αὐτῆς ἤδη τῆς γαστρὸς ὀλεθρίως ἔχουσιν οἱ κάμνοντες] itaque perpesso toto iam ventriculo, ut diximus, spes aegrotantium in angusto est CA. Anche la resa sintattica è piuttosto libera. Generalmente la diatesi e il numero della voce verbale vengono rispettati: 12, 6-7 K: εἰ δ’ ἅμα τῇ ἀνορεξίᾳ καὶ πυρετὸς ἐπιγένοιτο τῇ δυσεντερίᾳ] quod si simul cum fastidio cibi supervenit febris difficultati intestinorum CA 22, 17-8 K: καὶ μάλιστα ἐφ’ ὧν ἐμελέτησε χρόνῳ πλείονι διὰ τούτων ἐκκρίνειν αὐτὰς φλεβῶν] sed potissimum in quibus per has venulas diutule secretionem exercuit CA 32, 5-6 K: Ἢν ἐς τὴν κοιλίην αἷμα ἐκχυθῇ παρὰ φύσιν] si sanguis praeter naturam in ventre transfunditur CA 44, 13 K: ἑωράκαμεν] pervidimus CA; ma molte proposizioni attive sono volte al passivo e viceversa, a seconda della ristrutturazione del periodo e degli usi del latino: 1033 Christina Savino 2, 4 K: ὠνομάσθη] vocaverunt CA 2, 11-12 K: ἔργον ἐστὶ] officium haberi CA 4, 11-12 K: ὀνομάζουσι] appellatur CA 4, 14 K: συνεισβάλλουσι] comprehendatur CA 22, 15 K: φυλάττειν] observari CA 43, 16 K: ἐδείχθη] adstruximus CA 99, 4 K: καυθῶσιν] peruratur CA. Non sempre, però, queste modificazioni sono imposte dal latino. Nel seguente caso, ad esempio, la traduzione altera deliberatamente la sintassi del greco, volgendo il verbo λύει al passivo, e trasformando di conseguenza l’oggetto in soggetto e il soggetto in complemento di causa efficiente: 34, 6 K: Ὁκόσα ῥήγματα ἐκ τοῦ νώτου ἐς τοὺς ἀγκῶνας καταβαίνει, φλεβοτομία λύει] quaecunque rupta de dorso ad cubitum descendunt: sanguine detracto solvuntur CA. Anche altrove la sintassi sembra essere stata deliberatamente stravolta, ad esempio: 3, 9-12 K: ἀναγκαῖον γάρ ἐστι καὶ τότε ... ἀνιώμενα τὰ ἡλκωμένα προωθεῖν αὐτὰ κάτω καὶ πέμπειν ἀφ’ ἑαυτῶν ὅτι τάχιστα] Tantisper nam partes ob exulcerationis taedium affectae excutiunt et a semet ocyssime amovent CA, dove la proposizione principale ἀναγκαῖον γάρ ἐστι è tralasciata e gli infiniti che ne dipendono sono resi con presenti indicativi. In altri casi sono gli indicativi ad essere sostituiti da altri modi verbali, ad esempio participi: 3, 3 K: ἠπίσταντο] studentes CA 8, 1 K: γράφει] scribens CA; 1034 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi e il metaplasmo avviene in un caso anche all’opposto: 2, 11 K: ἀγνοήσαντας] ignorasse visuntur CA. Nelle forme impersonali, la forma (ἐ)μοὶ δοκεῖ è tradotta solo in un caso con il letterale mihi videtur (cfr. 45, 5 K), mentre di solito è resa più liberamente: 6, 9 K: μοι δοκεῖ] duxi CA 30, 2 K: μοι δοκεῖ] constat CA 45, 12 K: δοκεῖ μοι] videtur CA 68, 13 K: ἐμοὶ δὲ δοκεῖ] constat CA 69, 1 K: μοι δοκεῖ] videtur CA. Il genitivo assoluto è reso attraverso proposizioni esplicite sia coordinate che subordinate di vario valore: 2, 3 K: γενομένης ἐν τῇ γαστρὶ μεταβολῆς σιτίων] quotiens [...] cibaria in ventriculo commutentur CA 2, 15 K: ἀποτριβομένης αὐτῆς] utpote [...] excutiat CA, 14, 14 K: αὐτοῦ μὲν τοῦ σαρκώδους φλεγμαίνοντος] nam si sedes carni inflammatione tentatur CA 33, 16 K: ὠθούσης τῆς φύσεως] quia natura discutit CA. In un caso il genitivo assoluto è trasformato in proposizione principale: 24, 6-7 K: αὐτομάτων δηλονότι λεγομένων] porro spontiva scilicet nominatur CA. Generalmente, però, il costrutto è reso dall’omologo ablativo assoluto latino: 1035 Christina Savino 12, 9 K: συμπασχούσης ὅλης αὐτῆς ἤδη τῆς γαστρὸς] perpesso toto iam ventriculo CA 20, 14-5 K: φλεγμονῆς διαπυησάσης ἢ τῆς ὑγρότητος ἐκκριθείσης] suppurata inflammatione aut succo secreto CA 22, 11 K: (ὑπὸ τῆς ἐμφύτου θερμασίας ... ) σβεννυμένης αὐτῆς] (ab intimo calore...) eo restincto CA 22, 14 K: ἀγγείου ῥαγέντος (ἐνταῦθα)] erupto (inibi) conceptaculo CA 38, 4 K: συμπασχούσης δὲ τῆς ἀρχῆς] mox consentiente origine et initio CA 69, 11 K: ἐντέρου στενοχωρουμένου] stipato intestino CA 73, 13 K: ἰχῶρός τινος ἐπιρρέοντος] intermanante sanie CA. Si nota che al di fuori di questa equivalenza l’ablativo assoluto è scarsamente impiegato nel Commento. Un caso notevole è dato da 46, 3 K: μὴ θεασάμενος] nullis certis signis observanter adnotatis, dove esso rende un participio congiunto al soggetto nel greco. Il grado degli aggettivi nel testo greco è generalmente rispettato in latino: 10, 1 K: ξηροτέραις] siccior CA 14, 17 K: βαρεῖα] gravis CA 14, 18 K: ὀξεῖα] acutus CA 18, 11 K: ἰσχυρότερα] gravius CA 39, 14 K: λεπτομερέστερον] enodatius CA 50, 2 K: ἀσφαλέστατον] securissimum CA. Si riscontrano tuttavia due casi in cui aggettivi al grado comparativo sono tradotti col superlativo: 34, 8 K: Κάλλιον] potissimum CA 1036 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi 68, 7 K: δριμυτέρῳ] acerrimo CA. Altrove invece l’aggettivo cambia categoria sintattica, passando a verbo: 9, 14 K : ὑγρότεραι] hument CA ibid.: ὑγιεινότερον] melius valent CA 10, 8-9 K: ὑγροτέραν] humere CA. Si noti poi che il comparativo (con valore assoluto) può anche essere introdotto nella traduzione per ragioni espressive, in corrispondenza di elementi di grado positivo in greco: 17, 8 K: μόγις] tristius CA 21, 10 K: παχὺ] crassiorem CA. La morfologia del nome è generalmente osservata, benché anche in quest’ambito si notino casi di metaplasmo. Il nome, infatti, può essere reso con un aggettivo di grado comparativo: 17, 6 K: τοῖσι πρεσβύτῃσιν] senioribus CA, con un avverbio: 3, 12 K: τό τε τάχος] citatius CA, o anche con un verbo: 33, 11 K: λύσις] solvetur CA. In altri casi la traduzione del nome varia nel numero, sia dal singolare al plurale: 2, 14 K: στραγγουρία] stillicidia urinae CA 1037 Christina Savino 12, 6 K: ἔργον] ministeria CA 14, 5 K: μεγάλου ... βοηθήματος] remedia valentiora CA 90, 6-7 K: τῷ ... βουληθέντι] iis qui… velint CA, che viceversa: 49, 11 K: ὀφθαλμοὺς] oculum CA 90, 14 K: αἵ γε θρασεῖαι] furibundum et efferum CA. Si segnalano infine alcuni casi in cui il nome è del tutto omesso, in ragione di maggiore eleganza espressiva: 10, 1 K: Ἐν μὲν ταῖς ξηροτέραις φύσει κράσεσιν] quibus natura siccior est CA 10, 5-6 K: ταῖς δ’ ὑγροτέραις φύσεσιν] quibus vero humectior CA. Lessico Nel lessico della traduzione sono di particolare interesse i termini medici. Solo molto raramente essi sono traslitterati e abbinati a glossa: 32, 14-5 K: τὰς ἐκχυμώσεις] ecchymosin (ita appellatam quod e venulis inibi parvulis exiliendo sanguis profluat) CA 55, 18 K: μαδάρωσιν] madarosin i(dest) glabritatem CA. Talvolta si trovano trascritti in greco e accompagnati da glossa o viceversa si trovano tradotti e accompagnati da trascrizione: 4, 11-2 K: ὀξυρεγμία (idest acidus ructus) CA 24, 8 K: aquagium medicamentum (ita nam ὑδραγωγὸν appellarim) CA 68, 6 K: volvulum (sic nam εἰλεόν appellarim) CA. 1038 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi Ma prevalentemente sono tradotti e attualizzati in ambiente linguistico latino, come avviene ad esempio per ἀνορεξία, tradotto con fastidium cibi; φλέγμα, reso con pituita; e ἰχώρ, tradotto con sanies. Si possono citare ancora i più rari ἄνθραξ, carbunculus, ed ἕρπης, serpens. In 6, 13 K la traduzione rende il termine medico τεινεσμόν con un nuovo conio, ossia tentiam (sic nam τεινεσμόν appellarim). I termini medici ricevono un trattamento costante nella traduzione. Si noti ad esempio che λειεντερία è sempre tradotto con levitas intestinorum; δυσεντερία con difficultas intestinorum; φλεγμονή con inflammatio; e ἀρρωστία con debilitas. L’unica eccezione riscontrata è φλεβοτομία, termine tradotto da una gamma di sintagmi e perifrasi, come sanguine detracto (34, 6 K) e vena incisa (45, 3 e 57, 7 K); in 78, 7 K poi, in corrispondenza di Ὁκόσοισι φλεβοτομίη … συμφέρει, si ricorre al gerundivo qui levandi sanguine sunt. Nella resa di questi termini il Commento mostra notevole affinità con le traduzioni di Lorenzi considerate, e in particolare col Commento al Pronostico. La resa di λειεντερία con levitas intestinorum ricorre ad esempio anche in De differentis febrium48; e difficultas intestinorum sia nel De differentis febrium che nel Commento al Pronostico49. La traduzione di φλεγμονή con inflammatio è verificata in tutte le occorrenze nel De differentiis febrium50 – tranne in 288, 13 K, dove troviamo phlegmone – e inoltre nel Commento al Pronostico51. La traduzione di ἀρρωστία con debilitas ricorre nel De differentiis febrium52 e nel Commento al Pronostico53, con l’unica eccezione di imbecillitas in 48, 1 e 53, 4 K. Ancor più rilevanti mi sembrano poi i seguenti due casi di analogia: la traduzione di περὶ τῶν πεπονθότων τόπων (88, 5 K) con de sedibus perpessis – dove perpessis sostituisce il più comune affectis – ricorrente anche in Commento al Pronostico 4, 3 K; e quella di τὸν ὑπεζωκότα καλούμενον ὑμένα (13, 13 K) con membrana (cui saepto transverso est nomen), attestata anche in Commento al Pronostico 87, 9 K. 1039 Christina Savino Più in generale, nel lessico del Commento va segnalato il frequente ricorso a diminutivi, utilizzati in corrispondenza di sostantivi primitivi per impreziosire l’ordito testuale, talvolta sulla base di una tradizione consolidata, come ad esempio ventriculus; esculentum; poculentum; ostiolum ventriculi; venula; pondusculus; tunicula; volvulum etc. Sembrano infine degne di nota alcune scelte lessicali ricercate, provenienti non dal lessico frequenziale latino, ma dal repertorio letterario. Un esempio è costituito dalla traduzione di τὴν τροφὴν con alimoniam (25, 17 K), termine di sapore arcaico attestato in Varrone. Anche transmeo, verbo piuttosto raro per “attraversare”, e usato in varie occorrenze come 32, 13; 37, 16 e 38, 3 K, ricorre in Varrone e inoltre in Apuleio. Si noti infine l’uso dell’avverbio diutule, ad es. 22, 17-8 e 52, 1-2 K, anch’esso di probabile ascendenza apuleiana. Stile Caratteristica dominante dello stile di traduzione di Lorenzi è l’intenzione esegetica, che talvolta sconfina nella manipolazione del testo greco. Essa infatti può comportare l’aggiunta di elementi testuali a fini esplicativi, siano essi nomi sottintesi nel testo greco: 7, 12-13 K: τὸ δὲ τρίτον γίνεται] tertius accidit affectus CA, aggettivi utili a rafforzare il senso: 13, 12 K: τῆς θεραπείας] curationem diligentiorem CA, o verbi: 44, 8 K: πρὸ τοῦ ἀφροδισιάζειν] antequam concumbere incipiat CA. 1040 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi Casi rappresentativi di questa caratteristica sono ad esempio: 6, 1-2 K: ἐμοὶ μὲν ἱκανῶς, ὡς νομίζω, πεπλήρωται τὰ τῆς ἐξηγήσεως] sed enarratio sententiae abunde extructa exornataque est et ample convenustata CA 20, 6-7 K: ἐφ’ ὧν ἐὰν μὴ προσέχῃ τις τὸν νοῦν] quae, si quisquam incuriose et temere pensitet nec diligenter sciteque decretum arbitretur CA 43, 18-44, 3 K: ἀλλὰ κἀνταῦθα πάλιν ἔμπροσθεν μὲν ἀληθὲς ἦν τὸ χωρὶς τοῦ τελέως ἐκλιπεῖν τὰ καταμήνια, διὰ τὴν σμικρότητα τῶν ἁμαρτημάτων ὧν ἔμπροσθεν ἡμάρτανον αἱ γυναῖκες] coeterum et hoc loco monendum ut olim vera et rata haec secta et praeceptio Hippocratis fuerit non integre suppressis mestruis ob incertiora errata quae relato aevo mulieres admittebant CA 90, 6-7 K: τῷ γε προσέχειν βουληθέντι τῇ φύσει τοῦ πράγματος τὸν νοῦν] iis qui rei naturam scrutari diligentius et conquisitius velint CA. Nell’ambito delle rese esplicative è frequente quella di un elemento testuale mediante endiadi: 1, 5 K: ταχεῖα] prona et vergens CA 10, 4 K: ἄδηλος διαπνοὴ] ceca et abdita spiratio CA 12, 5 K: κατὰ συμπάθειαν] per consensum et affectum CA 62, 2 K: ἐναργέστερον] distinctius et manifestius CA 85, 1-2 K: τῷ κοινῷ λόγῳ] promiscua indistinctaque ratione CA 90, 14 K: αἵ γε θρασεῖαι] furibundum et efferum CA, e almeno in un caso la resa esplicativa è anche più ampia: 45, 11 K: ἐγράφη τοῖς ἰατροῖς ἀδιορίστως] sunt a medicis obsoletius inexcultiusque et rudius prodita CA. 1041 Christina Savino Nondimeno la ricerca di scorrevolezza e fluidità espressiva può portare alla soppressione di elementi del testo greco, ritenuti non indispensabili alla comprensione o ridondanti; ecco degli esempi: 3, 12 K: τό τε τάχος ἀκολουθήσει τῆς διεξόδου] citatius CA 3, 15 K: ἔσται] om. CA 18, 18 K: αὐτὸς] om. CA 31, 3-4 K: ἐπὶ τῶν ἀλόγων ζῴων] in mutis et ratione carentibus CA 57, 4-3 K: τότε κίνδυνος ἕπεται πνιγῆναι τὸν ἄνθρωπον] imminente periculo strangulationis CA. Nell’ambito delle manipolazioni testuali per motivi stilistici va segnalato il trattamento della litote, di cui si è già detto riguardo alle parti sincategorematiche: una litote può essere resa al positivo e dunque annullata, come nel caso di οὐ μικρὸν tradotto con perplurimum (4, 1 K), o al contrario arbitrariamente introdotta in corrispondenza di un concetto positivo, come per τῶν ἀξιολόγων ἰατρῶν tradotto con haud sane ignobiles (60, 18 K) e ὁμοίου tradotto con nec absimile (22, 7 K). Conclusioni I confronti fra la traduzione del Commento agli Aforismi (CA) e le altre traduzioni di Lorenzi da un lato (CP, DF, AM) e Poliziano dall’altro (AAP, EE, PC, PAn) mostrano come da un punto di vista filologico non sussistano validi elementi a sostegno del plagio. Il Commento, infatti, non mostra particolari consonanze con lo stile di Poliziano, per come emerge dai testi collazionati, mentre presenta forti analogie nell’usus scribendi – in termini di tessuto sintattico, scelte lessicali e patina linguistica – con tutte le altre traduzioni di Lorenzi considerate, e in particolare col Commento al Pronostico. Tale affinità, oltre a sostenere la paternità di Lorenzi, permette di 1042 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi collocare in una stessa fase della sua produzione – e dunque intorno al 1494 – anche la traduzione del Commento al Pronostico, altrimenti non datata54. In parte, tuttavia, e soprattutto nei termini in cui fu posta da Perosa, la questione resta incerta. Lo studioso infatti scriveva: “ci si potrebbe chiedere, ad esempio, se il Lorenzi – che certamente era al corrente delle intenzioni del Poliziano [di tradurre il Commento agli Aforismi, n.d.a.] – abbia di proposito, ed indipendentemente da lui, affrontato lo stesso tema, oppure abbia in qualche misura utilizzato materiali del Poliziano, sia che gli venissero ceduti spontaneamente dal collega, sia che egli ne venisse in possesso, più o meno legittimamente, per altra via”55. È evidente che un dubbio così formulato non può essere fugato dall’analisi linguistico-stilistica, tanto più che Lorenzi stesso nella seconda prefazione ammette il riutilizzo di una traduzione precedente, probabilmente proprio di Poliziano. Ma se l’ipotesi del riutilizzo, in equilibrio fra ricostruzione storica e analisi filologica, è del tutto realistica56, il sospetto di plagio in assenza di prove filologiche e codicologiche mi sembra azzardato: nulla sappiamo infatti sull’entità e il valore della traduzione di Poliziano, che, se volessimo credere a Lorenzi, dovremmo immaginare incompleta (aliquid) e di scarsa utilità (foedas, incomptas, interpellatas relinquerunt commentationes). È facile constatazione, inoltre, che il riutilizzo non poté assolutamente essere decisivo o preponderante per la traduzione di Lorenzi. Da un punto di vista linguistico-stilistico, infatti, essa mostra ogni caratteristica propria del traduttore, e dunque, se fosse frutto di plagio, presupporrebbe una revisione profonda e con apporti originali, impossibile da realizzare nei diciassette giorni intercorsi tra la morte di Poliziano e la pubblicazione da parte di Lorenzi57. Un ulteriore argomento a favore della paternità di Lorenzi mi sembra offerto infine dalla coerenza fra il metodo e i criteri editoriali esposti nelle prefazioni all’edizione e la tecnica di traduzione del 1043 Christina Savino Commento. In generale, la traduzione denota quelle approfondite conoscenze mediche che, nelle prefazioni, Lorenzi definisce indispensabili all’interpretazione; e proprio queste sono alla base di scelte lessicali rigorose nell’ambito della terminologia e delle argomentazioni mediche, e inoltre di quella tendenza esegetica che si manifesta in un trattamento libero del testo. Più precisamente, la traduzione evita le traslitterazioni del greco se non accompagnate da glossa, proprio come prescritto da Lorenzi nella seconda prefazione in conformità all’uso dei classici. Rarissimi sono anche i nuovi coni, riservati a termini medici e anch’essi corredati da nota. Da un punto di vista stilistico, il rispetto del testo greco non sembra in se stesso un obiettivo o un vincolo nella traduzione del Commento, ma si unisce alla ricerca di una fine eloquenza, disseminata di reminiscenze letterarie: i modelli sono gli stessi decantati da Lorenzi nelle prefazioni. In conclusione, propenderei per qualificare la traduzione umanistica del Commento agli Aforismi non come un plagio, ma come un’opera originale di Lorenzo Lorenzi, traduttore fine, forte di un metodo e di un’interpretazione del testo degni di nota. Appendice: La fonte della traduzione del Commento agli Aforismi di Lorenzi A un’analisi filologica la derivazione stemmatica della traduzione di Lorenzi (Laur.) è incerta58. La fonte greca utilizzata sembra vicina a un gruppo di codici recentiores della tradizione, ossia Laur. 74.8 (L), Par. gr. 2168 (T), Pist. 308 (Fab), Ricc. 44 (Ri), Ambr. A 156 Sup. (G) e Vat. Barb. 272 (F)59. I loro rapporti sono stati già indagati, in particolare per la tradizione del Commento al Pronostico60, e possono essere ora ulteriormente definiti alla luce degli ultimi aggiornamenti della ricerca. Nel gruppo di codici LTFab RiGF, tutti copiati tra la fine del XV e l’inizio del XVI secolo, si possono distinguere due diverse fasi tradi1044 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi zionali. La prima, rappresentata da LTFab, si allinea chiaramente alla tradizione del Par. gr. 2266 del XIII (P), il testimone più autorevole di uno dei due rami della tradizione. Il suo capostipite è L, che fu copiato nel 1492 a Firenze da Cesare Stratego per Piero de’ Medici61. Questo servì da modello per T62, che talora però se ne distacca emendando errori banali e ricavando varianti – conservate sia in margine sia nell’interlineo (Tcorr) – dal Vat. gr. 283 del XII-XIII sec. (V), uno dei principali testimoni del ramo α63. Come il suo antigrafo, anche T sembra riconducibile all’ambiente mediceo in base all’identificazione del copista con Aristobulo Apostolis, scriba cretese attivo alla corte di Piero, e del correttore con il noto umanista di origine costantinopolitana Giano Lascaris64. Da T deriva Fab, un bel codice da collezione appartenuto al cardinale pistoiese Carlo Agostino Fabroni (1651-1727), che ne trascrisse le correzioni in parte nella stessa posizione del modello, in parte anche a testo, eliminando così alcuni palesi errori caratteristici di (L)T. Le stesse correzioni sono attestate anche nel codice Ri, nel suo apografo G, e inoltre in F. Questi tre manoscritti tuttavia, mostrando errori congiuntivi ulteriori contro LTFab, debbono essere ricondotti a un comune modello perduto δ, ovvero un codice contaminato di origine incerta e in ogni caso molto vicino a T/Tcorr. In base alle notizie in nostro possesso65, anche la genesi di δ è localizzabile in area fiorentina, e dunque una stessa provenienza geografica accomuna l’intera linea tradizionale di LTFab RiGF, includendo anche Laur. La traduzione latina di Lorenzi mostra innanzitutto errori propri senza rapporto con la tradizione greca. Questi potrebbero rappresentare errori singolari – o scelte di traduzione eccentriche – dovuti al traduttore, oppure errori ereditati da un modello greco per noi perduto. Eccone degli esempi: 2, 13-14 K: ἡ κατὰ τὴν κύστιν codd.] si vescica Laur. 6, 16 K: ἀπὸ τῆς κοιλίας codd.] om. Laur. 1045 Christina Savino 8, 1 K: ὁ Πραξαγόρας codd.] om. Laur. 9, 14 e 10, 7 K: φύσει codd.] om. Laur. 14, 2 K: οἷόν περ ἦν κατὰ τὸν ὑπεζωκότα codd.] om. Laur. 14, 7-8 K: εἰ τύχοι τοῦ σαρκώδους μὲν αὐτὸν φλεγμαίνοντος codd.] om. Laur. 62, 17-8 K: ὅταν ... λόγον codd.] om. Laur. 75, 1-2 K: καθάπερ ... σείσεως codd.] om. Laur. D’altra parte essa concorda regolarmente in errore con i recentiores suddetti; e in particolare, mostra errori congiuntivi con LT, assenti sia in Fab sia in RiGF poiché corretti da Tcorr. È il caso di: 18, 6 K: κατὰ τὸ βάθος] κατὰ τὸ βάρος LT (βάθος TcorrFab) per soliditatem Laur. 22, 5 K: φορᾶς] φθορᾶς LT (φορᾶς TcorrFab) sugillata sede Laur. 37, 8 K: δυνάμεθα] δυνάμενα LT (δυνάμεθα TcorrFab) notata Laur. Questo conferma la testimonianza della prima prefazione di Lorenzi riguardo alle fonti medicee concesse da Piero per le traduzioni da lui commissionate66. Per procedere un poco oltre, poi, si possono notare errori separativi rispetto a L: 9, 1-2 K: Φερεκύδην Pherecidem Laur.] Φαῖσταν L 12, 15-6 K: ἐκπιπτούσας … τὸ δέρμα defluunt… summotenus Laur.] om. L 34, 1 K: ἥ τε … ἥ τε tum … tum Laur.] εἴτε … ἥ τε L 38, 11 K: (ταῦτα ... ) ὅσα quae Laur.] ὅ L 50, 4-5 K: ὅταν μὲν γὰρ μηκέθ’ ὅλως ἐπιρρέῃ μηδὲν τοῖς ὀφθαλμοῖς si namque nihil insuper interveniat oculis Laur.] om. L. 1046 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi Questi, per quanto ho potuto vedere, coincidono con lezioni emendate in T o corrette da Tcorr, e dunque T appare come il codice greco conservato più vicino a Lorenzi. Questo esito dell’analisi filologica mi sembra del resto corroborato dall’attribuzione del codice ad Apostolis, la quale conferma la contiguità di questi due testimoni quali strumenti di un medesimo progetto di studio promosso da Piero e incentrato sul Commento agli Aforismi. Ciononostante, è difficile trovare errori significativi comuni a T e alla traduzione di Lorenzi; nel testo del libro VI da me collazionato, ad esempio, ho potuto riscontrare solamente i seguenti: 4, 11 K: (τὸ φλέγμα) διὸ L] (τὸ φλέγμα) δι’ ὅ T (pituita) ob quam Laur. 5, 7-8 K: ἐν ταῖς λειεντερίαις L] ταῖς λειεντερίαις T per levitatibus intestinorum Laur. 42, 8 K: μὲν L] μέντοι T et ob eam rem Laur. Gli accordi testuali tuttavia aumentano decisamente, se nell’esame si include anche Tcorr: 5, 10 K: γινομέναις LTac] γινομένη Tcorr qui non extitit Laur. 7, 11 K: ἐν τῷ πάθους αἰτία θεραπεία βιβλίῳ LTac] ἐν τῷ περὶ πάθους αἰτίας θεραπείας βιβλίῳ Tcorr libro quem de curanda affectionis causa Laur. 9, 6 K: πάντες LTac] [[πάντες]] Tcorr om. Laur. 10, 7 K: ψυχρότερος LTac] ψυχρός Tcorr frigida Laur. 12, 6 K: τὴν ὄρεξιν LTac] [[τὴν ὄρεξιν]] Tcorr om. Laur. 14, 11 K: τὸν νεφρόν LTac] τοὺς νεφροὺς Tcorr renum Laur. 16, 1 K: μεγάλα LTac] μέγα Tcorr multum Laur. 22, 8 K: om. LTac] κακῶς Tcorr immodico Laur. 26, 5-6 K: καὶ οὔτε φόβος ἐστὶν, ἀλλὰ καὶ ἀκινδύνως LTac] [[καὶ οὔτε φόβος ἐστὶν, ἀλλὰ καὶ ἀκινδύνως]] Tcorr om. Laur. 1047 Christina Savino 38, 9 K: εἴρηται LTac] εἴρηκε Tcorr docuit Laur. 40, 3 K: δυσανάκλητον LTac] δυσανάκτητον Tcorr tristius revocatur Laur. 40, 10-11 K: τοῦ σπλάγχνου LTac] τοῖς σπλάγχνοις Tcorr viscerum Laur. 42, 9-10 K: ἠυξημένης δὲ τῆς τρυφῆς LTac] ἠυξημένης δὲ τῆς τροφῆς Tcorr cibo adaucto Laur. 44, 12 K: κἀξ ὧν LTac] ὥσπερ Tcorr et item iis Laur. 71, 2-3 K: ψύξει πολλῇ LTac] ψύξει σφοδρᾷ Tcorr frigore vehementi Laur. 81, 11-12 K: μόριον δέ ἐστιν αὕτη τῆς ὅλης ὑγιεινῆς πραγματείας add. Tcorr vacuandi. Hic autem quasi pars ad totum de sanitatis observatione volumen refunditur adiungiturque Laur. 81, 17 K: ἐξηγησάμην LTac] ἐξηγησάμεθα Tcorr enarravimus Laur. È interessante notare inoltre che tutte le precedenti correzioni di T condivise da Lorenzi – che sono in effetti lezioni del Vaticano V67 – sono presenti anche nei tre mss. che derivano da δ. Con questo gruppo Lorenzi condivide inoltre molti altri errori, assenti in T/ Tcorr, come ad esempio: 7, 12 K: ὡς T] ἐν ᾧ δ in quo Laur. 8, 17 K: ἐπιγεγραμμένῳ T] ὑπογεγραμμένῳ δ subscripto Laur. 14, 13 K: τοῦτoν T] om. δ Laur. 15, 13 K: αὐτοῦ T] αὐτῶν δ illis Laur. 20, 3-4 K: ἢ κατὰ τὸ στόμα T] om. δ Laur. 23, 5 K: ὑπὸ κενώσεώς τε καὶ πληρώσεως T] ὑπὸ πληρώσεώς τε καὶ κενώσεως δ repletione vacuationeque Laur. Poiché tuttavia numerosi errori separativi fanno escludere che δ sia stato fonte di Lorenzi: 1048 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi 3, 14 K: τῆς πέψεως concoctionis Laur.] τινα πέψεως δ 3, 16 K: (τῆς κατὰ ... ) τὰ ἔντερα intestinorum Laur.] (τῆς κατὰ ... ) τὰ ἔντερα δυνάμεως δ 4, 11 K: διὸ ob Laur.] om. δ 7, 13 K: ἀφρίζουσα spumans Laur.] ἀφoρίζουσα δ (ἀφ[[o]] ρίζουσα RicorrGcorr) 8, 12 K: αὐτοῦ eius Laur.] om. δ 11, 7 K: καὶ et Laur.] om. δ 16, 7 K: μᾶλλόν τε καὶ ἧττον maioris minorisque Laur.] τὸ ἧττον τε καὶ μᾶλλoν δ, non resta che concludere che sia la traduzione di Lorenzi sia δ siano derivati da T/ Tcorr attraverso un antenato comune x, molto simile ad esso, perduto. 1049 igitur 5 om. 4 sed 1 iam 1 quam ob rem 1 qua de re 1 nam 1 itaque 1 om. 4 vel 1 numquam 1 verum 1 item 1 patet 1 γοῦν δῆλον 1050 διό (± καί) ob 1 itaque 1 quocirca 1 et idcirco 1 δή om. 35 item 1 sed 1 enim 1 γε Laur. CA (VI) om. 36 vero 1 nam 1 porro 1 -que 1 igitur 5 nam 3 om. 2 itaque 1 tamen 1 Laur. CP (I) igitur 1 om. 6 vero 1 Pol. AAP (I) scilicet 1 itaque 1 constat 3 perspicuum 2 dilucet 1 patere 1 (+ ἐποίηϲεν) indicavit 1 ob eam rem 6 quocirca 3 quapropter 1 ob eam rem 1 ideo 1 et ideo 1 ideo et 1 om. 3 patet 2 manifestum ± est 2 manifesto apparet 1 procul dubio 1 constat 1 proculdubio 1 profecto 1 scilicet 1 apparet 1 quapropter 3 unde 2 om. 2 om. 3 vel 1 atque 2 igitur 2 quod 2 (εἰ δὲ δὴ) autem 1 vero 1 namque 2 igitur 1 ergo 1 enim 1 om. 35 quidem 3 vero 2 ipsa 1 Laur. DF (I) ita efficitur 1 perspicuum 1 constat 1 om. 7 om. 9 et 5 (καὶ δὴ iam 2 alioqui 1 καί) ergo 1 igitur 1 item 1 quin 1 igitur 3 nam 1 atque 1 tamen 1 om. 34 vero 1 tamen 1 ergo 1 Laur. AM --- manife stum ± est 1 om. 1 --- om. 5 at 1 Pol. EE --- Pol. PlAn. igitur 1 (γε μὴν) --- --- --- --- om. 1 om. 3 enimvero 1 autem 1 (+ ou\n) tum 1 (+ δέ) praeterea 1 (+ δέ) --- om. 4 Pol. PlCh Christina Savino TABELLA: Lorenzi e le traduzioni di Galeno (e di Ippocrate)68 nam 6 om. 4 etenim 3 quidem 1 et nam 1 namque 1 coeterum 1 porro 1 igitur 10 itaque 9 ergo 2 sed 2 coeterum 1 verum 1 enim 1 et nam 1 om. 1 μὲν γάρ 1051 οἷον cum 6 cumque 3 quoniam 2 om. 9 etiam 6 praeterea 3 adhuc 3 item 3 insuper 1 item 1 nam 13 enim 4 om. 3 igitur 3 ergo 1 namque 1 quidem 1 igitur 29 ergo 6 itaque 5 om. 4 atque 3 coeterum 1 namque 1 ac 1 autem 1 quidem 1 velut 3 velut 3 verbi gratia 3 ut 3 gratia exem tamquam 3 qualis 1 pli 1 verbi gratia 1 tale 1 exempli gratia 1 ut 1 quemadmoom. 1 dum 1 quasi 1 aut 1 om. 1 om. 8 adhuc 3 etiam 1 ἔτι (non con sup.) μὲν οὖν quia 2 ἐπεί(περ) velut 5 qualis 1 quasi 1 om. 1 qualis 1 velut 1 velut 4 ut 2 om. 2 veluti 1 ergo 2 igitur 1 nempe 1 igitur 2 igitur 12 ergo 9 autem 4 itaque 1 igitur 16 itaque 5 ergo 4 coeterum 1 sed 1 quocirca 1 nam 1 om. 1 verbi gratia 3 velut 2 veluti 1 tamquam 2 qualis 2 om. 2 enim 1 om. 1 adhuc 1 usque 1 alioqui 2 nam 1 enim 7 om. 1 nam 1 tum 2 praeterea 2 praeter hoc 1 om. 1 quia 1 quoniam 1 enim 11 nam… quidem 1 etenim 1 adhuc 9 etiam 2 om. 4 praeterea 1 quoniam 3 cum 1 nam 11 enim 8 et nam 4 om. 3 vero 1 cum 1 siquidem 1 (ἐπεί τοι) om. 4 praeterea 3 etiam 1 quoque 1 item 1 ut 1 quidem 1 --- adhuc 1 huc 1 siquidem 1 --- igitur 1 --- adhuc 1 cum 2 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi ut 14 quia 7 om. 7 cui 1 quod 1 si 1 propterea quod 1 ubi 1 enim 1 quom 1 cum 1 quoque 1 ita 27 om. 6 itidem 5 ad (in) hunc modum 4 talis 3 pari modo 3 item 3 nec secus 2 sic 1 tam 1 quemadmodum 1 id genus 1 adeo 1 eodem modo 1 ut 1 cum 1 ὅτι οὕτως si 18 quotiens 4 ubi 3 ut si 2 dum 2 om. 2 ὅταν ita 36 pari modo 3 pari ratione 2 similiter 2 ad hunc modum 2 itidem 2 adeo 2 om. 2 item 1 ut 1 ut 22 om. 9 quia 8 quod 5 nam 1 quoniam 4 quia 3 ut 2 om. 1 quandoquidem 1 (ὅτι καί) ita 13 simili modo 4 itidem 4 nec secus 3 om. 3 similiter 2 eodem modo 2 sic 1 item 1 pari modo 1 pari ratione 1 quemadmodum 1 quotiens 6 ubi 2 si 1 dum 1 quotiens 12 quando 6 cum 3 ubi 3 ita 11 nec secus 2 sic 2 tam 2 itidem 1 necnon 1 ad hunc modum 1 adeo 1 om. 1 om. 6 quia 3 quod 2 quando 1 ut 1 quoniam 1 siquidem 1 quotiens 13 ubi 6 ita 10 om. 8 hoc pacto 4 sic 4 ut 3 quo (fit/sit) 3 velut 2 idem 2 eo pacto 2 eodem pacto 1 proprie 1 quemadmodum 1 eodem modo 1 sic 1 quia 48 quoniam 32 om. 26 quod 4 equidem 2 prima ratione 1 cum 2 ubi 1 adeo 1 sic 11 ita 1 ita 8 hoc pacto 3 om. 3 id 1 idem 1 cum 22 --si 3 mox ubi 1 om. 1 quod si 1 si quando 1 om. 48 om. 4 ut 5 quod 4 quia 2 cum 1 ita 3 quo 1 (καὶ οὕτως) nam 3 ut 1 om. 1 --- Christina Savino 1052 prorsus 3 om. 2 penitus 1 omnino 1 talis 34 om. 9 eiusmodi 5 ita 3 istiusmodi 2 quidam 1 similis 1 dictus 1 qualis 1 in hunc modum 1 generis eiusdem 1 quemadmodum 6 velut 5 quomodo 3 necnon 1 ut 1 tanquam 1 et item 1 quasi 1 aeque 1 secus 1 (οὐχ ὥσπερ) quocirca 2 ut 2 ita 1 quam ob rem 1 om. 1 πάντως 1053 ὥστε ὥσπερ τοιοῦτος om. 3 rursum 2 denuo 2 iterum 1 retrorsum 1 πάλιν talis 33 huiusmodi 11 eiusmodi 7 istiusmodi 2 om. 2 talis 52 om. 5 eiusmodi 2 id quod 1 ita 1 talis 31 huiusmodi 12 hic talis 2 (ὁ τοιοῦτος) om. 2 taliter 1 iccirco 1 istiusmodi 1 quemadmodum 11 quomodo 4 ut 3 perinde ut 2 veluti 1 ceu 1 tanquam 1 om. 1 et ob eam rem 3 ut 3 ita ut 1 quocirca 2 quapropter 2 quam ob rem 1 ita ut 1 quia 1 om. 1 quemadmodum 20 velut 2 ut 2 om. 2 quasi 1 sic 1 quocirca 7 itaque 3 quo 2 ut 1 quemadmodum 9 ut 4 veluti 2 velut 2 quasi 2 om. 1 penitus 1 omnino 1 rursus 2 prorsus 8 omnino 3 perquam 1 rursus 7 om. 1 omnino 1 rursus 2 --- velut 6 ut 6 quemadmodum 5 veluti 4 quasi 3 quodammodo 2 idem 1 uti 1 instar 1 om. 1 eiusmodi 4 eiuscemodi 2 huiuscemodi 2 huiusmodi 1 talis 1 quoque 1 omnino 1 rursum 7 rursus 5 om. 4 praeterea 1 is 1 eiusmodi 1 omnino 1 --- q u a m o b --rem 2 quod 1 quod 1 tanquam 1 quemadmodum 1 unde 1 hic 1 talis 1 om. 1 nullo modo 1 omnino 1 rursus 1 om. 1 --- --- --- rursus 1 om. 1 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi Christina Savino BIBLIOGRAFIA E NOTE 1. Ho condotto questa indagine nell’ambito delle ricerche preliminari in vista di una nuova edizione del Commento agli Aforismi di Galeno: ringrazio Philip van der Eijk per il sostegno scientifico e finanziario al progetto (Fondazione Alexander-von-Humboldt). Sono enormemente grata inoltre a Alessandro Daneloni, Stefania Fortuna e Michaelangiola Marchiaro per i preziosi consigli offertimi durante la ricerca. 