Cumün da Val Müstair
Forum
7537 Müstair
Tel. Nr.
Fax. Nr.
E-Mail
081 / 851 62 00
081 / 851 62 01
[email protected]
Protocol da la radunanza cumünala dal cumün da Val Müstair
1. radunanza cumünala 2012, dals 01.02.2012, ad uras 20.00, sala da gimnastica a Sta. Maria
Preschaint:
President:
- Arno Lamprecht
Vicepresident:
- Aldo Rodigari
Suprastants:
- Carla Peterelli-Tschenett
- Gian Duri Conrad
- Jon Largiadèr
- Gervas Rodigari
- Dumeni Stupan
Votants:
- 160 (partecipaziun da 13.16 %)
Giasts:
- Anton Waldner, manader uffizi da fabrica
- Hermann Thom, radio rumantsch
- Nicolo Bass, Posta Ladina
- Hatto Schmidt, Dolomitenzeitung BZ
- Josè Duarte Moreira De Almeida (abitant cun permiss da dmura)
S-chüsà:
-
Actuar:
- Not Manatschal, manader d’administraziun
1.
Salüd / glista da tractandas
President Arno driva la radunanza e spordscha il salüd a las 160 votantas e votants chi s’han
radunats illa sala da gimnastica a Sta. Maria. La glista da tractandas vain preschantada. Ella nu
da andit a discussiuns e vain acceptada illa fuorma protramissa ed affischada.
2.
Tscherna dals dombravuschs
Sco dombravuschs vegnan proponüts ed elets Renè Hohenegger, Rico Lamprecht, Ueli Grond
e Yannic Gross.
3.
Approvaziun dal protocol da la radunanza cumünala dals 14.12.2011
Tenor l’art. 29 da la constituziun cumünala sto il protocol da l’ultima radunanza, in quist cas quel
dals 14.12.2011, gnir expost per l’invista dals votants almain ün mais davo la radunanza, dürant
30 dis, in chasa cumünala. L’exposiziun d’eira publichada illas tablas d’affischa da las singulas
fracziuns. Recuors nu sun entrats, uschè cha’l protocol vala sco acceptà.
1
8.10
ECONOMIA FORESTALA
Dumonda da credit da fr. 680‘000.00, proget da refacziun chantunal 2012 - 2013,
sanaziun repars
Pagina 1
President Arno da ün’introducziun generala, muossand via sün l’importanza dal credit, chi da la
legitimaziun per tour per mans la sanaziun urgiainta dals repars da protoceziun cunter ruinas.
L’import da fr. 680‘000.00 es francà aint il preventiv dal quint d’investiziuns dal 2012. Cun
diversas tabellas, graficas e fotografias preschainta indschegner Hansjörg Weber la part tecnica
e finanziala dal proget. Ultra da quai da el eir ün’infuormaziun sur dals progets chi sun gnüts
erets, o chi sun per part amo in lavur.
In quist cas il proget integral 2005, cun la sanaziun dals repars in Val Brüna, Schaibias 2008 e
2010/11, Vallatscha 2009 e 2010/11, Schais ed Archa Gronda. Tant our dal punct da vista da la
tecnica sco eir da las finanzas han las lavuors pudü gnir realisadas a plaina cuntantezza, i’ls
roms dals credits acconsentits.
Il proget da refacziun 2012 – 2013 cuntegna las seguaintas refacziuns dals repars:
- Munt Lü
- Val Ruina
- Archa Gronda
- Vallatscha
- Val Brüna
fr. 220‘000.00
fr. 150‘000.00
fr. 90‘000.00
fr. 200‘000.00
fr. 20‘000.00
Total
fr. 680‘000.00
Da quist import han il Chantun e la Confederaziun garanti subvenziuns da ca. 80 % uschè chi
resultan cuosts restants da fr. 136‘000.00 a charg dal cumün. Per cuvernar quist import vain
inoltrada üna dumonda da sustegn pro’l Padrinadi Svizzer per cumüns da muntogna.
Decisiun:
Sainza far adöver da la discussiun acceptan las votantas e’ls votants il credit tractandà cun
unanimità.
2
8.10
ECONOMIA FORESTALA
Dumonda da credit da fr. 1‘200‘000.00, proget refacziun chantunal 2012 - 2013,
vias forestalas
Eir quia da Hansjörg Weber ün sguard sün quai chi’d es gnü realisà sül sectur da la sanaziun
da las vias. Sur il proget integral 2005 sun gnüdas sanadas las vias da Quaunas, Stablinas, Lü
– Urschai, Döss At – Chavrinadas e Val Ruina cun bratsch vers l’alp Sadra. Eir quia s’han las
lavuors verifichadas. Pro’l credit actual esa previs d’investir la munaida illa sanaziun da la via da
Lü – Champatsch e Pütschai – Terza. La via da Pütschai – Terza es gnüda fabrichada dal
1983, a chaschun da las strasoras e’ls dons da ruina illa Vallatscha. Las chaistas da sustegn e
las punts sun per part in ün stadi decadent e sun uschè ün privel pel access vers Terza. Eir la
via vers Champatsch es in divers lös fich privlusa. Il proget prevezza d’investir la munaida:
- Sanaziun via Lü – Champatsch
- Sanaziun via Pütschai – Terza
fr.
fr.
