SERGIO APROSIO
VOCABOLARIO LIGURE
STORICO - BIBLIOGRAFICO
SEC. X-XX
PARTE PRIMA - LATINO
VOLUME PRIMO
A-L
SAVONA
2001
VOCABOLARIO LIGURE
STORICO BIBLIOGRAFICO
Sec. X.-XX.
Piano dell’opera:
Parte prima:
Latino
Volume I A - L
Volume II M - X
Parte seconda: Volgare e Dialetto
Volume I A - L
Volume II M - X
© Copyright 2001 Stampa: Marco Sabatelli Editore, Savona.
Si quem dura manet sententia judicis olim
damnatum aerumnis suppliciisque caput
Hunc neque fabrili lassent ergastula massa
nec rigidas vexent fossa metalla manus,
Lexica contexat: nam cetera quid moror? omnes
poenarum facies hic labor unus habet.
GIULIO CESARE SCALIGERO
Prefazione
“Molto male! Sempre la stessa storia! Quando si è finito di costruire la propria casa, ci si accorge di avere inopinatamente imparato
qualcosa, che si avrebbe dovuto assolutamente sapere prima di cominciare a costruire. L’eterno funesto: “troppo tardi!”. La melanconia di tutto quanto è portato a fine.
F. NIETZSCHE, Al di là del bene e del male.
Già quasi un secolo e mezzo fa, nel 1865, quando la filologia romanza muoveva i primi passi, il marchese Lazzaro Negrotto Cambiaso avanzava a Genova l’idea di un “glossario latino barbaro volgare genovese del Medio Evo”, che utilizzasse il ricco patrimonio
di voci contenuto negli archivi della città, ed in particolare nell’Archivio delle Compere di
San Giorgio.
Il progetto di un tale lavoro grandioso, utile agli studiosi e alla nazione”, riemerse dieci anni dopo nel Giornale Ligustico del 1875, ma solo dopo altri vent’anni il ventimigliese Gerolamo Rossi pubblicava il suo Glossario Medievale Ligure, nel quale si raccoglievano circa tremila voci tratte dalle fonti medievali allora disponibili, e principalmente dagli antichi statuti comunali liguri che il Rossi andava in quegli anni raccogliendo e pubblicando.
Al glossario latino il Rossi faceva seguire un breve “Glossario del dialetto” che registrava alcune voci dei pochi testi volgari antichi genovesi all’epoca conosciuti.
Nel corso dell’ultimo secolo la linguistica e la filologia romanza hanno registrato un
imponente sviluppo, e particolarmente negli ultimi decenni ha avuto grande impulso la
pubblicazione dell’enorme materiale documentario contenuto negli archivi.
Ma il Glossario del Rossi, vecchio ormai di più di un secolo, è ancor oggi, in pratica,
l’unico strumento lessicografico disponibile per il latino medievale ligure. Il Glossarium
del Du Cange offre scarsi aiuti per l’area ligure; non sono di grande aiuto i pochi dizionari
latini medievali generali o regionali; generalmente carenti e non sempre affidabili - tranne
rare eccezioni - sono i glossari che accompagnano a volte le edizioni dei testi.
Anche in un’epoca di imperante dialettologia sincronica non sembra qui necessario insistere sull’utilità di un esteso vocabolario latino medievale ligure, nel quale la correttezza
delle definizioni sia resa possibile e garantita dal raffronto di numerose attestazioni in diversi contesti.
Per quanto poi riguarda il campo dialettale, mentre in questi ultimi anni le intelligenti iniziative di giovani editori hanno messo a disposizione di un pubblico sempre più
8
esteso ed interessato un buon numero di antichi testi genovesi in pubblicazioni di notevole qualità, ancora oggi, ad un secolo di distanza, non esiste, dopo le Annotazioni del
Flechia all’Anonimo Genovese, e dopo i pur validissimi Studi liguri del Parodi - quasi
esclusivamente del resto limitati alla fonetica - un organico strumento lessicografico per
il volgare ligure dei primi secoli, né per il dialetto non sempre trasparente dei secoli dal
xvi. al xviii. Per il dialetto moderno infine ben poco c’è da ricordare dopo il dizionario
del Casaccia (la cui seconda e ultima edizione risale al 1876) e prima del Vocabolario
delle parlate liguri, pubblicato, insieme ad alcuni lessici speciali, nell’ultimo quindicennio del Novecento.
Dalle concrete esperienze e dalle considerazioni sopra esposte è nata - come naturale
sviluppo di un originario progetto di inventariazione del patrimonio lessicale ligure - ed è
venuta realizzandosi lungo l’arco di un ventennio la redazione del Vocabolario storico-bibliografico di cui qui si presenta il primo volume.
Alla base di tutta l’opera sta la visione del “ligure” come di una unica realtà di cui è
possibile seguire l’organico svolgimento lungo l’arco di dieci secoli, dalla fine del decimo
al ventesimo.
Occorre fare subito, a questo proposito, due precisazioni.
Parliamo anzitutto lato sensu di “ligure” perché, pur essendo lo specifico apporto genovese decisamente preponderante e dominante nel patrimonio documentario esistente,
una ricerca storica non può trascurare la ricchezza e l’interesse di quanto si è prodotto nei
secoli in tutto l’arco delle due Riviere, dall’estremo Ponente alla Lunigiana.
Occorre pure precisare che parlando di “volgare” intendiamo riferirci a quello che le
Leggi genovesi chiamano lingua materna, al variegato linguaggio quale si è venuto determinando per naturale evoluzione dalle origini latine, e che ha costituito per secoli l’unico
mezzo espressivo dei parlanti, Chiamiamo invece “dialetto” il linguaggio locale usato in
consapevole opposizione a una lingua nazionale ormai affermata e codificata, che i parlanti conoscono e riconoscono pur se ne abbiano scarsa padronanza.
E’ ancora necessario ricordare che i tempi della storia della lingua non coincidono necessariamente con quelli della storia letteraria.
Quando in Liguria vengono redatti i primi scritti “volgari” la parlata volgare locale ha
già almeno due secoli di vita: le è mancata però una adeguata codificazione, e non le è
stata riconosciuta una autonoma dignità.
La memoria documentale della comunità è stata quindi tradizionalmente affidata a testi redatti nel “latino medievale”: in una lingua letteraria che non è mai stata parlata, se
non nelle lezioni accademiche e nelle comunicazioni e dispute dei dotti.
Inevitabilmente, specie nei documenti non letterari, questo latino lascia trasparire tanto più chiaramente quanto più indotti sono gli scriventi - quel “volgare” nel quale il testo è stato concepito. Chi abbia pratica di scritture medievali sa riconoscere a prima vista
la patria - genovese, lombarda, o napoletana - di un documenti latino.
Solo nel quindicesimo secolo, con il diffondersi, della cultura umanistica, il latino
dei documenti si affina, si adegua ai modelli classici, e perde interesse agli occhi del
dialettologo.
Lo studio del latino ligure pre-umanistico non è pertanto solo un ausilio per la retta interpretazione della valenza semantica dei documenti: esso è pure un prezioso strumento
che può fornirci indirettamente, in trasparenza, indicazioni sulla datazione e sulle caratteristiche di un volgare vivo e variegato, ma ancora privo di documentazione scritta. Più tar-
9
di poi esso offrirà utili elementi di raffronto con la scripta volgare, già nei suoi inizi influenzata dal prestigio letterario del volgare toscano che la ha di molto preceduta sulla via
dell’evoluzione.
Ciò vale per la fonetica, ma vale pure per la semantica, e addirittura anche per la sintassi.
Nel senso che si è qui cercato di specificare, elemento di originalità del presente vocabolario vorrebbe essere quindi anche il suo inserirsi, con nuove propettive e con concreti
contributi nel contesto delle indagini che da qualche decennio si vanno svolgendo sulla
complessa dinamica che caratterizza il rapporto fra oralità e scrittura.
La divisione nel presente vocabolario della unica realtà lessicale “ligure” in due separate sezioni - latina e (volgare-)dialettale - è stata imposta da imperative ragioni di ordine
pratico; ma l’organicità dell’insieme è assicurata, oltre che dalla univoca impostazione
metodologica di base della ricerca e della redazione, da una fitta rete di rimandi incrociati
fra le voci, sia all’interno delle due sezioni, sia fra l’una e l’altra sezione. Questi richiami
non si riferiscono solo alle varianti stricto sensu, ma mirano a porre in evidenza l’intera
famiglia lessicale cui appartengono le singole voci.
Sempre a proposito della oggettiva utilità di un vocabolario storico “ligure” quale qui
si cerca di disegnare, occorre osservare che - per quanto si sia dovuta e voluta evitare nel
corso del lavoro la ricorrente tentazione dell’ “enciclopedia”, il materiale raccolto compone, nel suo insieme, un ricco e interessante thesaurus del mondo ligure antico. Dall’insieme delle voci e dalla varietà dei contesti prende forma la vita dei secoli passati in tutti i
suoi aspetti: le forme della fede e della superstizione, l’evoluta casistica degli statuti cittadini, l’attiva partecipazione alle vicende politiche, i riti sociali e gli attriti individuali, le
forme avanzate della corporazione, la secolare continuità della tradizione giuridica, le infinite minuzie ed astuzie della fiscalità, il coraggio imprenditoriale, la vivacità dei commerci, l’intensità dei rapporti internazionali, la straordinaria modernità degli istituti finanziari, la ricchezza e varietà degli strumenti tecnici e normativi delle arti, dei mestieri, della
marineria e dell’agricoltura.
Ogni lemma del vocabolario è in effetti una tessera nel mosaico della lingua, della storia, della cultura, del costume nel corso dei secoli.
Questo vocabolario presenta evidenti, in positivo e in negativo, tutti i caratteri delle
imprese compiute da una sola persona. Per un verso l’unitarietà della concezione e la
compattezza dell’esecuzione, pure nella strisciante evoluzione, nel tempo, del metodo di
lavoro e delle forme espositive, e nella difficoltà (o impossibilità) di adattare ai rigidi criteri di una uniforme codificazione una casistica estremamente varia e ribelle. Per altro
verso, l’unilateralità, la soggettiva arbitrarietà delle scelte, i limiti della sensibilità e della
memoria dell’autore, l’incidenza delle sue personali idiosincrasie, la mancanza di un costante confronto dialettico fra punti di vista ed esperienze diverse, lo scarso controllo delle cadute di tensione inevitabili in un lavoro di lunga lena.
Vichianamente nessuno meglio dell’autore conosce gli evitabili ed inevitabili difetti
della sua opera.
Ma occorre ricordare che la natura stessa di questo genere di lavori impone di elevare
di molto la soglia di tolleranza dell’imperfezione, e che anzi la stessa parola “imperfezione” è qui una litote di notevole ampiezza.
10
Se fosse vero (ma non è) che il genio è “una lunga pazienza”, questo lavoro potrebbe
definirsi geniale. Nel suo complesso, l’opera ha occupato un intero ventennio: sei anni per
la raccolta del materiale, dieci per la sua elaborazione, quattro per la stesura finale.
Lo stato della tecnologia nel primo quindicennio ha imposto l’uso delle tradizionali
schede cartacee, fitte di minuta scrittura. Solo per l’ultima fase l’uso del computer ha
consentito all’autore di predisporre il testo ne varietur nella sua definitiva forma tipografica.
Non è formale, a questo punto, il riconoscimento dovuto agli amici dell’Istituto di
glottologia dell’Università di Genova, per la simpatia con cui hanno accolto, in anni ormai lontani, uno sconosciuto transfuga dalla vita di azione; agli amici della Società savonese di storia patria, che hanno sostenuto con affettuosa partecipazione la lunga gestazione dell’opera; al personale tutto della Biblioteca Universitaria di Genova, sempre gentile e
paziente; all’amico editore Marco Sabatelli di Savona e ai suoi collaboratori, che si sono
adoperati con entusiasmo e con pazienza per la riuscita dell’impresa, e - last not least - al
consiglio amministrazione della Fondazione Cassa di Risparmio di Savona che ha affrontato “ad occhi chiusi” l’impegno finanziario della pubblicazione.
Savona, 20 giugno 2001.
Introduzione
Vengono qui fornite le indicazioni necessarie per un appropriato uso delle strutture del vocabolario.
1. Criteri metodologici generali
- DUE SEPARATE SEZIONI (PARTI)
E’ risultato inevitabile dividere il Vocabolario in due separate sezioni, anche se tale divisione poteva appannare la visione, che sta alla base del presente lavoro, del dialetto ligure come di una unica realtà che si è venuta
organicamente evolvendo nel corso di oltre dieci secoli.
Sezione latina (L)
sono registrati nella sezione latina i materiali tratti da documenti scritti in latino (classico o medievale): anche
quindi parole che i testi esplicitamente dichiarano “volgari”. Queste vengono peraltro di norma registrate anche nella sezione “volgare-dialettale”
Sezione volgare e dialettale (D)
comprende tutte le parole non latine: volgari, dialettali, italiane di colorito dialettale; comprende anche le voci dell’ italiano letterario e di altre lingue (francese, provenzale, ecc.) che si è comunque ritenuto opportuno
registrare.
- AFFIDABILITÀ DEI TESTI
La validità di un vocabolario storico dipende in buona misura dalla affidabilità del materiale raccolto, cioè
dalla correttezza filologica delle edizioni dei testi; per altro verso, una corretta lettura ed interpretazione dei
testi non è possibile se non si disponga di strumenti lessicografici adeguati. A rigor di termini, si rischierebbe
quindi di trovarsi chiusi in un circolo vizioso, senza vie di uscita. Ma per quanto riguarda il campo del presente lavoro la pratica esperienza ha dimostrato che, tranne rare e riconoscibili eccezioni, il materiale fornito
dai testi a stampa - sia dalle edizioni ottocentesche che da quelle moderne - è sostanzialmente corretto ed attendibile, e che comunque la comparazione delle diverse testimonianze di una singola voce consente spesso
di riconoscere ed emendare errori di lettura, di stampa e di interpretazione, e di eliminare inammissibili varianti.
- ETIMOLOGIE
Il presente vocabolario è bibliografico, non etimologico. Le indicazioni sulle etimologie vengono fornite,
quando ritenute opportune, nell’ambito della specifica bibliografia; si è di norma evitato di ripetere quanto
possa essere agevolmente reperito nei dizionari etimologici italiani.
12
- VARIANTI
Tutte le varianti, anche quelle che non interessano il filologo testuale, hanno importanza per lo storico della
lingua e per il linguista, per il quale si tratta di rilevare non solo significati ma forme storicamente attestate1.