2. Per una biografia e un profilo di Lorenzi cfr. AA. VV., Dizionario Biografico degli Italiani. Vol. 66, Roma, Istituto Treccani, 2007, s. v., e PIOVAN F., Un umanista trascurato. Ricerche su Lorenzo Lorenzi e la sua biblioteca. Atti dell’Istituto Veneto di Lettere, Scienze e Arti 1984; 142: 191-216; per le sue traduzioni di Ippocrate e Galeno cfr. FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche degli Aforismi di Ippocrate. In: GAROFALO I., LAMI A., MANETTI D. e ROSELLI A. (a cura di), Aspetti della terapia nel Corpus Hippocraticum. Atti del XIe Colloque international hippocratique, Pisa 25-29 settembre 1996. Firenze, Olschki, 1999, pp. 485-91, e EADEM, Sulla tradizione e sul testo del commento di Galeno al Prognostico di Ippocrate. AION 2001; 23: 233-249. La mano greca di Lorenzi non è conosciuta; sui manoscritti attribuitigli nei principali repertori paleografici segnalo il fondamentale aggiornamento di VENDRUSCOLO F., Lorenzo Lorendan/Λαυρέντιος Λαυρετάνος copista e possessore di codici greci. Italia Medioevale e Umanistica 1995; 38: 337-63. 3. Lorenzi si uccise gettandosi in un pozzo, come registrano varie cronache fiorentine, ad esempio LANDUCCI L., Diario fiorentino 1450-1516. Firenze, Sansoni, 1883. Si veda anche COTTON HILL J., Death and Politian. Durham University Journal 1957; 46: 86-105, in part. p. 244. 4. Cfr. DOREZ L., Le portrait de Lorenzo Lorenzi. Bull. de la Société française d’histoire de la médecine 1907; 6: 235-238. 5. Lettera di C. Ditiati a Lorenzi del 1° gennaio 1500; cfr. VERDE A. F., Lo Studio fiorentino 1473-1503, I-VI. Firenze, Olschki, 1973-96, II, pp. 160-3. Su Ditiati cfr. anche CODONYER SÒRIA P., Estudiants valencians al Studio Fiorentino (1473-1494). Valencia Univ., 2003, pp. 195-6. 6. Per questa traduzione cfr. DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305, in part. pp. 250 e 294 n. 149b; essa 1054 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. è consultabile online all’indirizzo: http://books.google.de/books?id=3Zc4d4UAOAC&printsec=frontcover&hl=de&source=gbs_ge_summary_r&cad=0 #v=onepage&q&f=false. Dopo la prima edizione, la traduzione fu ristampata nelle edizioni complete di Galeno dal 1515-6 al 1528. Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 284 n. 33c. Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 282 n. 8b; FORTUNA S., Galeno latino, 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 1-35. Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 295 n. 158b; FORTUNA S., Les traductions du Prognostic d’Hippocrate par les Humanistes. In: THIVEL A. et ZUCKER A. (édition préparée par), Le normal et le pathologique dans la Collection hippocratique. Actes du Xème Colloque International Hippocratique (Nice, 6-8 Ottobre 1999), t. II, Nice, Publications de la Faculté des Lettres, 2002, pp. 793-813. Cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, p. 285 n. 40b; FORTUNA S., Nicolò Leoniceno e le edizioni Aldine dei medici greci. In: BOUDON-MILLOT V., GARZYA A., JOUANNA J., ROSELLI A. (a cura di), Ecdotica e ricezione dei testi medici greci. Atti del V Convegno internazionale (Napoli, 1-2 ottobre 2004). Napoli, D’Auria, 2006, pp. 443-464. Cfr. PEROSA A., Codici di Galeno postillati da Poliziano. In: Studi di filologia umanistica. Roma, Edizioni di storia e letteratura, 2000, pp. 185-205. Si tratta degli appunti presi da Poliziano durante il viaggio nel Nord-Italia alla ricerca di codici per Lorenzo de’ Medici, condotto nell’estate del 1491. Essi furono raccolti dall’umanista Pietro Crinito e inseriti, insieme ad altro materiale, nel codice miscellaneo Clm 807; cfr. HALM G., VON LAUBMANN K., MEYER W., Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, ed. altera emendatior. I 1 (Clm 1-2329), Monachii, Libraria Regia Palmiena, 1892, p. 197; PESENTI G., Diario odeporico-bibliografico inedito del Poliziano. Memorie del R. Istituto Lombardo di Scienze e Lettere 1916; 23/24 serie 3, fasc. 7: 229-39; IDEM, Anecdota latina. Rivista di Filologia e Istruzione Classica 1917; 45, 70 s.;1919; 47: 81-95; IDEM, Frammenti monacensi di Galeno. Rendiconti del Reale Istituto Lombardo di Scienze e Lettere 1920; Ser. II, 53: 586-90; IDEM, Note bizantine. Byzantinische Zeitschrift 1924; 24: 14-7; PEROSA A., op. cit. nota 10, pp. 192-3; e SAVINO CH., Un excerptum del Quod animi mores di Galeno trascritto da Poliziano: edizione, traduzione e commento. Philologus 2012; 156/1: 54-77. Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 191 n. 14. Pietro Leoni da Spoleto, famoso medico e docente a Pisa, Roma e Padova, possedette un buon numero 1055 Christina Savino 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. di codici, fra cui varie copie degli Aforismi commentate; la sua biblioteca, avente sede a Padova, fu certamente visitata da Poliziano nel 1491 (cfr. n. 12); su questo personaggio cfr. ROTZOLL M., Pierleone da Spoleto: vita e opere di un medico del Rinascimento. Firenze, Olschki, 2000. PEROSA A., op. cit. nota 11, pp. 191-2. Poliziano morì dopo un’agonia di circa due settimane seguita a un attacco acuto di febbre. Il decesso è stato tradizionalmente ricondotto all’epidemia di sifilide che colpì l’Europa nel 1493-4 fino agli anni ’50, quando la storica del Rinascimento Juliana Cotton Hill ha per la prima volta avanzato l’ipotesi di omicidio (cfr. COTTON HILL J., op. cit. nota 3, ed EADEM, Materia Medica. In: Poliziano e il suo tempo. Atti del IV Convegno internazionale di Studi sul Rinascimento [Firenze, Palazzo Strozzi, 23-26 settembre 1954], Firenze, Sansoni, 1957, pp. 237-245): questa sembra essere stata recentemente corroborata dagli esiti dell’autopsia condotta sui resti di Poliziano e di Pico della Mirandola dall’équipe di Giorgio Gruppioni; cfr. GAROFANO L., GRUPPIONI G., VINCETI S., Delitti e misteri del passato: sei casi da RIS dall’agguato a Giulio Cesare all’omicidio di Pier Paolo Pasolini. Milano, Rizzoli, 2008, p. 132 ss. Opera omnia Angeli Politiani, Venezia, A. Manuzio, 1498, f. aIr. Il plagio è stato studiato e smascherato da CAMPANA A., Contributi alla biblioteca del Poliziano. In: Il Poliziano e il suo tempo. Atti del IV Convegno internazionale di Studi sul Rinascimento (Firenze, Palazzo Strozzi, 23-26 settembre 1954), Firenze, Sansoni, 1957, pp. 173-229; cfr. anche PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 196 ss. Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 185 ss.; FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche, cit. nota 2, p. 489, e EAD., Les traductions du Prognostic, cit. nota 9, p. 796. Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, p. 197. Su queste prefazioni cfr. FORTUNA S., The prefaces to the medical translations of the first humanists. Traditio 2007; 62: 317-35. Cfr. DBI, 73, 2009, s.v. con l’annessa bibliografia. Cfr. n. 15: nell’ipotesi di omicidio, profilata dalla Cotton Hill, Piero costitui rebbe addirittura il mandante del delitto. Per i rapporti fra Poliziano e Piero si vedano anche LANDUCCI L., op. cit. nota 3, pp. 66-76 e passim; WALTER I., Lorenzo il Magnifico e il suo tempo. Roma, Donzelli, 2005, pp. 214-24, 227 s. Cfr. f. Ir: Non nam solum volumina omnia a Graecis diligenter collecta magno sumptu et largis emptionibus parta curas, sed et ea ipsa in Latinum sermonem convertenda percenses atque pecuniam distribuis bonis et litteratis. 1056 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi 24. La biblioteca aprì al pubblico solo nel 1571; cfr. BANDINI A.M., Lettera sopra i principi et progressi della bibliotheca Laurenziana. II, Firenze, Allegrini, Pisoni e Comp., 1773, pp. 18-25. Con la raccolta medicea Lorenzi manterrà familiarità anche dopo la cacciata di Piero, evento che seguì immediatamente la pubblicazione del Commento agli Aforismi (26 ottobre 1494). Più tardi, infatti, sarà con Marsilio Ficino, Girolamo Savonarola e Giano Lascaris nella commissione incaricata di selezionare i codici Laurenziani da riportare nella sede originaria, fra quelli depositati nel convento di S. Marco in seguito alla cacciata; cfr. ad esempio PICCOLOMINI E., Delle condizioni e vicende della libreria medicea privata dal 1494 al 1508. Arch. Stor. Italiano 1874; s. 3, vol. 19: 101-129, in part. p. 110; COTTON HILL J., op. cit. nota 3, p. 240. 25. Cfr. Apul., Flor. fr. XII 8-9. 26. Sulle versioni latine degli Aforismi cfr. KIBRE P., Hippocrates Latinus. Repertorium of Hippocratic writings in the Latin Middle Ages. New York, Fordham Univ. press, 1985, pp. 29-64; FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche, cit. nota 2, con l’annessa bibliografia; e inoltre FORTUNA S., URSO A.M., La tradizione latina dell’Ars medica di Galeno: la translatio antiqua e il completamento di Burgundio. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del Seminario internazionale (Siena, 18-19 settembre 2009). Pisa-Roma 2010, pp. 137-168. 27. Cfr. DERRIDA J., Che cos’è una traduzione rilevante? Athanor 1999-2000; n. s. 2; 10: 25-45. 28. Lorenzi ha in mente il proverbio latino Nihil graculo cum fidibus, nihil cum amaricino sui, attestato in Aulo Gellio, Noctes Atticae, proemium XIX 8; Lucrezio, De rerum natura VI 973; e Virgilio, Georg. III 5. 29. Cfr. f. b IIIIr: Et nam qui nostrae aetatis aut etiam paulo antiquiores tranferre aliquid in latinam linguam ex graecis litteris aggressi sunt, antequam omnis ingenuae eruditionis vices peragraverint partim ob infantiam, partim ignoratione medicinalis artis, ita foedas, incomptas, interpellatas relinquerunt commentationes, ut gravi alioqui damno concinnent, haudquaquam adimant densitatem. Sane non tam male affectus sum, ut haec obiiciam studio et cupidine quempiam lacessendi, qui secus omnibus prodesse pro viribus instituerim, sed voto et officio iuvandi bonas adolescentium mentes. 30. La traduzione di Costantino Africano del Commento agli Aforismi, inclusa nell’Articella, fu più volte edita a partire dal 1476, ed era dunque certamente nota e disponibile a Lorenzi; cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 6, 249 n. 149 (a). Escluderei però che egli possa averla utilizzata sia per ragioni metodologiche che stilistiche. Un rapido confronto fra le due 1057 Christina Savino 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. traduzioni, del resto, evidenzia essenziali divergenze testuali. Per la traduzione medievale di Burgundio da Pisa, con completamento di Niccolò da Reggio, rimando all’articolo di A. M. Urso in questo volume. Cfr. f. b IIIIr: subluvies toto (quod aiunt) pede gnaviter exmurgetur (l. exmergetur); si tratta qui non di una citazione letteraria, ma invece di un proverbio popolare, simile al moderno “esserci dentro con tutte le scarpe”. Su questo rapporto cfr. FORTUNA S., Le prime traduzioni umanistiche, cit. nota 2, p. 490 s. Qui Lorenzi cita da Plinio il Vecchio, Nat. Hist., praef. 23: Obnoxii profecto animi et infelicis ingenii est deprehendi in furto malle quam mutuum reddere. L’analogia è stata messa in luce dalla Cotton Hill, e anche per Pico l’esito della recente autopsia indica morte per avvelenamento. L’esecutore dell’omicidio in questo caso è noto: si trattò del segretario di Pico Cristoforo da Casalmaggiore, ma anche Piero potrebbe esservi stato implicato; cfr. COTTON HILL J., op. cit. nota 3; e inoltre POLETTI S., Del modo tenuto da Cristoforo e Martino da Casalmaggiore nel sopprimere Giovanni Pico della Mirandola. Mirandola, Redolfi, 1987. MINIO-PALUELLO L., Opuscula. The Latin Aristotle. Amsterdam, Hakkert, 1972, in particolare pp. 42-52 e pp. 206-14; cfr. anche FORTUNA S., URSO A. M., Burgundio da Pisa traduttore di Galeno: nuovi contributi e prospettive. Con un’appendice di P. Annese. In: GAROFALO I., LAMI A., ROSELLI A. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci. Atti del Seminario internazionale (Siena 18-19 settembre 2009). Pisa- Roma, Serra, 2010, pp. 149 ss. DURLING R. J., Galenus latinus I: Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s ΠΕΡΙ ΚΡΑΣΕΩΝ “De complexionibus”. Berlin-New York, W. De Gruyter, 1976, pp. XXV-XXX, e Galenus Latinus II: Burgundio of Pisa’s translation of Galen’s Peri tōn peponthotōn topōn, “De interioribus”. Stuttgart, F. Steiner, 1992, pp. 36-41. Cfr. i contributi di FORTUNA S., URSO A. M., op. cit. note 26 e 35; FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali: il De purgantium medicamentorum facultate. Medicina nei Secoli 2010; 22: 297-341, e EADEM, Stefano da Messina traduttore del De purgantium medicamentorum facultate di Galeno. In: URSO A. M. (a cura di), Il bilinguismo medico tra Tardoantico e Medievo. Atti del Convegno internazionale (Messina 14-15 ottobre 2010). Messina, EDAM, 2012, pp. 165-187; URSO A. M. e GUNDERT B. in questo volume. Il testo del Commento agli Aforismi da me collazionato corrisponde al libro VI, contenuto in Kühn, 1829, XVIII A 1-100. 1058 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi 39. BOUDON-MILLOT V., Galien, I. Introduction générale, Sur l’ordre de ses propres livres, Sur ses propres livres, Que l’excellent médecin est aussi philosophe. Collection des Universités de France. Paris, Les Belles Lettres, 2007. Per la traduzione latina ho consultato l’edizione Iacobi Foroliviensis medici Singularis expositio et quaestiones in artem medicinalem Galeni, Venetiis, apud Iuntas, 1546. 40. HEEG J., Galeni in Hippocratis Prognosticum commentaria III. CMG V 9, 2, Leipzig-Berlin, Teubner, 1915, pp. 197-378 (Kühn, 1829, XVIII B 1-317). Per la traduzione latina ho consultato l’edizione Praedictiones sive pronostica Hyppocrati cum commentariis Claudii Galeni, interprete Laurentio Laurentiano Florentino, Florentiae, per Antonium de Tubinis et Andream de Ghyrlandis de Pistorio, 1537. 41. KÜHN C. G., Claudii Galeni opera omnia, Leipzig 1824, VII, pp. 273-405, consultabile anche on line presso http://www.archive.org/details/p1hapantaoperaomnia18galeuoft. Per la traduzione latina ho consultato l’edizione Claudii Galeni Pergameni De differentiis febrium libri duo, Laurentio Laurentiano Florentiano interprete, Lugduni, apud Gulielmum Rovillium, 1547. Su questo testo si vedano inoltre gli studi di DE STEFANI C., Preliminari per un’edizione critica del De differentiis febrium di Galeno. In: GARZYA A., JOUANNA J. (edd.), Transmission et ecdotique des textes médicaux grecs. Actes du IVe Colloque international (Paris 17-19 mai 2001). Napoli, D’Auria, 2003, pp. 101-33; ID., Galeni De differentiis febrium libri duo Arabice conversi. Pisa-Roma, Serra, 2011. 42. Cfr. n. 16. L’Aldina delle opere di Poliziano è consultabile all’indirizzo: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k592988/f5.image.r=politiani.langEN. 43. IDELER J. L., Physici et medici Graeci minores. Vol. I, Berlin, Reimer, 1841 (rist. 1963), pp. 3-80. 44. SCHENKL H., Epicteti dissertationes ab Arriano digestae. Leipzig, Teubner, 1916 (rist. 1965), pp. 5-38. 45. BURNET J., Platonis opera, vol. 3. Oxford, Clarendon press, 1903 (rist. 1968), II 153a-176d. 46. HUBERT C., Plutarchi moralia, vol. 4. Leipzig, Teubner, 1938 (repr. 1971), pp. 396-405. 47. Cfr. tabella. La lista dei termini utilizzata per il confronto è sostanzialmente desunta da MINIO-PALUELLO L., op. cit. nota 35, pp. 47-50 e 212-3; cfr. DURLING R. J., op. cit. nota 36, 1976, p. XXVI, e FORTUNA S.-URSO A. M., op. cit. nota 26, pp. 154-8. 48. DF 313, 5; 327, 15 K. 1059 Christina Savino 49. DF 313, 5 K; CP 21, 6 e 104, 11 K. 50. DF 296, 9; 296, 11; 296, 14; 299, 11; 299, 18; 310, 9; 313, 2; 313, 3; 312, 14; 326, 17; 327, 9; 327, 11 K. 51. CP 47, 2 e 12; 76, 2; 77, 1; 78, 4 e 10; 85, 9; 87, 7 e 10; 88, 6; 89, 5; 91, 12 e 13; 92, 8 e 93, 1; 94, 1; 94, 13; 95, 2; 99, 10; 107, 1 K. 52. DF 300, 12 K. 53. CP 27, 13; 33, 10; 33, 11; 36, 12; 46, 5; 56, 7; 62, 5; 70, 5 K, dove il sostantivo è reso però con il corrispondente aggettivo debilis; 93, 1 K. 54. Alla contiguità di queste due traduzioni potrebbe aver contribuito anche la struttura contenutistica della fonte utilizzata da Lorenzi; cfr. appendice. 55. Cfr. PEROSA A., op. cit. nota 11, 2000, p. 197. 56. Cfr. anche COTTON HILL J., op. cit. nota 15, 1957, p. 241. 57. Ciò è facilmente calcolabile in base al confronto col tempo di lavorazione del De crisibus, che presenta un testo ben più breve del Commento (circa 220 pagine Kühn contro 800!) e fu tradotto in più di due mesi da Lorenzi; cfr. sopra. 58. Per una situazione analoga rimando alle ricerche sulla traduzione lorenziana del Commento al Pronostico di FORTUNA S., Les traductions du Prognostic, cit. nota 9, p. 798 s. 59. Per i sigla dei codici rimando al mio studio sulla stemmatica del Commento agli Aforismi, SAVINO Ch., Per una nuova edizione del Commento agli Aforismi di Galeno: la tradizione greca. In: GAROFALO I., FORTUNA S., LAMI A. e ROSELLIA. (a cura di), Sulla tradizione indiretta dei testi medici greci: i commenti. Atti del IV seminario internazionale di Siena (Certosa di Pontignano, 3-4 giugno 2011). Pisa-Roma, Serra, 2012, pp. 214-43, con annessa bibliografia. Si vedano inoltre per la prima recensione DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und Galenos. II. Die übrigen griechischen Ärzte. III. Nachtrag. Leipzig, Zentralantiquariat der Deutschen Demokratischen Republik, 1970 (Abhandlungen der KöniglichPreussischen Akademie der Wissenschaften, philos.-hist. Klasse, 1905-1907) e per una aggiornata MAGDELAINE C., Histoire du texte et édition critique, traduite et commentée, des Aphorismes d’Hippocrate, diss., Paris 1994. 60. Cfr. FORTUNA S., Les traductions du Prognostic, cit. nota 9, 2002, p. 802. 61. Cfr. BANDINI A. M., op. cit. nota 24, 1768, coll. 93-4; per un aggiornamento essenziale delle ricerche tuttavia rimando a DILLON BUSSI A., FANTONI A., La Biblioteca Medicea laurenziana negli ultimi anni del Quattrocento. In: LENZUNI A. (a cura di), All’ombra del lauro. Documenti librari della cultura in età laurenziana. Biblioteca medicea Laurenziana (4 maggio-30 giugno 1992). Milano, Pizzi, 1992, pp. 135-47, e la scheda del codice in 1060 La traduzione di Lorenzo Lorenzi del Commento di Galeno agli Aforismi 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. PICCARDI A., RELLA A. (a cura di), con la collaborazione di G. BARTOLETTI, Itinerari laurenziani: libri antichi e tradizione del testo: copisti, possessori, lettori. Ksiaznica Pomorska, Stettino, 27 novembre 2009-9 gennaio 2010, Szczecin, Volumina pl, 2010, pp. 89, 101-103, tavv. 71-2. Così già HEEG J., op. cit. nota 40; rettifico dunque in questa sede i miei precedenti dubbi sulla dipendenza diretta esposti in SAVINO Ch., op. cit. nota 12. Alla collazione di T su V fa riscontro una serie di varianti marginali e interlineari in V stesso, che per questo suppongo correlate a T; cfr. SAVINO Ch., op. cit. nota 12; ma già FORTUNA S., Sulla tradizione e sul testo del commento di Galeno al Prognostico di Ippocrate, cit. nota 2. Per l’identificazione del copista di T rimando al mio contributo SAVINO Ch., Il Par. gr. 2168: un altro codice di Aristobulo Apostolis per Piero de’ Medici? Codices Manuscripti 2012; 85/86: 53-59; l’identificazione del correttore con Lascaris è invece frutto di un’osservazione di Ernst Gamillscheg, che ringrazio vivamente. Il codice Ri è conservato alla Biblioteca Riccardiana, che fu istituita dai marchesi Riccardi a Firenze verso la metà del XVI secolo, mentre F reca la nota di possesso del senatore fiorentino Carlo di Tommaso Strozzi – della stessa famiglia del celebre umanista Palla – il quale lo donò alla famiglia romana, ma di origine fiorentina, dei Barberini (da cui passò poi alla Biblioteca Apostolica Vaticana, dov’è conservato attualmente). Cfr. sopra n. 26. Passate poi anche nell’Aldina e nelle successive edizioni a stampa; cfr. GUNDERT B., Zu den Quellen der Basler Galen-Ausgabe (1538). In: BROCKMANN Ch., BRUNSCHÖN C. W., MÜELLER C. W. (Hgg.), Ärzte und ihre Interpreten. Medizinische Fachtexte der Antike als Forschungsgegenstand der Klassischen Philologie. München, Leipzig, Saur, 2006, pp. 81-100, in part. pp. 81-83, nn. 9-10; WENKEBACH E., John Clement, ein englischer Humanist und Arzt des sechzehnten Jahrhunderts. Ein Lebensbild in Umrissen. Leipzig, Barth, 1925; IDEM, Textkritische Beiträge zu Galens Protreptikonsfragment. Sudhoffs Archiv 1933; 26: 205-52; NUTTON V., John Caius and the manuscripts of Galen, Cambridge, The Cambridge Philosophical Society, 1987, passim. Questa tabella riproduce sostanzialmente quella in uso negli studi di analisi linguistico-stilistica citati in bibliografia, cfr. in particolare FORTUNA S., URSO A. M, Burgundio da Pisa, cit. nota 35; EAD., La tradizione latina, cit. nota 26; FORTUNA S., Galeno e le traduzioni medievali, cit. nota 37, 1061 Christina Savino e EAD., Stefano da Messina, cit. nota 37. Nelle colonne da sinistra sono raccolti i dati relativi alle traduzioni di Lorenzo Lorenzi del Commento agli Aforismi, libro VI (= CA); dell’Ars Medica (= AM); del Commento al Pronostico, libro I (= CP); del De differentiis febrium, libro I (= DF). A seguire i dati relativi alle traduzioni di Angelo Poliziano dei Problemata di Alessandro di Afrodisia, libro I (= AAP); dell’Enchiridion di Epitteto (= EE); del Carmide di Platone, 153a-155e (= PlCh) e delle Amatoriae narrationes di Plutarco (= PlAn). Ringrazio ancora una volta Stefania Fortuna che ha generosamente contribuito all’analisi, mettendomi a disposizione i dati in suo possesso relativi all’Ars medica. Correspondence should be addressed to: Christina Savino Humbolt-Universität zu Berlin, Institut für Klassische Philologie Under den Linden 6, D-10099 Berlin [email protected] 1062 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1063-1090 Journal of History of Medicine Articoli/Articles LA TRADITION LATINE DU TRAITÉ DES SIMPLES DE GALIEN: ÉTUDE PRÉLIMINAIRE Caroline Petit University of Warwick, GB SUMMARY THE LATIN TRADITION OF GALEN’S TREATISE ON SIMPLE MEDICINES: A PRELIMINARY STUDY This article provides new information on the transmission of Galen’s major work on simple medicines (De simpl. med. fac. XI 379-XII 372 K) in Latin, from late antiquity to the Renaissance. It focuses on the two main medieval translations from Arabic by Gerardus Cremonensis, and from Greek by Niccolò da Reggio, and finally emphasises the impact of the early 16th c. translation by Theodoricus Gaudanus. The results of this preliminary study show that, although a major ancient work in pharmacology, Galen’s Simples could not be accessed to, and read to a satisfactory standard in its entirety until the Renaissance. As for establishing the Greek text, the Greco-Latin translation by Niccolò will be a prominent witness, unlike other Latin translations. Au fondement de la pharmacologie antique, médiévale et moderne, le traité des Simples a pourtant connu une transmission chaotique. Les remarques qui suivent visent à clarifier les informations disponibles, souvent incomplètes et parfois contradictoires, qui concernent la tradition latine: il s’agit principalement des traductions latines médiévales, mais aussi de la transmission hypothétique du traité dans l’antiquité tardive et, plus tard, de la traduction nouvelle Key words: Galen’s Simple medicines - Gerard of Cremona - Niccolò da Reggio 1063 Caroline Petit fondée sur l’Aldine et parue en 1530. L’objectif de cette démarche est d’évaluer l’intérêt de ces témoignages pour l’édition du texte grec, mais aussi de tenter de mesurer l’impact de cet ouvrage au cours de sa transmission. Les résultats de la présente étude reposent sur un examen direct, quoique partiel de plusieurs témoins essentiels de la tradition latine du traité des Simples de Galien, ouvrage-monument qui se divise en onze livres1. En raison de la taille exceptionnelle de cet ouvrage (environ mille pages dans l’édition Kühn) et de la relative difficulté d’accès aux sources, éparpillées, ne sont présentés ici qu’un petit nombre de sondages dans une partie de la tradition latine, dont j’espère néanmoins qu’ils donneront une idée du destin parfois surprenant de ce traité majeur, et inspireront de nouveaux travaux sur ce texte; en effet, de l’établissement du texte des Simples dépend en partie celui des nombreux et divers ouvrages antiques et médiévaux qui citent et exploitent ce dernier, d’Oribase à la Renaissance. En étudiant la transmission des Simples en grec, j’ai pu montrer que cette tradition est double, c’est-à-dire qu’à l’exception de certains manuscrits récents, les manuscrits préservent soit la moitié théorique du traité (livres I-V) soit la moitié pratique, autrement dit le catalogue alphabétique des Simples, précédé d’un long prologue (livres VI-XI)2. Selon les résultats de ma recherche, les manuscrits à retenir pour l’établissement du texte se limitent à un petit nombre pour chaque partie. Les manuscrits que j’ai étudiés avec le plus de soin, ceux de la première partie (livres I-V) en vue de l’édition du texte, reflètent le travail d’un petit groupe de savants de Constantinople autour de Démétrios Angelos. Tous ces manuscrits sont soit ‘récents’ (XVe s.), soit anciens, mais abîmés et restaurés par les mêmes savants (Démétrios). Pour la seconde moitié du traité, sur laquelle je reviendrai, la situation est un peu différente, mais on se trouve face à un problème similaire: des manuscrits relativement anciens, en petit nombre, difficiles à utiliser. La tradition latine, on va le voir, reflète elle aussi une certaine rareté des témoins importants, comparable à celle qui marque nos sources 1064 La tradition latine du traité des Simples grecques. Pourtant, on pourrait imaginer que des modèles grecs ou bien arabes aient pu être utilisés pour rédiger une ou plusieurs traductions latines; celles-ci, en retour, aurai(ent) pu être relativement bien diffusées. D’après ce que nous savons de la transmission d’autres traités, un tel cheminement aurait été naturel, bien que les Simples n’aient jamais figuré dans le Canon alexandrin des œuvres de Galien. Mais tandis que des traductions arabes complètes du traité ont circulé au Moyen Âge, dans le monde occidental en revanche les savants ont dû longtemps se contenter d’un texte partiel, voire fragmentaire: cette découverte peut sembler surprenante étant donné l’importance du traité. Les premiers éléments à notre disposition au début de cette enquête semblaient indiquer une diffusion satisfaisante de cet ouvrage en latin. Hermann Diels3 mentionne un grand nombre de manuscrits latins, auxquels il faut ajouter un nombre non négligeable de témoins découverts depuis4. Une simple recherche dans les catalogues montre que beaucoup de manuscrits latins ne conservent que les livres I-V, tandis que d’autres au contraire n’ont que les livres VI-XI. Or, ces premières constatations paraissent somme toute conformes à la division du traité d’origine en deux parties, et pourraient à première vue s’expliquer par l’intérêt différencié des savants soit pour la première partie, théorique, soit pour la seconde, à vocation pratique. Au nombre des difficultés préliminaires, néanmoins, figuraient une incertitude sur l’identité des traducteurs, le nombre décourageant de manuscrits et d’éditions anciennes, et les dimensions du texte – rendant difficile, sinon impossible, toute étude approfondie de la tradition latine des Simples. Mais un récent colloque sur les sources du lexique médical de Simon de Gênes m’a donné l’opportunité d’examiner de plus près que je n’avais pu le faire jusqu’alors la tradition latine médiévale, ouvrant la voie à quelques réflexions. Je rassemble ici les conclusions d’une enquête préliminaire sur la diffusion des Simples en Occident. Certaines de ces conclusions sont décon1065 Caroline Petit certantes: il apparaît en effet que, malgré la célébrité et le poids qu’on lui prête dans l’histoire de la médecine, le traité des Simples a été finalement mal compris et même peu connu jusqu’à la publication de l’Aldine en 1525, et à la traduction de Theodoricus Gerardus Gaudanus parue cinq ans plus tard. De l’antiquité tardive au début de la Renaissance, ce sont des problèmes d’interprétation, des versions écourtées, des séries d’extraits plutôt qu’une connaissance approfondie qui semblent caractériser la diffusion du traité. Le nombre de manuscrits latins donnant un texte complet est limité, surtout si on le compare au nombre total de manuscrits incomplets qui ont circulé5. D’après l’examen des traductions latines donc, la fortune des Simples de Galien en Occident fut, dans l’ensemble, moins brillante qu’elle n’aurait pu l’être; mais cette impression pourrait être nuancée par l’analyse du réseau encore méconnu des citateurs et commentateurs du traité au Moyen âge6. 1. Les Simples dans l’antiquité tardive On ne connaît pas de trace indiscutable de l’existence d’une traduction latine ancienne des Simples7. La plupart des textes traduits en latin dans l’antiquité tardive sont des œuvres plus brèves, souvent plus généralistes que les énormes traités de pharmacologie de Galien. Mais le cas de Dioscoride montre que le sujet des plantes médicinales avait commencé à intéresser les traducteurs anciens. En effet, le De materia medica a été utilisé et diffusé en latin dès l’antiquité tardive, comme l’ont montré les travaux de Carmelia Opsomer-Halleux, et plus récemment d’Arsenio Ferraces Rodríguez et de Marie Cronier8. La tradition latine des ouvrages anciens de pharmacologie et de botanique est étonnamment compliquée; à ma connaissance, c’est l’article de Carmélia Opsomer-Halleux qui fournit la mise au point la plus claire à ce sujet9. Elle passe en revue l’ensemble des ouvrages pré- et post-salernitains ayant trait aux herbes médicinales, souligne la diversité de leurs formes (herbiers, alphabétiques ou non, illustrés ou non, types de textes et intitulés) et les fortes différences qui existent 1066 La tradition latine du traité des Simples entre leurs contenus, leurs sources possibles et les manuscrits qui les préservent. Mais beaucoup reste à faire pour comprendre l’enchevêtrement de ces textes et la manière dont ils circulèrent, dans quels lieux, dans quelles mains, et pour quelle fonction. Certains ont été attribués à Galien, d’autres à Dioscoride ou Oribase, ou encore Théodore Priscien. Les Institutiones de Cassiodore témoignent de l’intérêt de communautés monastiques pour ces herbiers, qu’ils viennent d’auteurs prestigieux comme Dioscoride, ou pas10. Gal. De simpl. med. fac. XI 821-822 K: κγʹ. Περὶ ἀλόης. Ἀλόη. αὕτη μὲν ἡ πόα παρ’ ἡμῖν οὐ πάνυ τι φύεται, καὶ ἡ φυομένη δὲ κατὰ Συρίαν τὴν μεγάλην ὑδατωδεστέρα τε καὶ ἀσθενεστέρα τὴν δύναμίν ἐστιν. ἄχρι μέντοι τοσούτου ξηραίνειν πέφυκεν ὡς κολλᾷν τραύματα. κατὰ δὲ τὰς θερμοτέρας χώρας, ὧν ἐστιν ἡ κοίλη Συρία καὶ Ἀραβία, πολὺ βελτίων ἐστίν. ἀρίστη δὲ καὶ ἡ κατὰ τὴν Ἰνδίαν, ἧς ὀπός ἐστιν τὸ κομιζόμενον ἐνταυθοῖ τοῦτο φάρμακον ἡ ἀλόη προσαγορευομένη, χρείαν παμπόλ(822)λην παρεχόμενον ἐκ τοῦ ξηραίνειν ἀδήκτως. ἔστι δὲ οὐχ ἁπλῆς φύσεως, ἀλλ’ ὥσπερ καὶ ἡ γεῦσις μαρτυρεῖ, στύφει τε ἅμα καὶ πικράζει. στύφει μὲν οὖν μετρίως, πικρὰ δὲ ἰσχυρῶς ἐστιν. ὑπάγει δὲ καὶ γαστέρα τῶν ἐκκοπρωτικῶν καλουμένων οὖσα φαρμάκων, ὥστε ἐκ τῶν εἰρημένων δῆλον, εἴ τι μεμνήμεθα τῶν ἐν τῷ τετάρτῳ λόγῳ δεδειγμένων, ὡς τῶν μὲν ξηραινόντων φαρμάκων τῆς τρίτης ἐστὶν ἀποστάσεως, τῶν θερμαινόντων δὲ ἤτοι τῆς πρώτης ἐπιτεταμένης ἢ τῆς δευτέρας ἐκλελυμένης. τῷ δὲ μικτῷ τῆς δυνάμεως αὐτῆς μαρτυρεῖ καὶ τὰ κατὰ μέρος ἔργα. καὶ γὰρ εὐστόμαχόν ἐστι τὸ φάρμακον, εἴπερ τι καὶ ἄλλο, καὶ κόλπων κολλητικόν. ἰᾶται δὲ τὰ δυσεπούλωτα τῶν ἑλκῶν, καὶ μάλιστα τὰ καθ’ ἕδραν τε καὶ αἰδοῖον. ὠφελεῖ δὲ καὶ τὰς φλεγμονὰς αὐτῶν ὕδατι διεθεῖσα καὶ κολλᾷ τραύματα κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον. ἁρμόζει δὲ ὡσαύτως χρωμένῳ καὶ πρὸς τὰς ἐν στόματι καὶ ῥισὶ καὶ ὀφθαλμοῖς φλεγμονάς. καὶ ὅλως ἀποκρούεσθαί τεκαὶ διαφορεῖν ἅμα πέφυκεν, μετὰ καὶ τοῦ ῥύπτειν ἐπ’ ὀλίγον, εἰς ὅσον ἕλκεσι καθαροῖς ἄλυπον. 