470‘000.00
730‘000.00
Total
fr. 1‘200.000.00
Da quist import han il Chantun e la Confederaziun garanti subvenziuns da 69 % uschè chi
resultan cuosts restants da fr. 372‘000.00 a charg dal cumün. Eir pro quist proget vain inoltrada
üna dumonda da sustegn pro’l Padrinadi Svizzer per cumüns da muntogna.
Decisiun:
Sainza far adöver da la discussiun acceptan las votantas e’ls votants il credit tractandà cun
unanimità.
Pagina 2
3
7.10
CHANALISAZIUN E SARINERA
Attach vi da la sarinera Gluorn (Vnuost) obain sanaziun sarinera Sot Rivas a
Müstair, preschantaziun da las variantas e la finanziaziun, discussiun e decisiun
- Credit per la varianta „Gluorn“
fr. 550‘000.00
- Credit per la varianta „Sot Rivas“ fr. 3‘200‘000.00
Gervas Rodigari, sco suprastant respunsabel, manzuna in seis pleds d’introducziun ils motivs
per la sanaziun. La sarinera in Sot Rivas es gnüda fabrichada dal 1977. La part tecnica nu
correspuonda plü a las prescripziuns dal di d’hoz, v.d. a quellas chi vegnan pretais da l’uffizi per
la protecziun da l’ambiaint. Ils respunsabels han tut per mans la fatschenda ed examinà,
insembel cun perits, las masüras chi ston gnir tuttas per mans. Bain svelt es naschüda l’idea
d’ün attach cun la sarinera a Gluorn. In seguit han gnü lö diversas sezzüdas e visitas occularas
culs respunsabels da la sarinera a Gluorn e la „Bezirksgemeinschaft Vinschgau“.
Anton Waldner preschainta il proget e la finanziaziun. Pro la sanaziun da la sarinera Sot Rivas
pon gnir preschantadas las seguaintas cifras:
1‘750‘000.00
800‘000.00
300‘000.00
290‘000.00
60‘000.00
- Sanaziun / optimaziun dal implant / edifizis existents
- Ingrondimaint - Nitrificaziun
- Batschigl per tgnair inavo l’aua da plövgia
- Proget e mainafabrica
- Impreviss
fr.
fr.
fr.
fr.
fr.
Investiziun totala vairanta Sot Rivas
fr. 3‘200‘000.00
Pro l’attach cun la sarinera Gluorn esa da far quint culs seguaints cuosts:
- Lingia d‘attach
- Batschigl per tgnair inavo l’aua da plövgia
- Proget e mainafabrica
fr.
fr.
fr.
350‘000.00
150‘000.00
50‘000.00
Investiziun totala varianta Gluorn
fr.
550‘000.00
Calculaziun dals cuosts da menaschi:
Gestiun dal 2011:
Aua persa facturada
Aua estra
Aua persa total
Aua estra facturada
173‘000 m3
277‘000 m3
450‘000 m3
183‘000 m3
(160 %)
(160 % - 54 % = 106 %)
Part Val Müstair sarinera Gluorn = 4‘000 EWG / 30‘000 EWG = 13.3 %
Aua persa facturada 173‘000 m3 x 0.64 fr./m3
Aua estra facturada
183‘000 m3x 0.13 fr./m3
Gestiun batschigl (plövgia)
fr. 111‘000.00
fr. 23‘000.00
fr. 15‘000.00
Cuosts annuals da la gestiun
fr. 149‘000.00
Congual sanaziun sarinera Sot Rivas – attach sarinera Gluorn:
Sanaziun sarinera Sot Rivas
Attach Gluorn
Investiziuns
Valur nouva, davo la sanaziun
fr. 3‘200‘000.00
fr. 5‘729‘000.00
fr. 550‘000.00
fr. 4‘602‘000.00
Amortisaziun annuala (sur 33 ons)
Cuosts dal menaschi per on
Cuosts annualas (amortisaziun e menaschi)
fr.
fr.
fr.
fr.
fr.
fr.
(part Val Müstair)
174‘000.00
272‘000.00
446‘000.00
139‘000.00
149‘000.00
288‘000.00
Pagina 3
Fazit:
- Gronda sfida logistica pro la sanaziun da la sarinera Sot Rivas, our dal fat cha‘l manaschi nu
das-cha gnir interruot.
- Considerabel plü gronda investiziun pro la sanaziun/ingrondimaint da la sarinera Sot Rivas
(+ fr. 2‘650‘000.00).
- Considerabel plü gronds cuosts annuals pro la sarinera Sot Rivas (+ fr. 158‘000.00).
- Per cuvernar ils cuosts supplementars stuvessan las tariffas da la chanalisaziun gnir
dozzadas per daplü co il dubel (quantità d‘aua persa = 173‘000 m3) per 0.90 fr./m3 sün 1.70
fr./m3.
- Pro l‘attach vi da la sarinera Gluorn das-cha la tariffa restar co fin uossa.
Tant president Arno Lamprecht sco eir suprastant Gervas Rodigari suottastrichan cha
sanaziuns da sarineras nu vegnan subvenziunadas dal Chantun e da la Confederaziun. Tuot
l’investiziun sto gnir finanziada sur taxas da consüm ed attach ed eventualas reservas chi
figüran illa bilantscha suot il titel da la chanalisaziun (ledscha superiura per la prot. da las auas).
Discussiun:
- Plüs votants expriman lur retgnentschas cun surdar il menaschi sur cunfin. Motivà vain quai
cun la perdita da la plazza da lavur e la valur agiuntada (Wertschöpfung) per tuot la Val.