Vengono quindi registrate separatamente, nell’ordine alfabetico, tutte le diverse forme di uno stesso termine,
solo trascurando varietà locali di minimo rilievo.
La separata registrazione delle varianti (così come la divisione della materia in due sezioni) ha creato il problema della scelta, fra le diverse forme di una medesima voce, di quella sotto la quale registrare i rimandi e la
bibliografia. Non sempre infatti la forma più antica è la più significativa, né la prima nell’ordine alfabetico.
Non si è seguito in proposito un criterio unico si è cercato di adottare la soluzione che caso per caso apparisse
più opportuna.
La fitta rete dei rimandi da voce a voce dovrebbe comunque ovviare ai possibili inconvenienti di una scelta arbitaria.
- NEUTRALITÀ
Si è di norma evitato ogni intervento diretto ed esplicito del compilatore nella materia registrata. Le rare eccezioni (giudizi, proposte, precisazioni, rettifiche) sono poste fra parentesi quadre.
Sono state evidenziate nei modi ritenuti volta a volta più opportuni le correzioni adottate o dubitativamente
proposte dagli editori; si sono corretti senza particolare menzione i più evidenti errori di lettura o di stampa.
2. La ricerca
- FONTI
Tranne isolate eccezioni si sono prese in considerazione esclusivamente edizioni a stampa.
Nell’esame delle fonti ci si è arrestati, tranne eccezioni, alle pubblicazioni comparse sino alla fine del 1988
(con l’inizio del 1989 si è avviata la redazione dell’opera).
- AREA GEOGRAFICA
L’area geografica coperta dalla ricerca è sostanzialmente quella della Liguria attuale: area i cui confini linguistici, così come quelli naturali, sono sempre stati molto netti lungo la costa, dall’estremo Ponente alla Lunigiana, e nell’entroterra sino allo spartiacque appenninico ed all’incontro con l’area piemontese e l’emiliana 2.
Solo in pochi casi particolari la ricerca bibliografica si è spinta al di là di tali confini 3.
Si è fatta invece larga parte ai confronti con gli altri dialetti.
- AREA CRONOLOGICA
La ricerca ha riguardato:
- i testi latini prodotti dal sec. x. al sec.xv.; testi posteriori sono stati presi in considerazione solo se ritenuti di
particolare interesse; sono stati registrati eccezionalmente testi anche non liguri dei secoli anteriori al decimo;
- i testi volgari prodotti dal sec. xii. al sec. xv.;
- i testi propriamente dialettali a stampa prodotti dal sec. xvi. al xviii., nonché testi italiani fino al sec. xviii.
interessanti per la presenza di elementi dialettali.
- Per i testi dialettali dei sec. xix-xx. la ricerca è stata sostanzialmente limitata alla produzione savonese e si è
svolta per il resto sui vocabolari e gli studi linguistici.
13
- AREA SEMANTICA
La scelta - inevitabilmente soggettiva - del materiale da registrare è stata determinata dall’intento di evidenziare e datare tutto il materiale lessicografico comunque utile per la caratterizzazione e la storia del dialetto ligure, e per la retta comprensione dei testi. Essa è stata la più ampia possibile, nell’intento di non trascurare
nessun elemento che apparisse comunque interessante, oltre che dal punto di vista linguistico, anche da quello
della storia delle istituzioni e delle tradizioni. Una elencazione esemplificativa comprende tutte le attività
umane, dall’agricoltura e dalla pastorizia alla cantieristica, alla marineria, alla pesca e al commercio, all’artigianato e all’industria, alla finanza pubblica e privata, con particolare riguardo per la produzione dei tessuti e
dei manufatti di abbigliamento. Sono state prese in attenta considerazione le scienze naturali, la chimica, la
medicina e la farmacia, la terminologia giuridica, fiscale, amministrativa, militare, religiosa.
La mole del materiale raccolto consente di considerare sostanzialmente limitata la possibilità che elementi
caratteristici e importanti siano alla lunga sfuggiti alla rilevazione.
- TOPONIMI E ANTROPONIMI
Uno spazio particolarmente ampio è stato dato ai toponimi ed agli antroponimi - soprattutto soprannomi e cognomi - che presentano per loro natura caratteri altamente conservativi, e sono spesso strettamente connessi
con nomi volgari (di piante, di animali, di mestieri, strumenti, aspetti del terreno,ecc.) non altrimenti attestati
nei documenti di epoca antica.
Si sono spesso registrati anche toponimi e antroponimi privi di evidente connessione con altri elementi lessicali, in quanto si è ritenuto che potessero fornire materiali utili per eventuali ricerche di diverso genere.
3. Ordine alfabetico
Nell’elencazione delle voci si è seguito il seguente ordine alfabetico:
a - b - c (k) - d - e (æ) - f (ph) - g - i (j, y) - l - m - n - o (ö, êu, œ, œu) - p - q - r - s (ç, z) t - u (ü, û ) - v - w (vv) - x.
Ai fini dell’ordinamento alfabetico si registrano senza distinzione, pur trascrivendole fedelmente: :
le lettere c / k; e / æ; f / ph; i / j / y; o / ö / êu / œ / œu; s / ç / z; u / ü / û;
le consonanti (ma non le vocali) semplici e doppie;
le parole che presentano m per n o n per m.
Non si tiene conto di h iniziale o interna, tranne quando ha valore fonetico.
Le parole straniere (per es. toponimi francesi, spagnoli, provenzali) vengono disposte nell’ordine alfabetico in
cui compaiono nei dizionari delle rispettive lingue.
4. Grafia
Nella redazione di un vocabolario storico e bibliografico, esclusivamente basato sulle attestazioni scritte di
epoche diverse lungo l’arco di dieci secoli, esclusa essendo l’adozione di una grafia fonetica, ed in presenza
di sistemi grafici oltremodo diversi negli autori, nei luoghi e nei tempi, si imponeva, per la registrazione e per
l’ordinamento delle voci e delle citazioni testuali, l’adozione di criteri della massima semplicità, univocità ed
adattabilità, che offrissero sufficiente garanzia di fedeltà e, insieme, facilità di reperimento e di consultazione.
Tali criteri vengono esposti sommariamente qui di seguito, avvertendosi che essi rappresentano punti di riferimento costanti, pur se, nella estrema varietà della casistica concreta, non sempre essi sono rigidamente applicabili ed applicati.
14
SEZIONE “LATINO”
Nei testi latini medievali la grafia è generalmente molto uniforme, e ricalca sostanzialmente la moderna resa
del latino classico, con le seguenti principali differenze:
- il dittongo æ è costantemente reso con e;
- il dittongo œ è reso nei diversi testi sia con œ che con e;
- la h è spesso inserita nelle parole senza valore etimologico o fonetico
- non si distingue di solito ph da f;
- non è di solito sicura la distinzione fra consonanti semplici e doppie;
- è frequente l’uso indifferenziato di s, (ç) e z.
I testi latini vengono qui trascritti rispettando fedelmente la grafia delle fonti, avvertendo che
- non vengono usati i caratteri maiuscoli;
- non viene introdotto ovviamente l’accento tonico.
SEZIONE “VOLGARE-DIALETTO”
Confluisce in questa sezione un materiale lessicografico estremamente vario per natura, età e provenienza, per
la cui registrazione è sembrato opportuna l’adozione di codici differenti.
Si raccolgono in particolare in questa sezione:
a) voci e testi “volgari” genovesi e liguri dei primi secoli;
- voci e testi redatti in un italiano sensibilmente ricco di forme dialettali;
- voci e testi italiani riferiti a forme, istituzioni o tradizioni locali.
Tutte queste voci e questi testi vengono registrati e trascritti rispettando fedelmente la grafia usata
dalle rispettive fonti,.
b) - voci e testi dialettali veri e propri, nei quali l’uso del dialetto rappresenta la scelta consapevole di uno
strumento autonomo rispetto alla lingua nazionale, e mira a rispecchiare la parlata locale nelle sue for
me più autentiche ed espressive.
In questo ambito si è operata una distinzione:
- le voci e i testi dialettali genovesi dei secoli xvi-xviii, tutti redatti secondo una codificazione sostanzialmente omogenea e stabile. Questi si trascrivono rispettando la grafia delle fonti, solo normalizzandone alcune forme.
In particolare
- si è di norma mantenuta la grafia di æ, œ/êu (æ´, œ´/eú se comunque accentate nei testi);
- si è mantenuta la grafia “genovese” di o per [u], û per [ü];
- si è spesso usata una sola forma per le terminazioni participiali (aou, au, ao, ou);
- non si è spesso evidenziata, nella trascrizione, la pronuncia velare di n in sillaba finale preceduta da vocale tonica (indicata nei testi con ñ, n- nn-), dato che si tratta
di fenomeno regolare e costante, limitato a una ben definita area della Liguria 4 ;
- si sono usati parcamente gli accenti tonici;
- si è riservato il circonflesso alle vocali lunghe (particolarmente se non accentate).
- le voci e i testi dialettali “moderni” (degli ultimi due secoli) per i quali i codici grafici della pro duzione letteraria e di quella scientifica e lessicografica si sono differenziati nelle diverse aree subdialettali, sviluppando - accanto alla tradizionale e stabile norma “genovese” - un insieme anarchico di soluzioni diverse, soggettive, instabili e a volte prive di fondamento.
Per questi si è ritenuta opportuna l’adozione di una trascrizione estremamente semplificata e comprensiva, che evidenziasse soltanto i fatti fonetici largamente significativi e trascurasse le distinzioni più sottili e le particolarità locali di minore rilievo, ignorando quindi i criteri dichiarati dai rispettivi autori.
Tale trascrizione attribuisce alle singole lettere il valore fonetico che esse hanno nella lingua italiana corrente, con le seguenti particolarità:
15
Vocali
å = a
molto chiusa, quasi o: così evidenziata perché nei testi relativi ad alcune località (Ormea, Triora) essa viene spesso trascritta come o;
é = e chiusa;
è = e aperta, in tutte le gradazioni;
i = i vocale e semivocale (j, y);
ö = eu francese (accentato: ö´);
u = u vocale e semivocale (w);
ü = u francese (accentato ü´).
Consonanti
gl = l palatale (∑)
gn = n palatale (ñ)
n = n nasale o velare (¿, …) in sillaba finale preceduta da vocale tonica,
r
non si è evidenziata in alcun modo la r palatale (dorsale o retro-flessa) ({) caratteristica di alc
u
ne zone liguri.
sc = s fricativa palatale sorda: (ß, it. scendere: asccianà, scciümma).
z = s sonora (S, √).
Una specifica menzione segnala i rari casi in cui la pronuncia corrisponde a quella della z sorda o sonora italiana (z, J).
q
trascritta secondo l’uso italiano moderno.
Consonanti doppie
A differenza da quanto avviene per le vocali nessuna distinzione è fatta fra consonanti semplici e doppie: esse vengono registrate indifferentemente nei i medesimi lemmi, così come compaiono nelle
diverse fonti 5.
Accenti
Data la natura storico-bibliografica, e non normativa, del Vocabolario, gli accenti tonici non vengono introdotti quando non compaiono nei testi. Non vengono comunque accentate le parole piane; vengono accentate le parole tronche; non sempre le parole sdrucciole (particolarmente dell’uso letterario).
L’accento acuto indica la e chiusa (é), quello grave la e in tutti i gradi di apertura (è, æ, ä, …); per la o
si usa di norma il solo accento grave (ò).
Quantità
La quantità delle vocali non viene sovente indicata nei testi dialettali ed è inoltre spesso diversamente
avvertita nelle varie parlate locali. Conseguentemente, pur essendo di grande importanza, essa non viene spesso evidenziata. Sempre però si usa l’accento circonflesso per denotare la lunghezza delle vocali
non accentate. (ad es.: scâdà, cêghettu, imbôzà, ôéggia, ecc.).
5. Struttura dei lemmi
I lemmi sono registrati nell’ordine indicato al punto 3. “Alfabeto”.
La materia dei lemmi è così disposta (senza altra distinzione che gli “a capo”):
- LA VOCE, in ordine alfabetico in carattere grassetto; la categoria grammaticale; il genere. Non indicato il genere dei cognomi, e a volte neppure quello dei nomi, non sempre facilmente determinabile.
I sostantivi vengono di norma registrati nella forma del (nominativo) singolare, anche quando si tratti di nomi
di piante, animali o monete registrati a volte dai vocabolari nella più comune forma plurale; solo si mantiene
il plurale nei pluralia tantum e per le parole che risultino attestate solo al plurale, e di cui non sia sicura la for-
16
ma del singolare
I sostantivi latini con tema in consonante (terza declinazione), così come quelli uscenti in della seconda, vengono registrati nella forma dell’accusativo singolare.
Le voci costituite da due parole sono elencate in ordine alfabetico come se si trattasse di una unica parola. Se
la registrazione riguarda la seconda parola questa è registrata nell’ordine alfabetico, mentre la prima viene posta fra parentesi.
I verbi sono registrati sotto la forma dell’infinito (attivo), salvo quando, in rari casi, questa non sia determinabile con sicurezza.
Si sono tenuti di norma distinti, pur se coincidenti nella forma, i toponimi dagli antroponimi (cosa non sempre
agevole nel caso dei cognomi).
Sono state registrate insieme, di norma, affiancate in un medesimo lemma e separate da una barra, le diverse
varianti di una medesima parola, se alfabeticamente contigue.
Sono registrate insieme in uno stesso lemma:
nella sezione latina:
- l’uscita in -us / -um (genere maschile e/o neutro) di uno stesso sostantivo con tema in -u, quando
semanticamente indifferente;
nella sezione dialettale:
- le varianti grafiche (e/æ ; u/ü ; ö/œu ecc.) di una stessa parola,
- le diverse uscite (…à/ -ar/ -are) dell’infinito di uno stesso verbo;
- le diverse uscite (…o/ -or/ -ore) di uno stesso sostantivo.
- IL SIGNIFICATO, in corsivo fra virgolette, è indicato di norma in modo semplice e sintetico, con attribuzione di
un’area semantica molto vasta, e con implicito rimando al vocabolario italiano. Esso è determinato dalla evidenza del contesto, dal raffronto con altri testi, dalle indicazioni bibliografiche, dai dizionari, dai glossari particolari delle fonti.
Avviene anche, in alcuni casi, che la determinazione del significato di una voce si basi sulla previa soluzione (ovviamente soggettiva, e che di solito sarebbe troppo lungo giustificare) di problemi di interpretazione
del testo.
Un punto interrogativo contrassegna i significati congetturali o comunque ritenuti non sicuri; nessun significato viene indicato quando la determinazione non appaia comunque possibile.
I diversi significati di una stessa parola sono separati da una virgola quando siano fra loro affini; da punto e
virgola quando la differenza sia più sensibile.