1067 Ps.-Theod. Prisc. De simplici medicina Rose 403, 1: Aloe virtutem habet calidam, et confortat et siccat stomachum, curat vulnera, praecipue naturae, facit et ad tumores narium vel oris vel oculorum. Caroline Petit XI 839-840 K: ξβʹ. Περὶ ἀρτεμισίας. Ἀρτεμισία. διττὴ μέν ἐστι καὶ ἡ ἀρτεμισία πόα. θερμαίνουσι δ’ ἀμφότεραι καὶ μετρίως (840) ξηραίνουσι, καὶ κείσθωσαν ἐν μὲν τῷ θερμαίνειν δευτέρας ἀποστάσεως, ἐν δὲ τῷ ξηραίνειν ἢ πρώτης ἐπιτεταμένης ἢ δευτέρας ἀρχομένης. εἰσὶ δὲ καὶ λεπτομερεῖς μετρίως, ὥστε καὶ πρὸς τοὺς ἐν νεφροῖς λίθους ἁρμόττειν μετρίως καὶ εἰς πυρίας ὑστερῶν. Rose 404, 6: Artemisia virtutem habet calidam et siccam nimium, et lapides renum purgat, si quis apozema ipsarum acceperit in potione. Les deux exemples retenus ici, tous deux tirés du livre VI, montrent une proximité de contenu, mais aussi de notables différences. La forme brève du De simplici medicina ne correspond littéralement à aucun énoncé précis chez Galien: au contraire, si le texte de Galien a pu inspirer l’auteur du De simplici medicina, il est évident que ce dernier a rédigé son opuscule de manière indépendante, en résumant le texte et non en dégageant de simples citations. Il s’intéresse en priorité aux propriétés de chaque ‘simple’, comme le fait Galien, mais il ne fait aucune mention de la table de degrés élaborée par ce dernier pour chaque propriété. De même, les distinctions subtiles que fait Galien en fonction des espèces de chaque ‘simple’ n’apparaissent pas dans le De simplici medicina. Ces remarques valent pour l’ensemble du texte latin. Il est donc aventureux de supposer l’existence d’une traduction ancienne des Simples, qui aurait pu servir de base à l’auteur du De simplici medicina. En d’autres termes, si l’étude comparée des Simples de Galien en grec et du De simplici medicina pourra aider à comprendre ce dernier texte, il est peu probable que la réciproque soit vraie. Certes, avant les grandes compilations médiévales et les ouvrages pharmacologiques traduits ou inspirés de l’arabe qui circulent à partir de Salerne au XIIe s. dans le monde occidental, il est très rare de trouver dans les textes latins des allusions précises à ces qualités primaires et secondaires. C’est bien l’argument principal qui permet de plaider pour une relation, de nature indéterminée, entre ces deux textes, les Simples de Galien (en tout cas la partie pratique, à partir du livre VI) et le petit De simplici medicina attribué à Théodore Priscien. Mais le lien semble ténu. 1068 La tradition latine du traité des Simples C’est donc bien plus tard que l’on retrouve véritablement la trace des Simples en latin. Deux traductions latines médiévales nous sont parvenues: l’une par Gérard de Crémone, effectuée sur l’arabe au XIIe s. à Tolède; l’autre par Niccolò da Reggio d’après un modèle grec. Ni l’une ni l’autre n’ont fait l’objet d’études approfondies et toutes deux posent divers problèmes, notamment d’attribution. De plus, l’ouvrage galénique a été facilement confondu, dans les manuscrits, avec d’autres œuvres aux titres très proches, tels que De simplici medicina, De simplicibus: la dénomination, fluctuante, des œuvres antiques au Moyen Âge a produit une certaine confusion dans les ouvrages de pharmacologie. Galien ne fait pas exception à la règle. 2. La traduction arabo-latine de Gérard La première traduction latine est celle de Gérard de Crémone. Deux manuscrits nous conservent la mention explicite de son nom, il s’agit du Pal. lat. 1092 (f. 22ra) du XIVe s., connu de Durling12, et du manuscrit de Krakovie 800, de la fin du XIIIe s.13 Comme souvent dans le cas des traductions de Gérard de Crémone, comme y ont insisté par le passé Richard Lemay, Danielle Jacquart et Charles Burnett, la paternité de la traduction n’est pas évidente14. Les traductions attribuées à Gérard dans la Vita de celui-ci (Burnett) ne sont pas fiables; deux versions arabo-latines du même texte coexistent parfois, une seule correspondant à la méthode de révision de Gérard (Jacquart). Afin de savoir si la traduction des Simples est bien de Gérard, il faudra donc consacrer une étude détaillée à la technique de traduction employée, ce qui dépasse largement les objectifs de cette étude préliminaire. Autre problème: Gérard a-t-il traduit tout le texte des Simples? Officiellement (Lemay), la traduction que nous possédons concerne les livres I-V à l’exclusion du reste et semble conservée dans une cinquantaine de manuscrits. Mais contrairement à ce que l’on a cru longtemps, il a aussi existé une traduction arabo-latine du livre VI, 1069 Caroline Petit qui accompagne les cinq premiers livres dans quatre manuscrits déjà signalés par Durling15: Bernkastel-Kues, St. Nikolaus Hospital 297, s. XIII-XIV, ff. 86r-142v Par. lat. 9331, s. XIV, ff. 202ra-266ra Vat. lat. 2385 (date incertaine), ff. 76v-135 Pal. lat. 1094, s. XIV, ff. 31vb-85vb Détail qui pourrait avoir son importance, le dernier manuscrit cité contient en outre un extrait du début du même livre VI. Tous ces manuscrits remontent à peu près au XIVe s. ou bien au XVe s., ils sont donc très postérieurs à la date de composition de la traduction. Gérard a-t-il traduit les livres I-V ou I-VI? S’agit-il vraiment d’une seule et même traduction? Une traduction complète a-t-elle circulé? Les réponses à ces questions ne vont pas de soi. Nous avons plusieurs manuscrits arabes donnant l’intégralité du texte des Simples, mais, à ce stade, nous ne connaissons aucun manuscrit latin proposant l’intégralité du texte d’après la version arabe. Mon étude des citations de Galien dans la Clavis Sanationis de Simon de Gênes a apporté quelques éléments complémentaires; j’en résume ici les conclusions. Au XIIIe s., lorsque Simon compose son lexique médical, et bien qu’il ait consacré un grand nombre d’années à son projet et visité plusieurs bibliothèques afin de rassembler le plus de livres possible, il n’a eu accès qu’à très peu de textes de Galien16. Parmi ces derniers, Simon semble n’en avoir vu aucun en grec ou en arabe, mais tous ont été utilisés par le truchement de traductions latines. Au sein de cette maigre moisson, figure le traité des Simples; mais l’analyse détaillée des citations montre que Simon n’a très probablement utilisé que le livre VI. Je pense donc que c’est la seule partie du texte qu’il a pu consulter. Le fait que le texte ait apparemment circulé en arabe sous forme de livres séparés rend cette hypothèse plausible17. De plus, nous avons un exemple de manuscrit où le livre VI a circulé séparément en latin: le Pal. lat. 1094. Néanmoins, il est également possible que seul le livre VI ait intéres1070 La tradition latine du traité des Simples sé Simon, puisqu’il tentait de mettre sur pied un lexique essentiellement consacré aux simples18. Si l’on se fonde sur le témoignage de Simon, la traduction latine des Simples semble avoir été rare dans l’Italie du XIIIe s.; pourtant, plusieurs manuscrits des livres I-V sont datés de cette époque19. La seconde partie du traité (VI-XI) resta néanmoins quasiment inconnue, à l’exception du livre VI, transmis lui aussi dans la version arabolatine. Au XIVe s., le traité connut une meilleure diffusion, avec une traduction nouvelle, faite sur le texte original grec. Quant au modèle possible de la traduction arabo-latine, le cas du livre VI, que j’ai étudié dans le cadre de mon travail sur Simon de Gênes, nous fournit peu d’indices. Le livre VI, d’après les manuscrits latins (et ce contrairement aux autres livres, les livres I-V) commence ainsi: Incipit tractatus 6. Galieni de virtute simplicium medicinarum translatione Hunayn filii excellentissimi Ysaac. La traduction arabe de ce livre est donc attribuée à Hunain. Les manuscrits latins ne font que confirmer ce que disent certains manuscrits arabes conservés, qui attribuent également la traduction à Hunain, plutôt qu’à son neveu Hubaish. Sans vouloir entrer dans la controverse sur la paternité exacte de la traduction arabe, j’ajouterai simplement à ces maigres données que les citations du livre VI que l’on trouve chez Simon reflètent avec une certaine fidélité les termes arabes de la version attribuée à Hunain (celle que Ullmann appelle la version B) et non la version antérieure d’Al-bitriq (A), conservée par accident, selon Ullmann, dans le manuscrit d’Istanbul Ahmet III 208320. Il est donc probable que seule la version du livre VI attribuée à Hunain a été traduite en latin et connue en Occident, tandis que celle d’Al-bitriq fut laissée de côté. Mais à quel(s) manuscrit(s) arabe(s) relier la traduction latine? Tant que ni la version arabe, ni la version latine ne seront éditées, une telle question sera vouée à l’échec. Dans l’état actuel de nos connaissances, et si l’on continue de se concentrer sur le livre VI, le modèle de la traduction arabo-latine pourrait 1071 Caroline Petit se rapporter à n’importe lequel des manuscrits étudiés par Manfred Ullmann et Ivan Garofalo qui donnent le livre VI en intégralité – à l’exception notable du manuscrit d’Istanbul, qui contient donc une autre traduction pour le livre VI, probablement due à Al-bitriq21. Les deux manuscrits de l’Escurial, Arab. 793 et 794, sont particulièrement intéressants. Le 793, du XIIIe s. mais sans date précise, contient l’intégralité du texte mais ne mentionne jamais le nom du traducteur; le 794 en revanche ne contient que les livres VI-XI (il se présente comme le second tome d’un ouvrage en deux volumes, le premier étant perdu), mais il nomme au début de chaque livre Hunain comme traducteur. Sur la base de ce mince indice, il est donc plus proche de notre traduction arabo-latine. Daté de 1248, ce manuscrit n’a pu servir de modèle direct à Gérard de Crémone, mort en 1187 à Tolède, mais il se peut qu’il soit apparenté à l’exemplaire utilisé par Gérard, qui mentionnait explicitement Hunain comme le traducteur du livre VI. Le 793 (lui aussi trop récent pour avoir été utilisé par Gérard) comporte dans la seconde partie des annotations marginales en latin, preuve de son utilisation en Occident, probablement en Espagne. Ces annotations sont néanmoins modestes: on y lit, dans la marge, les termes latins correspondant aux noms des simples en arabe22. Il est probable que la traduction de Gérard ne sera d’aucune utilité pour l’établissement du texte, puisque nous avons la traduction arabe, si ce n’est que cette traduction latine a probablement été faite d’après un manuscrit arabe plus ancien que ceux que nous connaissons: c’est un très modeste avantage. Néanmoins, cette traduction arabolatine a joué un rôle primordial dans la diffusion des Simples avant la parution de l’Aldine. Ce fait lui donne une importance certaine dans l’histoire de la médecine. En effet, contre toute attente, cette traduction continua d’être utilisée tout au long du XIVe et du XVe s., et c’est bien encore la traduction de Gérard que Bonardus imprime, pour les livres I-VI (soulignons-le: livre VI inclus), en 1490 à Venise23. 1072 La tradition latine du traité des Simples Parmi les nombreux manuscrits qui nous ont conservé les livres I-V ou I-VI, plusieurs pourraient avoir été utilisés par Bonardus: une étude comparée approfondie de tous ces témoins permettrait d’identifier sa source principale, mais c’est un travail ardu pour un résultat modeste, si l’on tient compte du fait que cette traduction ne sera pas d’une grande utilité pour l’établissement du texte grec. Le texte imprimé par Bonardus est augmenté de variantes, lisibles dans la marge; de même, les manuscrits que j’ai pu consulter présentent de nombreuses variantes, qui figurent soit dans les marges soit entre les lignes du texte, mais les variantes ne semblent pas se recouper d’un manuscrit à l’autre24. Le manuscrit 9331 de la Bibliothèque Nationale de Paris est un cas intéressant à plus d’un titre: manuscrit confisqué par les troupes napoléoniennes, il ne fut jamais rendu à la bibliothèque de l’abbaye de San Benedetto in Polirone, où il se trouvait auparavant. Il appartint à un médecin, J. Martinus de Ferariis de Parma, du XVe s., dont l’ex libris se lit encore au f. 292v. Durling a correctement identifié les livres I-VI de la traduction arabo-latine (ff. 202ra-266ra); mais il faut ajouter que le manuscrit fut complété à l’aide de la traduction de Niccolò pour la suite du texte (livres VII-XI, ff. 267ra-291vb). Comme c’est exactement ce que fit Bonardus à la fin du XVe s. pour sa propre édition, à Venise, il est permis de se demander si ce manuscrit n’a pas servi de modèle à l’éditeur. De riches annotations complètent le manuscrit, qui a donc été lu avec attention par au moins une personne savante. Alors que pour la plupart des traités, les traductions arabo-latines du XIIe s. ont laissé la place à des traductions basées sur le grec au XIVe s., comment se fait-il que les savants aient dû continuer à lire le traité des Simples, cet ouvrage majeur de pharmacologie, dans la traduction de Gérard? Celle-ci n’était en rien satisfaisante, surtout pour les nombreux mots rares du vocabulaire technique des simples. Le cas de Simon de Gênes, encore une fois, démontre l’insuffisance de cette 1073 Caroline Petit traduction, puisque déjà au XIIIe s., Simon avait des difficultés à identifier les noms des plantes tels qu’ils apparaissaient dans la traduction latine. De la quinzaine de citations explicites du livre VI des Simples chez Simon de Gênes, j’ai retenu l’exemple du chapitre sur la plante ἄγχουσα (lat. anchusa, sorte de buglosse), que Simon appelle, conformément à l’usage latin de l’époque, asinar ou lactuca asini: G. in .vi. de simplici medicina quattuor eius ponit species, una vocatur ibi simar, alia locasus, tertia abugelabus, quartam dicit carere nomine, et omnia ista nomina sunt greco corrupta25. Simon y cite les quatre espèces mentionnées par Galien (voir texte grec édité en annexe) mais bute sur les noms donnés par la traduction, notamment locasus et abugelabus. Simon suppute que le grec est corrompu, mais c’est bien la traduction latine qui est en cause: comme le montre mon édition provisoire de ce chapitre (fournie en annexe), les termes grecs sont parfaitement clairs: il s’agit de λυκαψός et ἀλκιβιάδειον. Indépendemment des problèmes de transmission du texte proprement dit, ce que l’on peut retenir du témoignage de Simon, c’est la difficulté à utiliser le Galien arabolatin, dès que l’on entre dans les raffinements de la nomenclature des espèces d’une simple (en l’occurrence la buglosse). On peut en déduire que rares ont dû être les lecteurs assidus des Simples en latin à une époque ou les termes mêmes en étaient mal compris. 3. La traduction de Niccolò Il existe une traduction attribuée à Niccolò da Reggio, effectuée pendant le premier tiers du XIVe s, en tout cas avant 133226. Apparemment, un seul manuscrit en préserverait l’intégralité: il s’agit de l’Urb. lat. 248 du XIVe s. (ff. 1-407)27. Deux manuscrits, Erfurt 278 et Madrid 1978, conservent les premiers livres de la même traduction. Les autres manuscrits ne conservent que la seconde partie du texte, en général les livres VI-XI, parfois VII-XI28. Cette traduction est donc 1074 La tradition latine du traité des Simples surtout connue pour la seconde partie, la plus diffusée. En effet, il semble que le but des successeurs de Niccolò était simplement de compléter la version arabo-latine déjà disponible, qui donnait donc, selon les cas, les livres I-V ou I-VI, comme on l’a vu. La seconde partie est explicitement attribuée à Niccolò dans plusieurs témoins; dans le manuscrit Académie 53, on lit le paragraphe introductif suivant29 (f. 2r): secuntur sex ultimi libri de simplici medicina galieni quos nicholaus de regio de greco in latinum transtulit diu post translationem v. primorum librorum per alium factam. Et in vi, vii et viii tractat de plantis et de medicinis que ab eis summuntur. Et in ix libro de mineralibus terris et lapidibus. In x vero de liquoribus et non liquidis inventis in corpore. In xi autem de partibus animalium et de quibus animalibus tota corpora usta est et non usta conferunt: et de hiis que in mari et in salsa aqua nascuntur. In vi libro principaliter agit de plantis et illis que summuntur ab hiis quarum nomina incipiunt primo ab a. secundo a b tertio a c quarto a d quinto ab e sexto a z septimo ab y greca. Octavo a t nono ab I latiam (?). praemittens prohemium in quo agit de illis de quibus tractatur in libris xi de simplici medicina. Et de medicorum quorumdam erroribus in tractando de eis: + quondam laudibus. Si l’on en croit ce témoignage (absent des autres manuscrits consultés), Niccolò aurait donc traduit les livres VI-XI d’après un (ou plusieurs) manuscrit (s) grec (s), longtemps après la traduction des livres I-V, effectuée par un ‘autre’ qui n’est pas nommé (en fait probablement Gérard). Cette remarque est reprise dans l’explicit30. Il est très difficile de formuler une hypothèse sur les sources grecques de Niccolò tant qu’on n’aura pas étudié le manuscrit latin 248 du Vatican, réputé complet: en effet, comme je l’ai indiqué, c’est la traduction de Gérard que Bonardus a utilisée pour les livres I-VI de son édition imprimée, de sorte que la traduction de Niccolò de la première partie du texte n’a, elle, jamais été imprimée. Nous avons peu de manuscrits grecs donnant les livres VI-XI qui soient suffisamment anciens pour que l’on puisse faire des rappro1075 Caroline Petit chements directs avec la traduction de Niccolò. Le Pal. gr. 31 que j’ai mentionné plus haut ne peut avoir été utilisé, car il présente des lacunes, surtout au livre VII, que l’on ne retrouve pas dans la traduction latine. Il reste le manuscrit U, Urb. gr. 67, qui est aussi le lointain ancêtre de l’édition Aldine, mais la traduction de Niccolò, en tout cas dans les manuscrits consultés, semble reproduire des sauts du même au même et des omissions qui ne se retrouvent pas dans l’Urbinas. Le modèle de Niccolò (il pourrait même s’agir de plusieurs modèles) est donc probablement perdu, ce qui fait de la traduction gréco-latine un témoin particulièrement précieux pour l’établissement du texte. Il ne s’agit pas d’un témoin facile à utiliser: il conviendra d’établir un stemma des manuscrits de la traduction, ou bien de sélectionner les manuscrits essentiels en se fondant sur les principes proposés par Vivian Nutton31. Pour l’instant, il semble que le texte des différents témoins examinés soit très proche: un bref sondage sur les chapitres καυκαλίς et καρπήσιον du livre VII (ΧΙΙ 15 K) montre qu’un saut du même au même a eu lieu soit dans le modèle grec, soit dans le prototype des manuscrits examinés (Par. lat. 9331, f. 268ra, et 6865, f. 26rb, Acad. 52, f. 179v et 53, f. 40rv), qui tous présentent la même faute. Celleci a résulté en la disparition pure et simple du chapitre καρπήσιον: la fin de ce chapitre apparaît donc, en latin, comme faisant partie intégrante du chapitre καυκαλίς. Cette confusion a également entraîné un glissement dans la numérotation des chapitres, qui, dès ce moment, cesse de correspondre à celle des manuscrits grecs. Les leçons controversées en grec dans le chapitre καρπήσιον (notamment la fin) sont identiques dans tous ces témoins latins. Les variantes entre les témoins pour ce chapitre sont infimes. Naturellement, il s’agit d’une base étroite pour tirer des conclusions sûres, mais un autre sondage sur le chapitre VI 4 des Simples, évoqué plus haut (ἄγχουσα), montre également de grandes similitudes (ou plutôt, une absence de différences claires) entre les mêmes témoins. On peut 1076 La tradition latine du traité des Simples penser que les quatre manuscrits utilisés ici (auxquels on pourra peut-être ajouter le manuscrit de Dresde) montreront une certaine homogénéité. En tout cas, étant donné le nombre limité de manuscrits grecs anciens, la traduction de Niccolò, même imparfaite et entachée d’erreurs et d’omissions, comporte nécessairement des leçons précieuses pour l’établissement du texte et, contrairement à celle de Gérard, il y a de grandes chances qu’elle figure dans l’apparat critique. En revanche, son impact et sa clarté pour les lecteurs qui l’utilisèrent à partir du XIVe s. est encore à évaluer: de fait, peut-on dire que la terminologie latine en usage dans la version de Niccolò est plus claire que celle de l’ancienne traduction de Gérard, qui posa des problèmes à Simon de Gênes? Le cas de l’anchusa ou lactuca asini (VI 4) permet de comparer les deux traductions: or, Niccolò (Acad. 53) y propose enomathia pour traduire ὀνόκλεια, liquamus pour traduire λυκαψός, onochilia et alcibidia pour traduire ὀνόχειλος et Ἀλκιβιάδειον. Si pour les deux derniers termes on voit clairement la filiation (et les lecteurs de Niccolò pouvaient certainement retrouver aisément les termes grecs originaux), les deux premiers semblent avoir donné lieu à un glissement orthographique dommageable à la compréhension immédiate. Aussi le devenir des termes grecs rares n’était-il pas entièrement préservé par le recours à une traduction directe du grec au latin. Mais les traces de la traduction de Niccolò dans le Liber pandectarum medicinae de Matteo Silvatico démontrent que celle-ci a circulé parmi les érudits d’Italie du Sud (peut-être simplement dans les limites de la cour de Naples)32. L’impact de cette traduction sur les savants du Moyen Âge reste donc à évaluer. 4. Le rôle de l’Aldine Au début du XVIe s. donc, on ne connaissait le traité des Simples que par le truchement de la traduction hybride donnée par Bonardus dans 1077 Caroline Petit l’édition de 1490: celle de Gérard complétée par celle de Niccolò. On peut imaginer que les dimensions du traité ont été un frein à l’entreprise de nouvelles traductions; traduire onze livres sur un sujet aussi difficile représentait un travail au long cours (on constate que c’est toujours le cas). C’est l’édition Aldine, dans laquelle ce traité paraît pour la première fois en grec, qui marque un véritable tournant dans l’histoire de cet ouvrage, même si, encore une fois, on a la surprise de constater qu’au XVIe s. on avait eu tendance, de la même manière, à recycler ce qui pouvait l’être au lieu de proposer à nouveaux frais une traduction complète qui eût pris trop de temps et d’énergie. En fait, tout au long du siècle, on retrouve donc une seule et même traduction, celle de Theodoricus Gerardus Gaudanus. C’est la traduction qui assura la diffusion du traité à la Renaissance; on se contenta de l’améliorer et de la compléter par la suite, au fil des rééditions, sans que quiconque n’entreprenne une nouvelle traduction. Dans ces conditions, le travail des humanistes eut un impact particulièrement sensible dans le domaine de la pharmacologie, où beaucoup était à faire afin d’établir un vocabulaire clair et cohérent. Le volume II de l’Aldine joua un rôle essentiel. Le modèle principal de l’Aldine nous est connu: il s’agit du Par. gr. 2170, copié par Constantin Mésobotès, Nicolas Pachys et Michel Damascène. Il comporte de multiples marques de travail et de preuves de son passage dans l’atelier, exactement comme le manuscrit Rosanbo 286 étudié en détail par Alessia Guardasole dans un article érudit33. Ces deux manuscrits constituent en effet les exemplaires de travail qui servirent à préparer le volume II de l’Aldine, qui contient les traités pharmacologiques de Galien. Il faut y ajouter d’autres manuscrits dont on n’a parfois que des bribes, comme le Par. gr. 2167 de John Clement. Ces manuscrits étaient naturellement des manuscrits récents, copiés sur d’autres manuscrits, à ma connaissance guère plus anciens. La plupart de ces recentiores semblent néanmoins remonter à un manuscrit important, l’Urb. gr. 67, originaire de Constantinople, dont il a été question plus 1078 La tradition latine du traité des Simples haut. Le texte de l’Aldine est loin d’être excellent, mais il faut souligner que sa publication a été un progrès considérable pour la lecture de ce traité, pour la connaissance de Galien, mais aussi pour le vocabulaire des médicaments, et pour les recherches des botanistes qui se firent jour à la même époque. 5. La traduction de Gaudanus et les éditions Cinq ans après l’Aldine, en 1530 donc, paraît la première traduction ‘moderne’ des Simples par Theodoricus Gerardus Gaudanus. Celleci est accessible en ligne sur le site de la BIU Santé (un exemplaire richement pourvu en annotations manuscrites)34. Lorsque Gaudanus traduisit ce texte, il ne se doutait probablement pas qu’il était en train de produire la nouvelle vulgate sur les Simples. En effet, il mourut avant de voir sa traduction publiée, traduction que d’ailleurs il réalisa pour son usage personnel et non pas en vue de la livrer au public. Ces renseignements nous sont fournis par le préfacier de cette traduction posthume; celui-ci fait l’éloge des traductions de Gaudanus, qu’il présente comme un pionnier, un savant qui ne craignait pas de traduire des textes que l’on n’avait jamais traduits avant lui, ou de retraduire ceux qui n’étaient disponibles que dans les mauvaises traductions d’autrefois. La traduction de Gaudanus fut réimprimée vingt-sept fois entre 1530 et 1596, selon Clara Domingues35. C’est elle que l’on retrouve dans toutes les grandes éditions complètes parues après 1541 chez Froben ou chez les Juntes, mais diverses améliorations y furent apportées36. Dans les Juntines, par exemple, on trouve des améliorations notables, puisque Agostino Gadaldini en personne s’occupa de réviser le texte sur la base d’au moins un manuscrit grec et de la traduction latine médiévale. Plus tard encore, René Chartier mit la dernière main à ce qui devait devenir le texte ‘définitif’ tel que l’on peut le lire aujourd’hui dans l’édition Kühn: on peut voir cette dernière comme une simple réimpression de l’édition Chartier37. 1079 Caroline Petit Afin d’illustrer brièvement cette évolution, je voudrais reprendre le chapitre témoin tiré du livre VI (ἄγχουσα): a. Aldine, II 39v-40r: on voit que les erreurs de Kühn ne remontent pas à cette édition puisque les noms de ἄγχουσα sont presque tous corrects (à l’exception notable de λυκαφός et λυκοψός pour λυκαψός) et correspondent aux meilleurs manuscrits. En revanche, on aperçoit une division en deux chapitres qui ne correspond pas aux manuscrits anciens et qui semble distinguer deux chapitres différents, l’un plus bref, l’autre plus long, sur le même sujet. Comme les deux chapitres ainsi produits ne sont pas sans se répéter, on peut d’ores et déjà se demander s’il n’y a pas là un problème dans la transmission du texte. b. La traduction de Gaudanus (p. 130), comme il fallait s’y attendre, suit exactement le modèle de l’Aldine, et reproduit aussi ses erreurs en transcrivant simplement lycopsos au lieu de corriger en lycapsos. Mais Gaudanus uniformise du moins le paragraphe en corrigeant le lukaphos de l’Aldine en un second lukopsos. On retrouve également la traduction dans l’édition Froben de 1549, avec quelques modifications dans la syntaxe et le vocabulaire et le rétablissement de mots oubliés par saut du même au même dans la première phrase; ces modifications ont été effectuées pour cette édition ou bien auparavant, en tout cas entre 1530 et 1549. c. Gadaldini, Juntine 1565 (également en ligne sur le site de la BIU Santé), a fait plusieurs modifications38: il regroupe sous le sous-titre anchusa (ἄγχουσα) les deux chapitres qui étaient séparés depuis l’Aldine; il ajoute une information à ce sujet, à savoir que, dans un manuscrit ancien qu’il a consulté, les quelques lignes qui constituaient le premier sous-chapitre (elles correspondent aux phrases 1-4 de mon édition provisoire, fournie en annexe) étaient absentes. L’apparat critique porte à croire que le manuscrit que Gadaldini a eu en main est tout simplement le Pal. gr. 31, ou alors l’une de ses copies. Gadaldini dit aussi qu’il a consulté la traduction latine ancienne et que ce passage n’y figure pas non plus. Il parle ici sans doute de 1080 La tradition latine du traité des Simples la traduction de Gérard telle qu’elle apparaît dans Bonardus (à ceci près que cette traduction, en fait celle de Gérard, a bien la mention initiale des quatre sortes d’ἄγχουσα). Il se peut aussi qu’il ait eu accès à un manuscrit latin donnant le livre VI dans la traduction de Niccolò, qui ignore également ce paragraphe initial. Cela veut dire que dans une partie de la tradition grecque, y compris – on peut le supposer – le modèle de la traduction arabe, et le modèle de la traduction gréco-latine par Niccolò, les premières lignes du chapitre sur ἄγχουσα telles qu’on les lit dans l’Aldine étaient absentes. Aurait-on affaire à une interpolation? En dernière analyse, le passage douteux remonte à l’un de nos manuscrits importants: l’Urb. gr. 67 (= U). Ce manuscrit est-il la copie d’un manuscrit ancien interpolé, ou bien avons-nous affaire à une omission importante dans une partie de la tradition grecque? Un examen rapide des compilations postérieures montre que celles-ci citent toujours la seconde partie du chapitre, pas la première: le paragraphe douteux n’apparaît ni chez Paul d’Egine (VII 3), ni chez Oribase (Collectiones med. XV 1), ni chez Aetius (I 5), ni même dans les scholies à Nicandre. Il faut donc supposer que l’omission est très ancienne, ou bien que l’on a affaire à une interpolation médiévale, ce qui paraît plus probable. Gadaldini semble pour le reste hériter des corrections effectuées par d’autres avant lui, en tout cas pour ce chapitre. Et il ne corrige pas l’orthographe erronée de lycopsos. Mais la remarque de Gadaldini sur le paragraphe douteux n’émeuvra point les éditeurs suivants, qui n’ont jamais considéré le passage comme une possible interpolation. Aussi ont-ils conservé le texte le plus complet, sans chercher à approfondir l’indication fournie par Gadaldini. Pour l’éditeur moderne, en revanche, la question du statut de nos manuscrits principaux et des interpolations éventuelles sera au contraire fondamentale: elle ne sera pas résolue au cas par cas, mais par une étude systématique des passages douteux dans les manuscrits concernés. 