- Ultra da quai vain eir miss in dumonda schi’d es decaint da stipular contrats da quista
portada cun ün partenari d’otra naziunalità.
- Sün quistas retgnetschas vain confermà davart da la suprastanza cha cun ün contrat a lunga
vista nu naschan quia privels pel cumün. Üna referenza es eir la Bregaglia chi maina daspö
divers ons l‘aua persa sur cunfin, illa sarinera a Chiavenna. La collavuraziun funcziuna quia
a plaina cuntantezza.
- Pro la valur agiuntada vain suotastrichà cha pro üna sanaziun d’üna sarinera, cun gronds
cuosts d’investiziuns chi ston gnir surdats sur munt (tecnica - apparaturas), nun es la valur
agiuntada uschè gronda.
- Garanti vain eir cha pro ün attach cun Gluorn, e’l volüm da lavur chi va uschè a perder in Sot
Rivas, nu perda ingün sia plazza da lavur.
Decisiun:
Peter Fluor es da l’avis cha la fatschenda nun es madüra per trar hoz üna decisiun. El fa la
proposta da tilla suspender. Cun 6 vuschs da schi, 1 abstenziun e 152 na decida la radunanza
da na entrar in quista proposta.
- Decisiun per la varianta „Gluorn“ cun ün credit da
fr. 550‘000.00
- Decisiun per la varianta „Sto Rivas“ cun ün credit da fr. 3‘200‘000.00
- Abstenziuns
= 91 vuschs
= 37 vuschs
= 3 vuschs
Cun 91 vuschs decida la radunanza da creditar l’import da fr. 550‘000.00 pel attach vi da la
sarinera a Gluorn.
4
3.00
PROMOZIUN DA LA CULTURA
Iniziativa dal pövel per reintrodüer il rumantsch vallader in scoula, cun üna
müdaziun ed adattaziun da l’art. 5 da la constituziun cumünala, orientaziun,
discussiun e decisiun a man da la votaziun a l’urna
Prsident Arno Lamprecht da ün’introducziun generala sur da tuot quai chi’d es capità fin hoz
suot il titel „introducziun dal Rumantsch Grischun sco lingua d’alfabetisaziun illa scoula in Val
Müstair“. In seguit, il rapport dal president, sco prelet in radunanza:
Radunanza cumünala dals 1. favrer 2012; tractanda iniziativa dal pövel per reintrodüer il
rumantsch vallader in scoula
Pagina 4
Per la data dals 28 marz 2011 han 451 votantas e votants (439 suottascripziuns valablas)
inoltrà ün’iniziativa dal pövel per reintrodüer l’idiom vallader (impè dal rumantsch grischun) sco
lingua d’alfabetisaziun (= lingua da scrittüra) in scoula cul seguaint text d’iniziativa:
As basond sül artichel 20 da la constituziun cumünala pretendan ils suotsegnats/las suottsegnadas:
Cha l’artichel da la constituziun dal cumün da Val Müstair vegna müdà, respecivamaing adattà
seguaintamaing:
In affars da cumün vala tenor ledscha da linguas dal Chantun il rumantsch vallader sco
lingua uffiziala. Sco lingua d’instrucziun e d’alfabetisaziun in scoula vala il rumantsch
vallader.
Actualmaing tuna l’artichel da la constituziun seguaintamaing:
In affars da cumün vala tenor ledscha da linguas il rumantsch sco lingua ufficiala.
L’iniziativa accumplischa las pretaisas tenor l’artichel 20 da la constituziun cumünala ed es da
suottametter a la decisiun da la radunanza cumünala infra ün on (CC art. 21).
La suprastanza cumünala s’ha occupada cun l’iniziativa dal pövel e decis, per cha’l votant haja
üna buna basa e las cugnuschentschas da la problematica per pudair decider lasupra plü objectivmaing pussibel, il seguaint proceder:
- l’iniziativa vegn suottamissa infra ün on a la votaziun dal pövel (art. 21 constit. cumünala)
- la dumonda sto gnir examinada manüdamaing per chi nu detta ün tun a la svelta. I nu po gnir
trat üna decisiun precipitada.
- spettar gio il resultat dal stüdi da l’università da Fribourg, chi ha evaluà il rumantsch grischun
in scoula
- spettar gio la debatta dal Grond Cussagl reguard la revisiun da la ledscha da scoula (previs
d’eira quella illa sessiun d’october, trattada e’la pür gnüda illa sessiun dal december (dals 5
als 8 december 2011)
Recapitulaziun davart l’introducziun dal rumantsch grischun in Val Müstair
I’l marz dal 2003 ha decis il Grond Cussagl i’l rom da „l’examinaziun da las structuras e prestaziuns per sanar las finanzas chantunalas“ d’edir a partir dal 2005 ils mezs d’instrucziun be in
rumantsch grischun (masüra A 31). As basand sün quai ha pretais ün’incumbenza dal Grond
Cussagl in avuost dal 2003 (incumbenza Farrér) da la Regenza ün concept pertoccand
l’introducziun dal rumantsch grischun in scoula. La fin da december dal 2004 ha la Regenza
approvà il concept general „rumantsch grischun in scoula“. Ün böt declerà da la Regenza
d’eira d’introdüer a termin mezdan il rumantsch grischun sco lingua d’alfabetisaziun in tuot las
scoulas rumantschas (CR protocol 1843, punct 4.2).