Quando essi appartengano ad aree semantiche diverse la voce viene registrata sotto separati lemmi. I riferimenti (L, D) non tengono conto di tale divisione.
Dei toponimi si indica tra virgolette in corsivo il nome locale moderno corrispondente; si indica fra parentesi,
in corsivo, il capoluogo di appartenenza delle località minori e, quando possibile, dei microtoponimi .
Di molti toponimi non viene fornita la precisa localizzazione quando questa sia difficilmente determinabile..
Delle monete e delle unità di misura si forniscono indicazioni molto sommarie e non si precisano equivalenze.
- LE ATTESTAZIONI sono disposte in ordine cronologico; entro tale ordine vengono elencati i testi genovesi, indi
quelli liguri, da Ponente a Levante.
Esse sono così composte:
17
- la sigla della fonte, rilevabile dalla “Bibliografia (sigle)” (o gli estremi bibliografici nel caso di fonti isolate,
non registrate nella Bibliografia);
- il volume (delle opere in più volumi spesso non si specifica il primo) e il numero della pagina.
Il numero della pagina non viene indicato di norma per le opere contrassegnate dalle sigle ADG, ADL, JAN,
che sono fornite di un completo indice delle parole; non viene parimenti indicato per i vocabolari e per le
opere nelle quali le voci sono disposte in ordine alfabetico.
- Per le opere in versi si indica il numero del componimento (o del canto) e del verso (o strofa) in cui compare
la voce attestata.
Sono state di norma verificate sulla prima edizione (registrata nella Bibliografia) le citazioni tratte da edizioni posteriori.
- la data (a. = anno, s. = secolo) secondo la possibilità.
Si indica con 1/, 2/ rispettivamente la prima e la seconda metà di un secolo.
La data non viene indicata:
- quando non è determinabile,
- nelle citazioni tratte dai testi contrassegnati nella Bibliografia da asterisco (*).Ciò avviene soltanto per la sezione volgare-dialettale, e per un numero molto limitato di testi la cui abbondante materia appartiene tutta a
una stessa data o a uno stesso secolo.
- quando si tratti di parole dialettali moderne tratte da dizionari o da trattati.
- il luogo: sempre, ove possibile, viene indicato il luogo di redazione (o di pubblicazione) del documento, o la
localizzazione della voce, tranne quando si tratti di Genova o di una colonia genovese d’oltremare.
- la parola con la esatta configurazione che ha nel testo citato, sempre, ove possibile, inserita nel proprio
contesto con una ampiezza tale che ne renda comprensibile il senso.
Le parti di testo non essenziali alla comprensione sono omesse e sostituite da tre puntini.
Le lacune del testo sono indicate da tre puntini fra parentesi quadre.
Il tratto –– separa due diverse citazioni tratte dalla medesima pagina o da due pagine successive.
La scelta delle attestazioni tiene conto dell’arco cronologico coperto dal termine, dell’interesse del contesto,
delle eventuali sfumature del significato, o dei particolari usi idiomatici del termine,
Tranne il caso di voci di larghissimo impiego, il numero più o meno grande delle citazioni mira a fornire una
indicazione sulla frequenza del termine.
Nella trascrizione dei testi evidenti errori di lettura o di stampa sono stati corretti, dandone notizia solo quando lo si sia ritenuto opportuno.
Dei verbi di uso più frequente vengono elencate, nella sezione “Volgare-Dialetto” le forme della coniugazione. La raccolta di tali forme è ampia, ma non vuole essere esaustiva.
- LE INDICAZIONI BIBLIOGRAFICHE..
Sempre, ove opportuno, si è fornita l’indicazione, in ordine cronologico, della bibliografia relativa alle singole
voci, tratta dallo spoglio della letteratura scientifica accessibile in trattati, studi ed articoli specifici. Si tratta
di un repertorio per necessità estremamente sintetico - di norma limitato a semplici rimandi - che intende fornire lo strumento di una informazione di base, e che evita di addentrarsi nelle esposizioni, nei commenti, nelle
discussioni, nelle esplicite prese di posizione dell’autore. Vengono a volte registrate ipotesi oggi superate ma
ritenute interessanti per la storia della disciplina.
18
Non si citano se non in casi particolari i glossari annessi alle edizioni dei testi.
- I RIFERIMENTI ALLE VARIANTI E ALLE VOCI COLLEGATE:
L : voci della sezione “Latino”; D : voci della sezione “Volgare-Dialetto”.
L’insieme dei rimandi incrociati è stato concepito come una rete volta a collegare non solo varianti o termini
di confronto, ma la famiglia di ogni voce nel suo svolgimento cronologico, ed a fornire indirettamente in
qualche caso indicazioni circa la sua etimologia.
Nella disposizione dei richiami - particolarmente quando il loro numero fosse elevato - non si è seguito uno
schema fisso, ma si sono adottate le modalità ritenute volta a volta più opportune, disponendo i collegamenti
“a catena” o “a grappolo” a seconda dei casi.
Non si è comunque inteso stabilire gerarchie o linee specifiche di derivazione delle voci registrate.
Non viene di norma indicato il collegamento, di per sé evidente, fra due voci contigue.
Quando una voce è registrata con significati diversi sotto diversi lemmi, non si è ritenuto necessario specificare, nei riferimenti, a quale di essi sia fatto rinvio.
E’ certo avvenuto che, nonostante la migliore attenzione, le numerose integrazioni e correzioni apportate in
corso d’opera abbiano interferito nel gioco dei riferimenti, turbandone la compattezza.
A costo di ripetizioni si sono di norma evitati, al di fuori dei “Riferimenti”, i rinvii ad altre voci del vocabolario.
Note
Cf. G.CONTINI, Breviario di ecdotica, Torino 1990, p.167.
G.DEVOTO, Per la storia delle regioni d’Italia, in: Rivista Storica Italiana, 32 (1960), p.230: “La Liguria persino nelle sue caratteristiche antropologiche mostra tuttora un netto contrasto con le regioni finitime del Piemonte e della Lombardia. ..Nessuna frontiera è più netta di quella che divide i dialetti liguri ed emiliani dal toscano, di quelli romagnoli dal marchigiano, o (oso dire) di quelli lombardi dal Veneto”.
3
Le uniche eccezioni sono costituite da:
CPB doc.V° (Piacenza) per la ricchezza e l’interesse del materiale, e per la vicinanza con l’area bobbiese;
CA perché largamente citato da GR, che lungo tutto il Novecento è stato utilizzato come pressoché unica fonte disponibile per il latino medievale ligure;
MBA ,come termine di confronto con l’area provenzale.
CDL, per l’interesse di testimonianze molto antiche (8° - 9° secolo), di forme che solo più tardi sono documentate dalle
scritture liguri.
ACS (Verona), CHI (Savoia), CRL (Ravenna) per l’interesse offerto da raffronti occasionali.
4
Cf. PD §177 p.352.
5
Sulla complessa questione delle consonanti doppie liguri si vedano le considerazioni di [G.PETRACCO SICARDI] in:
Consulta ligure, Vocabolario delle parlate liguri. Lessici speciali. 1 “Gli uccelli”, Genova 1982, pp.14-16, e la recensione
1
2
Abbreviazioni (toponimi)
Air
=
Alb.
=
Albis.
=
Alt.
=
Apric.
=
Arenz.
=
Arg.
=
Badal.
=
Bard.
=
Bonif.
=
Bord.
=
Borgh.
=
Borgo V. =
Calizz.
=
Cam.
=
Campol. =
Carlof.
=
Carp.
=
Carr.
=
Cartas.
=
Castell. =
CastelnM. =
CastelV. =
Chiav.
=
Chius.
=
Cog.
=
Cors.
=
Costant. =
Diano
=
Dolc.
=
Fin.
=
Fr.
=
Gar.
=
Gen.
=
Gr.
=
Grasse
=
Imp.
=
Ingh.
=
Laig.
=
Lev.
=
Lig.
=
Lunig.
=
Medit.
=
Ment.
=
Airole (Imperia)
Albenga (Savona)
Albisola (Savona)
Altare (Savona)
Apricale (Imperia)
Arenzano (Genova)
Argentera (Cuneo)
Badalucco (Imperia)
Bardineto (Savona)
Bonifacio (Corsica)
Bordighera (Imperia)
Borghetto Santo Spirito
Borgo Valditaro (Parma)
Calizzano (Savona)
Camogli (Genova)
Campoligure (Genova)
Carloforte (Cagliari)
Carpasio (Imperia)
Carrara
Cartasegna (Alessandria)
Castellaro (Imperia)
Castelnuovo Magra (La Spezia)
Castelvittorio (Imperia)
Chiavari (Genova)
Chiusanico (Imperia)
Cogoleto (Genova)
Corsica
Costantinopoli
Diano San Pietro) (Imperia)
Dolceacqua (Imperia)
Finale Ligure (Savona)
Francia
Garessio (Cuneo)
Genova
Grecia
Grasse (Francia)
Imperia
Inghilterra
Laigueglia (Savona)
Levanto (La Spezia)
Liguria
Lunigiana (La Spezia)
Mediterraneo
Mentone
Mill.
Mol.T.
Mon.
Monf.
Montegr.
Monter.
Natic.
On.
Ort.
Ov.
Perin.
Piac.
Piem.
Pietra
PieveT.
P.Nava
Porn.
PortoM.
PortoV.
Pros.
Prov.
Quil.
Rap.
Sanr.
Sass.
Sav.
Sic.
Sosp.
Spa.
Spe.
Spot.
S.St.M.
Tag.
Tar.
Trio.
VArr.
Var.
Ven.
Vent.
V.Grav.
V.Mar.
Zucc.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Millesimo (Savona)
Molini di Triora (Imperia)
Monaco (Montecarlo)
Monferrato (Piemonte)
Montegrosso (basso Piemonte)
Monterosso (La Spezia)
Naticino (Imperia)
Oneglia (Imperia)
Ortovero (Savona)
Ovada (Alessandria)
Perinaldo (Imperia)
Piacenza
Piemonte
Pietra Ligure (Savona)
Pieve di Teco (Imperia)
Ponte di Nava (Cuneo)
Pornassio (Imperia)
Porto Maurizio (Imperia)
Portovenere (La Spezia)
Prosanico (Imperia)
Provenza
Quiliano (Savona)
Rapallo (Genova)
Sanremo (Imperia)
Sassello (Savona)
Savona
Sicilia
Sospel (Alpi Marittime)
Spagna
La Spezia
Spotorno (Savona)
Santo Stefano Magra (La Spezia)
Taggia (Imperia)
Taranto
Triora (Imperia)
Valle Arroscia (Savona)
Varazze (Savona)
Venezia
Ventimiglia (Imperia)
Val Graveglia (Genova)
Val Maremola (Savona)
Zuccarello (Savona)
Abbreviazioni diverse
a.
aat.
abbr.
abl.
acc.
ad loc.
affl.
agg.
alb.
alvern.
amer.
amt.
ant.
antiq.
App.
ar.
arc
archit.
aret.
Arg.
art.
ast.
att.
avv.
bellun.
berg.
biz.
b.lat.
bol.
bot.
bresc.
bret.
brev.
b.ted.
c.
ca.
cal.
canav.
cap.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
anno, antico
antico alto tedesco
abbreviazione
ablativo
accusativo
ad locum.
affluente
aggettivo, aggettivale
albanese
alverniate
americano
antico medio tedesco
antico
antiquato
appendice
arabo
arcaico
termine architettonico
aretino.
argomento
articolo. articolato
astigiano.
attivo
avverbio, avverbiale
bellunese
bergamasco
bizantino
basso latino
bolognese
botanica
bresciano
bretone
brevemente
basso tedesco
colonna
circa anno
calabrese
canavesano
capitolo
cart.
catal.
cc.
celt.
cf.
cimr.
class.
cod.
coll.
com.
compar.
compl.
condiz.
cong.
contad.
corr.
crist.
D.
dat.
DANTE :
Conv.
Inf.
Par.
Purg.
Vulg. El.
deriv.
deverb.
dial.
dimin.
dir.
div.
Diz.
doc.
ebr.
eccl.
ed.
ediz.
elem.
enclit.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
industria cartaria
catalano
colonne
celtico
confronta
cimrico
classico
codice
collettivo
comasco
comparativo
complemento
condizionale
congiuntivo, congiunzione
contadinesco
correggi, correzione
cristiano
sez. volg.-dial.
dativo
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
“Convivio”
“Inferno”
“Paradiso”
“Purgatorio”
”De vulgari eloquentia”
derivazione
deverbale
dialetto, dialettale
diminutivo
diritto.
diverso, diversi
Dizionario
documento
ebraico
ecclesiastico
editore
edizione
elemento
enclitico
22
emil.
err.
esclam.
estr.
etc.
etim.
etr.
eufem.
E.V.
f.
fam.
fasc.
femm.
ferr.
fig.
fior.
fiton.
fond.
form.
fr.,franc.
fraz.
fut.
gall.
gen.
gent.
ger.
gerg.
germ.
giur.
Gloss.
got.
gr.
iber.
idr.
i.e.
inc.
ind.
inf.
imp.
impf.
ind.
indet.
inf.
inter.
interv.
ingl.
inv.
it.
intr.
iscr.
ittiol.
l. =
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
emiliano
errore, erroneo, erroneamente
esclamazione
estratto.
et cetera, eccetera
etimologia
etrusco
eufemismo, eufemistico
era volgare
femminile, fiume
famiglia
fascicolo
femminile
ferrarese
figura; senso figurato
fiorentino
fitonimo
fondiario
formazione
francese
frazione
futuro
gallico
genere,genovese, genitivo
gentilizio
gerundio
gergale
germanico
termine giuridico
glossario)
gotico
greco
iberico
idronimo
indoeuropeo
incerto
indice
inferiore
imperativo, imperatore
imperfetto
indicativo
indeterminato
infinito
interiezione
intervocalico.
inglese
inventario
italiano
intransitivo
iscrizione
ittiologia
leggi, leggasi; libro
L
lad.
lat.
lett.
lez.
lig.
loc.
logod.
lomb.
long.
lucch.
lunig.
m.,
magr.
mant.
mar.
march.
marin.
marsigl.
masch.
mat
med.
medit.
mer.
mil.
mod.
moden.
monfe
mont.
mpl.
ms.
m.s.
n.
nap.
neogr.
n.fam.
nizz.
nomin.
n.n.
n.p.
n.s.