1081 Caroline Petit d. Chartier est le dernier à modifier le texte. Publié dans le volume XIII, paru en 1639, le traité des Simples a fait l’objet d’un travail relativement minutieux par Chartier, puisqu’il y consacre plusieurs pages de ses concisae notae et variae lectiones. Chartier a consulté plusieurs manuscrits parisiens, au nombre de sept, dit-il, et a corrigé le texte en plusieurs endroits. Il reprend en fait le texte de la Juntine, en corrigeant l’orthographe de λυκοψός non pas, comme on s’y attendrait, en λυκαψός, mais en λύκοψις: c’est donc la source du mot que vous lisez dans Kühn. Cette orthographe est attestée dans certaines recensions de Dioscoride, et elle est aujourd’hui encore utilisée pour désigner un synonyme de buglosse (Linné). Les nombreuses espèces et la classification mêmes des borraginées posent encore problème aux botanistes39; mais je suppose que dans une édition moderne il faudra rétablir le mot λυκαψός tel qu’il apparaît dans les manuscrits grecs de Galien. Deux questions fondamentales sur l’histoire du texte des Simples de Galien trouvent donc dans cette étude préliminaire une ébauche de réponse. Tout d’abord, il est clair que la tradition latine dans son ensemble n’aura qu’un impact relatif sur l’édition du texte. Seule la traduction de Niccolò da Reggio aura un intérêt évident pour l’établissement du texte grec, parce qu’elle complète l’éventail de nos manuscrits grecs, trop rares, en particulier pour la difficile seconde moitié du traité, consacrée au catalogue des propriétés des simples. La traduction arabo-latine, en revanche, ne saurait se substituer à l’étude de la traduction arabe (et des vestiges de la traduction syriaque), qui lui sont antérieurs, et sont aussi plus proches du texte d’origine. Diverses études prometteuses sur cette riche tradition orientale permettent d’envisager l’avenir avec optimisme40. En ce qui concerne la tradition latine moderne, les recherches ponctuelles et partielles de Gadaldini et de Chartier ont jeté les bases d’une critique constructive du texte, mais elles demeurent à un état embryonnaire; 1082 La tradition latine du traité des Simples les traductions latines du XVIe s., fondées sur un texte émané de manuscrits récents et peu fiables, ont peu de chance d’être prises en compte dans l’apparat. En revanche, la tradition latine des Simples présente un intérêt manifeste pour l’histoire, balbutiante, du développement d’une science des remèdes simples et composés, autrement dit de la pharmacologie. De surcroît, l’étude des différentes traductions latines des Simples permettra d’apporter un éclairage supplémentaire sur chacun des milieux intellectuels et culturels concernés, en l’occurrence le cercle de Gérard de Crémone, puis celui de Niccolò da Reggio, sur lesquels nombre de questions demeurent, et dont les techniques de traduction n’ont pas été complètement étudiées. En regard de ces traducteurs, des lexicographes comme Simon de Gênes et Matteo Silvatico ou des commentateurs comme Albert de Bologne, témoins privilégiés des débuts de la diffusion des Simples, illustrent l’intérêt pour ce savoir antique perdu mais aussi les difficultés de retrouver mot pour mot les textes fondamentaux. L’histoire des traductions et des lectures des Simples de Galien constitue donc un volet important de l’histoire de la pharmacologie, de l’antiquité à nos jours, car elle promet entre autres de fournir les bases d’une histoire de la terminologie pharmacologique et botanique. Entre lexicographie et pharmacologie, Galien, en retour, mérite de retrouver une place au sein de cette histoire des mots et des choses, qui fut au cœur de ses préoccupations dans le traité des Simples. 1083 Caroline Petit ANNEXE Édition provisoire de Galien, Simples VI 4 (= XI 811-813 K) Sigla: Urb. gr. 67 =U, s. XIII (ff. 192v-193r) Pal. gr. 31 = Pal, s. XIV (f. 80) Barb. gr. 127 = Barb, s. XV (f. 209) Translatio Arabica (ms. Scorial. Arab. 793) = Ar. Translatio Graeco-Latina (ms. Acad. 53) = Nic. VI. 4. 1. δʹ. Περὶ ἀγχούσης [καὶ τεττάρων ἀγχουσῶν]. 2. Τῆς δὲ ἀγχούσης τέτταρά ἐστιν εἴδη, ὧν ἡ μὲν ὀνομαζομένη ὀνόκλεια ψύχουσαν ἱκανῶς καὶ ξηραίνουσαν ἔχει τὴν ῥίζαν, στύφουσάν τε ἅμα καὶ ὑπόπικρον, ἱκανὴν δὲ [καὶ] λεπτῦναι καὶ ἀπορρύψαι τοὺς χολώδεις χυμοὺς καὶ πυκνῶσαι τὰ σώματα. τὰ δὲ φύλλα ἀσθενέστερα μὲν ἔχει τῆς ῥίζης, στύφει δὲ αὐτὰ καὶ ξηραίνει. 3. καὶ ἡ λυκαψὸς δὲ προσαγορευομένη ψύχει μὲν καὶ ξηραίνει, ῥίζαν δ’ ἔχει στυπτικωτέραν τῆς ὀνοκλείας. 4. ἡ δὲ ὀνόχειλος θερμοτέρα τέ ἐστι καὶ φαρμακωδεστέρα. Πλέον γὰρ ἔχει καὶ πρὸς τὴν γεῦσιν εὐθὺς τὸ δριμύ. ταύτης δ’ ἔτι θερμοτέρα, ἡ τετάρτη καὶ μικρὰ καὶ πικροτέρα καὶ πλέον ἔτι φαρμακωδεστέρα τυγχάνει. 5. ἄγχουσαι δὲ οὐ τῆς αὐτῆς ἅπασαι δυνάμεως. ἡ μὲν γὰρ ὀνόκλεια προσαγορευομένη στύφουσάν τε ἅμα καὶ ὑπόπικρον ἔχει τὴν ῥίζαν, ἱκανὴν καὶ πυκνῶσαι τὰ σώματα καὶ μετρίως λεπτῦναι καὶ ἀπορρύψαι καὶ ἀποπλῦναι τοὺς χολώδεις καὶ ἁλμυρώδεις χυμούς. 6. ἐρρέθη γὰρ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ὡς ἡ στρυφνὴ ποιότης ἐπιμεμιγμένη τῇ πικρᾷ ταῦτα ἐργάζεσθαι πέφυκεν. οὕτω τέ τοι καὶ ἰκτερικοῖς καὶ σπληνικοῖς καὶ νεφριτικοῖς ὠφέλιμος ὑπάρχει. ἔστι δὲ καὶ ψύχειν μὲν ἱκανὴ καὶ καταπλασσομένη γε σὺν ἀλφίτοις ἐρυσιπέλασι ὠφελεῖ, καὶ ἀπορρύπτει δὲ οὐ πινομένη μόνον, 1084 La tradition latine du traité des Simples ἀλλὰ καὶ ἔξωθεν ἐπιτιθεμένη, καὶ διὰ τοῦτο καὶ ἀλφοὺς καὶ λέπρας ἰᾶται σὺν ὄξει. 7. τὰ μὲν τῆς ῥίζης ἔργα ταῦτα καὶ αἱ τῶν ἔργων δυνάμεις αἱ εἰρημέναι. τὰ δὲ φύλλα τῆς βοτάνης ἐστὶν μὲν ἀσθενέστερα τῆς ῥίζης, οὐκ ἀπήλλακται δὲ τοῦ ξηραίνειν τε καὶ στύφειν, ὥστε καὶ διαρροίας ἰᾶται σὺν οἴνῳ πινόμενα. 8. καὶ ἡ λυκαψὸς δὲ προσαγορευομένη τοῖς ἐρυσιπέλασιν ὁμοίως ἁρμόττει καὶ ῥίζαν ἔχει στυπτικωτέραν τῆς ὀνοκλείας. 9. τῆς δὲ ὀνοχείλου τε καὶ Ἀλκιβιαδείου καλουμένης ἡ μὲν δύναμίς ἐστι φαρμακωδεστέρα. πλέον γοῦν ἔχει καὶ πρὸς τὴν γεῦσιν εὐθὺς τὸ δριμὺ καὶ ἐχεοδήκτοις ἱκανῶς ἁρμόττει καταπλαττομένη καὶ περιαπτομένη καὶ ἐσθιομένη. 10. λοιπὴ δὲ ἡ τετάρτη καὶ μικρὰ καὶ σχεδὸν ἀνώνυμος ἐξ αὐτῶν μόνη, παραπλησία μέν ἐστι τῇ Ἀλκιβιαδείῳ, πικροτέρα δὲ καὶ πλέον ἐστὶ φαρμακωδεστέρα, καὶ διὰ τοῦτο πρὸς τὰς πλατείας ἕλμινθας ἐπιτηδεία, πλῆθος ὀξυβάφου σὺν ὑσσώπῳ τε καὶ καρδάμῳ πινομένη. VI. 4. 1-4 def. in Pal Ar. Nic. VI. 4. 1. post ἀγχούσης add. καὶ τεττάρων ἀγχουσῶν Kühn || Περὶ ἀγχούσης om. Pal || 2. τέτταρά ἐστιν εἴδη U: τέτταρά εἰσιν εἴδη Barb: τέταρτόν ἐστιν εἶδος Kühn || ὀνομαζομένη om. U Kühn || ἱκανῶς om. U || ἱκανὴν Barb Kühn: -ὸν U || post ἱκανὴν δὲ add. καὶ Kühn || 3. λυκαψὸς Barb: λυκαῖος (?) U: λύκοψις Chartier Kühn || στυπτικωτέραν τῆς ὀνοκλείας U Kühn: τῆς ὀνοκλείας στυπτικωτέραν Barb || 4. πλέον γὰρ ἔχει καὶ πρὸς τὴν γεῦσιν εὐθὺς τὸ δριμύ Barb Kühn: πρὸς τὴν γεῦσιν δὲ πλέον ἔχει εὐθὺς τὸ δριμύ U || ἡ τετάρτη καὶ U Barb: ἣ Kühn || ἔτι om. U || 5. ἄγχουσαι δὲ οὐ τῆς αὐτῆς ἅπασαι δυνάμεως Pal Kühn: ἄγχουσαι τέσσαρες οὐ τῆς αὐτῆς ἅπασαι δυνάμεως Barb: οὐ τῆς αὐτῆς δ᾽ ἅπασαι δυνάμεως U || τε om. U || ἁλμυρώδεις Pal Kühn: ἁλμώδεις Barb: ἁλμύδεις U || 6. ἐπιμεμιγμένη Pal Kühn: ἐπιμιγνυμένη U Barb || τέ om. Barb || νεφριτικοῖς Pal U Kühn: νεφρικοῖς Barb || μὲν om. U || γε Pal Kühn: τε U: γέ τοι Barb || ἐρυσιπέλασι U Barb: ἐρυσιπέλατ Pal: ἐρυσιπέλατα Kühn || 7. τὰ μὲν τῆς ῥίζης ἔργα U Pal Kühn: τὰ μὲν τῆς αὐτῆς ἔργα ῥίζης Barb || αἱ om. U || τῆς βοτάνης om. U || τε om. U || διαρροίας U Barb: -αν Pal Kühn || σὺν οἴνῳ πινόμενα U Pal Kühn: πινόμενον σὺν οἴνῳ Barb || 8. λυκαψὸς Pal Barb: λύκαψος U: λύκοψις Chartier Kühn || ἁρμόττει U Barb: ἁρμόζει Pal Kühn || 9. ὀνοχείλου U Pal: -ος Barb: -ους Kühn || τε om. U || Ἀλκιβιαδείου Kühn: -αδίου 1085 Caroline Petit Pal: -άδος U Barb || γοῦν Pal Kühn: οὖν U Barb || ἐχεοδήκτοις codd.: ἐχιoKühn || περιαπτομένη καὶ ἐσθιομένη Pal Kühn: ἐσθιομένη καὶ περιαπτομένη U Barb || 10. λοιπὴ δὲ ἡ codd.: ἡ λοιπὴ δὲ Kühn || Ἀλκιβιαδείῳ Kühn: -δίῳ Pal: -άδι U Barb || ἐστὶ Pal Kühn: ἔτι Barb om. U BIBLIOGRAPHIE ET NOTES 1. 2. 3. 4. 5. De simpl. med. fac. in: KÜHN C.G., Claudii Galeni Opera omnia. Leipzig, 1821-1833, vol. XI 379-XII 372. Je souhaite exprimer ma gratitude envers Stefania Fortuna et Cloudy Fischer pour leur assistance précieuse dans la préparation de cet article. Ma reconnaissance va également au personnel de la Biblioteca Malatestiana de Cesena, de la Bibliothèque Nationale et de la Bib liothèque de l’Académie de Médecine de Paris: tous ont grandement facilité ma consultation des manuscrits. Cf. PETIT C., La tradition manuscrite du traité des Simples de Galien. Editio princeps et traduction annotée des chapitres 1 à 3 du livre I. In: BOU DON-MILLOT V., JOUANNA J., GARZYA A., ROSELLI A. (edd.), Storia della tradizione e edizione dei medici greci. Atti del VI Convegno inter nazionale (Parigi, 12-14 aprile 2008). Napoli, D’Auria, 2010, pp. 143-165; EAD., Théorie et pratique: connaissance et diffusion du traité des Simples de Galien au Moyen Âge. In: FERRACES RODRÍGUEZ A. (ed.), Fito-zooterapia antigua y altomedieval: textos y doctrinas. Coruña, Universidade da Coruña, 2009, pp. 79-95. DIELS H. T., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und Galenos. Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissen schaften, philos.-hist. Klasse, Berlin, 1905, p. 97 (accessible en ligne sur le site du CMG). Cf. DURLING R. J., Addenda and corrigenda to Diels’ Galenica. I. Codices Vaticani. Traditio 1967; 23: 471-472; ID., Addenda and corrigenda to Diels’ Galenica. II. Codices miscellanei. Traditio 1981; 37: 379; FORTUNA S., RAIA A. M., Corrigenda and addenda to Diels’ Galenica by R. J. Durling. III. Manuscripts and editions. Traditio 2006; 61: 18. Pour une liste complète des manuscrits, voir le nouveau catalogue en ligne dirigé par Stefania For tuna, qui complète de manière substantielle les publications-clefs sur ce sujet. Selon Stefania Fortuna, les manuscrits offrant les onze livres des Simples sont au nombre de six; cinq combinent les deux traductions existantes, par Gérard de Crémone et Niccolò da Reggio (Par. lat. 9331, Acad. 52, Vat. lat. 1086 La tradition latine du traité des Simples 6. 7. 8. 9. 10. 2388, Dresd. Db 92-93, Erfurt 280), un dernier fournit la traduction complète de Niccolò (Urb. lat. 248). J’ai examiné les citations de Galien chez Simon de Gênes d’après la tra duction de Gérard de Crémone: celles-ci ne concernent que le livre VI (voir PETIT C., Galen’s pharmacological concepts and terminology in Simon of Genoa’s Clavis Sanationis. In: ZIPSER B. (ed.), Simon of Genoa’s medical lexicon, forthcoming); sur les citations de Matteo Silvatico d’après la traduc tion de Niccolò, voir VENTURA I., Cultura medica a Napoli nel XIV secolo. In: Boccaccio Angioino. Bruxelles, Lang, 2012, pp. 251-288 (les exemples choisis appartiennent également au livre VI, voir pp. 284-286). Selon Ivan Garofalo, le Continens de Rhazes, traduit en latin, contient de nombreuses citations des Simples de Galien. Naturellement, l’impact des Simples de Galien sur la pharmacologie islamique est mieux connu. Sur la complexité de l’usage fait du traité des Simples dans la tradition arabe, voir notamment PORMANN P. E., The formation of the Arabic pharmacology between tradition and innovation. Annals of Science 2011; 68, 4: 493-515. Les correspondances relevées par Anne Fraisse entre le texte de Cassius Felix (24, 3; 52, 3; 72, 10) et certains passages des Simples de Galien ne sont pas concluantes: voir FRAISSE A., Cassius Felix. De la médecine. Paris, Les Belles Lettres, 2002, Introduction, p. 49. OPSOMER-HALLEUX C., Un herbier médicinal du haut moyen-âge: l’Alfabetum Galieni. History and Philosophy of the Life Sciences 1982; 4: 65-97; FERRACES RODRÍGUEZ A., Le Ex herbis femininis: traduction, réélaboration, problèmes stylistiques. In: PIGEAUD A., PIGEAUD J. (edd.), Les textes médicaux latins comme littérature. Actes du VIe Colloque inter national sur textes médicaux latins (Nantes, 1-3 septembre 1998). Nantes, Presses Université de Nantes, 2000, pp. 77-89; ID., Notas para la difusion altomedieval de una traduccion latina de Dioscorides. In: PEREZ GON ZALEZ M. (ed.), Actas del II Congreso hispanico de latin medieval (Leon, 11-14 de noviembre de 1997). Leon, Universidad de Leon, 1998, pp. 471481; CRONIER M., L’Herbier alphabétique grec de Dioscoride: quelques remarques sur sa genèse et ses sources textuelles. In: FERRACES RODRÍ GUEZ A. (ed.), Fito-zooterapia antigua y altomedieval: textos y doctrinas. Coruña, Universidade da Coruña, 2009, pp. 35-59. Voir néanmoins la récente traduction anglaise du texte par EVERETT N., The Alphabet of Galen. Pharmacy from antiquity to the Middle Ages. Toronto, University of Toronto Press, 2011. CASSIODORE, Inst. I, 31, 1-2. 1087 Caroline Petit 11. ROSE V., Theodori Prisciani Euporiston libri III. Leipzig, Teubner, 1894. 12. Cf. SCHUBA L., Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini in der Vatikanischen Bibliothek. Wiesbaden, L. Reichert, 1981, pp. 23-24. 13. Voir le catalogue en ligne de Stefania Fortuna. 14. LEMAY R., Gerard of Cremona. In: GILLISPIE C. C. (ed.), Dictionary of scientific biography. New York, Scribner, 1978, vol. 15, pp. 173-192; JAC QUART D., Les traductions médicales de Gérard de Crémone. In: PIZZA MIGLIO G. (ed.), Gerardo da Cremona. Cremona, Libreria del Convegno, 1992, pp. 57-70; BURNETT C., The coherence of the Arabic-Latin translation program in Toledo in the twelfth century. Science in Context 2001; 14: 249-288. 15. J’ai pu consulter le manuscrit de Bernkastel-Kues sur microfilm, et le manu scrit de Paris en personne. Le Pal. lat. 1094 m’a été transmis sur tirages papier de très mauvaise qualité, il m’est donc difficile de s’appuyer sur ce témoignage. Je n’ai pas consulté le Vat. lat. 2385. 16. Il s’agit de l’Ad Glauconem, du De alimentis ou De cibis, du Liber sextus de simplicibus medicinis (Simples, livre VI), du De facultatibus naturalibus et du De ingenio sanitatis (= De methodo medendi), auxquels il faut ajouter deux ouvrages aujourd’hui considérés comme inauthentiques, le De secretis Galieni (= Liber secretorum ad Monteum) et l’Ad Paternianum. 17. Le livre VI manque dans le manuscrit londonien du Royal College of Phy sicians, Tritton 22, selon Ullmann M. et Pormann P.; cf. ULLMANN M., Wörterbuch zu den griechisch-arabischen Übersetzungen des neunten Jahrhunderts. Wiesbaden, Harrassowitz, 2002, p. 27. 18. PETIT C., op. cit. note 6. 19. Une quinzaine de manuscrits sont datables du XIIIe s. (Fortuna S.), par exem ple Cambridge, Peterhouse 33. Mais le plus ancien semble être le manuscrit d’Oxford, Merton College 219 (Fortuna S.). 20. ULLMANN M., op. cit. note 17, p. 40. 21. IBID., p. 40; GAROFALO I., Un sondaggio sul De simplicium medicamen torum facultate di Galeno. In: SARNELLI CERQUA C. (ed.), Studi araboislamici in onore di Roberto Rubinacci nel suo settantesimo compleanno. Napoli, Istituto Universitario Orientale, 1985, vol. 1, pp. 317-325. 22. Scorial. ar. 793, f. 90sq. 23. Edition consultable sur le site de la BIU Santé (exemplaire de Daremberg). 24. Pour les besoins de cette étude, j’ai consulté les témoins suivants de la traduc tion arabo-latine: Par. lat. 9331 (ff. 202ra-266ra); Acad. 52 (ff. 32-145, avec un sommaire au f. 26r); Malat. D.XXIII.1 (ff. 85va-133ra). Le manuscrit 1088 La tradition latine du traité des Simples 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. S.V.4 de la bibliothèque de Cesena contient en réalité la traduction latine du traité περὶ τῆς τῶν καθαιρόντων φαρμάκων δυνάμεως attribué à Galien, et le manuscrit S.XXVII.4 le commentaire à ce dernier texte par Albert de Bologne; cf. BAADER G., Die Bibliothek des Giovanni Marco di Rimini. Eine Quelle zur medizinischen Bildung im Humanismus. In: TREU K. (ed.), Studia codicologica. Berlin, Akademie Verlag, 1977. J’avais également con sulté il y a plusieurs années les manuscrits Vat. lat. 2375 (ff. 27r-90v: livres I-V) et Urb. lat. 247 (ff. 121v-167v), ainsi que le manuscrit de Cambridge, Peterhouse 33, un des plus anciens, mais difficile à lire. Voir aussi note 15 au sujet des quelques manuscrits qui contiennent le livre VI. Voir l’entrée anchusa (mais aussi l’entrée lactuca asini) dans l’édition en ligne de la Clavis Sanationis de Simon: http://www.simonofgenoa.org. Cf. VENTURA I., op. cit. note 6, p. 286. Cf. DURLING, Addenda and corrigenda (1967), cit. note 4, p. 470. Le ca talogue en ligne des manuscrits latins de Galien ne mentionne pas d’autre témoin complet. Pour les besoins de la présente étude, je n’ai pu consulter que les manuscrits Paris, Académie de médecine 52 (ff. 152r-259v) et 53 (ff. 1-144r), ainsi que le Par. lat. 6865 (17rb-53vb, avec un sommaire au f. 15r) et le Par. lat. 9331 (267r-291v). Voir aussi Acad. 52 et Dresd. Db 92-93. Acad. 53, f. 144r: Et sic est finis VI ultimorum librorum de simplici medicina galieni quos nicholaus de reghio de greco in latinum transtulit diu post translationem V primorum librorum per alium factam. explicit. Les deux familles α et β identifiées par Vivian Nutton sont représentées dans les manuscrits latins des Simples; mais plusieurs manuscrits non étudiés figurent également dans la liste des témoins (Par. lat. 9331 par exemple). Cf. NUTTON V., The manuscripts of the Latin Galen and a quotation from De humoribus. In: BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDE LAINE C. (edd.), La science médicale antique: nouveaux regards. Études réunies en honneur de Jacques Jouanna. Paris, Beauchesne, 2007, pp. 339352. Sur le classement des manuscrit latins du corpus galénique autour du cas du De spermate, voir MERISALO O., PAHTA P., Tracing the trail of transmission: the pseudo-Galenic De spermate in Latin. In: GOYENS M., DE LEEMANS P., SMETS A. (edd.), Latin and Vernacular translations of scientific treatises in Medieval Europe. Mediaevalia Lovaniensia 40, Leuven, Univ. Press, 2008, 2008, pp. 91-104. Cf. VENTURA I., op. cit. note 6, p. 286. 1089 Caroline Petit 33. GUARDASOLE A., Un nouveau modèle de l’Aldine: le manuscrit Rosanbo 286. In: BOUDON-MILLOT V., GUARDASOLE A., MAGDELAINE C. (edd.), La science médicale antique: nouveaux regards. Études réunies en honneur de Jacques Jouanna. Paris, Beauchesne, 2007, pp. 235-247. 34. Cl. Galeni Pergamensis De Simplicium medicamentorum facultatibus libri undecim Theodorico Gerardo Gaudano interprete, Parisiis, Apud Simonem Colinaeum, 1530, http://www2.biusante.parisdescartes.fr/livanc/?cote=0004 6x01&do=chapitre. 35. DOMINGUES C., Recherches sur les éditions grecques et latines de Galien à la Renaissance. Thèse de doctorat (3 voll.), Paris, 2004. Cf. DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305. 36. Sur les éditions complètes de Galien, voir FORTUNA S., The Latin editions of Galen’s Opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2012;17: 391-412. 37. Au sujet du travail controversé de René Chartier, voir désormais BOUDONMILLOT V., COBOLET G. (edd.), René Chartier éditeur et traducteur d’Hippocrate et de Galien. Paris, De Boccard, 2012. 38. Les corrections de Gadaldini dans la Juntine de 1565 peuvent remonter à une Juntine antérieure, celle de 1550 ou de 1556. 39. SELVI F., NARDI E., BIGAZZI M., The ultimate types of Anchusa L. and Lycopsis L. (Boraginaceae). Taxon 1996; 45: 305-307. 40. Voir notamment PORMANN P. E., The development of translation techniques from Greek into Syriac and Arabic: the case of Galen’s On the faculties and powers of simple drugs, Book six. In: HANSBERGER R., AFIFI AL-AKITI M., BURNETT CH. (edd.), Medieval Arabic thought. London, Warburg Institute, 2012, pp. 143-162; BHAYRO R., HAWLEY R., KESSEL G., PORMANN P. E., The Syriac Galen palimpsest: progress, prospects and problems. Journal of Semitic Studies 2013; 68-1: 131-148. Correspondence should be addressed to: Caroline Petit Classics and Ancient History University of Warwick Coventry CV4 7AL - UK [email protected] 1090 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1091-1102 Journal of History of Medicine Articoli/Articles THEODORICUS GERARDUS GAUDANUS TRADUTTORE DI GALENO1 Irene Calà Università di Bologna, I SUMMARY THEODORICUS GAUDANUS TRANSLATOR OF GALEN Theodoricus Gerardus Gaudanus was a Dutch humanist physician, who translated three works of Galen, De simplicium medicamentorum facultatibus, De curandi ratione per venae sectionem and De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione. His translations were published in 1529 and 1530, not many years after the Aldine, the first Greek edition of Galen printed in 1525. This article provides an examination of the two minor translations by Gaudanus (De curandi ratione per venae sectionem and De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione) and their 16th century editions. L’olandese Theodoricus Gerardus Gaudanus (Thierry Gheeraerds di Gouda), medico ed umanista, è conosciuto principalmente per le sue tre versioni latine di Galeno: De simplicium medicamentorum facultatibus, De curandi ratione per venae sectionem e De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione2. Nel presente contributo mi occuperò delle due ultime traduzioni di Gaudano, quelle del De curandi ratione per venae sectionem e del De hirudinibus, e presenterò i primi risultati di uno studio sulle loro caratteristiche e sulla loro ricezione nel corso del Cinquecento, analizzando alcuni passi scelti3. Key words: Gaudanus - De curandi ratione per venae sectionem - De hirudinibus 1091 Irene Calà Pochi sono i dati di cui disponiamo per la ricostruzione della biografia di Gaudano4. Nacque a Gouda alla fine del XV secolo, da una famiglia agiata: lo studioso van Gils ipotizza che fosse figlio di Dirk Gerrit, sindaco della città dal 1492 al 1496. Risulta iscritto dal 5 maggio 1510 all’università di Lovanio, dove studiò medicina, seguendo il curriculum ordinario che prevedeva la lettura dei principes medicorum, tanto greci quanto arabi. Sappiamo che era comune per gli studenti di Lovanio trascorrere periodi presso università straniere, soprattutto Montpellier e Parigi in Francia, Padova e Bologna in Italia. Ma non abbiamo notizia di soggiorni all’estero di Gaudano, seppure non siano da escludere. Non sappiamo neppure se alla fine dei suoi studi sia tornato nella natia Gouda o sia rimasto a Lovanio o si sia trasferito in un’altra città. Sappiamo invece che nel 1528 Gaudano era già ammalato, come si evince dall’epistola dedicatoria che accompagna le traduzioni del De curandi ratione per sanguinis missionem e del De hirudinibus, pubblicate entrambe a Parigi l’anno successivo, nel 15295: cum aegritudinibus tam variis subinde luctatus sum. Sempre da questa epistola apprendiamo che conobbe e apprezzò le traduzioni latine di Thomas Linacre, che tuttavia non riguardano le stesse opere di Galeno da lui tradotte. Quanto ai rapporti di Gaudano con un certo Michael Montioellus, a cui è indirizzata l’epistola già citata, non siamo informati che da questa: anch’egli medico, lo avrebbe invitato a tradurre il De curandi ratione per sanguinis missionem. La terza traduzione di Gaudano, quella del De simplicium medicamentorum facultatibus, fu pubblicata postuma, nel 1530, sempre a Parigi, a cura dell’umanista tedesco Johannes Sturm (1507-1589)6, che indirizza l’epistola dedicatoria a Jean de Hangest (1501-1577), vescovo di Noyon7, in Francia8. Lo Sturmio, di qualche anno più giovane di Gaudano, aveva anch’egli frequentato l’università di Lovanio, dove i due probabilmente si erano conosciuti. Gaudano morì tra il 1529 e il 1530, prima della pubblicazione della tradu1092 Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno zione del De simplicium medicamentorum facultatibus, avvenuta il primo settembre 1530, e dopo la sua conclusione, avvenuta il 7 aprile 1529, come si legge alla fine del testo. Le traduzioni di Gaudano sono di poco posteriori alla prima edizione greca di Galeno, pubblicata a Venezia nel 1525 dai successori di Aldo, e con questa condividono l’intento di divulgare le opere del grande medico greco. Almeno due delle tre traduzioni di Gaudano ebbero un ruolo importante nella diffusione e circolazione di Galeno: la traduzione del De simplicium medicamentorum facultatibus rimase l’unica per tutto il Cinquecento ed ebbe numerose ristampe9; mentre il De curandi ratione per venae sectionem fu più volte tradotto in latino, ma la traduzione di Gaudano fu sempre stampata nelle successive edizioni complete di Galeno. 1. La traduzione del De curandi ratione per venae sectionem L’epistola di dedica della prima edizione, stampata a Parigi nel 1529 da Christian Wechel, ci informa che la traduzione si basa sul testo greco dell’Aldina: Deinde quamquam Aldinum exemplar, quod unicum nobis fuit. Nella stessa epistola è menzionato anche il ricorso alla precedente traduzione di Niccolò da Reggio: veteris tamen translationis subsidio. La traduzione di Niccolò da Reggio, indicata come translatio vetus, è utilizzata da Gaudano per correggere o per integrare il testo dell’Aldina; cfr. es. 6: XI 270, 2-3 K: εἰ δὲ μηδὲν εἴη τούτων, ἢ τὸ χωρίον ὑπάρχει φύσει ψυχρόν Ald.; Si vero horum nihil sit, caeterum hyems regiove natura frigida Gaud. (dove la restituzione di caeterum hyems è basata sulla translatio vetus). Non c’è nessuna menzione di ricorso a materiale manoscritto, né questo emerge dallo studio da me condotto sulla traduzione. 1093 Irene Calà In seguito il De curandi ratione per venae sectionem fu tradotto sia da Guinther von Andernach, nel volume Claudii Galeni Pergameni Opera diversa iam primum in lucem aedita, stampato a Parigi nel 1536 da Simon de Colines10, sia da Leonhart Fuchs, che lo corredò di ampio commento pubblicato da François e Jean Frellon a Lyon nel 154611. Ma la traduzione di Gaudano, che aveva sostituito quella di Niccolò da Reggio stampata nelle edizioni di Galeno fino al 1528, si impose come il testo principale utilizzato dagli umanisti per tutto il XVI secolo. Tra l’altro la traduzione di Gaudano fu inclusa nell’edizione di Galeno curata da Agostino Ricchi e da Vittore Trincavelli e pubblicata a Venezia, nella tipografia dei Farri, tra il 1541 e il 1545, nella Sectio quinta del 1541 (pp. 83-117)12. Qui fu sottoposta a una vera e propria revisione: il testo è suddiviso in capitoli e corredato di numerose note, per la cui redazione furono utilizzati anche manoscritti greci, oltre alle due edizioni greche (l’Aldina del 1525 e la Basilense del 1538) e alla translatio vetus, più volte citata. Nella maggior parte dei casi la fonte greca è citata con espressioni generiche (in graeco, in aliis codicibus), ma in alcuni casi appare chiara la volontà di fare distinzioni e di citare i manoscritti greci (in graecis codicibus antiquis et impressis). Ecco due esempi: 6: XI 268,11 K (ed. 1541, Sectio quinta, p. 92): nella nota marginale si segnala che il testo di Gaudano è integrato rispetto alle edizioni greche stampate (l’Aldina e la Basilense) sulla base della translatio vetus, e a sostegno si cita anche il testo trovato in antiquis graecis codicibus (Τῆς ἔξωθεν ὅλον τὸ σῶμα καὶ προσέτι τῶν συνυπαρχόντων τῆ τοῦ χυμοῦ φύσει). 