Per dar als cumüns il spazi d’agir necessari es gnü divis il proget in trais etappas: pioniers,
standard e consolidaziun. Il plü tard a partir da l’on da scoula 2015/16 dess il rumantsch
grischun gnir introdüt in tuot las scoulas (a partir da la 1. classa). Als cumüns ed als portaders da scoula chi as decidaivan per la varianta pionier, vulaiva il Chantun dar ün sustegn finanzial generus, pussibiltar üna scolaziun adequata da las magistras e dals magisters e procurar per mezs d’instrucziun da la plü nouva generaziun, quai chi’d es eir success in Val Müstair.
Cun introdüer il rumantsch grischun in scoula voul la Regenza pussibiltar a la Rumantschia üna
lingua da scrittüra unifichada e contribuir uschè a daplü unità ed identità.
Sün basa da quista situaziun da partenza han decis, la suprastanza da la Corporaziun regiunala Val Müstair, las suprastanzas cumünalas, il cussagl da scoula e la magistraglia in üna sezzüda cumünaivla dals 25 mai 2005, davo esser gnüts infuormats da sar Ivo Berther, manader dal
proget rumantsch grischun in scoula, da tour in consideraziun l’introducziun dal rumantsch grischun sco pioniers. Als 3 da december 2004 es gnüda infuormada la populaziun jaura davart
dal Departamaint d’educaziun, cultura e protecziun da l’ambiaint dal Grischun davart il proget.
Ulteriuras sairadas d’infuormaziun han gnü lö:
Pagina 5
in favrer/marz 2005: infuormaziuns actualisadas per la magistraglia e’l cussagl da scoula i’l rom
da la restructuraziun da las scoulas in Val Müstair.
11 avrigl 2005: referat „s’avicinar al rumantsch grischun sün via pratica e divertenta”, cun Aita
Dermont-Stupan, traductura pro la chanzlia chantunala.
Las suprastanzas cumünalas da Fuldera, Lü, Müstair, Sta. Maria, Tschierv e Valchava han racumandà a las votantas ed als votants d’introdüer il rumantsch grischun sco lingua
d’alfabetisaziun culs seguaints argumaints:
1. Il concept dal Chantun „rumantsch grischun in scoula“ prevezza cha tuot las scoulas rumantschas introdüan il rumantsch grischun sco lingua d’alfabetisaziun a partir dal 2015/16.
2. Il model da trais s-chalins per introdüer il rumantsch grischun prevezza ün sustegn finanzial
pels pioniers.
3. La majorità da la magistraglia e da l’autorità da scoula s’han exprimidas a favur da la varianta „pionier“.
4. Il rumantsch grischun vaiva da gnir applichà unicamaing sco lingua da scrittüra. Per promouver ils idioms vulaiva elavurar il Chantun ün concept.
Las radunanzas cumünalas dals 8 gün 2005 han lura decis cun üna majorità da 238 cunter
131vuschs d’introdüer il rumantsch grischun sco lingua d’alfabetisaziun cul cumanzamaint da
l’on da scoula 2007/08. Quista decisiun ha gnü per consequenza cha las magistras e’ls magisters han stuvü s’acquistar las cumpetenzas linguisticas e didacticas necessarias.
Diversas instituziuns han offert eir cuors per genituors. Ultra d’üna introducziun cuorta in rumantsch grischun sun els gnüts infuormats co ch’els pon güdar a lur uffants a far las lezchas.
I’l fratemp vain instrui rumantsch grischun sco lingua da scrittüra illas prümas 5 classas primaras.
Las experienzas da las magistras e dals magisters cun rumantsch grischun d’eiran tenor nos
savair positivas, causa cha a la suprastanza cumünala nu d’eira cuntschaint fin pro la inoltraziun da l’iniziativa, chi detta grondas difficultats.
Finanzialmaing ha portà il proget fin hoz rechavs illa dimensiun da fr. 363'000.00 (pauschalas
per scolars, cuosts per la scolaziun e las substituziuns da las magistras e dals magisters) .
Facit: ils prüms ons cun rumantsch grischun in scoula vegnan güdichats da la magistraglia sco
per gronda part positivs. Accentuats positivamaing vegnan impustüt ils mezs d’instrucziun excellents ed il perfecziunamaint linguistic e didactic da las magistras e dals magisters. Pel preventiv da scoula dal cumün es il sustegn finanzial dal Chantun ün dis-charg considerabel.
Ils puncts chi vegnan güdichats da maniera negativa:
Il svilup, la derasaziun e l’introducziun dal rumantsch grischun in scoula sun gnüts confruntats
adüna darcheu cun opposiziun. Ils adversaris dal rumantsch grischun – üna jada plü activs in
Engiadina (magistraglia), üna jada in Surselva (politica) – han agi da maniera na coordinada,
cun excepziun da singulas acziuns. Il refüs categoric dal rumantsch grischun pro la magistraglia
engiadinaisa d’eira cuntschainta fingià plü lönch. Uschea vaiva procurà fingià il mez
d’instrucziun da geometria in rumantsch grischun per irritaziuns. A la fin finala ha üna mediaziun
dal 2009, chi ha permiss d’edir tscherts documaints da scoula in vallader e puter, calmà ün zich
la situaziun in Engiadina. Subit ha pretais eir üna part da la magistraglia sursilvana material
d’instrucziun in sursilvan. Cur cha’l nouv mez d’instrucziun da matematica in rumantsch grischun es gnü declerà al cumanzamaint dal 2011 sco obligatoric per tuot las scoulas rumantschas, s’ha fuormada ün’opposiziun massiva.