N.T.
num.
occid.
od.
ogg.
ol.
onom.
orient.
or.
ornit.
p.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
sezione latina
ladino
latino
letterario
lezione
ligure
locuzione
logodurese
lombardo
longobardo
lucchese
lunigianese
maschile; medio
magrebino
mantovano
termine marinaresco
marchigiano
marinaresco
marsigliese.
maschile
medio alto tedesco
medievale
mediterraneo
meridionale
termine militare
moderno
modenese
monferrino
montano.
maschile plurale
manoscritto
medesimo significato
neutro; nome; nota; numero
napoletano
neogreco
nome di famiglia, cognome
nizzardo
caso nominativo.
non numerato
nome di persona
nuova serie
Nuovo Testamento
numerale
occidentale
odierno
oggetto
olandese
onomatopeico
orientale
ordinale
ornitologia
pagina; parte
23
parm.
pad.
part.
partit.
pass.
perf.
pers.
piac.
piem.
pist.
pl.
pleon.
plur.
pon.
pop.
port
poss.
pp.
pref.
pre-i.e
pre-lat.
prep.
pre-rom.
pres.
prob.
procl.
pron.
prov.
proverb.
ptc.
pugl.
qd.
r.
R.
Rec.
Reg.
regg.
region.
rel.
rifl.
Riv.
rom.
romagn.
Rubr.
s.
sav.
scherz.
scil.
s.d.
sec.
sen.
sett.
sez.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
parmigiano.
padovano.
participio
partitivo
passivo, passato
perfetto
persona; persiano
piacentino.
piemontese
pistoiese.
plurale
pleonastico
plurale
Ponente
popolare, popolaresco
portoghese
possessivo
pagine
prefisso
pre-indoeuropeo.
pre-latino.
preposizione
pre-romano
presente
probabile, probabilmente
proclitico
pronome, pronuncia
provenzale
proverbiale
participio
pugliese
quondam
recto
rubrica
recensione
Regesto
reggiano
regionale
relativo
riflessivo
Riviera
romano
romagnolo.
rubrica
secolo,serie, singolare
savonese
scherzoso
scilicet, cioè.
senza data.
secolo
senese
settentrionale
sezione
s.i.d.
sf.
sg.
sgg.
sic.
sim.
sing.
s.l.m.
sm.
sn.
sogg.
sost.
sp.
spec.
Stat.
str.
suff.
sup.
superl.
s.v.
t.
tav.
ted.
tess.
tip.
top.
topon.
torr.
tosc.
tr.
trad.
trasl.
trent.
triest.
t.t.
v. =
var.
vb.
valtell.
ven.
venez.
vent.
ver.
vic.
v.l.
voc.
vol.
volg.
voll.
vs/
v.sp.
zool.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
senza indicazione di data
sostantivo femminile
seguente, singolare.
seguenti
siciliano
simile
singolare
sul livello del mare
sostantivo maschile
sostantivo neutro
soggetto
sostantivo, sostantivato
spagnolo
speciale, specialmente
statuto
strofa
suffisso
superiore
superlativo
sub verbo
tomo
tavola
tedesco
tessitura
tipografia
toponimo
toponomastico
torrente
toscano
transitivo
traduzione
traslato
trentino
triestino
termine tecnico
verso, valle
variante
verbo
valtellinese
veneto
veneziano
ventimigliese
veronese
vicentino.
“varia lectio”,variante.
vocativo
volume,
volgare
volumi
versus
varie specie.
zoologia
24
Autori e testi classici
Amm. Marc.
August.
Caes. B.G.
Caes. B.C.
Cels.
Colum.
Gn.
Hes.,Hesych.
Isid.
Lc.
Liv.
N.T.
Marc.
Mc.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Ammiano Marcellino
Agostino
Cesare, de bello Gallico
Cesare, de bello civili
Celso
Columella
Vangelo secondo Giovanni
Esichio
Isidoro di Siviglia
Valgelo secondo Luca
Tito Livio
Nuovo Testamento
Plutarco, Vita di Marcello
Vangelo secondo Marco
Mt.
Fest.
Plaut.
Plin.
Plut.
Ps.
Ptol
Suet.
Strab.
Tert.
Varr.
Veg.
Verg.
Vitr.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
Vangelo secondo Matteo
Paolo, Festo
Plauto
Plinio, naturalis historia
Plutarco
Salmi
Tolomeo.
Svetonio
Strabone
Tertullianbo
Varrone.
Vegezio
Virgilio
Vitruvio
Simboli
*
÷
[ ]
[…]
[…
…]
1/…
2/…
=
=
=
=
=
=
=
=
forma ipotizzata, non attestata.
rapporto , connessione
aggiunta del compilatore.
lacuna nel testo
id. id.
id. id.
prima metà del sec. …
seconda metà del sec. ...
Bibliografia (sigle)
*AA
*AAD
AAG
AALSL
AASLT
ABB
ABD
ABS
ACB
ACC
ACL
ACM
ACS
ACV
ADG
ADL
ADP
ADR
ADT
AES
AF
AFV
ABATE Agostino, Cronache savonesi dal 1500 al 1570 di Agostino Abate, accresciute di documenti inediti, pubblicate e annotate dal dott. G.Assereto, Savona 1897. [Savona, ca. 1570].
PANDIANI Emilio, Arredi e argenti di Andrea D’Oria, da un inventario del 1561, in: ASLSP 53
(1926), pp.239-297.
ASCOLI Graziadio Isaia, Del posto che spetta al ligure nel sistema dei dialetti italiani, in: AGI 2
(1876), pp.111-160; 396-399.
Atti dell’Accademia ligure di scienze e lettere.
Atti dell’Accademia di Scienze e Lettere di Torino
BERNARDINI Enzo - BESSONE Giuseppe E., Bordighera ieri. Antologia, Bordighera, 1971.
APROSIO Sergio, Dalla Bordigheta a Bordighera (e dintorni), in: AMSSSP 28 (1992), pp.7-47.
APROSIO Sergio, Ligure “balòu” ‘pianerottolo’, in: SAB, n.s. 11 (1991), pp.17-18.
[ASTENGO C.A.Andrea], Alcuni documenti sull’antichità e privilegi del Capitolo della Cattedrale Basilica di Savona, Savona 1897.
ANSALDO Francesco, Cronaca della prima Crociata scritta da Caffaro, ed altra dei Re di
Gerusalemme, da un anonimo, .. per la prima volta pubblicate, in: ASLSP 1 (1858), pp.1-75.
BALBI Giovanna - RAITERI Silvana, Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Caffa e a
Licostomo (sec. XIV), Bordighera 1973.
ANGELI Adolfo, Carrara nel Medioevo. Statuti e ordinamenti, in: ASLSP 54 (1929), fasc.2,
pp.1-134.
CIPOLLA Carlo, Un amico di Cangrande I della Scala e la sua famiglia, in: MAST, Serie 2., tomo I. (1902), pp.1-72.
ANGELI Adolfo, in: ACM, Vocabolarietto dei termini meno comuni, pp.135-139.
AGENO Gian Carlo, Studi sul dialetto genovese, in: SG 1 (1957), pp.1-156. [Per le citazioni dal
volume non si indica la pagina essendo sufficiente la consultazione dell’indice analitico].
AZARETTI Emilio, L’evoluzione dei dialetti liguri esaminata attraverso la grammatica storica
del Ventimigliese, Sanremo 1977. [Per le citazioni dal volume non si indica la pagina essendo sufficiente la consultazione dell’indice analitico].
ACCAME Giacomo e PETRACCO SICARDI Giulia, Dizionario pietrese, Pietra Ligure, s.i.d.
[1981].
APROSIO Sergio, I bravi di Don Rodrigo, in: AMSSSP 26 (1990), pp.27-34.
APROSIO Sergio, Due curiosi testi medievali: una maledizione e uno scongiuro, in: SAB, n.s. 13
(1992), pp.9-13.
AEBISCHER Paul, L’évolution du suffixe “-arius” en italien prélittéraire d’après les cartes latines médiévales, in:ASNP, Serie 2., vol.10 (1941), pp.1-19.
ACCAME Paolo, Frammenti di laudi sacre in dialetto ligure antico, in: ASLSP 19 (1889)
pp.547-572.[Anzichè la pagina si indica di norma il numero del componimento e del verso].
AZARETTI Emilio, Nomenclatura della fauna marina in dialetto ventimigliese, in: BALM 10-12
(1968-70), “Studi offerti a Mirko Deanovic”, pp.409-427.
26
*AG,AGL [ANONIMO GENOVESE], Rime genovesi della fine del secolo XIII e del principio del XIV edite
ed illustrate da N. LAGOMAGGIORE, in: AGI, 2 (1876), pp.161-312. [Data: fine sec.XIII- inizio sec.
XIV]. Tranne diversa indicazione le citazioni sono tratte da questa edizione.
*AG,AGP [ANONIMO GENOVESE], Rime genovesi della fine del secolo XIII e del principio del XIV. Parte seconda, edita per cura di E.G. PARODI, in: AGI 10 (1886-1888), pp.109-140. [Data: fine secolo
XIII-inizio sec. XIV] La numerazione dei componimenti prosegue quella di AG,AGL. Tranne diversa indicazione le citazioni sono tratte da questa edizione, con il numero del componimento e del
verso in cui compare il termine citato.
*AGC
ANONIMO GENOVESE, Poesie. Edizione critica, introduzione, commento e glossario a cura di
LUCIANA COCITO, Roma 1970.
*AGD
ANONIMO GENOVESE, in CPO I., pp.713-761 [testo] . II., pp.847-848 [note].
AGF
ABATE Giovanni Agostino, Giometria de figure quadre, a cura di GIOVANNI FARRIS, Savona 1992.
AGI
Archivio glottologico Italiano.
AGM
ANGELUCCI Angelo, Glossario delle voci militari che si incontrano nell’Inventario fieschino
del 1532, in: ASLSP 10 (1874), pp.773-803.
*AGN
ANONIMO GENOVESE, Rime e ritmi latini. Edizione critica a cura di JEAN NICOLAS, Bologna
1994.
AGS
ATZORI M.Teresa, Glossario di sardo antico, Parma 1953.
AGT
PISTARINO Geo, La tradizione manoscritta e un codice perduto dell’Anonimo Genovese, in
“Miscellanea di storia ligure, I.”, Genova 1958, pp.8-41.
AI
IMPERIALE DI SANT’ANGELO Cesare, Annali genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal
MCCXXV al MCCL, Vol. III°, Roma 1923.
AI.2
IMPERIALE DI SANT’ANGELO Cesare, Annali genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori, dal
MCCLI al MCCLXXIX, Vol. IV°, Roma 1926.
AIM
DESIMONI Cornelio - BELGRANO Luigi Tommaso, Atlante idrografico del Medio Evo, posseduto dal prof. Tammaro Luxoro, pubblicato in fac-simile ed annotato, in: ASLSP 5 (1867), pp.5271.
AIR
ROSTAN Filippo, Poesie popolari di Airole, in: RII 9 (1954), p.19.
AIS
JABERG Karl – JUD Jakob, Sprach- und Sachatlas Italiens und der Südschweiz, Zöfingen
1928-1940.
ALB
APROSIO Sergio, Ligure “bunetu” ‘berretto’, in: AMSSSP 26 (1990), pp.35-39.
ALE
ALESSIO Giovanni, Lexicon Etymologicum. Supplemento ai dizionari etimologici latini e romanzi, Napoli 1976.
ALF
GILLIÉRON Jules Louis - EDMONT Edmond, Atlas linguistique de la France, Paris 19021912, 1920.
ALI
BARTOLI Matteo - PELLIS Ugo, Atlante linguistico Italiano, Torino, in corso di stampa.
ALL
ARNALDI Francesco, Latinitatis Italicae Medii Aevi inde ab a. CDLXXVI ad a.MXXII Lexicon imperfectum, Bruxelles 1939.
ALLG
Archiv für lateinische Lexikographie und Grammatik, Leipzig 1884..ALM
Archivum latinitatis medii aevi. 1924..–
ALN
PELLEGRINI Giovan Battista, Gli arabismi nelle lingue neolatine con speciale riguardo all’Italia, 2 voll., Brescia 1972.
ALS
APROSIO Sergio, Le Lizie di Savona, in: SAB, n.s. 11 (1991), pp.2-6.
AMB
APROSIO Sergio, In margine all’Anonimo Genovese: “Borchan”, in: AMSSSP 26 (1990),
pp.23-26.
AMF
MARENGO Emilio, Alfondo II° del Carretto marchese di Finale e la Repubblica di Genova, in:
ASLSP 46 (1915), fasc. 2°, pp.1-141.
AMSSS Atti e memorie della Società storica savonese.
AMSSSP Atti e memorie della Società savonese di storia patria.
AND
ALIZERI Federigo, Notizie dei professori del disegno in Liguria dalle origini al secolo XVI, 9
voll., Genova 1864-1880.
ANL
APROSIO SERGIO, Note di linguistica ed etimologia, in: AMSSSP 36 (2000) pp.53-72.
ANP
AZARETTI Emilio, Nomenclatura peschereccia di origine greca nel dialetto ligure intemelio, in:
BALM 21 (1979), pp.59-69.
APB
APROSIO Sergio, Un antico toponimo savonese: “Porta Bellaria”, in: SAB, n.s. 10 (1991),
pp.12-13.
27
APD
ALESSIO Giovanni, Nuove postille al Dizionario Etimologico Italiano, in: “Centro di Studi filologici e linguistici siciliani”, Bollettino 6 “Saggi e ricerche in memoria di Ettore Li Gotti”, Palermo 1962, pp.59-110.
APO
ALESSIO Giovanni, Parole oscure del territorio alpino, in: Miscellanea di studi linguistici in ricordo di E.Tolomei, a cura di CARLO BATTISTI, Firenze 1953, pp.547-571.
APT
ALESSIO Giovanni, Problemi di toponomastica ligure, in: Convegno di studi apuani (26-29/giugno/1955), Rendiconti dei lavori della terza giornata, Carrara 28/giugno/1955, Carrara 1956.
APV
AZARETTI Emilio, Prestiti greci nella terminologia peschereccia ventimigliese, in: RII 34-35
(1979-80), pp.78-81.
ARCH
Archaeonautica. Construction navale maritime et fluviale.
AROM
Archivum Romanicum.
ARSG
Annali di ricerche e studi di geografia.
ART
ALESSIO Giovanni, Relitti toponomastici liguri in Provenza, in: SE, Serie 2., 21 (1950-51),
pp.443-461.
AS
DI TUCCI Raffaele, Statuti dell’arte della seta (6 marzo 1432), in: ISG, pp.53-77.
ASA
ACCAME Paolo, Legislazione medievale ligure. Volume primo. Statuti antichi di Albenga (12881350), Finalborgo 1901.