18: XI 304, 1 K (ed. 1541, Sectio quinta, p. 110): nella nota marginale è riportato il testo trovato in graecis codicibus antiquis, omesso dall’Aldina per saute du même au même e diverso da quello della Basilense, come risulta nello schema seguente: 1094 Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno Ed. Aldina Ed. Basilense Nota Ricchi Γέγραπται δέ μοι περὶ τῆς Γέγραπται δέ μοι περὶ τῆς λεπτυνούσης διαίτης λεπτυνούσης διαίτης εἷς κατὰ ἰδίαν λόγος. ἀλλὰ ἀλλὰ ταῖς γυναιξὶ καὶ χωρίς ταῖς γυναιξὶ καὶ ἄνευ τῆς τοιαύτης διαίτης τοιαύτης διαίτης ἱκανὰ προτρέψαι καὶ ἱκανὰ προτρέψαι καὶ καλαμίνθην καὶ γλήχωνα καλαμίνθην καὶ γλήχωνα Il testo citato nella nota dell’edizione di Ricchi è più breve di quello della Basilense e presenta significative differenze: la preposizione χωρίς accompagnata dall’articolo τῆς in luogo della preposizione ἄνευ senza articolo. Quali manoscritti greci furono utilizzati per l’edizione latina in questione? Per il momento non è stato possibile identificarli, anche perché l’opera di Galeno non ha avuto un’edizione critica, ma si possono escludere due manoscritti greci che ho controllato direttamente: l’Urb. gr. 70 e il Marc. gr. 279. In ogni caso l’edizione di Ricchi, ristampata da Guillaume Rouille a Lione nel 1549, risulta particolarmente interessante, sia per la prima divisione del testo in capitoli che sarà ripresa, con differenze, nelle successive edizioni, sia per il lavoro di correzione del testo, basato anche su manoscritti greci. La traduzione di Gaudano fu stampata in seguito nelle edizioni Giuntine, Classis sexta, a partire da quella del 1541-42, la prima della nuova serie curata da Agostino Gadaldini13. In questa edizione il testo di Gaudano risulta corretto probabilmente sulla base dell’edizione Basilense. Poche però sono le correzioni discusse nelle note marginali. Nelle edizioni successive, le Giuntine del 1550, 1556 e 1565, sempre curate da Agostino Gadaldini, le note marginali sono più numerose e contengono lezioni di manoscritti greci: nella Giuntina del 1550 sono citati gli antiqui codices, come pure nelle Giuntine successive14. La traduzione di Gaudano fu inserita nell’edizione di Galeno pubblicata da Froben a Basilea nel 1542, tomo V, che nel complesso è una 1095 Irene Calà ristampa dell’edizione Giuntina del 1541-42, e nelle due successive edizioni Frobeniane del 1549 e del 1561-6215. Da segnalare la seconda edizione, quella del 1549, curata da Ianus Cornarius, che fece una revisione della traduzione di Gaudano, senza però segnalare gli interventi in margine. Cornario deve aver utilizzato l’edizione greca Basilense e probabilmente anche la traduzione di Guinther d’Andernach, come risulta dal seguente esempio (11: XI 284, 9-13 K), in cui il testo di Gaudano, rivisto da Cornario, presenta più di un’analogia con quello di Guinther: Gaudanus (1529, cc. 21v-22r) Guinther (1536, p. 113, 31-34) Gaudanus ex Cornario (1549, col. 1113) Expedit autem, uti vidistis, non eo usque sanguinem educere, dum ad extremum vires ducantur: sed quoad quod symmetrum moderatumque sit, eductum videatur, prorumpentisque sanguinis impetus nondum flaccescat, sed validus permaneat. Convenit autem uti vidistis, non expectare in missione sanguinis, dum extreme vires collabantur; sed ubi quod moderatum est, evacuatum videris, prorumpentisque sanguinis impetus validus perserveret. Expedit autem, uti vidistis, non expectare, donec vires extreme collabantur. Verum ubi iam moderatus sanguinis e naribus evacuatus videtur, et impetus lationis fortis permanet. Cornario inoltre sottopone la traduzione di Gaudano ad una revisione terminologica: adena, ae, con cui Gaudano traslittera ἀδήν, -ένος, è sostituito da Cornario con glandula, -ae (es. V, p. 1110 = XI 275, 6 K); i termini μελίκρατον, ὀξύμελι e ὀξύγλυκυ, che Gaudano traslittera, sono invece resi da Cornario rispettivamente con aqua mulsa, acetum mulsum e acetum mulsum dulce (es. V, p. 1114 = XI 286, 17 K); spirituosus di Gaudano per πνευματώδης è sostituito da Cornario con flatulosus (es. V, p. 1123 = XI 313, 1 K). Cornario infine aggiunge definizioni ai termini tecnici traslitterati: erysipelas diventa erysipelas, sive ignis sacer (V, p. 1107 = XI 265, 13 K), e aneurysma diventa aneurysma, hoc est arteriae incisae dilatatio (V, p. 1123 = XI 313, 15 K). 1096 Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno La traduzione del Gaudano dunque subisce numerose modifiche rispetto alla sua prima edizione del 1529 nelle diverse edizioni. Segue un solo esempio, in cui alle edizioni già citate è aggiunta quella curata da Giovanni Battista Rasario e stampata a Venezia nel 1562-1563 da Vincenzo Valgrisi, nella Classis sexta, pp. 118-12416. 6: XI 269, 11-12 K: ἡ δύναμις ἔῤῥωται, μέχρι δὲ πόσου αὐτὸς ὁ χυμὸς ἔφυ Ald.: ἐψύχθη in mg. Bas.; Sit virtus, et quatenus humor ipse sit frigidus Gaud. 1529 ex Nic. (infrigidatus est); in mg. quantum ipsius homoris sit genitum Ricchi Giunt.1541 e 1550 Rasario; in mg. ἔψυκται Giunt.1556 (ex Laur. plut. 74, 22?); Sit virtus, et quatenus humor ipse progressus sit Corn.; quantum humor sit refrigeratus et in mg. Al. humoris ipsius sit genitum Giunt.1565. 2. La traduzione del De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, incisione et scarificatione Nel corso del Cinquecento il De hirudinibus ebbe due edizioni greche, l’Aldina (IV, c. 15r) e la Basilense (IV, pp. 27-28), e numerose traduzioni: quelle di Ferdinando Balami17 e di Gaudano, pubblicate entrambe nel 1529 e poi ristampate in edizioni diverse, di Guinther d’Andernach pubblicata insieme con la citata traduzione del De curandi ratione per venae sectionem nel 1536, di Leonhart Fuchs pubblicata con ampio commento nel 1546, e infine di Cornario pubblicata nella seconda edizione di Froben nel 1549. Due soli manoscritti greci conservano il De hirudinibus: il Vat. gr. 283 del XIII-XIV sec. (ff. 2-3) e il Par. gr. 2269, vergato da Demetrio Damila (RGK I 93 e II 127) nella seconda metà XV sec. (ff. 178180)18. In entrambi i codici il trattatello non figura insieme con il De curandi ratione per venae sectionem, come avviene nell’Aldina e 1097 Irene Calà poi in tutte le edizioni latine di Galeno, ma segue il De dignotione ex insomnis ed il Quomodo morborum simulantes sint deprehendendi. Dall’esame del testo dei due manoscritti risulta che il Parigino (= P) dipende dal Vaticano (= V). L’Aldina ha un testo corretto ed integrato rispetto a quello dei codici, come mostrano i seguenti passi contenuti nel primo capitolo sulle sanguisughe: XI 317, 2 K: πολλοῖς Ald.: om. V P; 4: χρὴ om. V P; 4: μίαν Ald.: om. V P; 6: βδελλισόμενον Ald.: βδελλιζόμενον V P; 318, 9: χρὴ om. V P. I traduttori debbono aver utilizzato il testo greco delle edizioni a stampa, l’Aldina, almeno Balami, Gaudano e Guinther, perché le loro traduzioni furono pubblicate prima della Basilense, che dipende dall’Aldina. Metto qui a confronto le diverse traduzioni in un passo del primo capitolo sulle sanguisughe: XI 318, 10-12 K: τὰ δὲ σώματα, εἰ μὲν ὑποδακρύει, κύμινον ἢ ἄλευρον προσπαστέον, ἔπειτα ἐρίῳ ἔλαιον βραχὺ κατειλικτέον V P Ald. Kühn: τμήματα vel forte σήματα aut τρήματα legendum add. in mg. Bas. Gaud. 1529: Corpora vero si lachryment, cuminum aut farinam inspergito superque lana oleo pauxillo madidata involvito. Balami: Quod si inde cruentae lachrymulae adhuc effluxerint, farinam, cyminumque admoveto, lanamque subinde modico madentem oleo alligato. Guinther: Partes autem si elachryment, cuminum aut farinam inspergito, superque lanam oleo paxillo madidam dato. Fuchs: Foraminibus autem si cruentae lachrymae effluxerint, cuminum, aut farinam inspergito, dein lana esiguo oleo madida involvito. Corn.: At si corpora adhuc lachrymas fundant, fabacea farina adspergenda est, deinde lana modico oleo imbuta obvolvatur. La traduzione del De hirudinibus che ricevette maggiori ristampe fu quella di Balami, accolta in quasi tutte le edizioni dell’opera omnia 1098 Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno di Galeno, nelle Giuntine, nelle Frobeniane, come pure nell’edizione curata da Rasario e pubblicata a Venezia nel 1562-63. La traduzione di Gaudano, diversamente da quella del De curandi ratione per venae sectionem e del De simplicium medicamentorum facultatibus ac temperamentis, fu ristampata nella sola edizione curata da Agostino Ricchi e pubblicata dai Farri nel 1541-45. In questa edizione la traduzione di Gaudano si presenta in una revisione che la rende più aderente al testo greco, come risulta dai seguenti passi: Aldina cap. 1 ἐκκωλύομεν δὲ καὶ 319, 1-2 K οὐκ ἐῶμεν ἀποῤῥεῖν ἕως ἂν αὔταρκες ἀποκριθῇ cap. 3 ἀλλὰ τοῖς συνεχέσιν 320, 17-18 αὐτῶν K cap. 4 ἢ ἰώδους δυνάμεως 321, 12-13 ἔξωθεν ἐμπεσούσης K Gaudanus 1529 Prohibemus vero decidere, donec quod satis sit excretum fuerit. sed continentibus Gaudanus in ed. Ricchi Prohibemus autem et non permittimus effluere quosque quod sussiciens est excretum fuerit. sed his quae eis continuae sunt aut veneno extrinse- aut venenosa facultate excus infectas trinsecus accidente Bibliografia e note 1. Ringrazio Stefania Fortuna e Alessia Guardasole per i preziosi consigli che ho ricevuto in questa ricerca. 2. Per le edizioni delle traduzioni di Galeno cfr. DURLING R. J., A chronological census of Renaissance editions and translation of Galen. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24, 230-305; FORTUNA S., Galeno latino, 1490-1533. Medicina nei Secoli 2005; 17: 469-505; EAD., Le illustrazioni nei testi medici: le edizioni latine di Galeno del XVI-XVII sec. In: MARAGLINO V. (ed.), Scienza antica in età moderna. Teoria e immagini. Bari, Cacucci, 2012, pp. 311-337; EAD., The Latin editions of Galen’s opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2013; 1099 Irene Calà 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 17: 391-412. Sulla fortuna di Galeno nel Cinquecento cfr. NUTTON V., John Caius and the manuscripts of Galen. Cambridge, The Cambridge Philosophi cal Society, 1987. Per ricerche su altre opere di Galeno cfr. FORTUNA S., Galen’s De con stitutions artis medicae in the Renaissance. Classical Quarterly 1993; 43: 302-319; EAD., Edizioni e traduzioni del De locis affectis di Galeno tra Cinquecento e Seicento. Bollettino dei Classici 1993; 14: 3-30. Cfr. Memoires pour servire a l’histoire litteraire des dix-sept provinces des Pays-Bas de la Principauté de Liege, et de quelques contrées voisines. Lou vain, Imprimerie Academique, 1767, vol. VI, p. 623; Dictionnaire des sciences medicales. Vol. IV, Paris, Panckoucke, 1821, p. 394; VAN GILS J. B. F., Theodoricus Gaudanus. In Bijdragen tot de geschiedenis der geneekkunde, 1941; 21: 12-16; VAN DONGEN J. A, De Incunabelen en Postcunabelen in de Bibliotheek de Maatschappij (XLVI). Medisch Contact 1969; 10: 266-268; HOUTZAGER H. L., Medical relations between the Northern and the Southern Netherlands in the 16th and 17th centuries. Sartoriana 1993; 6: 83-109. Questa edizione è disponibile nel sito di Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi. Cfr. SCHMIDT C., La vie et les travaux de Jean Sturm. Strasburg, C. F. Schmidt, 1855, p. 9ss. Sui rapporti del vescovo con Antonio Eparco cfr. LEON DOREZ M., Antoine Eparque. Recherches sur le commerce des manuscrits grecs en Italie au XVIe siècle. Mélange d’archéologie et d’histoire 1893; 13: 281-364. Questa edizione è disponibile nel sito Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi. Sulla traduzione di Gaudano del De simplicium medicamentorum facultatibus cfr. l’articolo di Caroline Petit in questo volume. Questa edizione è disponibile nel sito di Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi. Questa traduzione di Fuchs è disponibile nel sito Digital collections della Bayerische Staatsbibliothek di Monaco. Su Leonhart Fuchs cfr. DURLING R. J., Leonhart Fuchs and his commentaries on Galen. Medizinhistorische Journal 1989; 24: 42-47. Alcuni volumi di questa edizione, compresa la Sectio quinta, sono disponibili nel sito Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi. Su Agostino Gadaldini cfr. GAROFALO I., Agostino Gadaldini (1515-1575) et le Galien latin. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (edd.), Lire les Médicins grecs à la Renaissance. Aux origins de l’édition médicale. Acte du 1100 Theodoricus Gerardus Gaudanus traduttore di Galeno 14. 15. 16. 17. 18. Colloque International de Paris (19-20 septembre 2003). Paris, De Boccard, 2004, pp. 283-321. Quanto alla Giuntina del 1541-42, ho utilizzato le ripro duzioni dell’esemplare conservato presso la Biblioteca dell’Istituto di Storia della Medicina di Roma, che mi sono state gentilmente fornite dalla bibliote caria dott.ssa Maria Conforti. La Giuntina del 1565 è disponibile nel sito Medic@ della Biu Santé di Parigi, le Giuntine del 1550 e del 1556 nel sito Digital collections della Bayerische Staatsbibliothek. L’edizione del 1542 è disponibile nel sito e-rara.ch, che raccoglie le edizioni pubblicate in Svizzera dal XV al XIX secolo, mentre quella del 1549 nel sito Medic@ della Biu Santé di Parigi. Alcuni volumi di questa edizione, compresa la Classis sexta, sono disponibili nel sito di Gallica della Bibliothèque Nationale di Parigi. Ho consultato la traduzione di Balami nell’edizione Frobeniana del 1542. La prima edizione di questa traduzione fu pubblicata probabilmente prima del 1529, come è segnalato nella scheda del catalogo del Servizio Bibliotecario Nazionale, a Roma presso la tipografia di Francesco Minizio Calvo. Di que sta edizione sono disponibili due soli esemplari nelle biblioteche italiane, uno presso la Biblioteca comunale dell’Archiginnasio di Bologna e uno presso la Biblioteca consorziale di Viterbo. Cfr. DIELS H., Die Handschriften der antiken Ärzte. I. Hippoktrates und Galenos. Abhandlungen der Königlich-Preussischen Akademie der Wissen schaften, philos.-hist. Klasse, Berlin, 1905, p. 93, che segnala anche il Marc. gr. App. cl. II 171 del XVI sec., f. 68, che in realtà tramanda un excerptum dai Libri medicinales di Aezio Amideno; cfr. MIONI E., Biblioteca Divi Marci Venetiarum codices Graeci manuscripti. I, pars altera, Roma, Istituto Poli grafico e Zecca dello Stato, 1972, pp. 97-98. Correspondence should be addressed to: Irene Calà Via Messina, 16 - 90040 Capaci (PA) [email protected] 1101 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1103-1142 Journal of History of Medicine Articoli/Articles Il De uteri dissectione di Galeno e la sua fortuna nel Rinascimento Concetta Pennuto Centre d’Études Supérieures de la Renaissance (UMR 7323) Université François-Rabelais, Tours, F SUMMARY THE LATIN TRANSLATIONS OF GALEN’S DE UTERI DISSECTIONE AND THEIR RECEPTION IN THE RENAISSANCE This article provides a preliminary survey of the Latin translations of Galen’s De uteri dissectione and of their reception in the Renaissance. Andreas Vesalius criticized Galen in De humani corporis fabrica (1543 and 1555), on the grounds that Galen was ignorant of human anatomy and the women’s womb. In order to make his point, Vesalius quoted, inter alia, De uteri dissectione, which was central in medical discussions at that time. This anatomical work of Galen had four Latin translations: the first one was done by Niccolò da Reggio in the first half of the fourteenth century, the other three were published in 1533 (by Giovanni Bernardo Feliciano) and in 1536 (by Janus Cornarius and Guinther of Andernach). All these translations had various editions from 1490 to 1625, expecially that by Giovanni Bernardo Feliciano. Their text changed from one edition to another, and influenced modern anatomical terminology, as Charles Estienne shows in his treatise. Il capitolo 15 del quinto libro del De humani corporis fabrica di Andrea Vesalio, edito a Basilea nel 1543 presso Johannes Oporinus, riguarda l’analisi e la descrizione della posizione, della forma, della superficie, del fondo e delle componenti dell’utero (Figura 1). Questa sezione Key words: De uteri dissectione - Latin translations - Renaissance reception 1103 Concetta Pennuto propone inoltre una riflessione sulle cosiddette corna dell’utero, ovvero due protuberanze che ricordano le corna nascenti dei buoi, come disse Erofilo – spiega Vesalio. Si tratta della parte superiore dell’utero, illustrata nella figura 25, lettere i e k (Figura 2). Dall’una e dall’altra parte, l’utero forma degli angoli ottusi, che – continua Vesalio – se- Fig. 1. Andrea Vesalio, De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543 (Centre d’Études Supérieures de la Renaissance, Tours, BVH), p. 378, V, imm. 25. 1104 Il De uteri dissectione di Galeno Fig. 2. Andrea Vesalio, De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543 (Centre d’Études Supérieures de la Renaissance, Tours, BVH), p. 378, V, imm. 25, part.: lettere i e k. Fig. 3: Andrea Vesalio, De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543 (Centre d’Études Supérieures de la Renaissance, Tours, BVH), p. 382, V, imm. 29. 1105 Concetta Pennuto condo gli antichi anatomisti di cadaveri umani avevano la funzione di cornua da cui partono i vasi spermatici femminili1. Questo passaggio offre a Vesalio l’opportunità di sferrare un potente attacco a Galeno e alla sua descrizione dell’anatomia dell’utero, senza però incorrere in ritorsioni di eventuali difensori di Galeno e dei suoi numerosi dogmata. Secondo Vesalio, chi volesse difendere Galeno dovrebbe esaminare con cura il De usu partium, il De semine e il De uteri dissectione ed ammettere che Galeno ha visto unicamente uteri di vacca, capra e pecora, e ne per somnium quidem ha esaminato mai un utero di donna. Anzi – continua Vesalio – se Galeno nel De partium usu si è basato su quanto fatto dagli altri anatomisti, delineando così un utero più fedele alla realtà, nel De uteri dissectione ha accostato una equina cervix ad un humanum caput, dando vita ad una chimera: Neque hic quenquam Galeni studiosum […] mihi ob pleraque illius dogmata obstrepere velim […] priusquam sedulo Galeni loca in libris de Partium usu, de Semine, de Uteri resectione, expenderit, atque vaccinum uterum muliebri, ac demum Galeni scripta ambobus uteris contulerit, ut tandem doceatur Galenum ne per somnium quidem muliebrem uterum unquam inspexisse, ut vaccinum duntaxat, et caprinum et ovillum, insuper ipsum in libris de Partium usu aliorum Anatomicorum placitis nixum esse, ac proinde uterum illic verius … descripsisse. In libro autem de Uteri resectione humano capiti equinam cervicem adiecisse, atque ex vaccino utero et muliebri chimeram texuisse2. Se lo studioso, lettore di Vesalio, vuole vedere le Graecorum imposturae, guardi la figura 29 della Fabrica (Figura 3), dove l’utero di vacca presenta corna simili a quelle di ariete. È molto facile fare questa constatazione: basta andare in un macello (macellum) per osservare un utero di vacca, la sua posizione, la sua forma, la sua grandezza e le sue parti; se non si ha il coraggio di andare in questi luoghi, è sufficiente farselo portare da qualcuno – commenta Vesalio – e si vedrà così che concinne Galenus caprinum vaccinumque uterum, non autem humanum depinxerit3. 1106 Il De uteri dissectione di Galeno Il luogo vesaliano ci pone di fronte a quelle che Vesalio stesso chiama le controversiae4 sulla struttura dell’utero tra i moderni, in un momento in cui – come rilevato da importanti studiosi – i saperi ginecologico-ostetrici si configurano come una sorta di specialità medica5. I toni aspri della critica vesaliana si attenuano nella seconda edizione della Fabrica, dove è possibile constatare una cospicua rielaborazione del capitolo 15 del quinto libro nei contenuti e nella forma, rielaborazione che rientra nel lavoro di riscrittura del testo voluto dall’autore, che dopo la seconda versione ne preparò pure una terza, come un recente articolo di Vivian Nutton ha messo in luce6. Nutton sottolinea come Vesalio abbia rivisto l’edizione della Fabrica del 1555 nel testo e in diverse illustrazioni, operando tagli di quanto ormai datato, anche in materia di criticismo7. Riguardo all’utero, constatiamo che la descrizione anatomica comporta toni attenuati nei confronti di Galeno, di cui comunque si conferma l’ignoranza dell’utero di donna, in quanto conoscitore di uteri di animali – come dimostra quanto scrive nel De uteri dissectione e questa volta pure nel De usu partium8 – ma di cui si difende la parola autentica. Galeno è sì autore delle opere citate, dove si parla di uteri animali, ma di certo non è autor di quanto gli viene attribuito sulle sette celle dell’utero, che tanti commenti hanno suscitato in giuristi, teologi e autori vari, quali Alberto Magno, Michele Scoto, Gentile da Foligno o Mondino de’ Liuzzi9. Vesalio, che si vuole critico e al tempo stesso attento studioso del vero Galeno, ci introduce allo studio del De uteri dissectione, opera che nel Rinascimento ha goduto di vasta fortuna, perché oggetto di diverse traduzioni latine e del dibattito medico sulla conformazione di quest’organo. Il nostro contributo intende fornire un primo approccio alla fortuna del De uteri dissectione nel Cinquecento attraverso una panoramica delle diverse traduzioni latine, per mettere in luce come proprio queste traduzioni contribuiscano al costituirsi di quei saperi e di quel lessico medico che caratterizzano le competenze ginecologiche di età moderna. 1107 Concetta Pennuto 1. La tradizione medievale e la traduzione di Niccolò da Reggio Il testo greco del De uteri dissectione è tramandato in diversi manoscritti, la cui lista aggiornata nella descrizione e nella bibliografia è fornita dal sito Pinakes dell’Institut de Recherche et d’Histoire des Textes di Parigi, sezione dei testi greci10: Vat. gr. 1845, s. XII Coisl. gr. 228, s. XIV Coisl. gr. 334, s. XIV Par. gr. 2270, s. XIV Marc. app. cl. V 9, s. XV Marc. app. cl. V 5, s. XVI in. Par. gr. 2165, s. XVI Ambr. C 4 sup (= 164), s. XV Par. gr. 2269, s. XV Par. gr. 2271, s. XV Vat. gr. 285, s. XVI Tutti questi manoscritti, escluso il Coisl. gr. 334, sono stati studiati da Diethard Nickel nella sua edizione per il Corpus Medicorum Graecorum11: i loro rapporti sono stati ricostruiti talvolta però sulla base di una diversa datazione da quella attuale, come nel caso del Par. gr. 2270 che Nickel riteneva del XV-XVI s. In alcuni manoscritti il testo galenico è preceduto dal De totius morbi temporibus e seguito dal Pro puero epileptico, come avviene per esempio nel Vat. gr. 1845 (V), considerato da Nickel all’origine della trasmissione del testo nei manoscritti più recenti: Marc. app. cl. V 5 (L) e 9 (M), Coisl. gr. 228 (C) e Par. gr. 2270 (R)12. Negli altri manoscritti l’ordine varia, come possiamo constatare grazie alla descrizione fornita dal sito Pinakes: nell’Ambr. C 4 sup (A) il testo, lacunoso, è preceduto dall’Epistola ad Aristotelem e seguito dal Pro puero epileptico; nel Coisl. gr. 334 è preceduto dal De urinis di Zacharias 1108 Il De uteri dissectione di Galeno Actuarius e seguito dal De urinis di Avicenna; nel Par. gr. 2165 (P) il De plenitudine precede il De uteri dissectione, il De urinis psedogalenico lo segue; il Par. gr. 2269 (Q) presenta nell’ordine De differentiis febrium, De uteri dissectione, De dignotione ex insomniis; nel Par. gr. 2271 (S) e nel Vat. gr. 285 (T) il De tremore palpitatione convulsione et rigore precede il De uteri dissectione, che è seguito dal Pro puero epileptico. L’ordine varia ancora nelle prime edizioni a stampa del trattato, pubblicato negli Opera aldini del 1525 (cc. 96v-98r) e nel 1538 da Andreas Cratander a Basilea (cc. 210-213)13. Nel primo volume delle due edizioni, veneziana e basilense, il De uteri dissectione è inserito nella serie delle opere anatomiche: sotto il titolo di De vulvae dissectione (Περὶ μήτρας ἀνατομῆς) è infatti preceduto dal De instrumento odoratus e seguito dal De foetuum formatione14. La sequenza di testi anatomici implica lo studio della struttura del corpo (De anatomicis administrationibus, De venarum et arteriarum dissectione, De nervorum dissectione, De instrumento odoratus) e lo studio della riproduzione, dell’embrione e della costituzione del corpo (De foetuum formatione, An sanguinis natura in arteriis contineatur, De spermate, De optima corporis constitutione etc.). Il De uteri dissectione si colloca nel mezzo di questa sequenza. Grazie agli studi su queste edizioni, constatiamo che tra le copie tipografiche dell’Aldina del 1525 figurano almeno due dei manoscritti del De uteri dissectione segnalati sopra: il Par. gr. 2165, vergato da Nicola Pachys e appartenuto a John Clement, e il Marc. app. cl. V 5, come mostrato da Stefania Fortuna e Vivian Nutton15. Come spiegato da Nutton, inoltre, è grazie al lavoro condotto da Giovanni Battista Opizzoni e dalla sua équipe di giovani studiosi del Nord Europa, nonché all’iniziativa di Gian Francesco d’Asola16, che Galeno fu reso per la prima volta interamente disponibile in greco17, e quindi nessuna scusa poteva più essere avanzata per basarsi solo sulle “barbare traduzioni medievali”18, anche al di là di tutte le difficoltà che spesso 1109 Concetta Pennuto il testo greco poneva19. Quando nel 1538 il testo galenico è edito a Basilea, l’impresa editoriale di Andreas Cratander, Leonhard Fuchs, Hieronymus Gemusaeus e Joachim Camerarius intende migliorare lo stato del testo veneziano del 1525 grazie alla ricerca di antichi esemplari, a nuove congetture e allo studio delle traduzioni medievali, visto che le più moderne erano spesso basate sull’Aldina20. Durante il Medioevo, invece, il testo greco del De uteri dissectione sembrerebbe aver avuto scarsa circolazione, come attesta la datazione bassa di quasi tutti i manoscritti, visto che solo il Vat. gr. 1845, il Par. gr. 2270 e i Coisl. gr. 228 e 334 sono datati al XII-XIV secolo. Soprattutto, come per molti altri testi galenici, il De uteri dissectione ha avuto una circolazione latina a partire dal XIV secolo, grazie alla versione di Niccolò da Reggio21. Attivo nella prima metà del Trecento, Niccolò si distingue per il carattere sistematico della selezione dei testi galenici da tradurre e per l’accuratezza delle scelte lessicali. Il De uteri dissectione nella versione di Niccolò è conservato nel Pal. lat. 1211, unica copia manoscritta di cui siamo a conoscenza22. Il testo sull’anatomia dell’utero, ff. 62vb-64vb, è preceduto dal De anathomia oculorum e seguito dal Liber Galieni an omnis omnis [sic] eius quod foetatur particule fiant simul. Il titolo annuncia Incipit liber Galieni de anathomia matricis secundum librum 15 de anathomicis tractacionibus translatus a magistro Ni(colao), ribadito dall’explicit: Explicit translatus a Magistro nicolao de Regio de calabria. Il testo galenico è articolato in capitoli che guidano il lettore: i capitoli non sono numerati, ma introdotti da titoli, quali De magnitudine matricis, De figura matricis, De communione matricis ad adiaciencia, etc. Come vedremo, l’articolazione in capitoli resterà una costante nelle versioni latine a stampa. Resta da sottolineare l’unicità della versione del Pal. lat. 1211: la mancanza di copie manoscritte attesterebbe la scarsa circolazione del testo galenico anche in latino nel corso del Medioevo, allorché una più grande diffusione si può datare dalla fine del Quattrocento. 1110 Il De uteri dissectione di Galeno Infatti, la traduzione di Niccolò viene inserita nell’editio princeps degli Opera galenici del 1490 e fino alle nuove traduzioni latine rinascimentali, a partire dagli anni ’30 del Cinquecento, sarà questa la versione diffusa in tutta Europa. D’altra parte, se la medicina occidentale di quasi tutto il XV secolo è una medicina soprattutto latina23, medicina latina galenica è anche quella del XVI secolo, quando allo scarso numero di edizioni greche di Galeno si associano la ricerca e la citazione di manoscritti greci funzionali a rendere sempre più preciso e comprensibile il testo e il lessico latino. Grazie agli studi di Stefania Fortuna sulle edizioni latine di Galeno possiamo oggi ritrovare la versione latina di Niccolò, col titolo di De anatomia matricis, nelle seguenti edizioni24: 1490, ed. Diomede Bonardo, Venezia, Filippo Pinzi, 2 Voll.25: Vol. 1, anon. (sign. zz2v-3r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De dissolutione continua). 1502, ed. Girolamo Suriano, Venezia, Bernardino Benali, 2 Voll.26: Vol. 1, anon. (sign. d2r-3r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]). 1513, ed. Scipione Ferrari, Venezia, Bernardino Benali27. 1515-1516, ed. Pietro Antonio Rustico, Pavia, Giacomo Pocatela, 3 Voll.28: Vol. 1, anon. (cc. 51r-52r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]). 1522, Venezia, Luca Antonio Giunta, 3 Voll.29: Vol. 1, anon. (cc. 60r-61r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]). 1528V, Venezia, Luca Antonio Giunta, 4 Voll.30: Vol. 1, anon. (cc. 60r-61r, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]). Questi quattro volumi sono seguiti nel 1531 e 1533 da altri due volumi31: in quello del 1533, il De uteri dissectione di Galeno compare nella nuova traduzione umanistica di Bernardo Feliciano, pp. 159-161. 1528L, ed. Joannes Nebriensis Rivirius (e Symphorien Champier), Lione, in chalcographia gabiana, 3 Voll.32: Vol. 1, anon. (cc. 82r-83v, preceduto da De anatomia oculorum e seguito da De iuvamentis membrorum [UP]). 1111 Concetta Pennuto In queste prime edizioni galeniche, il testo, nella versione di Niccolò, è riprodotto con la stessa articolazione dei capitoli che troviamo nel manoscritto: i capitoli non sono tuttavia numerati nel 1490 e nel 1502, ma introdotti dai titoli succitati; essi sono numerati quasi tutti nel 1515, nel 1522 e nel 1528 (Venezia e Lione). Inoltre, anche in presenza della numerazione, tutti i capitoli riportano i titoli del Pal. lat. 1211. A partire dall’edizione del 1502, la traduzione è stampata con varianti in margine che vengono dalla tradizione manoscritta latina, come dimostra la loro coincidenza con il Pat. lat. 1211, e che entreranno almeno parzialmente nel corpo del testo, come mostrano questi esempi: 1490 zz2vb, 48: circa Praxagoram et Phylosenum; 1502 1515 1522 1528V 1528L: circa Praxagoram et Phylosenum* in textu et Phyloxienum in marg. (Pal. lat. 1211: circa Praxagoram et Philocienum) 1490 zz3va, 15: membrana superiacet due; 1502 1515 1522 1528V 1528L: membrana superiacet due* in textu et duplex in marg. (Pal. lat. 1211: duplex) 1490 zz3va, 46: ut si influat multitudo; 1502 1515 1522 1528V 1528L: ut si* influat multitudo in textu et nisi in marg. (Pal. lat. 1211: nisi) 1490 zz3vb, 28: nisi a primitus; 1502: nisi* primitus in textu et ubi autem in marg.; 1515, 1522, 1528V, 1528L: ubi autem (Pal. lat. 1211: ubi autem) Riguardo ai contenuti, qualche rapido esempio può dare un’idea di come il testo di Niccolò sia stato trasmesso nelle edizioni a stampa. Può capitare che ci siano delle perdite di testo che si sono perpetuate in tutte le edizioni a stampa: 34, 4 N = II 887, 5-6 K: ὅθεν τε ἤρτηται καὶ ὅθεν τρέφεται Pal. lat. 1211 62vb: et unde dependet et unde nutritur 1490 zz2va, 59: et unde nutritur (idem 1502 1515 1522 1528V 1528L) Variazioni lessicali possono affermarsi nelle edizioni a stampa: 1112 Il De uteri dissectione di Galeno 34, 21 N = II 888, 14 K: ἄχρι μὲν τούτου κυφή Pal. lat. 1211 63ra: usque ad hoc igitur gibbum est 1490 zz2vb, 13: usque ad hoc igitur dorsum est (idem 1502 1515 1522 1528V 1528L) Guasti nel passaggio dalla versione manoscritta a quella a stampa del 1490 possono essere riparati, ma il senso del testo originario cambia. L’esempio seguente mostra come un salto du même au même nell’edizione del 1490 sia corretto nel 1515 da Pietro Antonio Rustico e accettato dagli editori successivi: 42, 22-26 N = II 895, 9-14 K: «Ἕτερα δὲ τέτταρα οὐκ ἐπὶ πασῶν γυναικῶν, ἀλλ’ ἔστιν ἐφ’ ὧν», φησὶν ̔Ηρόφιλος, «τῶν ἐπὶ τοὺς νεφροὺς ἰόντων ἀποφυόμενα, εἰς τὴν μήτραν ἐμβάλλει», ὅπερ ἐπὶ μὲν τῶν ἄλλων ζῴων οὐχ εὗρον πλὴν σπανίως ἐν πιθήκοις. οὐ μὴν ἀπιστῶ τὸ πολλάκις εὑρεῖν αὐτὰ ἐπὶ γυναικῶν τὸν ̔Ηρόφιλον· ἱκανὸς γὰρ ἦν τά τε ἄλλα τῆς τέχνης. Pal. lat. 1211 63va: Alia vero quatuor vasa in mulieribus non tamen in omnibus, ut ait Erophilus, explantata ab eis, que ad renes veniunt, perveniunt ad matricem, que in aliis quidem animalibus non inveni, nisi raro in simiis. Non tamen decredo invenire ea in mulieribus Erophilum, sufficientem existentem etiam aliis (πολλάκις et τῆς τέχνης omisit) 1490 zz3ra, 44-46: alia vero quattuor vasa in mulieribus non tamen in omnibus, ut ait Erophilus, sufficientem existentem in aliis (idem 1502). 