La situaziun actuala:
L’opposiziun cunter il rumantsch grischun ha gnü per consequenza chi s’ha fundà in schner dal
2011 in Engiadina la „Pro Idioms“. Cuort davo es gnüda fundada eir in Surselva ün’uniun „Pro
Idioms“. Tuottas duos uniuns han coordinà lur activitats ed han institui üna suprastanza surordiPagina 6
nada. In pac temp s’ha fuormà ün movimaint vehement cunter il rumantsch grischun sco lingua
d’alfabetisaziun.
Ils aderents dal rumantsch grischun han respus a quista opposiziun cul manifest in l’internet
„Pro Rumantsch“. Els han pretais l’alfabetisaziun consequainta in rumantsch grischun per tuot
las scoulas.
Las vuschs a favur ed a disfavur dal rumantsch grischun s’han exprimidas adüna plü dad ot illas
medias.
Cur chi s’ha inoltrà in Val Müstair ün’iniziativa dal pövel per rimplazzar il rumantsch grischun
tras il vallader sco lingua d’alfabetisaziun es stat ragiunt ün ulteriur punct culminant da la
confruntaziun. A partir da quel mumaint es statta in discussiun eir in oter cumüns da pionier la
dumonda rumantsch grischun o idiom sco lingua d’alfabetisaziun. In bod tuot ils cumüns da pionier sun gnüdas inoltradas iniziativas per abolir il rumantsch grischun sco lingua
d’alfabetisaziun. L’uniun „Pro Idioms“ s’ha ingaschada surtuot per mezs d’instrucziun idiomatics.
Las forzas cumünalas (genituors) han fat adöver dal dret d’iniziativa ed han pretais l’idiom sco
lingua d’alfabetisaziun. Ils iniziants d’eiran per gronda part da l’avis ch’üna votumaziun e la müdada correspundenta stopchan succeder subit per tuot las classas.
Plü cuntraversas e düras cha las discussiun sun dvantadas e plü ferm chi sa muossà cha bleras
dumondas sun amo avertas. Ils seguaints fats stais Vus stimadas votantas e stimats votants
considerar bain, avant co trar vossa decisiun in merit:
- Chi surpiglia ils cuosts da perfecziunamaint da la magistraglia?
- Chi es respunsabel pels mezs d’instrucziun idiomatics?
- Sto la pauschala pels cumüns da pionier gnir restituida al Chantun?
(Tenor charta da sar Martin Jäger dals 8 gün 2011 nu sto quai succeder, per nus as trattess
d’ün import d’almain 266'000.00 francs)
- Tenor che criteris sto succeder üna müdada a l’idiom? Capita quella da suot insü (sco
l’introducziun dal rumantsch grischun cumanzond illa 1. classa) o esa permiss da far quella
müdada a listess temp in tuot las classas? Co as poja in quist cas garantir la cumpetenza
linguistica d’ün scolar primar avanzà? Esa pussibel da spordscher ulteriuras lecziuns chi
surpassan il pensum obligatoric e chi surpiglia ils cuosts correspundents? O ha il cumün sco
portader da scoula da far quint da stuvair spordscher parallelamaing rumantsch grischun ed
idiom (tuot tenor la tscherna) pel temp da transiziun?
- Alchünas iniziativas vöglian scumandar ils mezs d’instrucziun in rumantsch grischun in scoula primara. Che capita scha l’iniziativa vain approvada ed il plan d’instrucziun 21 prescriva
l’adöver passiv dal rumantsch grischun? Che succeda schi vain acceptà l’art.34.3 e 4 (be ils
mezs d’instrucziun obligatorics vegnan eir tradüts i’ls idioms) da la nouva ledscha da scoula?
- Che esa scha l’iniziativa per reintrodüer l’idiom vegn approvada ed il Grond Cussagl nu reveda la decisiun d’edir ils mezs d’instrucziun be in rumantsch grischun?
- Ün punct central illa discussiun es eir la dumonda scha la decisiun dal Grond Cussagl dal
2003 (=edir ils mezs d’instrucziun sulettamaing in rumantsch grischun) ed il concept „rumantsch grischun in scoula“ da la Regenza (= introdüer rumantsch grischun in tuot las scoulas rumantschas) nu sun anticonstituziunals. La constituziun chantunala dà nomnadamaing
als cumüns il dret da determinar svess lur lingua da scoula. Il Chantun es respunsabel per
l’ediziun dals mezs d’instrucziun. Sch’el po edir ils mezs d’instrucziun sulettamaing in rumantsch grischun obain es oblià d’edir tuot ils mezs d’instrucziun in tuot ils idioms chi vegnan
applichats sco lingua da scoula, es üna dumonda averta. Ün ulteriur punct na scleri es la
dumonda, scha’l Grond Cussagl metta a disposiziun ils mezs necessaris per edir mezs
d’instrucziun in ses variantas rumantschas?.
- Il concept general „rumantsch grischun in scoula“ da l’on 2004 da la Regenza grischuna prevezzaiva cha’ls nouvs mezs d’instrucziun edits in rumantsch grischun sajan obligatorics be
Pagina 7
per las scoulas chi han introdüt il rumantsch grischun i’l rom da la varianta pionier o standard. Tuottüna ha la declerà la Regenza grischuna al cumanzamaint dal 2011 sco obligatoric
il nouv mez d’instruczun da matematica in rumantsch grischun per la 1. classa primara.
L’indegnaziun es statta gronda surtuot illas scoulas cun l’idiom sco lingua d’alfabetisaziun.