ASB
AZARETTI Emilio, Storia dei nomi *balma / *alma, in: RII 39 (1984) 3-4, pp.67-82.
ASD
AIRALDI Gabriella, Studi e documenti su Genova e l’Oltremare, Genova 1974.
*ASF
MANNO Antonio, Arredi ed armi di Sinibaldo Fieschi da un inventario del 1532, in: ASLSP 10
(1874), pp.705-772.
ASLSNG Atti della Società ligustica di scienze naturali e geografiche.
ASLSP
Atti della Società Ligure di storia patria.
ASNP
Annali della Scuola normale superiore di Pisa.Classe di lettere, storia, filosofia.
ASNS
Archiv für das Studium der neueren Sprachen- und Literaturen.
ASS
APROSIO Sergio, La “Scària” di Savona, in: Studi. Omaggio a Carlo Russo.., Savona 1995,
pp.25-39.
ASSSP
Atti della Società savonese di storia patria.
ATA
AZARETTI Emilio, Testi trecenteschi in volgare albenganese, in: RSL 51(1985), pp.202-218.
ATPL
Archivio per le tradizioni popolari della Liguria.
ATT
APROSIO Sergio, A proposito di due testi volgari albenganesi del Trecento, in: AMSSSP 28
(1992), pp.49-65.
LETTERA di Biagio Assereto sulla vittoria di Terracina (Genova, 6 agosto 1435), in: MFT, pp.37-39.
BA
BAG
BRUNO Agostino, Una grida del 1488, in: BSSS 1(1898), fasc.1, pp.23-24.
BALM
Bollettino dell’Atlante linguistico mediterraneo.
BAM
BRUNO Agostino, Capitoli dell’Arte dei Muratori, in: AMSSS, 2 (1889-90), pp.377-390.
BAN
BRES Giuseppe, Da un archivio notarile di Grassa, Nizza 1907.
BAV
BALBIS Giannino, L’alta Val Bormida tra Del Carretto e Monferrato alla fine del secolo XIV, in:
MDS, pp.167-214.
BBB
BALBIS Giannino, Bardineto: una comunità ligure montana alla fine del Medioevo, in: RII 2830 (1973-75), pp.19-45.
BBG
BUONGIORNO Mario, Il bilancio di uno stato medievale. Genova 1340-1529, Genova 1973.
BBL
BALLETTO Laura, Battista de Luco mercante genovese del secolo XV e il suo cartulario, Genova 1979.
BBM
BROGGINI Romano, Briciole montaliane, in: “Strumenti critici” 8 (1974), pp.383-390.
BCA
BENSA Enrico, Il contratto di assicurazione nel Medio Evo, Genova 1884.
BCB
BALBIS Giannino, Il castrum bizantino-longobardo e la chiesa di San Nicolò a Bardineto, in:
MDS, Genova 1978, pp.99-153.
BCD
BELGRANO Luigi Tommaso, Cinque documenti genovesi orientali, in: ASLSP 17 (1885),
pp.221-251.
BCG
BELGRANO Luigi Tommaso, Cartario genovese, in: ASLSP 2, parte I. (1870), pp.9-244.
BCL
BALARD Michel, Gênes et l’Outremer, tome 1., Les actes de Caffa du notaire Lamberto di Sambuceto 1289-1290, Paris 1973.
28
BCM
BCSS
BDB
BDF
BDI
BDL
BDS
BDSPII
BERIO
BF
BFG.1…
BG
BGO
BGP
BGS
BID
BIO
BIR
BL
BLC
BLG
BLig
BLV
BMG
BMP
BMS
BNA
BNF
BNL.1,2
BNN
BOG
BOS
BOV
BPE
BALLETTO Maria Luisa, Navi e navigazione a Genova nel Quattrocento. La “Cabella marinariorum” (1482-1491) Genova 1973.
Bollettino del Centro di Studi linguistici e filologici siciliani
BERTONI Giulio, Nota sul dialetto di Bonifacio (Corsica), in: ROM 44 (1915), pp.268-273.
BELGRANO Luigi Tommaso, Divisioni tra i Fregosi nel 1462, in: GLig 17 (1890), pp.145-151.
BERTONI Giulio, Le denominazioni dell’”imbuto” nell’Italia del Nord. Ricerca di geografia linguistica, Bologna-Modena, 1909.
BLAISE Albert, Dictionnaire Latin-Français des Auteurs du Moyen-Age, Turnholt 1975.
BESIO G.B. Nicolò, Dizionario del dialetto savonese, Savona 1980.
Bollettino della R. Deputazione di storia patria per la Liguria. Sezione ingauna e intemelia.
LA BERIO, Bollettino di informazioni bibliografiche.
BAGLIETTO Gerolamo, L’uso della forchetta in Savona sul principio del Quattrocento, in
BSBS, Supplemento savonese N.1, Torino 1912, pp.83-87.
BELGRANO Luigi Tommaso, Delle feste e dei giuochi dei Genovesi, in: “Archivio Storico Italiano..per le privincie della Toscana, dell’Umbria e delle Marche”, Serie 3., tomo 13 (1871) pp. 3971; 191-221; 14 (1871), pp.64-118; 15 (1872), pp.417-477; 18 (1873), pp.112-137.
BRUNO Agostino, Della giurisdizione possessoria dell’antico comune savonese, in: AMSSS, 2
(1889-90), pp.111-184.
BALARD Michel, Gênes et l’Outremer,tome 2., Actes de Kilia du notaire Antonio di Ponzò
1360, Paris 1980.
BORNATE Carlo, La guerra di Pietrasanta (1484-85) secondo i documenti dell’Archivio genovese, in: MDSI, Terza serie, tomo 19, (Torino 1922), pp.141-223.
BYRNE Eugene Hugh, Genoese shipping in the twelfth and thirteenth centuries, Cambridge
Mass. 1930 (Reprint, New York 1970).
BERTONI Giulio, Italia dialettale, Milano 1916.
BIONDELLI Bernardino, Saggio sui dialetti gallo-italici, Milano 1853.
BELGRANO Luigi Tommaso, Illustrazione del Registro Arcivescovile, in: ASLSP 2, parte I.
(1870), pp.245-600.
PIATTOLI Renato, Lettere di Pietro Benintendi mercante del Trecento, in: ASLSP 60 (1932),
pp.1-173.
BALARD Michel, Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Cipro da Lamberto di Sambuceto
(11 ottobre 1296-23 giugno 1299), Genova 1983.
BONFANTE Giuliano, Latini e Germani in Italia, Brescia 1965.
Bollettino ligustico per la storia e la cultura regionale.
BATTISTI Carlo, La crisi del latino. Lezioni universitarie sul latino volgare, Firenze 1946.
BRUZZO Carlo, Capitolato, contratti e ordinamento dei lavori per la costruzione delle nuove
mura di Genova nel 1630-32, in: ASLSP, 64 (1935), pp.1-65.
BRUZZONE Michele, Il Monte di pietà di Genova. 1483-1810. Cenni storici, in ASLSP, 41
(1908), pp.1-250.
BELGRANO Luigi Tommaso, Di un codice genovese riguardante la medicina e le scienze occulte, in: ASLSP 19 (1889), pp.625-652.
BALLETTO Laura, Atti rogati a Ventimiglia da Giovanni di Amandolesio dal 1258 al 1264,
Genova 1985.
BICKNELL Clarence, I nostri fiori (1896), da “Flora of Bordighera and San Remo”, Bordighera 1896, in: ABB, pp.219-221.
BORGOGNO Giovanni Battista, Note di linguistica ligure (in relazione col dialetto di Perinaldo), in: RII 9 (1954), pp.73-76; 27 (1972), pp.69-76.
BALBI Giovanna, I nomi di nave a Genova nei secoli XII e XIII, in: Miscellanea di storia ligure in
memoria di Giorgio Falco, Genova 1966, pp.65-86.
BELGRANO Luigi Tommaso, Osservazioni al Glossario del Secondo Registro Arcivescovile di
Genova, in: GLig 15 (1888), pp.231-232.
BOSELLI Mario, Poesia dialettale genovese dal sec. XVI ad oggi, Genova s.i.d.
BRUNO Agostino, L’Officio delle virtù, in: AMSSS, 1 (1888), pp.527-577.
BERTONI Giulio, Note e correzioni all’antico testo piemontese dei “parlamenti ed epistole”,
in ROM 39 (1910), pp.305-314.
29
BPP
BR
BRG
BRP
BSA
BSBS
BSC
BSG
BSL
BSM
BSO
BSR
BSSAII
BSSS
BTG
BTS
BUL
BUN
BVP
BWL
BZT
CA
CAC
CAD
CAF
CAN...
CAP
CAR
CAS
CAT
BELGRANO Luigi Tommaso, Il palazzo del principe D’Oria a Fassolo in Genova, Illustrazioni
di A. MERLI continuate da L.T. B., in: ASLSP 10 (1874), pp.1-118.
BALARD Michel, La Romanie Génoise (XIIe- debut du XVie siècle), in: ASLSP n.s.18 (1978).
BRATIANU Gheorghe Joan, Recherches sur le commerce génois dans la Mer Noire au
XIIIesiècle, Paris 1929.
BALBI Giovanna, Il primo incunabolo genovese, Torino 1974 [contiene, in riproduzione anastatica: La raxone de la Pasca e de la luna e le feste, Genova s.i.d. (1474)].
BELGRANO Antonio, Lo statuto di una corporazione medievale in Albenga), in: BSSAII, 1.
(1934), pp.135-151.
Bollettino storico bibliografico subalpino.
BELGRANO Luigi Tommaso, Statuti dei Cinturai, Guantai e Borsari di Genova, in: Glig 13
(1886), pp.315-317.
BERTOLDI Vincenzo, Sopravvivenze galliche nelle Alpi, in: ”Revue Celtique” 46 (1929), pp.16-28.
BELGRANO Luigi Tommaso, Documenti inediti riguardanti le due Crociate di San Ludovico IX
Re di Francia, Genova 1859.
BRUNO Bruna, Gli Statuti di Millesimo nel secolo XIII, in: MDS, pp.155-165.
BENSA Enrico, Gli statuti del Comune di Onzo, in: ASLSP 54 (1929), fasc.2, pp.165-231.
BELGRANO Luigi Tommaso, Il secondo registro della Curia arcivescovile di Genova, trascritto
da LUIGI BERETTA, in: ASLSP, 18 (1888).
Bollettino della Società storico-archeologica ingauna e intemelia.
Bullettino della Società storica savonese.
BELGRANO Luigi Tommaso, Tumulti in Genova nell’Aprile del 1392, in: Glig 17 (1890),
pp.142-145.
BELGRANO Luigi Tommaso, Trattato del Sultano di Egitto col Comune di Genova nel 1280, in:
ASLSP 19 (1888), pp.161-175.
BONELLI Giuseppe, I nomi degli uccelli nei dialetti lombardi, in: SFR, 9 (1901), pp.370-468.
BELGRANO Luigi Tommaso, Usanze nuziali in Genova nel secolo XV, in: Glig 14 (1887),
pp.446-451.
BELGRANO Luigi Tommaso, Della vita privata dei Genovesi, 2. ediz., Genova 1875.
BLATT Franz, Aus der Werkstatt eines mittellateinischen Lexikographen, in: “Philologus, Zeitschr ift für klassische Philologie”, 115 (1971), pp.11-15.
BARONI ZANETTI Sara, Primo contributo alla conoscenza dei termini dialettali geografici usati nell’Emilia, in: Atti del X Congresso Geografico Italiano, vol. I., Milano 1927, pp.395-404.
DESIMONI Cornelio, I conti dell’Ambasciata al Chan di Persia nel MCCXCII, in: ASLSP 13
(1879), pp.537-69.
BALLETTO Laura, CENCETTI Giorgio, ORLANDELLI Gianfranco, PISONI AGNOLI Bianca
Maria, Il cartulario di Arnaldo Cumano e di Giovanni di Donato (Savona 1178-1188), Roma
1978 [atti rogati da Arnaldo Cumano].
CASACCIA Giovanni, Dizionario genovese-italiano, 2. edizione, Genova 1876.
BELGRANO Luigi Tommaso, Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal MXCIX al
MCCXCIII.: Vol. I°, Genova 1890, pp. 1-149: Cafari Annales ann. MXCIX-MCLXIII; Cafari Ystoria
captionis Almarie et Turtuose ann. MCXXXXVII et MCXXXXVIII; Notitia Episcoporum Ianuensium ann.
MXCIC-MCXXXIII; Cafari de liberatione civitatum orientis liber; Regni Iherosolymitani Brevis Historia.
O CANOCCIALE de Savonn-a, Almanacco, Savona 1842...1848; O CANOCCIALIN, Supplemento a-o Canocciale de Savonn-a Almanacco pe-o 1849, Savona, 1849.
CAVASOLA PINEA Gian Battista, Ambigua presenza francese nei conflitti tra Genova e Finale:
Rinaldo di Dresnay ed i patti del 9 aprile 1449 e del 15 settembre 1458, in: ASLSP n.s. 23 fasc.2
(1983), pp.99-119.
COSTAMAGNA Giorgio, Gli Statuti della Compagnia dei Caravana del porto di Genova (13401600), in MAST, Serie 4. n.8 (1965).
LAMBOGLIA Nino, Ricerche d’archivio. Le più antiche carte dell’Archivio Storico Ingauno, in:
RII 3 (1937), pp.102-113.
COSTA RESTAGNO Josepha, Popolazione e distribuzione della ricchezza nel territorio Albenga
all’inizio del Trecento, in: RSL 50 (1984), pp.95-153.
30
CAV
*CBL
CCC
CCI
CCL
CCS
CDC
CDG
CDL
CDO
CDP
CDS
*CEB
CEL
CF
CFR
CGD
CGG
CGL
CGS.1
CGS.2
CHAR.1
CHAR.2
CHI
CIC
CIL
CIR
*CIT
*CIT.A
*CIT.B
CIV
CL
CLD
CLP
CORTELAZZO Manlio, Avviamento critico allo studio della dialettologia italiana. I. Problemi e
metodi, Pisa 1969.
CRESCINI Vincenzo - BELLETTI Gian Domenico, Laudi genovesi del sec. XIV, in: Glig 10
(1883), pp.321-350; 477.[L’indicazione della pagina è normalmente seguita da quella del numero
del componimento e del verso].
CAMBIASO Domenico, Casacce e confraternite medievali in Genova e Liguria, in: ASLSP, 71
(1948), pp.79-111.
COSTAMAGNA Giorgio, La redazione del documento notarile genovese. Dalla charta all’instrumentum, in: ASLSP n.s. 4 (1964), pp.9-76.