1515 51va, 8-10: Alia vero quattuor vasa in mulieribus, non tamen in omnibus, ut ait Erophilus, sufficienter existunt in alijs (idem 1522 1528V 1528L). 2. La tradizione rinascimentale e le traduzioni di Giovanni Bernardo Feliciano, Janus Cornarius et Johann Guinther von Andernach A partire dal 1533, al testo latino di Niccolò da Reggio si affianca o, meglio, si sostituisce la traduzione di Bernardo Feliciano (Giovanni Bernardo Feliciano, Regazzola [c. 1490-1552]), pubblicata per la prima volta nel volume sesto (1533) della Giuntina del 152833, come mostrato da Stefania Fortuna34, mentre nel primo volume della rac1113 Concetta Pennuto colta (1528) era presente la versione di Niccolò. In effetti, a partire dagli anni ’30 la versione di Niccolò lascia il posto alle traduzioni umanistiche, come detto. Quella di Feliciano, dal titolo De dissectione vulvae, è la prima ed è ripubblicata a Basilea, presso Andreas Cratander, nel 1535, come De anatomia matricis nell’indice, De dissectione vulvae nel testo galenico35. Questo titolo richiama quello dell’Aldina e annuncia il titolo che sarà scelto per l’edizione greca Basilense del 1538, come abbiamo visto. Il trattato galenico tradotto da Feliciano nel 1533 si inserisce nel gruppo di traduzioni dello stesso che apre il volume: De placitis Hippocratis et Platonis, De semine, De uteri dissectione, De foetuum formatione. Questi testi sono preceduti da una dedica al giurista milanese Giovanni Battista Speciano, dove le quattro opere sono presentate come facenti parte di un unico lavoro. Feliciano spiega che, per rispondere alle due esigenze della filosofia, la comprensione e l’azione, bisogna conoscere se stessi. Allo scopo non c’è niente di meglio che l’osservazione della composizione del corpo umano e delle facoltà dell’anima che permettono all’uomo di essere immagine di Dio. Le opere di Galeno qui tradotte sono un ausilio in questo senso – continua Feliciano – anche se Galeno scrive contro le opinioni di Aristotele e degli Stoici36. Le quattro opere sono strettamente legate, visto che il corpo umano nasce, come le piante, dal seme che trova il suo terreno ideale nell’utero della madre, e poi si sviluppa con radici, rami e frutti, ovvero vene, arterie e fibre, che aderiscono vulvae acetabulis37. Il problema, secondo Feliciano, è che il De semine contiene diverse affermazioni sul seme maschile e femminile che vanno contro Aristotele; per non parlare poi delle teorie galeniche sulla formazione del feto. Il contrasto tra Galeno e Aristotele è ciò che più preoccupa Feliciano nel pubblicare questi lavori, tanto più che – come lui stesso spiega – corrono anni in cui i medici aderiscono fortemente alle dottrine aristoteliche38. Eppure proprio questi medici dovrebbero sapere che Galeno, per quanto seguace di Platone39, non esita a 1114 Il De uteri dissectione di Galeno criticarlo riguardo al funzionamento della respirazione e all’origine delle febbri40. Nel 1535, la raccolta di testi tradotti da Feliciano, priva del De semine, non è preceduta da una dedica, ma da alcune parole al lettore che riguardano soprattutto il De placitis41. Dal 1541, la traduzione di Bernardo Feliciano entra a far parte delle edizioni Giuntine degli opera omnia, in quelle che sono considerate appartenenti al secondo gruppo, caratterizzato da 10 edizioni in 24 anni, un numero alto che indica il ruolo che Galeno assume in seno alla comunità scientifica, come mostrato da Stefania Fortuna. Le edizioni Giuntine di questo gruppo sono quattro (1541-42, 1550, 1556, 1565) e il curatore, Agostino Gadaldini (1515-1575), fornisce un’opera che resterà alla base delle pubblicazioni galeniche fino al 162542. Nell’edizione Giuntina del 1541 il De uteri dissectione si trova tra il De anatomicis administrationibus (trad. Johann Guinther von Andernach) e il De instrumento odoratus (trad. Ludovico Bellisario)43. Ritroviamo la traduzione del De uteri dissectione nella versione di Feliciano negli Opera latini stampati nel 1542 a Basel da Froben, inserita tra il De anatomicis administrationibus (trad. Guinther) e il De instrumento odoratus (trad. Bellisario)44. Presso Froben, la posizione del testo rispetto alla Giuntina del 1541 non cambia, tanto più che viene riprodotta la lettera di Giambattista da Monte a Tommaso Giunti sull’ordine dei libri galenici, dove leggiamo che il De uteri dissectione trova il suo luogo ideale nella serie di testi che, dopo le sezioni sugli elementi e la natura umana, trattano della struttura del corpo, distinta tra parti simili e parti dissimili. È in quest’ultimo gruppo di testi che il De uteri dissectione va collocato, preceduto dal De anatomicis administrationibus e seguito dal De instrumento odoratus45. Pure nell’edizione degli Opera latini basilensi del 1549 viene ristampata questa lettera, ma il De uteri dissectione è nella traduzione di Janus Cornarius (1500-1588)46, editore della raccolta47. A Basilea, la versione di Bernardo Feliciano s’impone nella terza edizione degli Opera galenici stampati da Froben, quella curata nel 1115 Concetta Pennuto 1561 da Conrad Gesner che già aveva contribuito nel 1549, ma che solo nel ’61, appunto, non solo sostituisce Cornario con Feliciano, ma cambia la posizione del De uteri dissectione, che questa volta è preceduto dalla Vocalium instrumentorum dissectio (trad. Agostino Gadaldini) e seguito dal De instrumento odoratus (trad. Bellisario)48. Il nuovo ordine scelto da Gesner per la traduzione di Feliciano rispecchia in realtà quanto era accaduto nella Prima classis delle Giuntine del 1550 e del 1556, dove Gadaldini aveva inserito la sua traduzione della Vocalium instrumentorum dissectio tra il De anatomicis administrationibus e il testo galenico sulla dissezione dell’utero nella versione di Feliciano49. In questa posizione ritroviamo la traduzione di Feliciano nella Giuntina del 156550, ma non più nel terzo gruppo di Giuntine stampate tra il 1576 (ed. Girolamo Mercuriale) e il 1625 (ed. Fabio Paolini), dove il De uteri dissectione ricomincia ad essere preceduto dal De anatomicis administrationibus (trad. Guinther), per quanto seguito sempre dal De instrumento odoratus (Bellisario): qui la numerazione delle carte resta la stessa del 1550, del 1556 e del 1565, ma siccome il testo di Gadaldini è stato soppresso e spostato tra i Fragmenta51, a partire dal 1576 due numeri sono aggiunti (106-107) accanto al numero della prima carta della traduzione, 10852. La traduzione di Feliciano non si impone solo grazie alle Giuntine e alle loro numerose ristampe, ma anche grazie al contributo di Giovan Battista Rasario, che nella sua edizione delle opere galeniche del 1562-63, a Venezia presso Vincent Vaugris, sceglie di pubblicarla nel primo volume (1562): dobbiamo rilevare che il De uteri dissectione è qui preceduto dalla Vocalium instrumentorum dissectio, nella traduzione dello stesso Rasario, e seguito dal De motu musculorum (trad. Niccolò Leoniceno)53. L’autorità di Feliciano come traduttore del trattato galenico sulla dissezione dell’utero è contrastata dalla circolazione della traduzione di Janus Cornarius, come abbiamo visto sopra. Se da un lato Cornarius 1116 Il De uteri dissectione di Galeno la inserisce nella sua edizione degli Opera galenici del 1549, dall’altro egli l’aveva già pubblicata nel 1536, sempre a Basilea presso Froben, in un volume contenente pure il De foetuum formatione e il De semine54. La raccolta di Cornarius è introdotta da una lettera di dedica polemica a Michael di Meyerburg, tesa a dimostrare la validità della scelta di tradurre il De uteri dissectione, il De foetuum formatione e il De semine galenici, per di più in un volume a se stante, poiché queste opere si riferiscono ai corporis humani primordia e quindi ai fondamenti dei saperi medici55. Queste prime parole non possono non ricordarci quanto Feliciano aveva sostenuto, nella sua dedica a Speciano, sulla validità della scelta di un gruppo di testi che permettono di cogliere la formazione dell’uomo dal seme allo sviluppo delle facoltà dell’anima. Vero è che Cornarius si ferma al corpo e si limita quindi al De semine, al De foetuum formatione e, appunto, al De uteri dissectione, ma i toni delle due prefazioni sono così simili che ritroviamo nell’una e nell’altra l’idea dell’uomo come minor mundus56. In ogni caso, Cornarius non esita ad affermare che questi tre testi sono rimasti intatti: secondo Cornarius, nessuno di coloro che finora hanno tradotto gli altri libri di Galeno si è dedicato a queste traduzioni. Certo, i tre trattati – continua Cornarius – sono molto difficili da tradurre, ma in fondo, perché fingere? Diciamo chiaramente che, benché oggi abbiamo un Galeno quasi interamente parlante latino (fere totus Galenus Latine loquens), saranno al massimo tre o quattro i libri che si possono leggere tolerabiliter. Secondo Cornarius, nessun libro è stato trattato meglio dai supini interpreti di Galeno che quelli che costoro non hanno mai toccato57. È soprattutto l’importanza delle tre opere citate che spinge Cornarius a tradurle e anche qui la dedica di Cornarius sembra avvicinarsi a quella di Feliciano. Secondo Cornarius, dalla lettura di questi testi si deduce quanto importante siano state le osservazioni di Galeno rispetto alle speculazioni di Aristotele su questi temi. Proprio non si capisce come Aristotele abbia potuto esprimersi riguardo alla ge1117 Concetta Pennuto nerazione. Aristotele infatti – continua Cornarius – non ha avuto l’esperienza della dissezione come invece l’ha avuta Galeno, che di conseguenza ha potuto dimostrare con certezza i contenuti delle sue opere firmissimis rationibus atque artis sectoriae corporum ocularibus experimentis58. E infine l’importanza di questi testi risulta dalla comparazione con quanto prodotto fino ad oggi – conclude Cornarius – dal momento che nemo apud Latinos hanc materiam tractavit e che il libro De semine tradotto da un vetus interpres non ha nulla di galenico se non il nome59. Ci interessa qui l’asserzione sulla novità apportata dai testi tradotti, per due ragioni. La prima riguarda la questione delle traduzioni. Per quanto concerne le traduzioni del De uteri dissectione, per limitarci a quest’opera, nel negarne l’esistenza Cornarius potrebbe riferirsi all’assenza di traduzioni umanistiche ed è probabile che non avesse conoscenza della versione di Feliciano. Infatti, la lettera di Cornarius è datata 10 marzo 1535 e la rarità di esemplari del volume della Giuntina stampato nel 1533 potrebbe essere all’origine di quest’affermazione. La seconda ragione riguarda i contenuti delle tre opere galeniche e la maniera in cui sono presentati al destinatario del volume: Galeno si oppone ad Aristotele e lo corregge, Galeno svela finalmente come nasce e si forma ‘il piccolo mondo’, e in Feliciano ne vediamo anche gli esiti spirituali grazie al De placitis. Il Galeno di questi testi si afferma come innovatore della cultura medica e filosofica sulla generazione e sulla formazione dell’uomo rispetto al contesto aristotelico. Se fin qui Feliciano e Cornarius si muovono su vie parallele, Cornarius apporta un elemento in più: la forza di Galeno sta nella pratica della dissezione, che gli permette di superare Aristotele. A Cornarius non importa se Galeno abbia sezionato animali o donne, come invece importerà a Vesalio; per Cornario è il gesto di scoperta del corpo che permette di spiegare la fisiologia della generazione. Un’altra edizione della traduzione del De uteri dissectione di Cornario vede la luce nel 1541, nella collezione degli Opera ga1118 Il De uteri dissectione di Galeno lenici editi da Agostino Ricci, col contributo di Vittore Trincavelli, presso Farri a Venezia60, inserito tra il De motu musculorum (trad. di Leoniceno) e il De semine (trad. di Cornarius). Ricci dedica le opere di Galeno al cardinale Alessandro Farnese, sottolineando come grazie al suo supporto finalmente i testi del principe dei medici, Galeno, sono restituiti alla purezza originaria, con la massima utilità per la cultura medica, visto che fino a quel momento sia nelle versioni latine sia nelle edizioni greche innumerevoli errori si sono perpetuati, impedendo ai medici la corretta interpretazione dei contenuti. Lo sa Venezia e lo sanno molte altre città italiane, come Padova, quanto lavoro e quanti codici sono stati consultati per ottenere un risultato così importante – conclude Ricci61. Un unicum sembrerebbe essere l’edizione della traduzione di Johann Guinther von Andernach a Parigi nel 1536, poiché non venne accolta nelle collezioni galeniche e allo stato attuale delle ricerche non ne conosco ristampe. Inserito in un volume che contiene 14 testi galenici, come De tremore, palpitatione, convulsione et rigore, De praecognitione, De typis, De sanguinis missione ad Erasistrarum e An sanguis in arteriis secundum naturam contineatur, il De uteri dissectione è preceduto dal De optima secta ad Thrasybulum e seguito dal De foetuum formatione. Nella dedica a Nicolaus ab Huy, ritroviamo l’argomento della natura umana atta ad agire per il proprio bene e l’altrui: lo studio è la meta ultima di tutti coloro che vogliono essere utili alla patria. Così, dopo un lavoro decennale, Guinther ha completato la traduzione dei testi pubblicati nel volume, scelti secondo il genius del traduttore: questi testi che appartengono alla categoria dei trattati (commentaria) galenici non sono solo utili, ma anche necessari ai medici62. Come Guinther sottolinea, lo stato del suo esemplare ha reso ancora più difficile il lavoro, exemplar vitiatum, e ha richiesto che intere porzioni di testo fossero ricostruite, diverse lezioni restituite ed errori corretti. La traduzione ardua – conclude Guinther – ha comportato 1119 Concetta Pennuto talora l’impiego di voci poco latine, soprattutto per il De optima secta ad Thrasybulum: sed haec communis est hodie interpretum infelicitas63. Quando nel 1639, nel quarto volume delle opere galeniche, René Chartier pubblica la sua versione del De uteri dissectione, che è poi quella utilizzata da Kühn, sembrerebbe – ad un primo studio che dovrà essere approfondito – che le tre versioni di Feliciano, Cornarius e Guinther si ritrovino in una sorta di sintesi, dove Feliciano e Cornarius sono privilegiati nella scelta della lingua latina e delle forme lessicali64. 3. Traduzioni umanistiche a confronto Le prime edizioni della traduzione di Bernardo Feliciano, fino al 1542, si snodano senza soluzione di continuità, con un testo che non è articolato in capitoli, sebbene modificazioni stilistiche rispetto alla princeps del 1533 e all’edizione del 1535 si possano constatare a partire dalla Giuntina del 154165. Un esempio: 36, 15-16 N = II 889, 16-18 K (Ald. 96v, 24-25, Bas. 211, 4-5): κατὰ δὲ τὸ πλάτος ἐφ’ ἑκατέραν τῶν λαγόνων ἐκτείνεται ταῖς αὑτῆς κεραίαις. περὶ δὲ τῶν κατὰ βάθος περάτων ἤδη εἴρηται. 1533 157, 34: in latitudinem vero ad utrumque ile suis cornibus porrigitur. de finibus eius quoad profunditatem iam dictum est. 1535 148, 10-11: in latitudinem vero ad utrunque ile suis cornibus porrigitur. De finibus eius quoad profunditatem iam dictum est. 1541 104r, 30-31: in latitudinem vero ad utrunque ille suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est. 1542 373, 29-30: in latitudinem vero ad utrumquem ile suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est. L’indice della Prima classis della Giuntina del 1550 annuncia: De vulvae dissectione liber ab Ioanne Bernardo Feliciano dudum translatus, et ab eodem nunc recognitus. Il testo, questa volta, è preceduto da un argumentum che spiega il tema trattato dall’opera galenica, ovvero lo stu1120 Il De uteri dissectione di Galeno dio della posizione, della grandezza, della figura e delle parti specifiche e adiacenti dell’utero: Situm vulvae, magnitudinem, figuram, ac partes eius proprias et adiacentes declarat66. Articolato il trattato in 10 capitoli, ciascuna porzione di testo è introdotta da un titolo che ne riassume i contenuti. Nel 1550 compaiono nuove modifiche che correggono errori o intervengono sul lessico e la lingua, in accordo col lavoro editoriale svolto da Agostino Gadaldini67. Le correzioni apportate nella Giuntina del 1550 non si registrano nell’edizione lionese dello stesso anno68, ma le ritroviamo invece nella Giuntina del 1556, talvolta con nuove inserzioni, e nelle edizioni successive. Inoltre, un rapido confronto del testo di Feliciano del 1550 con le traduzioni di Cornarius e di Guinther von Andernach sembrerebbe lasciare intravedere una certa influenza di quest’ultimo su alcuni aggiustamenti. Riprendiamo l’esempio: 36, 15-16 N = II 889, 16-18 K (Ald. 96v, 24-25, Bas. 211, 4-5): κατὰ δὲ τὸ πλάτος ἐφ’ ἑκατέραν τῶν λαγόνων ἐκτείνεται ταῖς αὑτῆς κεραίαις. περὶ δὲ τῶν κατὰ βάθος περάτων ἤδη εἴρηται. 1533 157, 34: in latitudinem vero ad utrumque ile suis cornibus porrigitur. de finibus eius quoad profunditatem iam dictum est. 1535 148, 10-11: in latitudinem vero ad utrunque ile suis cornibus porrigitur. De finibus eius quoad profunditatem iam dictum est. 1541 104r, 30-31: in latitudinem vero ad utrunque ille suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est. 1542 373, 29-30: in latitudinem vero ad utrumquem ile suis cornibus porrigitur. de finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est. 1550V 108r, 34-35: in latitudinem vero ad utraque ilia suis cornibus porrigitur. De finibus eius, quantum ad profunditatem attinet, iam dictum est. 1550L 326, 52-54: in latitudinem vero ad utrunque ile suis cornibus porrigitur. De finibus eius quantum ad profunditatem, iam dictum est. 1556 108r, 34-35: in latitudinem vero ad utraque ilia suis cornibus porrigitur. De finibus eius quantum ad profunditatem attinet, iam dictum est. (idem 1561 1562 1565 1576 1586 1597 1609 [sed illia] 1625) Cfr. Cornarius 1536 107, 1-3: Secundum latitudinem vero ad utrunque latus per suos apices sive cornua extenditur. Verum de extremitatibus secundum profunditatem iam dictum est. 1121 Concetta Pennuto Cfr. Guinther 1536 85, 31-32: At in latitudinem ad utraque ilia apicibus suis seu cornibus porrigitur. De extremis ipsius in alto sitis, iam comprehensum est. Infatti ad utraque ilia che nella Giuntina del 1550 sostituisce ad utrumquem ile delle precedenti edizioni è già nella traduzione di Guinther von Andernach. Un altro esempio: 38, 4-6 N = II 890, 12-13 K (Ald. 96v, 30, Bas. 211, 10-11): Διοκλῆς δὲ κέρασι φυομένοις, διὰ ταῦτα καὶ ὠνόμασε κεραίας παρωνύμως ἀπὸ τοῦ κέρατος. 1533 157, 40: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam nuncupavit. 1535 148, 17-18: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam nuncupavit. 1541 104r, 36-37: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam nuncupavit. 1542 372, 41-42: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam nuncupavit. 1550V 108r, 41-42: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam, hoc est κεραίας a κέρατος id est cornu, denominatione facta nuncupavit. 1550L 327, 9-10: Diocles cornibus exorientibs, unde cornua etiam nuncupavit. 1556 108r, 41-42: Diocles cornibus exorientibus, unde cornua etiam, hoc est κεραίας a κέρατος, id est cornu, denominatione facta, nuncupavit. (idem 1561 1562 1565 1576 1586 1597 1609 1625) Cfr. Cornarius 1536 107, 11-12: Diocles uero cornibus iam enascentibus, et ob id etiam apices siue cornua, denominatiua apud graecos forma appellavit. Cfr. Guinther 1536 85, 39-86, 1: Diocles cornibus enascentibus, ideoque graeco vocabulo κεραίας, a κέρατος hoc est cornu deducto nuncupavit. Anche in questo caso il riferimento al vocabolo greco e alla sua origine, introdotto nella Giuntina del 1550, è già nella traduzione di Guinther von Andernach. Interventi più numerosi sono nella Giuntina del 1565, Feliciano ormai morto, ma Gadaldini attivo e fondamentale per questa edizione, 1122 Il De uteri dissectione di Galeno dove troviamo un testo ancora più ricco e preciso dei precedenti. Per un verso, infatti, il testo del 1565 semplicemente registra le correzioni che si sono succedute nel corso delle differenti edizioni. Per un altro, abbiamo interventi grafici che segnalano le interpolazioni presenti nella traduzione di Feliciano rispetto alla fonte galenica, che dovevano avere lo scopo di spiegare dal punto di vista lessicale dei termini tecnici oppure di fornire riferimenti a parti anatomiche. Due esempi: 1) 34, 6 N = II 887, 8 K: κατά τε τὸ χόριον (κατά τὸ χόριον Kühn, Ald. 96v, 4, Bas. 210, 43) 1533 157, 9-11: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret 1535 147, 33-34: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret 1541 104r, 7-8: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret 1542 371, 55-372, 45: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret 1550V 108r, 11-12: circa chorion, hoc est membranam, quae ipsi vulvae adhaeret (idem 1550L 1556 1561 1562) 1565 108r, 11-12: circa chorion, {hoc est membranam, quae ipsi vulvae adhaeret} (idem 1576 1586 1597 1609 1625) Cfr. Cornarius 1536 106, 8-9: iuxta secundam, aut pelliculas foetum continentes Cfr. Guinther 1536 85, 8-10: interioribus membranis, quos Graeci χόριον, Latini secundas vocant, aut involucris foetum continentibus 2) 38, 8 N = II 890, 16 K: πλεκτάνα<ι>ς (πλεκτάναις Kühn, Ald. 96v, 32, Bas. 211, 12) 1533 157, 42: cirris polyporum 1535 148, 19: cirris polyporum 1541 104r, 38-39: cirris polyporum (idem 1542 1550V 1550L 1556 1561 1562 [sed cirrhis]) 1565 108r, 44: cirris {polyporum} (idem 1576 1586 1597 1609 1625) Cfr. Cornarius 1536 107, 14-15: retibus Cfr. Guinther 1536 86, 2: plexibus 1123 Concetta Pennuto Nel 1565 nuove spiegazioni sono introdotte, con lessico greco. Un esempio: 38, 6 N = II 890, 13-14 K: Εὐήνωρ δὲ πλεκτάνας καλεῖ (Εὔδημος δὲ πλεκτάνας καλεῖ Kühn, Ald. 96v, 30-31, Bas. 211, 11: Eudimus 1490) 1533 157, 40-41: Eudemus vero appellat cirros 1535 148, 18: Eudemus vero appellat cirros 1541 104r, 37: Eudemus vero appellat cirros (idem 1542 1550V 1550L 1556 1561 1562 [sed cirrhos]) 1565 108r, 42-43: Eudemus vero appellat πλεκτάνας idest cirros (idem 1576 1586 1597 1609 1625) Sempre nel 1565, si interviene sul lessico, per esempio sostituendo vulva con uterus, sebbene senza regolarità, ma trasmettendo queste variazioni di lessico alle edizioni successive: 40, 3 N = II 892, 6 K: Τῶν γὰρ τῇ[ς] μήτρᾳ[ς] σωμάτων ὁμιλούντων (Τῶν γὰρ τῇ μήτρᾳ σωμάτων ὁμιλούντων Kühn, Ald. 96v, 46-47, Bas. 211, 24) 1533VGF 158, 9: Partes enim quae vulvae adiacent (idem 1535 1541 1542 1550V 1550L 1556 1561 1562) 1565 108v, 14: Partes enim, quae utero adiacent (idem 1576 1586 1597 1609 1625) L’edizione della traduzione di Feliciano pubblicata da Vaugris a Venezia e curata da Rasario nel 1562 introduce dei marginalia che rinviano tutti al Canon di Avicenna ed in particolare alla sezione sulla dissezione dell’utero (III 21, 1, 1), citata in corrispondenza dei capitoli 1 (Vulvae situs), 2 (Vulvae magnitudo), 3 (Vulvae figura), 4 (Partes vulvae adiacentes), 5 (Venae et arteriae vulvae), 6 (Tunicae vulvae), 8 (Vulvae diversitas ex aetate, et occasione), 9 (Testes, et vasa seminaria foeminarum) del De uteri dissectione, qui intitolato De dissectione vulvae. Rasario introduce rinvii anche alla sezione avicenniana sull’anatomia dei testicoli (III 20 1, 1) in corrispondenza del capitolo 9 e a quella sull’anatomia dell’intestino (III 16, 1, 1) per il capitolo 1. 1124 Il De uteri dissectione di Galeno Questi marginalia sono accettati nell’edizione Giuntina del 1565 in corrispondenza degli stessi capitoli, per quanto il curatore, Gadaldini, espunga i rinvii avicenniani ai capitoli sull’anatomia dei testicoli e dell’intestino, conservando solo quelli sull’anatomia dell’utero. Vengono invece aggiunti tre nuovi richiami, il primo al capitolo avicenniano sulla generazione dell’embrione (III 21, 1, 2), il secondo, sempre su questo tema, al commento galenico ad Aforismi V 45 d’Ippocrate con rinvio al volume Extra ordinem della stessa edizione Giuntina (In Hipp. Aph. V 45, extr. ord., c. 41v); l’ultimo richiamo riguarda il commento galenico al De articulis ippocratico, con rinvio alla Classis septima della stessa Giuntina (In Hipp. De artic., cl. VII, c. 272v). La precisione dei richiami nelle citazioni non riguarda unicamente i rinvii all’edizione Giuntina del 1565, ma pure le citazioni avicenniane, di cui sono indicati i fogli e le lettere corrispondenti ai luoghi citati. È così che ci risulta possibile individuare quale edizione del Canon almeno Gadaldini avesse sotto gli occhi. Si tratta dell’edizione stampata a Venezia presso i Giunti nel 155569 e curata dal medico e filosofo veneziano Benedetto Rini70. Nel 1565, Gadaldini inserisce anche correzioni al testo latino di Feliciano che presuppongono modifiche del testo greco. Lo constatiamo leggendo un luogo del primo capitolo, in cui Galeno cita Ippocrate: nel testo di Feliciano (e in realtà anche in quello degli altri traduttori), l’impiego dei verbi alla prima persona singolare (voco, appellavi, dico) estende la citazione diretta d’Ippocrate a tutto il passaggio, allorché le proposte di Gadaldini, in accordo talora con le edizioni greche, soprattutto Basel 1538, sembrerebbero voler ridurre a poche righe il discorso diretto d’Ippocrate, per passare a quello indiretto: 34, 18-36, 5 N = II 888, 11-889, 4 K (Ald. 96v, 12-18, Bas. 210, 52-57): ὥς που καὶ ̔Ιπποκράτης περὶ αὐτῆς εἶπεν· «Αὐτὴ [αὕτη Ald. Bas. Kühn] δὲ ἡ ῥάχις κατὰ μῆκος ἰθυσκολία [ἰθυ, σκολία Ald. Bas.] ἐστί. ἀπὸ μὲν τοῦ ἱεροῦ ὀστέου μέχρι τοῦ μεγάλου 1125 Concetta Pennuto σπονδύλου, παρ’ ὃν [παρ’ οὗ Ald. Bas. Kühn] προσήρτηται ἡ τῶν σκελῶν πρόσφυσις, ἄχρι μὲν τούτου κυφή· κύστις τε γὰρ καὶ γονὴ καὶ ἀρχοῦ τὸ χαλαρὸν ἐν τούτῳ ἔγκειται». ἀρχὸν μὲν οὖν λέγει [λέγω Ald. Kühn: λέγων Bas.] τὸ ὅλον ἀπευθυσμένον, καὶ χαλαρὸν δὲ ἀρχοῦ τὸ ἄνω [τὸ κάτω Ald. Bas. Kühn] μέρος τοῦ ἀπευθυσμένου, ἔνθα καὶ μάλιστα ἀνευρύνεται – καὶ ἔστιν ἐπὶ τέλει αὐτοῦ ὁ καλούμενος σφιγκτήρ [σφικτήρ Ald.], πρὸς ὃν ἄν [om. Kühn], οἶμαι, ἀντιδιαστέλλων χαλαρὸν ἔφη [ἔφην Ald.] τὸ ἄλλο μέρος τοῦ ἀπευθυσμένου [τοῦ ἀπευθυσμένου, ἔνθα καὶ μάλιστα ἀνευρύνεται Ald. Bas. Kühn] – γονὴν δὲ [γονὴν δὲ λέγω Ald. Kühn: γονὴν δὲ λέγει Bas.] ἤτοι τὰ γεννητικὰ μόρια ἢ καὶ αὐτὴν τὴν μήτραν. Niccolò 1490 zz2vb, 10-17: sicut Hypocras alicubi dixit de ipso. Hoc autem dorsum [dorsum rectum 1515 1522 1528V 1528L] existens secundum [existens vesica secundum Pal. lat. 1211] longitudinem obliquam [obliquum 1502 1515 1522 1528V 1528L] est a sacro osse usque ad magnum spondile, circa quod [spondilem circa quem Pal. lat. 1211] annectitur skeleorum applicatio. Usque ad hoc igitur dorsum [gibbum Pal. lat. 1211] est: vesica enim et genitura et laxa ani pars in illo [in isto Pal. lat. 1211] adiacent. Anus enim dicitur totum rectum, laxa aut [autem 1502 1515 1522 1528V 1528L] est inferior pars recti, ubi et maxime amplificatur et in fine eius est vocatus sfitteris [sficteris Pal. lat. 1211: ficteris 1502 1515 1522 1528V 1528L] ad quem comparata reliqua pars dicta est esse laxa. Genituram autem dixi vel genitales particulas vel ipsam matricem. Feliciano 1533 157, 20-26: de qua quidem quodam in loco Hippocrates ita inquit. Ipsa vero haec spina in longitudinem recta cum descendat a sacro osse usque ad magnam vertebram, cui crurum compago innexa est, obliqua ac gibba efficitur. In quo sane [In hac enim 1565, 1576, 1586, 1597, 1609, 1625] toto spatio et vesica et genitura, et laxa principis intestini pars continetur. Princeps intestinum totum rectum voco*, laxam partem, inferiorem, qua maxime laxatur [laxetur 1597, 1609]. Nam ad eius finem est, qui sphincter [σφίνκτηρ 1550L], id est constrictorius, nominatur, ad cuius distinctionem scilicet* reliquam recti partem, qua maxime dilatatur, laxam appellavi*. Genituram vero tam* genitalia membra quam* ipsum etiam uterum dico*. (idem 1535 1541 1542 1550V 1550L 1556 1561 1562 1565 1576 1586 1597 1609 1625) marginalia 1565 (idem 1576 1586 1597 1609 1625): 1126 Il De uteri dissectione di Galeno voco: vocat, ut de Hippocrate intelligatur [λέγει corr. Nickel: λέγω Ald.: λέγων Bas.] scilicet: (opinor) [οἶμαι] appellavi: appellavit [ἔφη Nickel Bas.: ἔφην Ald.] tam ... quam: vel ... vel [ἤτοι … ἢ καὶ] dico: dicit [λέγει Bas.: λέγω Ald.: non habet Nickel] Cfr. Cornarius 1536 106, 21-30: quemadmodum alicubi etiam Hippocrates de ipsa dixit. Ipsa itaque spina alias secundum longitudinem recta, obliqua est a sacro quidem osse usque ad magnum verticulum, iuxta quod crurum connexus adoptatus est, hucusque enim gibba est. Nam et vesica et genitura et laxior podicis pars huc incumbunt. Podicem autem dico totum rectum intestinum, laxiorem vero podicis partem, infernam recti intestini partem, ubi etiam maxime dilatatum est, et ad cuius finem adstrictior podicis pars, Sphicter Graecis appellata existit, ad cuius sane comparationem distinguendo alteram recti intestini partem laxiorem appellavi. Genituram autem appello sive seminalia vasa, sive etiam uterum ipsum. Cfr. Guinther 1536 85, 19-26: ut alibi etiam Hippocrates de ipsa scriptum reliquit. Haec autem spina secundum longitudinem directe obliqua est a sacro osse usque ad magnam vertebram, a qua crurum compages annexa pendet, hactenus sane gibba est. Vesica enim, genitura et ani laxitas in hac regione situm habent. Anum igitur dico totum intestinum rectum, laxitatem vero ani, infernam intestini partem, ubi etiam potissimum dilatatur, estque ad finem ipsius musculus a stringendo sphincter dictus, ad quem sane distinguendum laxam aliam intestini partem dixi, ubi etiam praecipue dilatatur. Genituram intelligo vel partes genitales vel ipsam quoque vulvam. Il confronto con le traduzioni di Janus Cornarius e di Guinther von Andernach ci inducono a qualche riflessione riguardo ai loro testi. Il testo di Cornarius, edito nel 1536 a Basilea da Froben, viene ristampato nel 1541 da Ricci nella Sectio prima degli Opera editi presso Farri, come abbiamo visto. Il testo è articolato in 16 capitoli, che corrispondono alle ripartizioni delle edizioni di Niccolò da Reggio, e riccamente annotato con rinvii a manuscripta e all’edizione Aldina del 1525, citata a tre riprese. Queste annotazioni diventano veri e propri commenti alle correzioni apportate al testo, che, come mostra il secondo esempio, può essere modificato rispetto alla princeps: 1127 Concetta Pennuto 1536 106, 16: At vero ex his vesica 1541 536, 19-20: |At vero ex his| vesica | In manuscriptis legitur non αὐτῶν δὲ τούτων, sed αὐτων δὲ γυναικῶν id est ipsis autem mulieribus (34, 12 N = II 888, 2 K: αὐτῶν δὲ τούτων: γυναικῶν in marg. Kühn Bas. et Nic.) 1536 110, 12-13: crassitudo pro magnitudinis ratione habet (idem 1549) 1541 542, 11: †crassitudo magnitudini proportione respondet †In Aldino mendose legitur πλάτος id est latitudo per πάχος (48, 4 N = II 899, 10 K: πάχος: in marg. Bas.) Come accennato sopra, possiamo anche incontrare aggiustamenti nel testo di Cornarius tra gli anni nelle differenti edizioni. Un solo esempio: 1536 106, 30-31: Magnitudo porro non aequalis in omnibus est. Minor enim multo est eius quae non praegnans est uterus, maior autem praegnantis. 