Per finir ha „Pro Idioms“ edi ils mezs d’instrucziun sün agen cuosts i’ls idioms vallader e sursilvan. Quai ha chaschunà üna nouva malsgürezza giuridica: das-cha la scoula publica dovrar mezs d’instrucziun cha’l Chantun nun ha examinà a reguard la qualità (linguistica)?
2. Opiniun dals iniziants (citat text d’iniziativa)
Sün proposta da la Regenza es gnü introdüt, dal 2007/08 in Val Müstair, il rumantsch grischun
in scoula. Quai es gnü fat sur tuot per motivs da spargn. Davo quists quatter ons dad experienza eschan nus persvas:
- cha l’introducziun dal rumantsch grischun in scoula va a don ed a charg da noss uffants e
don da nos idiom
- cha’ls uffants sun surdumondats e las consequenzas sun fatalas
- cha la cumpetenza linguistica nu po plü gnir sviluppada sufficiaintamaing
- cha la necessità da savair rumantsch grischun nun es data
3. Ponderaziuns a man da la radunanza cumünala
Ils idioms giovan üna rolla centrala surtuot illa famiglia ed illas cumünanzas dal cumün e da la
regiun per mantgnair la lingua rumantscha. Cullas medias dad hoz e la mobiltà vegnan confruntats las Rumantschas ed ils Rumantschs eir culs oters idioms. Quai promouva l’incletta vicendaivla e rinforza l’identità rumantscha. Sco fingià manzunà al cumanzamaint gnarà applichà il
rumantsch grischun adüna plü suvent. El pussibiltescha al rumantsch dad esser preschaint sün
chomps sco per exaimpel la pagina d’internet dal Chantun, chi restessan inaccessibels a plüssas variantas. I nu’s tratta dimena da’s decider tanter l’idiom ed il rumantsch grischun, dimpersè
da’s dumandar, ingio chi fa sen da rinforzar l’agen idiom, ingio cha’ls oters idioms respectiv il
rumantsch grischun dessan gnir integrats per rinforzar il rumantsch?
La scoula sto tgnair quint da quista situaziun e trar las consequenzas necessarias per
l’instrucziun.
Quai chi’d es surtuot contestà pro’ls iniziants es il rumantsch grischun sco lingua
d’alfabetisaziun ed il rumantsch grischun in scoula primara. Perquai sto il concept „rumantsch
grischun in scoula“ gnir miss in discussiun, sco previs i’l punt 4.5,c dal concept.
In connex cul rumantsch grischun in scoula sun pel mumaint amo bleras dumondas avertas
(sco manzunà avant). La revisiun da la ledscha da scoula, la refuorma structurala dal Chantun ,
ev. decisiuns giudicialas, ma ouravant tuot ün dialog constructiv güdessan a sclerir numerusas
intschertezzas. Impustüt il dialog stuvess avair il temp necessari. Scha tuot las parts pon
s’accordar ad üna soluziun cumünaivla, vain quella sustgnüda da tuots e la Rumantschia po
sortir rinforzada da las discussiuns. In cas cuntrari daja da tuottas duos varts da quels chi perdan, dischillusiuns, frust restant e problems na scholts per plü lung temp.
3.4 La fundaziun da „Pro Idioms“, il „Manifest Pro Rumantsch“ e las iniziativas han chaschunà
discussiuns intensivas e necessarias. Davo cha las fronts d’eiran al cumanzamaint vaira indüridas, s’orienteschan las discussiuns suot la redschia da la Lia Rumantscha adüna daplü a soluziuns e’ls partits prouvan da chattar vias per tuots. L’unità da las Rumantschas e dals Rumantschs es ün’incumbenza urgiainta. Il desaster per la scoula rumantscha füss total, scha las
iniziativas gnissan approvadas e la majorità tudais-cha i’l Grond Cussagl frankess illa ledscha
da scoula il conclus dal 2003 d’edir ils mezs d’instrucziun unicamaing in rumantsch grischun. Ils
iniziants i’ls cumüns vessan bain ragiunt ad interim lur böt, las autoritats cumünalas füssan però
pür inandret confruntadas culla problematica da l’acquisiziun da mezs d’instrucziun. O ch’ellas
stuvessan prodüer svess ils mezs d’instrucziun (insembel cun oters cumüns), quai chi chaschuness cuosts incalculabels, o ch’ellas stuvessan far quint sur plüs ons cun dispittas giuridicas cul
Chantun. Dal sgür vess la scoula per ün temp plü lung ün problem culs mezs d’instrucziun ed il
cumün stuvess impuonder bleras resursas per sclerir la situaziun.
Pagina 8
3.5 Vain l’iniziativa approvada, es la dumonda la plü urgiainta, scha tuot las classas chi sun
gnüdas alfabetisadas in rumantsch grischun dessan müdar subit a l’idiom o scha l’idiom dess
gnir introdüt darcheu a partir da la 1. classa.
Davart quista dumonda ha la regenza dal chantun Grischun decis in sia sezzüda dals 5 december 2011, nomer da protocol 1082, il seguaint:
1. I vain constattà, cha ün eventual müdamaint da la lingua da scoula
dal rumantsch grischun a l’idiom o viceversa, ha da succeder in princip sül cumanzamaint da la 1. classa primara. Exepziunalmaing po
succeder ün müdamaint da la lingua da scoula eir per scolars e scolaras
chi frequenteschan la 1. classa primara, quai fin il plü trad al cumanzazamaint da l’on da scoula 2012/2013, scha quai vain decis dal portader
da scoula.