CALZAMIGLIA Livio, La “Communitas” di Lavina nel XIV secolo. Cenni storici, toponomastici
e onomastici, in: RII 38 (1983), pp.54-58.
CERISOLA Maddalena, Gli statuti di Celle (1414), Bordighera 1971.
CALLURA CECCHETTI Rosa - LUSCHI Giovanna - ZUNINO Stella maris, Genova e Spagna
nel XIV secolo. Il “Drictus Catalanorum” (1386, 1392-3), Genova 1970.
IMPERIALE DI SANT’ANGELO, Cesare, Codice diplomatico della Repubblica di Genova dal
DCCCCLVIII al MCLXXXX, 3 voll., Roma 1936-1938-1942.
HISTORIAE PATRIAE MONUMENTA, tomus XIII. Codex diplomaticus Langobardiae, Torino
1873.
CONCESSIONI, DECRETI ET ORDINI della Città di Savona, concessi dalla Serenissima Repubblica di Genova, Genova 1610.
CUNEO Carlo, Memorie storiche sopra l’antico debito pubblico. Mutui, compere e Banca di San
Giorgio in Genova, Genova s.i.d.
CARLI Pio (con la collaborazione di VINCENZO JACONO), Dizionario dialettale sanremasco-italiano, Ventimiglia 1971.
CRESCINI Vincenzo, Una prosa genovese del sec. XIV, in Glig 10 (1883), pp.350-359; 478.
I CELTI D’ITALIA, a cura di ENRICO CAMPANILE, Pisa 1981.
CALZAMIGLIA Livio, Frammenti di un laudario, Pietra Ligure 1979. [Anzichè la pagina si indica di norma il numero del componimento e del verso].
LUPO GENTILE Michele, Sulla consorteria feudale dei nobili di Ripafratta. Documenti, in:
GSLL 6 (1905), pp.57-67.
BALLETTO Laura, CENCETTI Giorgio, ORLANDELLI Gianfranco, PISONI AGNOLI Bianca
Maria, Il cartulario di Arnaldo Cumano e di Giovanni di Donato (Savona 1178-1188), Roma
1978 [atti rogati da Giovanni di Donato].
FALCO Giorgio - PISTARINO Geo, Il cartulario di Giovanni di Giona di Portovenere (sec.XIII),
Torino 1955.
LOEWE Gustavus - GOETZ Georgius, Corpus glossariorum latinorum, Leipzig 1889-1901.
CHIAUDANO Mario - MORESCO Mattia, Il cartolare di Giovanni Scriba, vol. 1°, Torino 1935.
CHIAUDANO Mario, Il cartolare di Giovanni Scriba, vol.2°, Torino 1935.
HISTORIAE PATRIAE MONUMENTA, Chartarum tomus I, Torino 1836.
HISTORIAE PATRIAE MONUMENTA, Chartarum tomus II., Torino 1853.
CHIAUDANO Mario, La finanza sabauda nel sec.XIII, 3 voll., Torino 1933.
NOBERASCO Filippo - SCOVAZZI Italo, O Cicciollâ. Antologia dialettale savonese, Savona
1930.
CORPUS INSCRIPTIONUM LATINARUM, Berolini 1872 →
CAVA Giuseppe, In to Remoìn, Savona 1930.
CAVALLI Gian Giacomo, Çittara Zeneize..., Genova 1745 (tranne diversa indicazione le
citazioni sono tratte da questa edizione).
CAVALLO Gian Giacomo, Ra Cittara Zeneize..., Zena 1665.
CAVALLO Gian Giacomo , Ra Cittara Zeneize..., Genova 1636.
CORTELAZZO Manlio, L‘influsso linguistico greco a Venezia, Bologna 1970.
CALESTANI Vittorio, Dai Liguri moderni agli antichi Liguri. Note di toponomastica e di paleografia, in: GSLL n.s. 8 (1932), pp.1-30.
CAIX Napoleone, Saggio sulla storia della lingua e dei dialetti d’Italia, con un’introduzione sopra l’origine delle lingue neolatine, Parma 1872.
ATTI del 2° Congresso storico “Liguria-Provenza” (Grasse 11-14 ottobre1968, Bordighera-Aix,
1971.
31
CLS
CLU
CMS
CNG
CNM
COL
*COM
*COMM
*COMS
CON
COS
CP
CPB
CPD
CPF
CPO
CPV
*CR
CRA
CRU
CRL
CSC
CSD
CSF
CSG
CSL
CSR
CSS
CST
CTB
CTI
CTL
CUN
CVB
CVM
CVQ
DA
CALVINI Nilo - PUTZULU Enrico - ZUCCHI Vanna, Documenti inediti sui traffici commmerciali tra la Liguria e la Sardegna nel secolo XIII. Vol. I, Padova 1957.
CONSULTA LIGURE, Vocabolario delle parlate liguri. Lessici speciali. 1. Gli uccelli, Genova 1982.
CAMPORA Luigi, Memöie savoneixi 1861-1931, Savona 1931 .
CALVINI Nilo, Nuovo glossario medievale ligure, Genova 1984.
PUNCUH Dino, Il Cartulario del Notaio Martino. Savona 1203-1206, Genova 1974.
DURANTE Bartolomeo e POGGI Ferruccio, Storia della Magnifica Comunità degli Otto Luoghi,
Pinerolo 1986.
DE-FRANCHI Steva, Commedie trasportae da ro françeize in lengua zeneize... (6 tomi), Zena
1830 .(tranne diversa indicazione le citazioni sono tratte da questa edizione).
[DE FRANCHI Steva], Comedie trasportæ da ro françeize in lengua zeneize da Micrilbo Termopilatide P.A. ..., Zena 1772.
[DE FRANCHI Steva], Seconda recugeita de Comedie trasportæ da ro françeize in lengua zeneize da Micrilbo Termopilatide P.A. ..., Zena 1781.
CONSULTA LIGURE, Per un vocabolario delle parlate liguri, Atti del Convegno di Sanremo
(10-12 ottobre 1976), a cura di LORENZO COVERI, Genova 1976.
CHIAUDANO Mario, Notai liguri del sec. XII. Oberto Scriba de Mercato (1186), Torino 1940.
BELGRANO Luigi Tommaso, Prima / Seconda serie di documenti riguardanti la Colonia di Pera, in: ASLSP 13 (1877-1884), pp.97-317; 931-1003.
CIPOLLA Carlo, Inventari trascritti da pergamene bobbiesi dei secoli XIII-XIV. Appunti lessicali,
in: MDSI, Serie III, tomo XIII (1909), pp.233-278.
CAMPORA Luigi, Poesie in dialetto, Savona 1940 (Estratto da: Cronache savonesi nn.19-23.
COTIGNOLI Ubaldo, Uberto Foglietta. Notizie biografiche e bibliografiche, in: Glig 6 (1905),
pp.121-175.
CONTINI Gianfranco, I poeti del 200, Napoli 1961.
CALZAMIGLIA Livio, Una preghiera alla Vergine di anonimo albenganese (1461), in: RII 39
(1984), 3-4, pp.47-49.
COCITO Luciana, Il raxonamento di Cristo e Maria (Manoscritto franzoniano 56 [sec. XIV ] Savona 1977.
COSTA RESTAGNO Josepha, Albenga. Topografia medievale. Immagini della città, Bordighera
1979.
Vocabolario degli Accademici della Crusca. Quinta impressione, Firenze 1863 —
CARLTON Charles Merrit, Studies in Romance Lexicology, based on a collection of late Latin
documents from Ravenna (AD 445-700), Chapel Hill 1965.
CALZAMIGLIA Livio, Il sinodo di riforma del vescovo Carlo Cicada (1564), in: RII 36-37
(1981-1982), pp.56-64.
CALVINI Nilo, Statuti comunali di Diano (1363), Diano Marina 1988.
CALVINI Nilo, Alcune convenzioni medievali delle zone di Savona e Finale, in AMSSSP 15
(1981), pp.53-105.
CAMBIASO Domenico, Sinodi genovesi antichi, in: ASLSP 68 fasc.1° (1939), pp.3-94.
PUNCUH Dino, I più antichi statuti del Capitolo di San Lorenzo di Genova, in: ASLSP n.s. 2
(1962), pp.17-76.
CANEPA Antonio, Vicende del Castello di San Romolo, in: ASLSP 53 (1926), pp.91-146.
CALVINI Nilo, Statuti comunali di Sanremo, Sanremo 1983.
CALVINI Nilo, Città di Taggia (Imperia). Statuti Comunali del 1381, Taggia 1981.
CAVALLI Enrico, Il toponimo Bardineto, in: RII 4 (1938) pp.233-235.
CASTELLANI Arrigo, I più antichi testi italiani, 2. edizione Bologna 1976.
CELESIA Emanuele, Saggio di toponimia ligure, Savona 1888.
CUNIO Nicolao, Libro di Nicolao Cunio savonese, ms. nella Civica Biblioteca “A. G. Barrili”,
Savona 1602.
CERIOLO VERRANDO Anna Maria, Bordighera nella storia, Bordighera 1971.
CHERUBINI Francesco, Vocabolario milanese-italiano, Milano 1839.
BRUNO Federico, Capitula ville Quiliani, in: AMSSS, 2 (1889-90), pp.321-376.
COSTA RESTAGNO Josepha, Le prime delibere della serie “Deliberazioni consolari” del Comune di Albenga (1364), in: RII 20 (1965), pp.59-64.
32
DAA
DAF
DC
DCC
DCG
DCI
DCT
DDG
DEI
DELC
DEP
DEV
DFB
*DFC
*DFS
DGC
DGF
DGL
DKR
DL
DLO
DMC
DMM
DNB
DPA
DPC
DPD
DQD
DQG
DRG
DSP
DT
DESIMONI Cornelio, Actes passés en 1271, 1274 et 1279 à l’Aïas (Petite Arménie) et à Beyrout
par-devant des notaires Génois, Gênes, 1881.
DESIMONI Cornelio, Actes passée à Famagouste de 1299 à 1301 par-devant le notaire Génois
Lamberto de Sambuceto, Gênes 1883.
GASCA QUEIRAZZA Giuliano, Documenti di antico volgare in Piemonte. Fascicolo II: Gli ordinamenti dei Disciplinati e dei Raccomandati di Dronero, Torino 1966: pp.24-47 Capitoli dei Disciplinati.
DESIMONI Cornelio, Della conquista di Costantinopoli per Maometto II. nel MCCCCLIII, opuscolo di Adamo di Montalto ripubblicato con introduzione e avvertenze, in: ASLSP 10 (1874),
pp.287-354.
DI TUCCI Raffaele, Costruzione di galee genovesi durante il dogato di Leonardo Montaldo,
estratto da: Ad Alessandro Luzio gli Archivi storici italiani. Miscellanea di studi storici, Firenze
s.i.d., pp.331-338.
DE FELICE Emidio, Dizionario dei cognomi italiani, Milano 1978.
DESIMONI Cornelio, Trattato dei Genovesi col Chan dei Tartari nel 1380-81, scritto in lingua
volgare, in: “Archivio storico italiano” 4. Serie, tomo 20 (1887), pp.161-165.
DAY John, Les douanes de Gênes 1376-1377, Paris 1963.
BATTISTI Carlo - ALESSIO Giovanni, Dizionario etimologico italiano, 5 voll.,Firenze 1950-57.
COROMINAS J., Diccionario etimológico de la lengua castellana, Madrid 1954.
DAL POZZO DI MOMBELLO, G., Glossario etimologico piemontese, Torino 1893.
DEVOTO Giacomo - GIACOMELLI Gabriella, I dialetti delle regioni d’Italia, Firenze 1972
DATTA Pietro, Frammento di breve genovese del Consolato de’ placiti, in: ASLSP 1 (1858),
pp.77-90.
DE FRANCHI Steva, Ro Chittarrin, o sæ Stroffoggi dra muza... Zena 1847 (tranne diversa indicazione le citazioni sono tratte da questa edizione).
DE FRANCHI Steva, Ro Chitarrin, o sæ Strofoggi dra muza... Zena 1772.
DI TUCCI Raffaele, Documenti inediti sulla spedizione e sulla mahona dei Genovesi a Ceuta
(1234-1237), in: ASLSP 64 (1935), pp.271-340).
DESIMONI Cornelio, Cronaca di Genova scritta in francese da Alessandro Salvago, in: ASLSP
13 (1879) pp.363-486.
DELFINO Giuseppe, Il gergo in Liguria, in: “A Compagna, n.s. 10 (1978), n.4-5, pp.12-13.
DOEHAERD Réné - KERREMANS Charles, Les rélations commerciales entre Gênes, la Belgique et l’Outremont, d’après les archives notariales Génoises. 1400-1440, BruxellesRome 1952.
AA.VV., Dante e la Liguria, Milano 1925.
DESIMONI Cornelio, Recensione del “Libro d’Oltremare” di Fra Nicolò da Poggibonsi, pubblicato da ALBERTO BACHI DELLA LEGA, Bologna 1881, in: Glig 9 (1882), pp.130-150.
ROVERE Antonella, Documenti della Maona di Chio (secc.XIV-XVI), in: ASLSP n.s. 19 (1979),
fasc.2°, pp.7-527.
R.ACCADEMIA D’ITALIA, Dizionario di marina medievale e moderno, Roma 1937.
DI TUCCI Raffaele, Studi sull’economia genovese del sec. decimosecondo. La nave e i contratti
marittimi. La banca privata, Torino 1933.
APROSIO Sergio, A proposito della Dichiarazione di Paxia, in: AMSSSP 27 (1991), pp.169-190.
CASTELLANI Arrigo, Dichiarazione di Paxia, in: CTI, pp.171-187.
DURANTE Bartolomeo e POGGI Ferruccio, Diplomazia e cartografia. Materiale inedito dell’Archivio vinzoniano sulle vertenze confinarie e giurisdizionali tra il “Principato” di Seborga,
Vallebona e Sanremo, in: RII 39 (1984) 3-4 pp. 52-66.
DESIMONI Cornelio, Sui quarti di denaro genovese e sui loro nomi volgari, in: “Periodico di
numismatica e sfragistica per la storia d’Italia”, Firenze, 6 (1874), pp.260-272).
DESIMONI Cornelio, Quartieri genovesi a Costantinopoli nel secolo XII, in: Glig 1 (1874), pp.
137-180.
DOEHAERD Réné, Les rélations commerciales entre Gênes, la Belgique et l’Outremont, d’aprés
les Archives notariales génoises, au XIIIe et XIVe siècles, 3 voll.,Bruxelles-Rome 1941.
DESIMONI Cornelio, Statuto dei Padri del Comune della Repubblica Genovese, Genova 1885.