1541 537, 3-5: Magnitudo porro non aequalis in omnibus est. Minor enim multo est eius quae enixa est uterus, maior autem praegnantis. 1549 395, 44-46: Magnitudo porro non aequalis in omnibus est. Minor enim multo est eius quae non peperit uterus, maior autem praegnantis. Particolare è il lavoro che il medico spagnolo Andrès de Laguna (1499-1559) fa sul testo di Cornarius nelle Epitomes omnium Galeni Pergameni Operum, pubblicate a Venezia presso Girolamo Scotto nel 154871. Il De uteri dissectione figura anonimo nella prima sezione o classis, ma l’indice svela che Laguna usa come fonte l’edizione latina di Ricci e Trincavelli, di cui riprende molte traduzioni, tra cui quella di Janus Cornarius per il testo sulla dissezione dell’utero. Laguna non si è comunque limitato a stampare le versioni dei medici umanisti precedenti: il suo scopo non era quello di fornire una ristampa o edizione degli opera, ma di redigere una sintesi delle opere galeniche, per renderle più facili alla consultazione. Laguna ha così espunto tutto il superfluo dai testi galenici, limitandosi a raccogliere quanto tota ars constaret72. Sollecitato da Ioannes Aquilerius, 1128 Il De uteri dissectione di Galeno medicus Pontificius, Laguna ha dovuto in primo luogo restaurare le lezioni corrotte degli exemplaria depravata e greci e latini, quindi collazionare, correggere, chiarire frasi oscure, comparare i luoghi comuni, e annotare i margini. Inutile dire quante volte Laguna ha dovuto rileggere, esaminare, trascrivere i testi, prima di darli alla luce, il tutto senza mai tradire la parola di Galeno, anzi indicando con un asterisco i luoghi dove è intervenuto filologicamente73. Il lavoro di riscrittura e sintesi del De uteri dissectione, per limitarci al testo che qui ci interessa, è così accurato che, al di là delle indicazioni dell’indice, sono soprattutto il lessico e certe espressioni a rinviare a Cornarius, il cui testo risulta riscritto. Come tale, la traduzione di Cornarius conosce un’importante fortuna, perché le Epitomi sono ristampate a più riprese in tutta Europa, spesso con annotazioni di Laguna ai testi sintetizzati: 1551 a Basilea (apud Michaelem Isingrinium), 1553 a Lione (apud Gulielmum Rouillium), 1571 a Basilea (per Thomam Guarinum), 1604 a Strasburgo (sumptibus Lazari Zetneri), 1643 ancora a Lione (sumptibus Ioannis Caffin et Francisci Plaignard). Poco possiamo dire sulla versione di Guinther von Andernach, che conosciamo in un’unica edizione, la princeps parigina del 1536. Il De uteri dissectione, con il titolo De vulvae consectione, è costantemente accompagnato da marginalia che funzionano da indice e da vocabolario. Ed è proprio sulle questioni di lessico che la traduzione di Guinther sembra aver lasciato un’importante eredità. Nella sua traduzione, Guinther sente spesso il bisogno di spiegare i termini tecnici del vocabolario anatomico in perifrasi che rinviano al testo greco e al tempo spesso all’osservazione delle parti del corpo. La sua preoccupazione è anche quella di differenziare le lingue greca e latina, mostrando come ognuna possegga un suo vocabolario specifico. Se mettiamo a confronto le diverse traduzioni di χόριον, constatiamo come in Feliciano il termine dia luogo ad una spiegazione, in Cornarius ad una semplice traduzione, mentre in Guinther ad una spiegazione anatomica e lessicale insieme, greco-latina: 1129 Concetta Pennuto 34, 6 N = II 887, 7 K: κατά τε τὸ χόριον Niccolò 1490 zz2rva, 63-64: secundum secundinam Feliciano 1533 157, 8-10: circa chorion, hoc est membranam quae ipsi vulvae adhaeret Cornarius 1536 106, 8-10: iuxta secundam Guinther 1536 85, 8-10: in exterioribus membranis, quos Graeci χόριον, Latini secundas vocant Sulle ‘corna’ dell’utero, che tanto dibattito accendono nei testi rinascimentali, come abbiamo visto in apertura, il linguaggio medico è alla ricerca di stabilità e ricchezza lessicale, come soprattutto Cornarius e Guinther attestano in diverse occorrenze che sintetizziamo nello schema seguente: Galenus ἡ κεραία Niccolò 1490 cornualis Feliciano 1535 cornu Cornarius 1536 apex sive cornu ≠ τὸ κέρας: cornu Guinther 1536 apex seu cornu ≠ τὸ κέρας: cornu Riguardo alla conformazione dell’utero, i processi descritti da Galeno interpellano i traduttori con diverse scelte lessicali: 38, 2-3 N = II 890, 9-10 K: ἐπὶ τῶν πλαγίων ἀποφύσεις ἔχει μαστοειδεῖς πρὸς τὰς λαγόνας ἀνανευούσας Niccolò 1490 zz2vb, 40-41: a lateralibus partibus habet explanationes [explantaciones Pal. lat. 1211, f. 63ra] papillis similes tendentes versus femora Feliciano 1533 157, 38-39: a lateribus processus quosdam mamillares ad utraque ilia emittit Cornarius 1536 107, 9: a lateribus exortus papillares ad lumbos nutantes habet Guinther 1536 85, 40: ad latera processus habet mamillares in ilia declinantes La forma dell’utero corrisponde a quella della vescica, ma al tempo stesso l’utero si distingue dalla vescica in ragione delle sue prominenze. Come spiega Galeno, queste apophyseis sono state assimilate 1130 Il De uteri dissectione di Galeno da Erofilo a dei semicerchi elicoidali, da Diocle a delle corna ancora nascenti. Evenore (diventato Eutidemo nella tradizione latina) li paragona a delle spirali. E ancora, i seguaci di Prassagora e Filotimo li hanno chiamati seni: 38, 3-9 N = II 890, 10-17 K: αὐτῶν δὲ τούτων τὸ σχῆμα ὁ μὲν Ἡρόφιλος ἡμιτόμῳ κύκλου ἕλικι εἰκάζει, Διοκλῆς δὲ κέρασι φυομένοις ... Εὐήνωρ δὲ πλεκτάνας καλεῖ ... οἱ δὲ περὶ Πραξαγόραν τε καὶ Φυλότιμον κόλπους αὐτὰς καλοῦσιν Niccolò 1490 zz2vb, 42-50: harum [explanationum] autem ipsarum figuram Erofilus circumvolutiani circuli semi incisi assimilat diocles vero cornibus … Eudimus [Euinor Pal. lat. 1211] autem plectanas [plectinas Pal. lat. 1211] idest complexiones [complexactiones Pal. lat. 1211] vocat … Qui vero [Qui vero sunt Pal. lat. 1211] circa Praxagoram et Phylosenum [Philocienum Pal. lat. 1211] sinus ipsas nominant Feliciano 1533 157, 39-43: quorum [processuum] sane figuram Erophilus dimidiati circuli revolutioni assimulat, Diocles cornibus exorientibus … Eudemus vero appellat cirros … At a Praxagora et Philotimo sinus appellantur Feliciano 1565 108r, 40-44: quorum [processuum] sane figuram Herophilus dimidiati circuli revolutioni assimilat, Diocles cornibus exorientibus … Eudemus vero appellat πλεκτάνας idest cirros … At a Praxagora et Philotimo sinus appellantur Cornarius 1536 107, 10-16: horum [exortuum] vero figuram Herophilus vertigini circuli per medium dissecti assimilat. Diocles vero cornibus iam enascentibus … Eudemus autem retia vocat … Praxagoras autem et Philotimus sinus ipsos vocant Guinther 1536 85, 41-86, 3: Herophilus horum ipsorum [processuum] figuram circuli semisecti anfractui assimilat. Diocles cornibus enascentibus … Eudemus plexus vocat … Praxagorae et Philotimi sectatores sinus ipsos nominant Vesalio, citando Erofilo nel 1543 come fonte per l’immagine delle corna nascenti – nome che nel luogo parallelo dell’edizione del 1555 scompare74 – sembrerebbe attribuirgli quello che per Galeno nel De uteri dissectione è il pensiero di Diocle. La trasposizione non si trova 1131 Concetta Pennuto nel medico e anatomista Charles Estienne che, nel 1545, pubblica il De dissectione partium corporis humani, tradotto nel 1546 come La dissection des parties du corps humain75. Nei capitoli del terzo libro dedicati agli organi femminili della generazione, la fonte principale risulta essere proprio il De uteri dissectione galenico, assumendo così Estienne un’attitudine contraria a quella vesaliana e medievale. Infatti, quest’ultima basava le descrizioni dell’utero sul De usu partium, sul De locis affectis e sullo pseudo-galenico De spermate, come mostrano le descrizioni di Mondino de’ Liuzzi e Guy de Chauliac76. Vesalio dal canto suo aveva sottolineato come nel De usu partium Galeno dicesse qualcosa di prossimo al reale visto che citava gli autori che avevano dissecato corpi umani, come abbiamo osservato. I problemi Galeno li pone, secondo Vesalio, proprio nel De uteri dissectione. Estienne, al contrario, non solo non contesta il medico di Pergamo, ma anzi integra il testo galenico nella descrizione del gesto della dissezione. Dopo aver descritto come aprire il ventre di una donna e aver nominato l’utero in greco e latino (e francese nel 1546)77, Estienne comincia la sua descrizione, seguendo da vicino il testo galenico, come mostra l’esempio dei processi mamillari dell’utero: 38, 2-3 N = II 890, 9-10 K: ἐπὶ τῶν πλαγίων ἀποφύσεις ἔχει μαστοειδεῖς πρὸς τὰς λαγόνας ἀνανευούσας Estienne 1545 268, 21-22: Figura vulvae cum toto alio corpore, tum vero maxime fundo, vesicam repraesentat, quatenus autem ad latera processus habet mamillares, non item. Estienne 1546 291, 27-30: La figure de la matrice, de tous costez de la substance, et principalement au fond d’icelle represente, comme la facon d’une vessie, à laquelle seroit du tout semblable, n’estoit qu’elle differe seulement en tant qu’elle ha de costé et d’aultre comme quelque maniere d’excrescences appellées mammillaires. Secondo Galeno, le apophyseis dell’utero sono state associate da Erofilo a dei cerchi elicoidali. Diocle li ha paragonati a corna nascenti, Evenore parla di spirali, i seguaci di Prassagora e Filotimo di seni. 1132 Il De uteri dissectione di Galeno L’adesione di Estienne al De uteri dissectione ed in particolare alla versione di Guinther von Andernach, come possiamo vedere dall’esempio seguente, si può forse capire se solo si pensi che Estienne scrive per i suoi studenti di anatomia e che Galeno serve quindi come auctoritas. Ma quello che è particolare è il fatto che Estienne non basa la sua spiegazione unicamente o prevalentemente sul De usu partium, ma proprio sul De uteri dissectione. In questo modo, il testo galenico entra nella rosa dei testi utilizzati per l’insegnamento e il corrispettivo francese del De uteri dissectione d’Estienne permette di perpetuare anche in lingua volgare il lessico elaborato dai traduttori latini, soprattutto quello di Guinther che, al di là dalla scarsità di edizioni, lascia così una traccia importante nella storia del lessico medico anatomico-ginecologico78: Guinther, 1536 85, 40-86, 5: ad latera processus habet mamillares, in ilia declinantes … Herophilus horum ipsorum figuram circuli semisecti anfractui assimilat: Diocles cornibus enascentibus, ideoque graeco vocabulo κεραίας, a κέρατος hoc est cornu deducto nuncupavit. … Praxagorae et Philotimi sectatores sinus ipsos nominant: unde etiam mulieris uterum a duplici sinu, dicolpon, animalium vero, quae multa pariunt, polycolpon hoc est multisinuatum appellant. Estienne, 1545 283, 6-13: Habet vulva ad latera (inquit Galenus) processus mamillares in ilia declinantes, quorum figuram Herophilus circuli semisecti anfractui assimulat, Diocles cornibus arietum enascentibus, ideoque κεραίας, a καίρατος [lege κέρατος] hoc est cornu deducto vocabulo nuncupavit: Praxagorae et Philetimi sectatores vocant sinus, quia intro concava sunt huiusmodi cornua: atque hinc est quod alios impulit dicere, uterum mulieris duplici sinu praeditum esse, unde etiam dicolpon vocari, quemadmodum et reliquorum animalium quae multa pariunt, polycolpon hoc est multisinuatum. Estienne, 1546 307, 7-14: L’on trouve aux costez de la matrice, dit Galien, certaines productions mammilleres, qui penchent et declinent à l’endroit des flancz: desquelles Herophilus fait la similitude à l’anfractuosité d’ung cercle couppé par le milieu, et Diocles les accomparage aux cornes d’ung ieune belier: et pour ceste cause les appella premier, Cornes de l’amarry. Les sectateurs de Praxagoras et Philetimus les ont nommées 1133 Concetta Pennuto Sinuositez ou capacitez, pour ce qu’elles sont caves par dedens. Dont est ce qu’aulcuns se sont advancez de dire et affermer que la matrice de la femme estoit garnie de deux sinuositez, pour laquelle cause l’appelloient Dicolpe, tout ainsy que l’on appelloit la matrice des aultres animaulx, qui en portent plusieurs, Polycolpe, c’est à dire garnie de plusieurs sinuositez. BIBLIOGRAFIA E NOTE 1. VESALIO A., De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1543, V 15, p. 532. Sulle osservazioni anatomiche di Erofilo e la questione delle corna dell’utero, cfr. VON STADEN H., Herophilus. The art of medicine in early Alexandria. Edition, translation and essays. Cambridge, Univ. Press. 1989, VI, 108-109, pp. 215-217 (testi 107-109), 239-240. Sul ruolo delle immagini nei testi medici, cfr. FORTUNA S., Le illustrazioni nei testi medici: le edizioni latine di Galeno del XVI-XVII sec. In: MARAGLINO V. (ed.), Scienza antica in età moderna. Teoria e immagini. Bari, Cacucci Editore, 2012, pp. 311-337. 2. Ibidem. 3. Ibidem. 4. Ibi, p. 533. 5. Importanti studi hanno messo in luce l’emergere della specializzazione dei saperi ginecologici tra Medioevo, Rinascimento ed Età Moderna, per cui rinvio a PARK K., Secrets de femmes. Le genre, la génération et les origines de la dissection humaine. Traduit de l’anglais par Hélène Quiniou. Paris, Les Presses du Réel, 2009; GREEN M., Making women’s medicine masculine. The rise of male authority in pre-modern gynaecology. Oxford, Oxford University Press, 2008; KING H., Midwifery, obstetrics and the rise of gynaecology. The uses of a sixteenth-century compendium. Aldershot, Ashgate, 2007; JACQUART D., La morphologie du corps féminin selon les médecins de la fin du Moyen Age. Micrologus 1993; 1: 81-114; JACQUART D., THOMASSET C., Sexualité et savoir medical au Moyen Age. Paris, Presses Universitaires de France, 1985; MACLEAN I., The Renaissance notion of woman. A study in the fortunes of Scholasticism and medical science in European intellectual life. Cambridge, Univ. Press, 1980, chap. 3, pp. 28-46. 6. NUTTON V., Vesalius revised. His annotations to the 1555 Fabrica. Med. Hist. 2012; 56: 415-443. L’articolo di Nutton fa il punto sulle differenti redazioni della Fabrica e sugli studi critici. 1134 Il De uteri dissectione di Galeno 7. Ibi, pp. 417-418. 8. VESALIO A., De humani corporis fabrica. Basileae, Oporinus, 1555, V 15, pp. 664; 666: Quum itaque caninum uterum, et vaccinum, et muliebrem […] simul inspectioni, quemadmodum ego in scholis facere consuevi, adhibebis, cuperem sane diligenter expendi, num Galenus muliebrem uterum unquam secuerit, sive libros de Usu partium, praecipue autem decimumquartum et decimumquintum, sive librum de Uteri dissectione evolves. 9. Ibi, p. 667. L’opera in questione è il De spermate pseudo-galenico. Su questo testo cfr. MERISALO O., PAHTA P., Tracing the trail of transmission: the pseudo-Galenic De spermate in Latin. In: GOYENS M., DE LEEMANS P., SMETS A. (edd.), Science translated. Latin and vernacular translations of scientific treatises in medieval Europe. Leuven, Leuven University Press, 2008, pp. 91-104; e il sito con edizione elettronica, storia e tradizione del testo curato da Outi Merisalo: dhttps://staff.jyu.fi/Members/merisalo/despermate. 10. h ttp://pinakes.irht.cnrs.fr/rech_oeuvre/resultOeuvre/filter_auteur/3931/ filter_oeuvre/4383. 11. NICKEL D., Galeni De uteri dissectione, edidit, in linguam Germanicam vertit, commentatus est. Corpus Medicorum Graecorum V 2, 1. Berlin, Akademie Verlag, 1971, Textquellen, pp. 12-22. Accanto a questa edizione ricordiamo anche quella di KÜHN C.G., Claudii Galeni Opera omnia, editione curavit. Tomus II, Lipsiae, prostat in officina libraria Car. Cnoblochii, 1821, pp. 887-908. Sulla dissezione dell’utero e sul contesto dell’anatomia galenica, cfr. GAROFALO I. Note filologiche sull’anatomia di Galeno. In: HAASE W., TEMPORINI H. (edd.), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt (ANRW). Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der Neueren Forschung. Teil II: Principat, Band 37, 2, Berlin-New York, W. de Gruyter, 1994, pp. 1790-1833 (in particolare, pp. 1790-1791). Sull’anatomo-fisiologia galenica della generazione, cfr. BONNET-CADILHAC C., L’anatomo-physiologie de la génération chez Galien. Thèse pour le Doctorat de l’Ecole Pratique de Hautes Etudes (IVe section), Paris 1997, sous la direction de D. Gourevitch. 12. NICKEL, op. cit. nota 11, pp. 21-22. Cfr. anche GALIEN, Le médecin. In: GALIEN, Tome III. Le médecin. Introduction, Texte établi et traduit par Caroline Petit. Paris, Les Belles Lettres, 2009, Notice (Caroline Petit), pp. LXXXVI-XCII; GALIEN, Tome I, Introduction générale, Sur l’ordre de ses propres livres, Sur ses propres livres, Que l’excellent médecin est aussi philosophe. Texte établi, traduit et annoté par Véronique Boudon-Millot. Paris, Les Belles Lettres, 2007, Introduction générale: histoire du texte (Véronique Boudon-Millot), pp. clxxxi-clxxxii; GALIEN, Art Médical. In: GALIEN, 1135 Concetta Pennuto 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. Tome II, Texte établi et traduit par Véronique Boudon. Paris, Les Belles Lettres, 2000, Notice (Véronique Boudon), p. 205. Su queste edizioni greche di Galeno, cfr. NICKEL, op. cit. nota 11, pp. 26-28; PERILLI L., A risky enterprise: The Aldine edition of Galen, the failures of the editors, and the shadow of Erasmus of Rotterdam. Early Science and Medicine 2012; 17: 446-466; DOMINGUES C., L’aménagement du continent galénique à la Renaissance: les éditions grecques et latines des œuvres complètes de Galien et leur organisation en traités. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (edd.), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Paris, Boccard, 2004, pp. 163-185: 166-167; NUTTON V., Greek science in the sixteenth-century Renaissance. In: FIELD J.V., JAMES F.A.J.L. (edd.), Renaissance and revolution. Humanists, scholars, craftsmen and natural philosophers in early modern Europe. Cambridge, Univ. press, 1997, pp. 15-28: 17-24; NUTTON V., John Caius and the manuscripts of Galen. Cambridge, The Cambridge Philological Society, 1987, chap. 3, pp. 38-49; DURLING R.J., A chronological census of Renaissance editions and translations of Galen. Journal of The Warburg and Courtauld Institutes 1961; 24: 230-305 (236). GALENUS, De vulvae dissectione. In: ID., Librorum pars prima. Venetiis, Aldus, 1525, ff. 96v-98r; GALENUS, De vulvae dissectione. In: ID., Opera omnia, [Tomo primo]. Basileae, Cratander, 1538, pp. 210-213. FORTUNA S., Nicolò Leoniceno e le edizioni aldine dei medici greci (con un’appendice sulle sue traduzioni latine). In: BOUDON-MILLOT V., GARZYA A., JOUANNA J., ROSELLI A. (edd.), Ecdotica e ricezione dei testi medici greci. Atti del V Convegno Internazionale, Napoli, 1-2 ottobre 2004. Napoli, M. D’Auria, 2006, pp. 443-464: 446, 455; NUTTON V., Caius, op. cit. nota 13, p. 41. Su Gian Francesco d’Asola e Galeno, cfr. CATALDI PALAU A.C., Gian Francesco d’Asola e la tipografia aldina. La vita, le edizioni, la biblioteca dell’Asolano. Genova, SAGEP, 1998, pp. 95 e 107. NUTTON V., Caius, op. cit. nota 13, p. 38. Ibi, p. 41. Ibi, pp. 42-43. Ibi, pp. 43-44. Sulla diffusione delle traduzioni di Niccolò e sul loro impatto nella cultura medica dal Trecento in poi cfr. NUTTON V., Caius, op. cit. nota 13, pp. 20-21; VENTURA I., Cultura medica a Napoli nel XIV secolo. In: Boccaccio Angioino. Bruxelles, Lang, 2012, pp. 251-288 (273-276); NUTTON V., The 1136 Il De uteri dissectione di Galeno 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. fortunes of Galen. In: HANKINSON R.J. (ed.), The Cambridge Companion to Galen. Cambridge. Cambridge University Press, 2008, pp. 355-390: 366; MCVAUGH M.R., Niccolò da Reggio’s translations of Galen and their reception in France. Early Science and Medicine 2006; 11: 275-301; WEISS R., Medieval and humanist Greek. Padova, Editrice Antenore, 1977, pp. 125-133; THORNDIKE L., Translations of the works of Galen from the Greek by Niccolò da Reggio (c. 1308-1345). Byzantina Metabyzantina 1946; 1: 213-235 (220). Una sintesi efficace è nell’articolo di Vivian Nutton in questo volume. DURLING R.J., Corrigenda et addenda to Diels’ Galenica. Traditio 1967; 23: 461-476 (473). Ringrazio Pierre Aquilon per avermi fornito una copia di questo articolo e Stefania Fortuna per avermi confermato che non si conoscono altri manoscritti medievali contenenti questa traduzione. Sul Pal. lat. 1211, cfr. GARCÍA NOVO E., Galen on the Anomalous dyscrasia. Madrid, Editorial Complutense, 2010, p. 84 e la bibliografia ivi citata; SCHUBA L., Die medizinischen Handschriften der Codices Palatini Latini in der Vatikanischen Bibliothek. Kataloge der Universitätbibliothek Heidelberg. Band I, Wiesbaden, Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1981, pp. 200-204. JACKSON D.F., Greek medicine in the fifteenth century. Early Science and Medicine 2012; 17: 378-390. Le edizioni del De uteri dissectione sono indicate in seguito, nell’articolo, attraverso l’anno di pubblicazione; quando più edizioni sono state pubblicate nello stesso anno, all’anno si aggiunge l’iniziale della città di stampa. GALENUS, De anathomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, per Philippum Pintium, 1490, Vol. 1, sign. zz2va-3vb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, 1490-1533. Med. Secoli 2005; 17: 469-505 (472-473; 487-489); FORTUNA S., The Latin editions of Galen’s Opera omnia (1490-1625) and their prefaces. Early Science and Medicine 2012; 17: 391-412 (395). GALENUS, De anothomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, Bernardinus Benalius, 1502, Vol. 1, sign. d2ra-3rb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, cit. nota 25, pp. 473-476; 489-490; FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, pp. 395-396. Di questa edizione non si ha notizia attualmente di esemplari sopravvissuti. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, op. cit. nota 25, pp. 476-478; FORTUNA S., The Latin editions, cit. nota 25, p. 396. GALENUS, De anothomia matricis. In : ID., Opera. Papiae, per Iacob Paucidrapium, 1515, Vol. 1, cc. 51ra-52ra. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, op. cit. nota 25, pp. 478-480, 490-493; FORTUNA S., The Latin editions, cit. nota 25, p. 396. 1137 Concetta Pennuto 29. GALENUS, De anothomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, expensis Luce Antonii de Giunta, 1522, Vol. 1, cc. 60ra-61rb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, op. cit. nota 25, pp. 480-481; 493-495; FORTUNA S., The Latin editions, cit. nota 25, pp. 396-397. 30. GALENUS, De anathomia matricis. In: ID., Opera. Venetiis, expensis Luce Antonii de Giunta, 1528, Vol. 1, cc. 60ra-61rb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, cit. nota 25, pp. 481-483, 495; FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, p. 397. 31. Cfr. FORTUNA S., Galeno a Sarnano: le Giuntine del 1531 e del 1533. Italia Medievale e Umanistica 1994; 37: 241-250. 32. GALENUS, De anothomia matricis. In: ID., Opera. Lyon, [In chalcographia gabiana, 1528], Vol. 1, cc 82rb-83vb. Cfr. FORTUNA S., Galeno latino, cit. nota 25, pp. 483-485, 495-499; FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, p. 397. 33. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Venetiis, in officina Lucae Antonii Iuntae, 1533, pp. 157-161. Ho potuto consultare questa rarissima edizione a partire dell’esemplare della Biblioteca della Scuola Normale Superiore di Pisa; desidero ringraziare per il loro aiuto e interessamento, in particolare, la dott. Arianna Andrei e il dott. Carlo Alberto Girotto. Ringrazio il prof. Luca Bianchi per avermi segnalato l’impatto di Feliciano nel campo filosofico, grazie alle sue traduzioni aristoteliche. A questo riguardo, cfr. almeno LINES D.A., Aristotle’s Ethics in the Italian Renaissance (ca. 1300-1650). The universities and the problem of moral education. Leiden-Boston-Köln, Brill, 2012, p. 500; COSENZA C.E., Biographical and bibliographical dictionary of the Italian humanists and of the world of classical scholarship in Italy, 13001800. Vol. 2, Boston, G.K. Hall & Co., 1962, pp. 1372-1373. 34. FORTUNA S., Galeno a Sarnano, op. cit. nota 31, p. 246. 35. GALENUS. De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., De Hippocratis et Platonis decretis … Ioanne Bernardo Feliciano interprete. Reliquorum Galeni librorum hoc volumine contentorum nomenclaturam sequens elenchus indicabit. Basileae, apud Andream Cratandrum, 1535, pp. 147-152. 36. GALENUS, Opera omnia. Venetiis, in officina Lucae Antonii Iuntae, 1533, Feliciano, In libros Galeni, sign. +2r. 37. Ibidem. 38. Ibidem. 1138 Il De uteri dissectione di Galeno 39. Il riferimento è in particolare al De placitis, per cui rinvio a NUTTON V., De placitis Hippocratis et Platonis in the Renaissance. In: MANULI P., VEGETTI M., Le opere psicologiche di Galeno. Napoli, Bibliopolis, 1988, pp. 281-309. 40. GALENUS, Opera (1533), Feliciano, op. cit. nota 36, sign. +2v. 41. GALENUS, De Hippocratis et Platonis decretis (1535), op. cit. nota 35, sign. *1v. 42. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, p. 399. 43. GALENUS, De vulvae dissectione Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud haeredes Lucaeantonij Iuntae, 1541, cc. 104r-105v. Sulla Giuntina del 1541 e le seguenti ristampe, cf. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, pp. 399-404. 44. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera. Basileae, Froben, 1542, Vol. 1, coll. 371-380. 45. GALENUS, Opera, tomus primus. Basileae, Froben, 1542, sign. a3v (Ioannes Baptista Montanus physicus Veronensis Lucae Antonio Iuntae salutem). 46. Su Janus Cornarius cfr. MONFORT M.-L., Le Medicina siue Medicus de Janus Cornarius (1556), une réplique à la Medicina de Jean Fernel. In VONS J. (ed.), Pratique et pensée médicale à la Renaissance. Paris, De Boccard, 2009, pp. 223-240. 47. GALENUS, De uteri dissectione. In: ID., Opera. Basileae, Froben, 1549, Vol. 1, coll. 393-402. 48. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Basileae, Froben, 1561, pp. 215217. Sulle edizioni basilensi cfr. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, p. 404; FORTUNA S., Illustrazioni, op. cit. nota 1, p. 317. 49. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1550, cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1556, cc. 108r-109v. 50. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1565, cc. 108r-109v. 51. GALENUS, Vocalium instrumentorum dissectio. In: ID., Opera omnia. Operum non extantium fragmenta. Prima editio, Venetiis, apud Iuntas, 1576, cc. 48r-50r. 52. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1576, 1139 Concetta Pennuto 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1586, cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1597, cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1609, cc. 108r-109v; GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Prima classis, Venetiis, apud Iuntas, 1625, cc. 108r-109v. Su questo gruppo di Giuntine cfr. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, pp. 407-410. Ringrazio il Dr. Christian Scheidegger, della Zentralbibliothek di Zurigo, per avermi fornito una copia del testo di Feliciano nell’edizione del 1597. GALENUS, De dissectione vulvae Liber Ioanne Bernardo Feliciano interprete. In: ID., Opera omnia. Venetiis, apud Vincentium Valgrisium, 1562, Vol. 1, cc. 113r-114v. Su Rasario editore di Galeno, cfr. SAVINO C., Giovanni Battista Rasario and the 1562-1563 edition of Galen. Research, exchanges and forgeries. Early Science and Medicine 2012; 17: 413-445. GALENUS, De uteri dissectione Liber unus, Iano Cornario medico interprete. In: ID., Libri quatuor nunquam antea Latinis hominibus visi. Basileae, Froben, 1536, pp. 106-113. Ibi, Cornarius, p. 103. Ibidem. Cfr. GALENUS, Opera (1533), Feliciano, op. cit. nota 36, sign. +2r: “microcosmus”. GALENUS, De uteri dissectione (1536), Cornarius, op. cit. nota 54, p. 103. Ibi, p. 104. Ibidem. GALENUS, De uteri dissectione Liber, Iano Cornario interprete. In: ID., Operum omnium sectio prima, Venetiis, [Farri], 1541, pp. 536-546. Su questa edizione cfr. FORTUNA S., The Latin editions, op. cit. nota 25, pp. 404-405. GALENUS, Operum omnium sectio prima. Venetiis, [Farri], 1541, Ricci, sign. A4v-5r. GALENUS, Opera diversa, Ioanne Andernaco Medico interprete. Parisiis, ex officina Simonis Colinaei, 1536, Andernach, sign. A2r. Ibi, sign. A2v. Sulle traduzioni latine di Galeno nell’edizione di Chartier, cfr. FORTUNA S., René Chartier e le edizioni latine di Galeno. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G., JOUANNA J. (edd.), René Chartier (1572-1654) éditeur et 1140 Il De uteri dissectione di Galeno 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. traducteur d’Hippocrate et Galien. Actes du colloque international de Paris (7 et 8 octobre 2010). Paris, De Boccard, 2012, pp. 303-324. Le edizioni sono citate soltanto con l’indicazione dell’anno di pubblicazione, a cui si aggiunge l’iniziale della città di stampa, quando più edizioni sono state pubblicate in uno stesso anno; op. cfr. nota 24. GALENUS, De dissectione vulvae (1550), op. cit. nota 49, c. 108r. Su Gadaldini cfr., in particolare, GAROFALO I., Agostino Gadaldini (15151575) et le Galien latin. In: BOUDON-MILLOT V., COBOLET G. (edd.), Lire les médecins grecs à la Renaissance. Paris, De Boccard, 2004, pp. 283-321. GALENUS, De dissectione vulvae Libellus, Ioanne Bernardo Feliciano Interprete. In: ID., Tomus primus operum. Lugduni, apud Ioannem Frellonium, 1550, coll. 325-332. AVICENNA, Liber canonis. Venetiis, apud Iuntas, 1555, III 16, 1, 1, c. 331v; III 20, 1, 1, c. 371v; III 21, 1, 1, c. 380r; III 21, 1, 2, c. 381r. A differenza di quelli di Gadaldini, i marginalia di Rasario non hanno il rinvio al foglio, ma unicamente alle lettere di richiamo che articolano lo spazio nella paginazione del capitolo: queste lettere coincidono con quelle citate da Gadaldini. Su Benedetto Rini cfr. PITTACO F., Un prestito mai rifuso: la vicenda del Liber de simplicibus di Benedetto Rini. In: BOREAN L., MASON S. (edd.), Figure di collezionisti a Venezia tra Cinque e Seicento. Udine Forum, 2002, pp. 11-23. Su Andrès de Laguna cfr. GONZALES MANJARRES M.A., Andrès Laguna y el humanismo medico: estudio filologico. Junta de Castilla y Leon, 2000. Epitomes omnium Galeni Pergameni operum … sectio prima per Andream Lacunam Secobiensem … collecta. Venetiis, apud Hieronymum Scotum, 1548, (Dedica a Francisco de Bouadilla e Mendoza) sign. *4r. Ibi, sign. 4r-v. VESALIO, Fabrica 1555, cit. nota 8, V, pp. 664-665. ESTIENNE CH., De dissectione partium corporis humani Libri tres. Parisiis, apud Simonem Colinaeum, 1545. ESTIENNE CH., La dissection des parties du corps humain. Paris, Simon de Colines, 1546. Per brevità, mi limito a rinviare a MONDINO DE’ LIUZZI, Anothomia. Pavia, Antonio de Carcano, 1478, cc. 25-26 (WICKERSHEIMER E., Anatomies de Mondino de’ Luzzi et de Guido de Vigavano. Paris, Droz, 1926); GUY DE CHAULIAC, Magna chirurgia, restituta a Laurentio Iouberto. Lugduni, in off. Q. Philippi Tinghi, 1585, I 2, 7, pp. 44, 46. ESTIENNE, De dissectione, op. cit. nota 75, III 3, p. 268; ESTIENNE, La dissection, op. cit. nota 75, III 3, p. 291. 1141 Concetta Pennuto 78. Nel 1536 Guinther von Andernach aveva pubblicato anche le Institutiones anatomicae, una sorta di manuale di anatomia molto sintetico, nel quale ritroviamo il lessico impiegato nella traduzione galenica, come mostra questo esempio: “horum ipsorum figuram Herophilus semisecti circuli ambitui comparat, Diocles cornibus enascentibus, per quae vulva ex testibus semen attrahit, ut inferius per cervicem” (GUINTHER VON ANDERNACH, Institutionum anatomicarum … Libri quatuor. Basileae, per Balthasarem Lasium et Thomam Platterum, 1536, p. 58). Su Guinther, professore a Parigi e maestro di Vesalio, cfr. O’MALLEY C.D., Andreas Vesalius (1514-15654). Berkeley and Los Angeles, Univ. of California Press, 1964, pp. 47-61. Correspondence should be addressed to: Concetta Pennuto 59, rue Néricault-Destouches BP 11328 - 37013 Tours, Cedex 1 [email protected] 1142 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1143-1156 Journal of History of Medicine INDEX CODICUM (in corsivo i riferimenti contenuti nelle note) a cura di CLARA PROVENZIANI Arras, Bibliothèque Municipale 229: 884 Bamberg, Staatsbibliothek med. 1: 680. 681. 706 med. 3: 872 Basel, Öffentliche Bibliothek der Universität D III 6: 931. 937 D III 8: 931. 937 Berlin, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz lat. fol. 638: 931. 936. 937 Phillipp. 1790: 693 Bern, Burgerbibliothek 611: 691-693. 705 Bernkastel-Kues, Bibliothek des Sankt Nikolaus-Hospitals 297: 1070. 1088 Bethesda, National Library of Medicine 8: 712, 713 1143 Clara Provenziani (a c. di) Bonn, Universitäts- und Landesbibliothek S. 218: 680. 681. 705 Bourges, Bibliothèque Municipale 299: 845 Brugge, Grootseminarie 93/61: 931. 936. 1021 Bruxelles, Bibliothèque Royale de Belgique 3701: 690. 711 Cambridge, Gonville et Caius College 47/24: 965. 976 345 (620): 932. 938 Cambridge, Peterhouse 33: 1088. 1089 Cesena, Biblioteca Malatestiana D.XXIII.1: 938. 1088 D.XXV.1: 816. 828. 829. 833-836. 838. 844. 871. 886. 932. 933. 938. 939 D.XXV.2: 816. 819-821. 828. 829. 832-836. 838. 844. 932. 933. 939 S.V.4: 817. 828. 829. 832-838. 841. 842. 844. 852. 871. 886. 950. 985. 989. 990. 992-995. 1000. 1005-1009. 1089 S.XXVI.4: 950. 985. 989. 990. 992-995. 1000. 1005-1009 S.XXVII.4: 668. 950. 985. 987-989. 992-995. 997. 1000. 10051007. 1089 Chartres, Bibliothèque Municipale 62: 686 1144 Index Codicum Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana Barb. gr. 127: 1084-1086 Barb. gr. 272: 1044. 1046. 1048. 1049. 1060. 1061 Barb. gr. 591: 813 Barb. lat. 160: 709. 727 Barb. lat. 179: 889. 890. 899. 902. 903. 906. 907. 914. 916-925 Chig. R.IV.13: 665. 797. 804. 805. 812. 813 Ottob. lat. 1158A: 793 Pal. gr. 31: 1076. 1081. 1084-1086 Pal. gr. 157: 781. 786. 787. 795 Pal. gr. 251: 964 Pal. lat. 187: 686. 709 Pal. lat. 1079: 775. 790. 792. 793 Pal. lat. 1090: 819. 820. 827. 845 Pal. lat. 1092: 1069 Pal. lat. 1094: 708. 817. 828. 829. 832-836. 838. 844. 932. 938. 940. 1070. 1071. 1088 Pal. lat. 1211: 985. 989-996. 1000. 1005. 1008. 1012. 1015-1020. 1110-1113. 1126. 1130. 1131. 1137 Pal. lat. 1234: 933. 937. 939 Pal. lat. 1298: 933. 934. 940 Pal. lat. 2504: 880 Reg. gr. 175: 781. 786. 787. 793. 795 Reg. lat. 1004: 692. 712 Reg. lat. 1260: 699 Ross. 982: 964 Urb. gr. 67: 1076. 1078. 1081. 1084-1086 Urb. gr. 69: 668. 963. 966-971 Urb. gr. 70: 1095 Urb. lat. 246: 934. 939 Urb. lat. 247: 1089 Urb. lat. 248: 670. 1074. 1087 1145 Clara Provenziani (a c. di) Vat. gr. 276: 768. 769. 779. 795 Vat. gr. 283: 1045. 1048. 1061. 1097. 1101 Vat. gr. 285: 964. 976. 1108. 1109 Vat. gr. 1595: 678 Vat. gr. 1845: 1108. 1110 Vat. gr. 1858: 780. 786. 787. 795 Vat. lat. 1204: 953 Vat. lat. 1304: 715-718. 727. 729-756 Vat. lat. 2369: 872. 883. 885-887 Vat. lat. 2375: 1089 Vat. lat. 2376: 818-820. 828. 829. 833-838. 841. 842. 844. 852. 950 Vat. lat. 2378: 707. 950 Vat. lat. 2380: 958. 960-963 Vat. lat. 2383: 933. 939 Vat. lat. 2385: 1070. 1088 Vat. lat. 2388: 1087 Vat. lat. 2389: 817. 828. 829. 832-836. 838. 844 Vat. lat. 2392: 790. 793 Vat. lat. 2428: 792 Vat. lat. 4419: 792 Vat. lat. 4420: 790 Vat. lat. 6241: 791. 792 Cologny-Genève, Bibliotheca Bodmeriana 58: 685. 709 Dresden, Sächsische Landesbibliothek - Staats- und Universitätsbibliothek Db 92-93: 932. 938. 950. 955. 956. 961. 975. 985. 1005. 1006. 1077. 1087. 1089 Edinburgh, National Library of Scotland Advocates’ Library 18.5.16: 710 1146 Index Codicum Erfurt, Universitäts- und Forschungsbibliothek Erfurt/Gotha Ampl. F 249: 930. 931. 937 Ampl. F 278: 872. 885. 887. 889. 890. 899. 900. 902. 903. 906. 907. 914. 916-919. 921-925. 931. 951. 1074 Ampl. F 280: 1087 Ampl. Q 178: 791. 931 El Escorial, Biblioteca del Monasterio de San Lorenzo Scor. ar. 793: 1072. 1084. 1085. 1088 Scor. ar. 794: 1072 Scor. gr. 85 (Σ.ΙΙ.5): 903. 907. 919. 921-925 Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana 4.16: 805. 813 31.10: 806 73.21: 883 74.4: 963. 965-971. 976 74.5: 800. 803. 807. 812. 831-833. 835. 836. 839. 841. 842. 851. 852. 980-984. 986. 987. 997-1002. 1008 74.7: 810 74.8: 669. 1044-1048. 1060. 1061 74.9: 964. 976 74.16: 907. 919. 921-925. 1009 74.18: 800. 948. 963-972 74.22: 800. 1097 74.25: 800 74.30: 800. 801. 803. 806. 807 75.5: 800. 872. 873. 881 75.17: 813 81.18: 803. 880 87.7: 800. 803. 812. 813. 880 Aedil. 165: 681. 698. 699 1147 Clara Provenziani (a c. di) Conv. soppr. 192: 806 Gadd. 93: 985. 1005. 1006 Pandette, s.n.: 811 San Marco 695: 805. 813 Firenze, Biblioteca Riccardiana Ricc. 44: 1044-1046. 1048. 1049. 1060. 1061 Gdánsk, Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdánska Mar. F 41: 931. 937. 938 Glasgow, University Library Hunt. 96: 680-682. 695. 712 Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum 10.B.22 (319): 790 Istanbul, Ayasofya Kütüphanesi 3631: 1012. 1013 Istanbul, Enderûn Kütüphanesi Ahmet III 2083: 1071. 1072 Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. perg. CXX: 694. 845 København, Kongelike Bibliothek GKS 225 folio: 981-984. 1000. 1001. 1003 GKS 1653 4°: 680-682. 697. 699. 704 Kraków, Biblioteka Jagiellonska 781: 890. 891. 915 800: 1021. 1069 1148 Index Codicum Lanvellec, Château de Rosanbo 286: 1078. 1090 Leiden, Biblioteek der Rijksuniversiteit Voss. gr. F 58: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004 Leipzig, Universitätsbibliothek 1118 (olim = Repos. med. I 4): 711 1136 (olim = Repos. med. I 22): 845 Lincoln, Cathedral Library 220: 684 London, British Library Add. 11888: 964 Add. 18210: 930 Cotton Galba E IV: 928. 936 Harley 2378: 699 Harley 4977: 692. 712 Harley 4986: 685 Harley 5425: 790 Harley 5652: 964-971 Harley 5792: 707 Sloane 2839: 692. 693 London, Lambeth Palace Library 444: 932 London, Royal College of Physicians’ Library 406: 1006 Tritton 22: 1088 1149 Clara Provenziani (a c. di) London, Wellcome Library 286: 889. 890. 898-903. 906. 907. 914. 916-919. 921-925. 942. 947. 950. 952. 955 538: 934. 940 Lucca, Biblioteca Statale 296: 709 Madrid, Biblioteca Nacional de España 44: 1005 1978: 889. 890. 898-903. 906. 907. 914. 916-919. 921-925. 950. 1074 Milano, Biblioteca Ambrosiana G 108 inf: 674. 675. 700. 819 A 156 sup (= 53): 1044-1046. 1048. 1049. 1060 C 4 sup (= 164): 1108 Q 3 sup (= 659): 907. 919-925. 948 Modena, Biblioteca Estense Mut. gr. 109: 853. 854 Mut. gr. 219: 964 Mut. gr. 237: 907. 923. 924 Montecassino, Archivio dell’Abbazia V. 225: 711 Montpellier, Bibliothèque Interuniversitaire de Médicine 18: 816. 828. 829. 832-836. 838. 844 182: 790 München, Bayerische Staatsbibliothek Clm. 26: 961. 962. 975 Clm 31: 795 1150 Index Codicum Clm 168: 795 Clm 187: 795 Clm 270: 795 Clm 490: 845. 934. 940 Clm 807: 1025. 1055 Clm 4622: 929. 933. 934. 936. 937 Clm 11343: 713. 716 Clm 18918: 929. 936 Napoli, Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III VIII.D.25: 664. 765. 781-787. 794-795. 872. 882. 883. 885-887. 950. 955 VIII.D.38: 950 New Haven, Yale University, Medical Historical Library 37: 980. 1000. 1001. 1003. 1004 Nürnberg, Stadtbibliothek Cent. III, 16: 1021 Oxford, Balliol College 231: 931. 937 Oxford, Bodleian Library Canon. class. lat. 272: 882. 883 Digby 69: 689. 823. 824 Oxford, Merton College 219: 1088 Paris, Bibliothèque de l’Académie de Médecine 51: 817. 820. 828. 829. 832-836. 838. 844. 845. 950 52: 950. 1076. 1086. 1088. 1089 1151 Clara Provenziani (a c. di) 53: 950. 1075-1077. 1084. 1085. 1089 54: 950 Paris, Bibliothèque Nationale de France Coisl. 228: 1108. 1110 Coisl. 333: 965-970 Coisl. 334: 1108. 1110 nouv. acq. lat. 1365: 955 Par. ar. 2853: 973 Par. ar. 6734: 790 Par. gr. 985: 964. 966-969 Par. gr. 1849: 800. 810. 1004 Par. gr. 2148: 964 Par. gr. 2154: 965. 966. 969-971. 976 Par. gr. 2157: 907. 919. 921-925 Par. gr. 2164: 980-984. 997-1005 Par. gr. 2165: 907. 1108. 1109 Par. gr. 2167: 907. 923. 924. 1078 Par. gr. 2168: 794. 1044-1049. 1060. 1061 Par. gr. 2170: 1078 Par. gr. 2183: 1005 Par. gr. 2195: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004 Par. gr. 2228: 794 Par. gr. 2253: 963 Par. gr. 2257: 794 Par. gr. 2266: 781. 786. 787. 793-795. 1045 Par. gr. 2269: 1097. 1101. 1108. 1109 Par. gr. 2270: 1108. 1110 Par. gr. 2271: 1108. 1109 Par. gr. 2281: 965. 976 Par. gr. 2316: 712 Par. suppl. gr. 35: 980-984. 1000-1002. 1004 1152 Index Codicum Par. suppl. gr. 446: 768. 769. 795 Par. suppl. gr. 634: 948 Par. lat. 544: 702 Par. lat. 6837: 709 Par. lat. 6865: 817. 820. 821. 828. 829. 832-836. 838. 844. 946. 947. 950. 1076. 1089 Par. lat. 6869: 790 Par. lat. 6870: 790 Par. lat. 6871: 790 Par. lat. 6882A: 715. 716. 718. 729. 731. 732. 757-763 Par. lat. 6988: 932 Par. lat. 7008: 692. 712 Par. lat. 7028: 715-718. 722. 727. 729-747 Par. lat. 7030A: 790 Par. lat. 7056: 697 Par. lat. 9331: 1070. 1073. 1076. 1086. 1088. 1089 Par. lat. 11218: 693. 707 Par. lat. 11219: 681. 685. 690. 692. 698. 699. 706 Par. lat. 12999: 702 Par. lat. 14025: 692 Par. lat. 15114: 928. 936 Par. lat. 18499: 823. 824. 846. 847 Pistoia, Biblioteca Capitolare Fabroniana 4 (308): 1044. 1046. 1060 Praha, Národní Knihovna Ceské Republiky VI.Fc.37: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004 VIII.A.1: 845 Salamanca, Biblioteca de la Universidad 365: 1001 1153 Clara Provenziani (a c. di) Salzburg, Museum Carolino-Augusteum 4004: 1021 St. Gallen, Stiftsbibliothek 751: 727 759: 693 761: 693 762: 687. 707 Thessaloniki, Moni Vlatadon Vlatadon 14: 948 Udine, Biblioteca Civica Vincenzo Ioppi Fondo ex-Ospedale 6: 791 Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana Marc. gr. 269: 768. 769. 795 Marc. gr 275: 907. 919. 921-925 Marc. gr. 276: 853 Marc. gr. 279: 1095 Marc. gr. 281: 980-984. 1000-1002 Marc. gr. 282: 841-843. 853 Marc. gr. 284: 853 Marc. gr. 287: 964 Marc. app. cl. V 5: 1108. 1109 Marc. app. cl. V 9: 965. 976. 1108 Marc. lat. X 267 (= 3460): 943 Wien, Österreichische Nationalbibliothek 10: 699 68: 694. 712 2328: 665. 855. 856. 872. 882. 885-887 1154 Index Codicum 2425: 756 2504: 846 med. gr. 6: 981-984. 1000. 1001. 1003. 1004 med. gr. 25: 1001 med. gr. 48: 981. 1000. 1001. 1003 suppl. gr. 13: 981-984. 1000. 1001. 1003 Winchester, Winchester College, Warden and Fellows’ Library 24: 823. 825. 826 Würzburg, Universitätsbibliothek M p. med. f. 3: 930. 937 1155 MEDICINA NEI SECOLI ARTE E SCIENZA, 25/3 (2013) 1157-1160 Journal of History of Medicine Libri ricevuti/Received Books VENEZIANI S., Acqua fonte della salute. L’evoluzione igienico sanitaria della città di Bari tra Ottocento e Novecento. Bari, Gelsorosso, 2012. Il testo è frutto di un lavoro condotto in archivio su una vasta raccolta di fonti relative alle acque della città di Bari e del suo territorio tra Ottocento e Novecento. Agli inizi del secolo XIX, le condizioni igieniche della città di Bari erano molto precarie, nonostante la città disponesse di serbatoi d’acqua costruiti in varie riprese dal Medioevo al Rinascimento. Il riordino urbanistico, intrapreso a partire dal primo decennio dell’Ottocento, prevede un sostanziale ripensamento delle condizioni in grado di garantire alla città una migliore condizione igienica e una prevenzione nei confronti delle epidemie legate alla sporcizia e al fluire a cielo aperto di acque di scarico. Attraverso la consultazione puntuale delle fonti archivistiche, Sabrina Veneziani ricostruisce le fasi di ricerca dell’acqua di falda, i tentativi di costruzione di pozzi artesiani, la progettazione di trivellazioni del terreno alla ricerca di acqua potabile, fino alle proposte e ai progetti che, a partire da quello, non realizzato, di Camillo Rosalba, cominciarono a essere considerati dagli ultimi anni Sessanta del secolo. Le ordinanze e i regolamenti di Igiene della città di Bari fino al Novecento testimoniano le preoccupazioni della classe medica e della politica nei confronti della salubrità di abitazioni e strade, della prevenzione del colera e di altre affezioni legate alla cattiva qualità dell’acqua o alla sua mancanza. COSMACINI G., COSMACINI P., Il medico delle mummie. Vite e avventure di Augustus Bozzi Granville. Roma-Bari, Editori Laterza, 2013. Il testo racconta la vita avventurosa di Augustus Bozzi Granville, medico milanese appassionato della cultura inglese al punto da modifi- 1157 care il suo nome di battesimo dopo l’ammissione alla Royal Society di Londra. Personaggio eclettico e bizzarro, medico navale e agente segreto di Sua maestà britannica, ginecologo e pediatra, curante degli affetti da colera a Londra e della famiglia Bonaparte, medico termale e igienista, Granville è però noto principalmente per la sua attività di appassionato egittologo, in una Londra fervida di studi, ricerche ed esibizioni di mummie trasportate dall’Egitto ed utilizzate come pezzi di attrazione in musei e case private. La dissezione della sua ‘mummia personale’, avvenuta in casa nel 1825, lo porta a coniugare osservazione archeologica e anatomo-patologia, a ipotizzare una causa di morte per tumore dell’ovaio, a descrivere il processo di imbalsamazione come avvenuto attraverso l’uso di ingenti quantità di cera, resine e balsami, introdotte nel corpo attraverso l’ano, il cui passaggio è stato artificialmente allargato anche per estrarre gli intestini. La distruzione della ‘mummia di Granville’, per esposizione alla luce e all’azione dei batteri, fermati per secoli dal bendaggio accuratissimo e dalle sostanze impiegate per la mummificazione, non arresta l’opera, anche di conferenziere, del medico delle mummie, che continua ad associare il suo percorso in ostetricia e ginecologia, tra luci e ombre accademiche, alla divulgazione dei segreti dell’arte imbalsamatoria egiziana. Un libro agile, divertente, per storici della medicina ma soprattutto per un pubblico interessato alle vicende della nascente egittologia e della futura paleopatologia. COSTE J., JACQUART D. et PIGEAUD J. (Etudes réunies par), La rhétorique médicale à travers les siècles. Actes du Colloque interna tional de Paris, 9 et 10 octobre 2008. Genève, Libraire Droz, 2012. Il libro raccoglie gli atti del colloquio internazionale “La rhétorique médicale à travers les siècles”, tenutosi a Parigi il 9 e 10 Ottobre 2008. Il colloquio, organizzato dalla sezione di Scienze storiche e 1158 filologiche dell’Ècole Pratique des Hautes études, ha esaminato le modalità con cui, in un arco di tempo ampio, i medici hanno tentato di convincere una audience di colleghi e pazienti della correttezza e buona impostazione delle proprie decisioni. Le modalità con cui il discorso medico si configura, di volta in volta, come persuasione e «attrazione» del paziente consentono di vedere la medicina al di fuori delle categorie tradizionali di «scienza e pratica», proiettata nella sua dimensione anche «letteraria». In questo aspetto, però, non si esaurisce di certo il ruolo della comunicazione retorica in medicina; le forme in cui si organizza e si trasmette il discorso dei medici, dall’antichità greca fino al Novecento, forniscono un utile strumento di riflessione per lo studio della storia della didattica medica, per la comprensione di aspetti etici fondamentali nell’esercizio pratico della professione (per esempio, nel settore della somministrazione farmacologica), delle modalità con cui si configurano e si «presentano al mondo» nuove professionalità - come quella chirurgica - e nuove forme comunicative tecniche, come quella dei consilia. Molto importanti i nomi dei contributors, tutti del massimo valore scientifico nei loro settori di competenza. 1159 MEDICINA nei SECOLI Arte e Scienza CEDOLA DI ABBONAMENTO Nome Cognome Indirizzo Luogo e data di nascita Tel. Fax E-mail Desidero sottoscrivere un abbonamento alla Rivista per l’anno 2014 Desidero ricevere i seguenti arretrati della Rivista: Fascicolo n.Anno Pagamento a mezzo bonifico bancario intestato a: Centro Stampa di Ateneo, Ente 3694, Unicredit Banca di Roma - Ag. Sapienza (153) IBAN IT02L0200805227000400023075. Nella causale del versamento indicare titolarità dell’abbonamento Abbonamenti Annuali: € 70,00 per l’Italia Istituzionali: € 80,00 per l’Estero Individuali/Librerie: € 55,00 per l’Italia € 65,00 per l’Estero Costo singolo fascicolo € 22,00 Il presente modulo debitamente compilato dovrà essere restituito a: Centro Stampa Sapienza Università Editrice Abbonamenti Periodici Sig.ra Daniela Castellani P.le Aldo Moro, 5 – 00185 Roma Tel. 06 49912837 Fax 06 49912373 E-mail: [email protected] INFORMAZIONI PER GLI AUTORI MEDICINA nei SECOLI-Arte e Scienza/Journal of History of Medicine pubblica contributi di Storia della Medicina (per es. lo sviluppo del pensiero medico e delle relazioni tra i medici, la malattia ed i malati e le influenze da/ con le istituzioni sociali) e di scienze affini, come la bioetica e la filosofia della medicina, la paleografia, la paleopatologia, la medicina sociale, la storia della salute pubblica, la storia della farmacia, etc. Gli Editori si riservano i diritti di copyright. MANOSCRITTI Gli articoli devono essere inviati, in formato elettronico compatibile con Mac os 10, ai seguenti indirizzi email: [email protected] [email protected] Una copia cartaceea deve essere comunque inviata presso la sede del Comitato editoriale. Di norma le lingue accettate sono: Italiano, inglese, francese, spagnolo e tedesco. L’articolo deve contenere nell’ordine: 1. Titolo (in lettere maiuscole) 2. Nome e Cognome dell’ Autore/i 3. Istituzione di appartenenza 4. Breve riassunto, obbligatoriamente in Inglese, così composto: SUMMARY BREVE TITOLO IN INGLESE Testo (non più di 150 parole) 5. Running title (nella stessa lingua dell’articolo) 6. Key words (2-4 in inglese) 7. Testo (di norma non più lungo di 15 pagine, 2000 battute per pagina); il testo può essere diviso in paragrafi; le note debbono essere progressivamente indicate da numeri arabi; possono essere incluse nel testo solo citazioni abbreviate di edizioni critiche o di manoscritti (per es., Nat. Hom., Li. 6.64 per indicare il trattato ippocratico De natura hominis nell’edizione del Littre, voI. 6, pag. 64). Tavole e figure (anche diapositive) possono essere incluse, con didascalie su un foglio separato. Di norma, le fotografie vengono pubblicate in b/n. E’ cura degli Autori fornire le foto con i relativi diritti di pubblicazione. Gli Editori si riservano il diritto di apportare eventuali modifiche per omologare lo scritto al formato della Rivista. 8. Bibliografia e Note La Bibliografia e le Note debbono essere inserite alla fine dell’articolo. Una bibliografia generale può precedere le note, che debbono essere numerate con numeri arabi, seguendo l’ordine di citazione nel testo. Esempio: a) Riviste (abbreviate secondo le indicazioni dei periodici scientifici, come pubblicate in ciascun numero di gennaio dell’lndex Medicus) : ROSSI A., NERI O., Claude Bernard ed i nosologisti. Med. Secoli 1993; 5: 75-87. Per le citazioni successive, usare una versione abbreviata, indicando l’Autore/i e la prima nota di referenza. Esempio: ROSSI A., NERI O., nota 12, p. 18. b) Libri: ROSSI A., Storia della Medicina. Roma, Delfino. 1990, (eventualmente) pp. 12-25. c) Capitoli nei libri: NERI O., lppocrate. In: ROSSI A., Storia della Medicina. Roma, Delfino, 1990, pp. 12-25. I testi classici debbono essere citati in una edizione critica, dopo la bibliografia generale, prima delle note. Alla fine della Bibliografia e Note: Correspondence should be addressed to: seguito dal nome dell’ Autore e da un indirizzo privato o istituzionale. Esempio: Correspondence should be addressed to: Rossi A., Via Marini 13 -00100 Roma, I. REFEREES: Gli articoli verranno sottoposti a due Referees indipendenti per la revisione e l’accettazione. Le loro opinioni anonime verranno comunicate all’Autore con la decisione del Comitato Editoriale (accettato, non accettato, accettato con modifiche). BOZZE: A richiesta le bozze vengono inviate all’Autore per la correzione. Se esse non verranno rispedite entro dieci giorni dal ricevimento, le correzioni verranno effettuate dal Comitato Editoriale. ESTRATTI: Gli estratti vengono inviati agli Autori in formato pdf. RECENSIONI. Libri da recensire possono essere inviati al Comitato Editoriale. SEDE COMITATO EDITORIALE. Medicina nei Secoli Arte e Scienza - Dipartimento di Medicina Molecolare, Storia della Medicina, Viale dell’Università 34/a, 00185 Roma, I, telefono (06) 4451721, fax (06) 4451721 e-mail [email protected] Informations for Authors MEDICINA nei SECOLI-Arte e Scienza/Journal of History of Medicine publishes research papers, commentaries and book reviews in history of medicine and allied sciences (bioethics, philosophy of medicine, paleography, paleopathology, social medicine, public health history, history of pharmacy, etc.). Manuscripts are submitted with the understanding that upon publication copyright will be transferred to the Journal. SUBMISSION Contributions must be submitted in electronic form (compatible with Mac OS X) to the following email addresses: [email protected] [email protected] The journal publishes papers in Italian, English, French, Spanish and German. Submission in English is strongly encouraged. The submitted article must contain in the following order: 1. TITLE (capital) 2. Author/s (Name Surname). 3. Institutional affiliation 4. Brief Summary (not to exceed 150 words) and a short title in English, in this order: SUMMARY SHORT TITLE. Text. 5. Running title (in the same language of the paper) 6. Key words (2-4 in English) 7. Text (normally not exceeding 20 pages, 2,000 characters for page). The text may be divided in sub-headings. Notes must be included at the end of the text and be numbered by progressive Arabic numbers. References must be given in the endnotes. In the text, only shorter references to critical editions or to manuscript may be included (i.e., Nat. Hom., Li. 6.64 as a reference to the Hippocratic treatise De natura hominis, edited by Littré, vol. 6, p.64). Tables and images may be included, with text and legends on a separate page. Images are usually published in b/w. Copyright and/or publishing permission for the images must be provided by the Author(s). The Editorial Office have the right to modify the text according to the Journal’s style. 8. Bibliography and Notes Bibliography and notes must be included at the end of the text. A general bibliography may precede the notes. Notes must be numbered by Arabic numbers, following the order in the text. Examples: a) Journal article: ROSSI A., NERI O., Claude Bernard ed i nosologisti. Med. Secoli 1993; 5: 75-87. Journal titles may be abbreviated according to the World list of scientific periodicals as published in each January issue of Index Medicus. For subsequent quotations, please use a shorter form, including Authors and the first citing note. Example: ROSSI A., NERI O., nota 12, p. 18. b) Books: ROSSI A., History of medicine. Roma, Delfino, 1990, (when needed) pp. 12-25. c) Chapters in Books NERI G., Hippocrates. In: ROSSI A., History of medicine. Roma, Delfino, 1990, pp. 12-25. d) Classical works should be quoted in a critical edition, after the general bibliography and before the notes and references. At the end of the References and Notes, a corresponding address must be provided with the following text: “Correspondence should be addressed to: Author’s Name, private or institutional address, email address.” PEER REVIEW: Articles submitted for publication will be sent (omitting the Author(s) names) to two independent and anonymous referees. The Editorial Board will forward the referees’ opinion (accepted, not accepted, accepted with revisions) to the Author(s). PROOF READING: Upon request, proofs will be sent to the corresponding author. If not returned within ten days from receiving, correction will be made by the Editorial Board. REPRINTS: Reprints will be sent to the Author(s) in PDF format. BOOK REVIEWS. Books for review may be sent to the Editorial Office. EDITORIAL OFFICE. Medicina nei Secoli Arte e Scienza - Dipartimento di Medicina Molecolare, Storia della Medicina, Viale dell’Università 34/a, 00185 Roma, I, Tel/fax: +39064451721 e-mail [email protected] SPELLING, DATES, NUMBERS, ETC Spelling Use UK English spellings – colour, flavour, defence, recognise, etc. Use -ise not -ize; ie. analyse. Set your spellchecker to UK English to help with this – Tools > Language > UK English. Use capitals for First World War, Second World War. Use per cent in text, % with digits (see numbers below). Dates 15 May 1840; May 1840; 1840–1903; 1843/4 (use for a term or period overlapping the years). Do not abbreviate months. mid-1940s; late 1960s, mid-sixth century; mid-sixth-century Bible; mid-century; AD; BC; May 1940; inter-war. Times: 7.30 or 8.00; 22.00. Sixth century, sixth-century Bible; late sixth-century Bible. Numbers One to a hundred in words, 101 onwards in figures, except for round numbers, e.g. a thousand, a million, etc. There are exceptions to this, namely statistics – such as when the text is making a series of comparisons (e.g. ‘the numbers were 42, 58 and 64 respectively’) , ages (‘80-year-old’, but not ‘aged eighty’), and decimal places (8.25). Use hyphens – forty-four, sixty-five, eighty-nine. For statistics, use figures when an abbreviated quantity is used: 5cl, 98mg, 45mph, etc. If the statistic is a one-off (or at the beginning of a sentence), then use written number and the do not abbreviate quantity. Example: ‘Five centilitres of alcohol would be enough to make the man drunk.’ Use as few figures as possible: 1252–4, 113–24, 24–5, 20–1, 500–1, 1850–1903 (but do not interrupt 11–19 as eleven to nineteen are whole words). Always write the number out in full at the start of the sentence. Hyphens and dashes Use where grammatically appropriate. Examples: ‘30-year-old man’ but do not use hyphens for ‘male, 30 years old’, ‘good-looking’ but not in ‘good looks’, etc. Use to breaking up vowels in compound words, e.g. anti-alcoholism; micro-organism; coordination. See also Dates above. For a parenthesis, use two en-dashes to separate the clause – like this – rather than a normal hyphen. Use closed up en-dash between words of equal weight, e.g. doctor–patient relationship, and in dates e.g. 1721–35. • N O V I T À E D I T O R I A L I • • N O V I T À E D I T O R I A L I • Un celiaco a tavola può sempre capitare... Questi libri fanno per te! Ricette gourmet senza glutine, sperimentate dagli autori Ogni ricetta è corredata da “e-mail amica”. Due libri di ricette per celiaci, ma non solo… P, P, P T D Margherita Bonamico (a c. di) Margherita Bonamico (a c. di) Ricette senza glutine Pane, pasta, pizza e torte salate Ricette senza glutine Dolci ISBN 978-88-95814-88-9 2012, prima edizione, italiano, f.to 15 × 21, pp. 95 Argomento: Medicina. Materia: Ricettario Prezzo: € 15,00 ISBN 978-88-95814-99-5 2013, prima edizione, italiano, f.to 15 × 21, pp. 128 Argomento: Medicina. Materia: Ricettario Prezzo: € 15,00 I volumi di Sapienza Università Editrice sono acquistabili: – in tutte le librerie italiane (distributore PDE SpA); – online sul sito: www.editricesapienza.it con lo sconto del 15% e nessun costo di spedizione (per Italia e UE). www.editricesapienza.it Visita il nostro sito web per consultare il catalogo completo Finito di stampare nel mese di dicembre 2013 Centro Stampa Università Università degli Studi di Roma La Sapienza Piazzale Aldo Moro 5 – 00185 Roma www.editricesapienza.it Prodotto realizzato impiegando carta con marchio europeo di qualità ecologica e certificata FSC Mixed Sources Coc