Quista constataziun succeda i’l sen d’üna cumplettaziun da las cundiziuns da basa in connex culla decisiun da la Regenza dals 24 avrigl 2007
reguard permiss prova da scoula, fasa da fuormaziun „pionier“ 2007 fin
2011 dal proget “rumantsch grischun in scoula”.
2. Cunter la decisiun da la Regenza han 42 iniziants per reintrodüer il
rumantsch vallader in scoula inoltrà als 15.12.2011 üna protesta al
güdisch administrativ dal chantun Grischun. La procedura es pendenta.
La decisiun da la regenza nu violescha, tenor l’opiniun dals genituors, be ils drets politics dals
pertocs, mabain eir la libertà da las linguas chi sun fixadas illa constituziun ed illa ledscha. La
suprastanza es da l’avis chi fa sen da spettar jo in mincha cas la decisiun dal güdisch administrativ per trattar lura cumünaivelmaing, voul dir tanter suprastanza cumünala, magistraglia e’l
cussagl da scoula, il proceder inavant.
Conclusiun:
Stimadas votantas e stimats votants
La suprastanza cumünala ha debattà in sia sezzüda dals 18 schner 2012 reguard ün parair in
connex cun l’iniziativa. Cun 4 cunter 3 vuschs s’ha la suprastanza exprimida a bön da
l’iniziativa, dunque, vus vezzais, eir quia sun ils maniamaints divis. Il cussagl da scoula ha decis
cun vusch unanima pella iniziativa.
As basond sülla situaziun dal mumaint as das-cha sgüra dir, cha:
- In Grischun regna ün desaster ed ün dilemma da quai chi reguarda la lingua d’alfabetisaziun
in scoula.
- I sarà oramai impussibel d’avair ün di üna lingua da scrittüra unitaria in tuot il chantun Grischun, sco quai cha la regenza vaiva fat palais avant l’introducziun dal rg in scoula, ün’idea
fundamentala chi vess insè fat sen.
- Cun far compromiss nu’s vain al böt, dimpersè be cun esser consequaint. Per esser consequaint manca in quista fatschenda la basa legala davart ils drets politics dal Chantun. Insè as
vess stuvü savair quai avant co iniziar il proget rg in Scoula.
- La Val Müstair es statta eir in quista fatschenda innovativa ed ha s’ingaschada in möd da
pionier, sco pro bleras dumondas eir.
- La vöglia e l’ingaschamaint davart da la magistraglia, da divers genituors ed eir davart dals
gremis politics d’eira avantman per cha’l proget dal Chantun haja üna schanza.
- Il rg restarà inavant preschaint illas scoulas, independent co cha la Val Müstair as deciderà.
- L’ultim pled illa fatschenda nu sarà amo lönch nüglia discurrü, las polemicas e las debattas
cuntinuaran, la dumonda es be, a bön o cunter il rumantsch sco tal?
- L’eventual retuorn dal rg pro l’idiom significhess eir ris-chs per nos cumün, impustüt eir rischs finanzials, quai as sto simplamaing eir savair e trar in consideraziun pro la decisiun.
- però da tschella vart as sto eir esser uschè sincer e’s dumondar, che sen fa l’inter proget
amo, scha a la fin as pertecipeschan forsa be plü la Val Müstair e Laax vi da quel?
- Uniun fa la forza! Pel mumaint es l’uniun massa divisa per chatter üna unità.
Pagina 9
Stimadas votantas e stimats votants, i sta in vos mans da decider sur da l’avegnir dal rg in
scoula. Nos dret democratic prevezza quai ed uschè dess quai eir esser.
In mincha cas spereschi ferm, chi’s chatta in avegnir, independent co cha la votaziun decisiva
dals 11 marz a l’urna crodarà eir oura, la soluziun a bön da noss uffants e nüglia l’incuntrari e
cha nus chattain üna buna via e darcheu la pasch in Val in connex culla lingua rumantscha in
scoula!
„Fin dal rapport presidial d’introducziun“
Discussiun:
Jon Largiadèr, sco suprastant respunsabel pel dicasteri educaziun / scoula, ha tut part a
diversas sezzüdas (maisas raduondas) ingiò chi’d es gnü provà d’intermediar tanter la pro
idioms, la pro rumantsch, il departamaint d’educaziun, la Lia Rumantscha e divers cumüns chi
fan part al proget rg in scoula. El manzuna chi da hoz amo blers segns da dumonda, sco p.ex.
la classificaziun da l’importanza dal rumantsch i’l nouv plan d’instrucziun e’l möd da l’instrucziun
dal rg in fuorma activa o passiva, quai pro ün schi a l’iniziativa e la müdada dal rg i’l idiom da
scrittüra vallader.
Votums per l’iniziativa:
- David Tschenett, sco rapreschantant dal cussagl da scoula, declera cha lur gremi ha decis in
lur ultima sezzüda cun 6 : 1 vuschs chi nu fa sen da cuntinuar cun l’instrucziun dal rg. El
manzuna ils seguaints motivs:
- Divers cumüns chi avaivan decis d’alfabetisar lur uffants in rg sun uossa darcheu tuornats
inavò sül idiom.
- La Val Müstair ris-cha da dvantar üna regiun unica chi instruischa amo in rg.
- Divers genituors han fadia da far las lezchas cun lur uffants in rg.
- Mancanza da mezs d’instrucziun in rg.