DESIMONI Cornelio, Intorno alla impresa di Megollo Lercari in Trebisonda, lettera di Bartolomeo Senarega a Giovanni Pontano, in: ASLSP 13 (1884), pp.495-536.
33
DTC
DUC
DV
DVA
DVO
EGS
ELH
EMD
EOL
ETB
EVM
EW
EWFS
FA
FAF
FAG
FAL
FANC
FAP
FAR
FAS
FBS
FCD
FCE
FCL
FCR
FCT
FDG
FDM
FDT 1...
FDT.P
DESIMONI Cornelio, Tre cantari dei secoli xv e xvi concernenti fatti di storia genovese, in:
ASLSP 10 (1874), pp.619-682.
DU CANGE, Caroli, Glossarium mediae et infimae latinitatis, 10 voll., Niort 1883-1887.
GASCA QUEIRAZZA Giuliano, Documenti di antico volgare in Piemonte. Fascicolo II ,:Gli ordinamenti dei Disciplinati e dei Raccomandati di Dronero , Torino 1966: pp.48-58 Vita dei Raccomandati.
DURAND Ferdinando, Termini tipici o rari, modi di dire e proverbi usati nella Valle dell’Arroscia, in: ATPL, 3, vol.2 (1974), pp.7-74.
DIONISI Livia, Saggio di vernacolo onegliese. Contributo al Folk-lore italiano, Oneglia 1906.
MARTINI Umberto - SICCARDI Giacomo, Episodi della guerra del 1625 tra Genova e Savoia
(dalle deliberazioni dei Parlamenti di Taggia e Sanremo), in: RII 14 (1959), pp.97-113.
ENCICLOPEDIA LINGÜÍSTICA HISPÁNICA dirigida por M. ALVAR, A.BADÌA, R. DE BALBÌN,
L.F. LINDLEY CINTRA, Madrid 1960.
ERNOUT Antoine – MEILLET Antoine, Dictionnaire éthymologique de la Langue Latine. Histoire des Mots., 4. éd., Paris 1959.
ETTMAYER Karl, Zu den Ortsnamen Liguriens, in: Festschrift für Paul Kretschmer. Beiträge
zur griechischen und lateinischen Sprachforschung, pp.23-34, Wien 1926.
EDLER Florence, Glossary of the medieval terms of business. Italian series 1200-1600, Cambridge, Mass. 1934.
BIANCO ACCAME Bruna, Erbe de cà nostra. Piante officinali della Val Maremola, Pietra Ligure 1983.
ETYMOLOGICA, Walther von Wartburg zum siebzigsten Geburtstag 18. mai 1958, Tübingen
1958.
GAMILLSCHEG Ernst, Etymologisches Wörterbuch der französischen Sprache, Heidelberg
1928.
FLECHIA Giovanni, Annotazioni sistematiche alle Antiche Rime Genovesi (Arch.II 161-312) e
alle Prose Genovesi (Arch.VIII 1-97) I. Lessico, in: AGI 8 (1882-5), pp.317-406.
FERRETTO Arturo, Documenti intorno alle relazioni fra Alba e Genova (1141-1270), Pinerolo
1906.
FERRETTO Arturo, Documenti intorno alle relazioni fra Alba e Genova, II (1270-1321), Pinerolo s.i.d.
FLECHIA Giuseppe, Appunti lessicali genovesi, in: GSLL 4 (1903), pp.271-279.
FLECHIA GIiuseppe, Ancora del nome Cintraco, in: GSLL 2 (1901), pp.144-145.
BELGIOVINE Erik - CAMPENELLO Antonietta, La fabbrica dell’Albergo dei poveri. Genova
1656-1696, in: ASLSP, n.s. 23, fasc.2° (1983) pp.133-191.
FARRIS Giovanni, Frammenti di grammatica medievale latino-volgare, Savona 1975.
FLECHIA Giovanni, Annotazioni sistematiche alle Antiche Rime Genovesi (Arch.II 161-312) e
alle Prose Genovesi (Arch.VIII 1-97) II. Scrittura e fonologia. III. Morfologia. IV. Varia, in: AGI 10
(1886-1888), pp.141-166.
FRANCHELLO Dario, Formazione e sviluppo di un fronte di penetrazione colonica nell’ambito
del Bosco di Savona, in: AMSSSP 6 (1972), pp.47-69.
FERRETTO Arturo, Codice diplomatico delle relazioni fra la Liguria la Toscana e la Lunigiana
ai tempi di Dante (1265-1321), in: ASLSP 31, fasc;1° (1901); fasc.2° (1903).
FLECHIA Giuseppe, I canti da Sciâ Elena ed altre poesie genovesi, Caselfranco Veneto, 1925.
FERRO Gaetano, Contributi alla toponomastica ligure di interesse geografico, Genova 1968.
FERRETTO Arturo, Gli statuti dei Canonici di Rapallo, in: Glig 22 (1897), pp.422-439.
FERRAIRONI Francesco, Convenzioni medievali fra Triora e paesi vicini (Liguria) Occidentale). Documenti inediti, Roma 1944.
FORNER Werner, Generative Phonologie des Dialekts von Genua, Hamburg 1975.
FRISONI Gaetano, Dizionario moderno genovese-italiano e italiano-genovese, Genova 1910.
FERRAIRONI Francesco, Glossario dialettale triorese, in : RII 1 (1946), pp.30, 44-45, 59; 2
(1947), pp.15, 29, 47; 3 (1948), pp.14, 29, 46; 4 (1949), p.27; 6 (1951), p.74; 7 (1952), pp.69-70;
8 (1953), pp.67-68; 9 (1954), pp.19, 47; 10 (1955), pp.28-29; 65.
FERRAIRONI Francesco, Glossario dialettale triorese. [Pubblicazione postuma a cura di GIULIA
PETRACCO SICARDI E SUOR AMABILE FERRAIRONI], in: RII 36-37 (1981-82), pp.72-77; 38 (1983),
pp.36-39.
34
FEG
FEW
FFN
FGS
FHG
FIL
FLP
FNE
FNEG
FNG
FNT
FNTG
FNTL
FNU
FNV
FOM
FOR
FOS
FPC
FPI
FPL
FPM
FPR
FPS
FRO
FSC
FSL
FST
FSU
FTL
FTM
FUP
FVA
GA 11...
FLECHIA Giuseppe, Saggio di etimologie genovesi, in: Glig 23 (1898), pp.383-388.
WARTBURG, Walther von, Französisches etymologisches Wörterbuch, Tübingen 1948.
FLECHIA Giovanni, Di alcune forme de’ nomi locali dell’Italia superiore, in: MAST, Serie 2,
vol. 27 (1873), pp.275-374.
FILIPPI Giovanni, Una contesa tra Genova e Savona nel secolo xv, in: Glig 17 (1890), pp.337368.
FOLIETÆ Uberti, Historiæ Genuensium, Genuæ 1585.
FILIPPI Giovanni, Dell’arte della lana in Savona nei secoli XIV e XV, in: Glig 21 (n.s. 1) (1896),
pp.280-323.
FLECHIA Giovanni, Lessico piveronese, in: AGI 18 (1914-1922), pp.276-327.
FLECHIA Giuseppe, Note etimologiche e lessicali genovesi, in: GSLL n.s. 15 (1939), pp.56-59.
FLECHIA Giuseppe, Noterelle etimologiche genovesi, in: GSLL n.s.18 (1942), pp.86-87.
FORCHIERI Giovanni, Navi e navigazione a Genova nel Trecento. Il “Liber Gazarie”, Genova
1974.
FLECHIA Giuseppe, Noterelle toponomastiche e lessicali genovesi, in: GSLL n.s.16 (1940),
pp.18-23.
FLECHIA Giuseppe, Note toponomastiche e lessicali genovesi, in: GSLL n.s.17 (1941), pp.103107.
FLECHIA Giuseppe, Noterelle toponimastiche e lessicali, in: GSLL n.s.19 (1943), pp.41-42.
FERRETTO Arturo, Documenti genovesi di Novi e Valle Scrivia, I. (946-1230), Pinerolo, 1909.
FERRETTO Arturo, Documenti genovesi di Novi e Valle Scrivia, II. (1231-1260), Pinerolo, 1910.
FORNER Werner, Metatesi, metafonesi o attrazione nei dialetti liguri?, in: ID 38 (1975), pp.7789.
FORCELLINI Egidio, Totius Latinitatis Lexicon, consilio et cura Iacobi Facciolati… in hac tertia
editione auctus et emendatus a Josepho Furlanetto, Patavii 1828-31.
FILIPPI Giovanni, Nuovi documenti intorno alla dominazione del Duca di Orléans in Savona
(1394-7), in: Glig 17 (1890), pp.81-102.
FERRETTO Arturo, I primordi e lo sviluppo del Cristianesimo in Liguria, e in particolare a Genova, in: ASLSP 39 (1907), pp.171-806.
FARÉ Paolo A., Postille italiane al “Romanisches Etymologisches Wörterbuch” di Wh. MeyerLübke, comprendenti le Postille italiane e ladine di Carlo Salvioni, in: MIL 32 (1972).I numeri ivi
indicati corrispondono a quelli di REW.
PENZIG Ottone, Flora popolare ligure. Primo contributo allo studio dei nomi volgari delle piante in Liguria, in: ASLSNG 8 (1897), pp.249-308; 341-379.
FARRIS Giovanni, Un “planctus Mariae” inedito del sec. xv, in AMSSSP 4 (1970-71), pp.111125.
FLECHIA Giuseppe, Postille al Glossario medievale ligure di Girolamo Rossi, Nervi 1900.
FIASCHINI Giulio, Le pergamene dell’Archivio Comunale di Sarzana, in: ASLSP, n.s. 5 (1965),
pp.37-116.
FROLA Giuseppe, Corpus Statutorum Canavisii, Glossarium, vol. 3°, pp.279-297, Torino 1918.
FARRIS Giovanni, Spiritualità e cultura in un manoscritto di fra Gianbernardo Forte (14201503), in: AMSSSP 11 (1977), pp.75-89.
FILIPPI Giovanni, Studi di storia ligure (Savona), Roma 1897.
FERRAIRONI Francesco, Statuti comunali di Triora del sec.XIV riformati nel XVI, Bordighera
1956.
FARRIS Giovanni, Scuola ed umanesimo a Savona nel sec. xv, in: AMSSSP 10 (1976), pp.7-53.
FERRO Gaetano, Toponomastica ligure. Note geografiche, Genova 1964.
FARRIS Giovanni, Valore storico e linguistico di un trattatello inedito ed in volgare sulla messa,
scritto a Legino presso Savona nel 1456, in: AMSSSP 4 (1970-71), pp.85-110.
FARRIS Giovanni, Ufficiature e preghiere delle confraternite savonesi (sec. XIV-xv), Savona
1974.
COSTA RESTAGNO Josepha, La fondazione di Villanova d’Albenga, in: RII, 13 (1958), pp.135146.
GIUSTI Antonio, Appunti sul dialetto ligure, in: GSLL n.s.11 (1935), pp.193-194; 12 (1936),
pp.99-106; 166-174; 13 (1937), pp.35-41;197-204; 14 (1938), pp.124-128; 15 (1939), pp.5456;232-235; 16 (1940), pp.12-18; 17 (1941), pp.102-103; 18 (1942), p.86; 19 (1943), pp.40-41.
35
GAG
GBM
GBV
GC
GCA
GDC
GDLI
GDN
GEC
GEM
GF
GFC
GFM
GG
GGA
GIB
GIL
*GL
GLD
GLI
GLig
GNB
GO
GOD
GOG
GOL
*GP
GR
GR.2
GRD
GR.2D
GRG
GRP
GRR
GSA
GSB
GSLL
GSS
GIOFFRÉ Domenico, Note sull’assicurazione e sugli assicuratori genovesi tra Medioevo ed età
moderna, in: ASLSP n.s. 9 (1969), pp.27-51.
BALBIS Giannino, Il toponimo “Murialdo”, memoria dattiloscritta (nella Biblioteca della Società savonese di storia patria).
(FORTE) Giovanni Bernardo Savonese, Vocabulista ecclesiastico latino e vulgare: utile e necessario a molti, Venezia 1514 [Le pagine non sono numerate].
HALL Margaret W. - KRUEGER Hilmar C - REYNOLDS Robert L., Notai liguri del sec. XII. Guglielmo Cassinese (1190-1192), 2 voll., Torino 1938.
GIUSTINIANI Agostino, Castigatissimi Annali.. della eccelsa e illustrissima Republica di Genoa... Genova, 1537 [Le pagine non sono numerate].
GIUSTI Antonio, La dissimilazione consonantica nel dialetto ligure, in: “Philologische Wochenschrift”, 56 (1936), p.111.
BATTAGLIA Salvatore, Grande dizionario della lingua italiana, Firenze 1961 GANDOGLIA Bernardo, Documenti nolesi, in: AMSSS 2 (1889-1890), pp.553-687.
GATTI Luisella L’economia agricola del Chiavarese nel basso Medioevo, in: SG 10 (1973- 74),
pp.75-120.
GRITTA G.B., L’eremo di Monterosso nelle Cinque Terre, Genova 1972.
GUARNERIO Pier Enea, Due fole nel dialetto del contado genovese, Genova 1892.
GIOFFRÉ Giuseppe, Gênes et les foires de change de Lyon à Besançon, [Paris] 1960.
FLECHIA Giuseppe, Manipoletto di etimologie liguri, Bologna 1901.
HALL-COLE Margaret W. - KRUEGER Hilmar C. - REINERT R.G. - REYNOLDS Robert L.,
Notai liguri del sec. XII. Giovanni di Guiberto (1200-1211), 2 voll., Torino 1939-1940.
BELGRANO Antonio - LAMBOGLIA Nino, Guelfi e Ghibellini in Albenga dal 1320 al 1322,
Albenga 1933.
BERTOLOTTO Gerolamo, Nuova serie di documenti sulle relazioni di Genova coll’Impero Bizantino, in: ASLSP 28 (1896), pp.341-573.
GRANDGENT Charles H., Introduzione allo studio del latino volgare, Milano 1914.
RA GERUSALEMME DELIVERÀ dro Signor Torquato Tasso tradûta da diversi in lengua zeneize,
Zena s.i.d.[1755].
GEORGES Karl Ernst, Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch, Graz 1951.
GIOFFRÉ Giuseppe, Liber institutionum cabellarum veterum [communis Janue], Milano 1967.
Giornale ligustico di archeologia, storia e belle arti. Dal n.9 (1882) Giornale ligustico di archeologia, storia e letteratura.
GIRIBALDI Ottavio, Caiche nome d’aujelu, in: in: ABB, pp.223-224.