- Decisiun dal grond cussagl, da stampar in avegnir eir darcheu mezs d’instrucziun i‘l
vallader.
- Reto Roussette, ün dals iniziants da l’iniziativa, muossa via sül fat chi sun gnüdas
ramassadas infra pac temp 439 suottascripziuns valablas per reintrodüer il vallader sco
lingua d’alfabetisaziun. La quantità dals uffants chi vegnan hoz instruits in rg es fich pitschna
ed i nu fa sen scha’ls scolars da la Val Müstair vegnan alfabetisats in üna lingua chi nun ha
ingün avegnir. Sias dumondas pro scoulas professiunalas, scoulas da commerzi e gimnasis
han confermà chi nun es per els important scha’ls uffants / students / giarsuns sun gnüts
alfabetisats in rg obain i’l idiom. Instrucziun in rg nun es quia, tenor sias retscherchas, pel
mumaint amo ingün tema.
- Diversas votantas e votants s’expriman in quel sen chi’d es zuond dumondativ schi fa sen da
cuntinuar cun l’instrucziun in rg scha adüna daplü cumüns as distanzcheschan d’el e tuornan
inavò sün l’idiom.
- Oters vezzan i’l rg üna lingua artificiala. La motivaziun d’imprender tala es pro blers genituors
ed uffants zuond pitschna.
Votums cunter l’iniziativa:
Maniamaint da la majorità da la magistraglia da la Val Müstair:
Sco president da la magistraglia fa Giancarlo Conrad palais l’opiniun da la majorità da la
magistraglia dal cumün da Val Müstair. In seguit lur manifestaziun:
1. A nus esa important cha nus vain üna buna scoula cun üna buna scolaziun per noss uffants.
2. Per nus esa important da mantgnair il rumantsch, sco lingua chi as po sviluppar inavant e da
sgürar l’instrucziun rumantscha a lunga vista.
3. Üna lingua da scrittüra unifichada dà a nus Rumantschs daplü forza.
Pagina 10
4. Ils nouvs mezs d’instrucziun in rg sun fich buns e dan eir üna buna basa da lingua per imprender tudais-ch ed inglais. Tuot quists mezs nu vegnan tradüts dürant ils prossems ons
aint ils differents idioms. Chi chi pretenda alch oter disch manzögnas.
5. Rumantsch grischun es ün fat e vegn introdüt, obain activ o passiv, in tuot las scoulas rumantschas, quai demuossa il cumpromiss. Ingün nu po pretender cha noss uffants nun hajan
mai plü dachefar nüglia cun rg scha l’iniziativa vegn acceptada.
6. Dal 2005 vaina decis in Val dad introdüer il rg sch’ün oter cumün fa eir quai. Quista situaziun
es amo adüna valabla! Laax e Sevgein (cun quel er Riein e Castrisch) han dit NA a las iniziativas ed ils 14 cumüns dal Grischun Central sun eir restats pro’l rg! Dimena: nus nun eschan
sulets! Nus eschan dafatta pro la majorità!
- Diversas votantas e votants sun da l’avis cha’l rg es üna schanza pel avegnir dal rumantsch.
Suotastrichà vain quai eir cun la situaziun da la Val Müstair, ingiò cha’l rumantsch dal
minchadi es il Jauer e quel da scrittüra e da scoula il vallader.
- I vain eir miss in dumonda scha’l Chantun sarà eir in avegnir pront da stampar mezs
d’instrucziun in 5 idioms ed in rg.
- Genituors rapportan da las bunas experienzas ch’els e lur uffants han fat cul rg. Impustüt ils
nouvs mezs d’instrucziun vegnan lodats.
Ad ura avanzada ingrazcha president Arno Lamprecht per l’animada discussiun, chi s’ha
splajada adonta da la brisanza e da las emoziuns, in ün rom calm e cun respet. Our dal ravuogl
vain fat la proposta da far la votaziun per scrutin. Quist votum vain acconsenti cun gronda
pluralità.
Resultat dal scrutin:
- Scumparti:
160 scrutins
- Entrà:
160 scrutins
- Schi per l’iniziativa: 86 scrutins
- Na per l’iniziativa:
69 scurtins
- Vöd:
5 scrutins
Cun 86 vuschs acceptan las votantas e’ls votants l‘iniziativa dal pövel per reintrodüer il
rumantsch vallader in scoula, cun üna müdaziun ed adattaziun da l’art. 5 da la constituziun
cumünala, a man da la votaziun a l’urna dals 11.03.2012.
8. Varia
Peter Pünchera manzuna ch’el es gnü ad uraglia chi’d es previss da construir ün traget per velos da muntogna (Bikes) dal Pass d’Umbrail – Plaun Teal – Val Teatscha – Sta. Maria. El es da
l’avis chi füss puchà scha la bella senda da spassegiar in Val Teatscha gniss sacrifichada pel
adöver dals Bikes. President Arno conferma cha la suprastanza es gnüda confruntada cun ün
simil proget. Detagls nu sun però amo sün maisa. Avant sco dar permiss in quista direcziun
avess la populaziun sgüra amo pled in chapitel (permiss da fabrica, fabricats our da la zona da
fabrica).
Ad ura avanzada, a las 23.20, po president Arno serrar la radunanza. El ingrazcha per l’incletta
demuossada e giavüscha a tuots la buna not.
Il president:
L’actuar:
……………………………………..
…………………………………..
Arno Lamprecht
Not Manatschal
Pagina 11