OLIVIERI Giuseppe, Dizionario Genovese-Italiano, Genova 1851. Ivi, pp. X-XVI: Alcuni saggi
del dialetto genovese dal secolo XIII al secolo XIX.
Lettera del Luogo-Tenente e Capitano Dal Verme del 21 marzo 1356, in: GO, p.XII.
Testo genovese del 1444, in: GO, p.XIII.
Narrazione evangelica e Lauda, in: GO, pp.XI sg.
GUARNERIO Pier Enea, La Passione ed altre prose religiose in dialetto genovese del sec. XIV,
in: Glig 20 (1893), pp.270-295; 369-383.
ROSSI Girolamo, Glossario medievale ligure, Torino 1896 .
ROSSI Girolamo, Glossario medievale ligure: appendice, in: MDSI serie III, tomo XIII (1909),
pp.133-218.
Glossario del dialetto, in: GR, pp.108-129.
Glossario del dialetto, in: GR2, pp.80-8.
GAMILLSCHEG Ernst, Romania Germanica. Sprach- u. Siedlungsgeschichte der Germanen
auf dem Boden des alten Römerreichs, Berlin-Leipzig 1934-36.
GIULIANI Nicolò, La raxone de la Pasca, Almanacco genovese del sec. XV, in: Glig 7-8
(1881), pp.81-95.
JONA Clelia, Genova e Rodi agli albori del Rinascimento, in: ASLSP 64 (1935), pp.67-154.
GARASSINI G.B., Gli Statuti dell’arte degli Aurefici in Savona del 1577, Savona 1894.
GASPARINI Mario, Gli Statuti di. Baiardo, in RII 16 (1961), pp.99-103.
Giornale storico letterario della Liguria (dal 1900 al 1908). Nuova serie dal 1925.
GIANFRANCESCHI Ida, Gli statuti di Sarzana del 1330, Bordighera 1965.
36
GSTL
GU
GUA
GVG
HAW
HB
HGL
HSL 18
IA
ICG.5,6
ID
IEA
IEL
IGM
ISG
ITG
IVC
*IVE
JAN
JGN
JOD
LA
LAE
LAG
LAM
LAS
LAV
LBZ
LCA
LDA
LDC
LDM
Giornale storico della Lunigiana e del territorio lucense.
GUGLIELMOTTI Alberto, Vocabolario marino e militare, Roma 1889.
GUARNERIO Pier Enea, Fonologia romanza, Milano 1918.
GORRINI Giacomo, Documenti sulle relazioni fra Voghera e Genova (960-1325), Pinerolo 1908.
HUBSCHMID Johannes, Alpenwörter romanischen und vorromanischen Ursprungs, Bern 1951.
BOSSHARD Hans, Saggio di un glossario dell’antico lombardo compilato su Statuti e altre carte
medievali della Lombardia e della Svizzera italiana, Firenze 1938
HUBSCHMID Johannes, Gall. *berga, *barga “Böschung, Abhang”, mit seinen Entsprechungen
in der mediterranean Toponoimastik, insbesondere in Hispanien, Gallien und Ligurien, in: “Zeitschrift für keltische Philologie”, 24 (1953), pp.204-226.
HUBSCHMID Johannes, Die -asko und -usko Suffixe und das Problem des Ligurischen, in: RIO,
18 (1966), pp.35-72; 81-159; 277-300; 19 (1967), pp.35-54;129-158; 211-226; 265-279.
IMPERIALE DI SANT’ANGELO Cesare, Annali genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori,
dal MCCLXXX al MCCLXXXXIII, Vol. V°, Iacobi Aurie Annales ann. MCCLXXX-MCCLXXXXIII, Roma 1929.
DI TUCCI Raffaele, Le imposte del commercio genovese durante la gestione del Banco di San
Giorgio, in GSLL, n.s. 5 (1929), pp.209-219; 6 (1930), pp.1-12; 147-169; 243-262; 341-360.
L’Italia dialettale. Rivista di dialettologia italiana.
ACCAME Paolo, Instrumenta Episcoporum Albinganensium (Documenti del R.Archivio di Stato
di Torino) a cura di GIOVANNI PESCE, Albenga 1935.
GORRINI Giacomo, L’istruzione elementare in Genova e Liguria durante il Medio Evo (contributo alla storia della coltura in Italia). Parte seconda, Documenti, in: GSLL n.s. 8 (1932), pp.8696.
ISTITUTO GEOGRAFICO MILITARE, Carta d’Italia (1:25.000).
DI TUCCI Raffaele, Lineamenti storici dell’industria serica genovese, in: ASLSP 71 (1948),
pp.19-52.
ISSEL Arturo, Cenni intorno ai termini geografici dialettali della regione ligure, Roma 1917
(Estratto da: “Bollettino della R. Società Geografica Italiana” 1917), pp.487-508.
MONLEONE Giovanni, Jacopo da Varagine e la sua Cronaca di Genova dalle origini al MCCXCVII, 3 voll., Roma 1941.
IVE Antonio, Prose genovesi della fine del secolo XIV e del principio del XV, in: AGI 8 (1882-85),
pp.1-97.
JAL Auguste, Archéologie navale, 2 voll., Paris 1840. [Per le citazioni dal volume non si indica la
pagina essendo sufficiente la consultazione dell’indice analitico].
JAL Auguste, Glossaire Nautique. Répertoire polyglotte de termes de marine anciens et
modernes, 2 voll., Paris 1848
JARRY Eugène, Les origines de la domination française à Gênes (1392-1402), Paris 1896.
LATTES Alessandro, “Avvocazia” nome locale ligure?, in: ASLSP 53 (1926), pp.209-220.
LOPEZ Roberto, L’attività economica di Genova nel marzo 1253 seccondo gli atti notarili del
tempo, in: ASLSP 64 (1935), pp.163-270.
LAMBOGLIA Nino, La più antica alleanza tra Albenga e Genova, in: RII, 18 (1963), pp.81-84.
LAMBOGLIA Nino, I nomi dei Comuni delle Alpi Marittime, in: RSL 8 (1942), pp.67-124.
LATTES Alessandro, L’assicurazione e la voce “securare” in documenti genovesi del 1191 e
1192, in: RDCO, 25 (1927), parte I., pp.64-73.
LAMBOGLIA Nino, Appunti di toponomastica, in: BDSPII 2 (1935-36), pp.136-149; 285-289;
403-414.
LOPEZ Roberto Sabatino, Familiari, procuratori e dipendenti di Benedetto Zaccaria, in: Miscellanea di storia ligure in onore di Giorgio Falco, Milano 1962, pp. 209-249.
LAMBOGLIA Nino, I documenti sulla costruzione del campanile della Cattedrale di Albenga,
in: RII 20 (1965), pp.52-58.
LINGUE E DIALETTI dell’arco alpino occidentale. Atti del Convegno internazionale di Torino
12-14 aprile 1976, a cura di GIANRENZO P. CLIVIO E GIULIANO GASCA QUEIRAZZA, Torino 1978.
LATTES Alessandro, Genova nella storia del diritto cambiario italiano, in: RDCO 13 (1915),
parte I., pp.185-199.
LATTES Alessandro, Il diritto marittimo privato nelle carte liguri dei secoli XII e XIII, Roma
1939.
37
LDS
LDV
LEI
LEM
LFL.1...
LFV
LG
LJ.1,2
LL
LM
LMS
LN
LNE
LP
LPD.1...
LPF
LPT
LPTA
LPV
LRD
LSA
LSD
*LSE
*LSET
LSM
LTA
LTAM
LTI
LTS
LV
LVO
*MAC
MAF
MAL
MALGC
MALSC
MAP
MAS
LATTES Alessandro, Note di diritto commerciale e marittimo degli Statuti savonesi del Medioevo, Genova 1928.
LAMBOGLIA Nino, Un documento in volgare albenganese del 1384, in: RII 2 (1947), pp.13-14.
PFISTER Max, Lessico Etimologico italiano, Wiesbaden 1979-.
LOPEZ Roberto, Studi sull’economia genovese nel medio evo, Torino 1936.
LANTERI Lorenzo, Note di dialettologia. Francesismi nei dialetti liguri, I.,in: SAB, 2 (1982),
pp.21-26; II., IVI 3 (1983), pp.19-22; III., IVI 4 (1983), pp.17-20.
LAPIDE sotto la statua di Francesco Vivaldi in S.Giorgio (Genova 1467), in: MFT pp.89-90.
HISTORIAE PATRIAE MONUMENTA, tomus XVIII. Leges Genuenses, Torino 1901.
HISTORIAE PATRIE MONUMENTA , Liber Jurium Reipublicae Genuensis, tomus I., Torino
1854; tomus II., Torino 1857
LAMBOGLIA Nino, Il nome di Loano e la questione dei proparossitoni in -anu > -aru, in: RII 1
(1946), pp.58-59.
MONUMENTA HISTORIAE PATRIAE, Tomus II, LEGES MUNICIPALES, Torino 1838.
FERRETTO Arturo, Liber Magistri Salmonis sacri palatii notarii, 1222-1226, in: ASLSP 36 (1906).
Lingua Nostra.
LAZARD Sylviane, Les noms d’embarcation dans les documents médiévaux de la côte adriatique
de Ravenne à Ancone, in: BALM 18-19 (1976-77), pp.39-55.
PETRACCO SICARDI Giulia, Il problema dei rapporti linguistici tra la Liguria e la Provenza,
in: CLP, pp.19-36.
LUXORO Alfredo - PINELLI-GENTILE Giuseppe, Documenti riguardanti alcuni dinasti dell’Arcipelago, pubblicati per saggio di studi paleografici, in: Glig 1 (1874), pp.81-90; 217-221; 2
(1875), pp.86-93; 292-297; 3 (1876), pp.313-316; 5 (1878), pp.345-372.
LAMBOGLIA Nino, Il problema delle origini finalesi, in: BDSPII 2 (n.1), 1935, pp.5-30.
LAMBOGLIA Nino, Postille toponomastiche alassine. I., in: RII 4 (1938), pp.227-232.
LAMBOGLIA Nino, Postille toponomastiche alassine, II., in: RII 7 (1941), pp.140-144.
LAMBOGLIA Nino, Il palazzo vecchio del comune di Albenga, in: RII 8 (1953), pp.1-17.
La ricerca dialettale.
LAMBOGLIA Nino, Spigolature d’archivio, in: BSSAII I.(1-2) (1934), pp.71-85.
LATTES Alessandro, Note per la storia del diritto commerciale: Gli antichi registri dei banchieri
genovesi, in: RDCO 17 (1919), parte I., pp.616-618.
POGGI Vittorio, La leggenda di Santa Elisabetta d’Ungheria [Savona a.1455], in: Glig 23 (1898),
pp.7-33 [Nella trascrizione di alcune voci si sono rettificati gli arbitrarii interventi dell’editore].
TRAVERSAGNI Alerame, Legenda de Sancta Elizabet / Leggenda di Santa Elisabetta, a cura di
R. Giannini e A. Barbini. Nota linguistica di F. Toso, Recco 1998.
LAMBOGLIA Nino, Un vescovo di Albenga sconosciuto. San Martiriano, in: RII 28-30 (197375), pp.1-10.
LAMBOGLIA Nino, Questioni di topografia antica nelle Alpi Marittime, in: RSL 9 (1943),
pp.115-147.
LAMBOGLIA Nino, Questioni di topografia antica nelle Alpi Marittime, in: RSL 10 (1944),
pp.20-58.
LAMBOGLIA Nino, Toponomastica Intemelia, Bordighera 1946.
LAMBOGLIA Nino, Topografia storica dell’Ingaunia nell’antichità, Albenga 1933.
LAMBOGLIA Nino, La voce ligure *VARA, in: RII 3 (1937), pp.84-91.
LANTERI Lorenzo, Voci orientali nei dialetti di Liguria, Savona 1980.
COCITO Luciana, Un inedito testo genovese della leggenda di S. Margherita di Antiochia, [sec.
XIV]in: Saggi di filologia romanza, Genova 1971, pp.157-178.
MACCARRONE Nunzio, Appunti sulla lingua di G.A. Faye, speziale lunigianese del sec. xv, in:
AGI 18 (1914-22), pp.475-532.
Memorie dell’Accademia nazionale dei Lincei, Classe di scienze morali, storiche e filologiche.
Memorie dell’Accademia lunigianese di scienze lettere ed arti “G.Cappellini”.
Memorie dell’Accademia ligure di scienze e lettere.
MUSSA Eraldo, Gli agrumi nell’estremo ponente ligure (1110-1843), in: RII 39 (1984), pp.29-42.
MASSA Paola, L’arte genovese della seta nella normativa del xv e del XVI secolo, in: ASLSP
n.s. 10 (1970) fasc.1°, pp.5-307.
38
MSI
MAST
MB
MBA
MBL
MBP
MBV
*MC
MCA
MCD
*MCG
MCM
MCS
MD
MDB
MDS
MDSI
MFT
MFV
MGB
MGG
MGH
MGT
MIA
MIL
MILSL
MLA
MLC
MMA
MMF
MMP
MNA
MNC
MASSA Angelo, Documenti e notizie per la storia dell’istruzione in Genova, in: GSLL 7 (1906),
pp.169-205; 311-328.
Memorie dell’Accademia delle scienze di Torino, Classe di scienze morali, storiche e filologiche.
MARRI Fabio, Glossario al milanese di Bonvesin, Bologna 1977.
MEYER Paul, Documents linguistiques des Basses-Alpes, in: ROM 27 (1898), pp.337-441.
MORIS Henri - BALNC Edmond, Cartulaire de l’Abbaye de Lérins. Prémière partie, Paris 1883.
FERRO Gaetano, Toponomastica e geografia. “Monti”, “bricchi” e “poggi” in Liguria, in BLig
15 (1963), pp.75-88.
MOTTA Emilio, Curiosità di storia genovese del sec. xv tratte dall’Archivio di Stato di Milano.
Inventario della Rocca di Borgo Valditaro, in: Glig 14 (1887), pp.368-371.
MANNUCCI Francesco Luigi, Del libro della misera humana condicione, prosa genovese inedita del sec. XIV, in: SFR, 9 (1903), pp.676-692.
MALANDRA Guido, I capitoli del Collegio degli Avvovcati a Savona, in: AMSSSP 3 (1970),
pp.71-87.
MURIALDO Giovanni, Il convento domenicano di Santa Caterina in Finalborgo tra il 1359 ed i
primi decenni del Cinquecento. Evoluzione storico-architettonica e documentazione archivistica,
in: RII 36-37 (1981-1982)), pp.9-55.
MANNUCCI Francesco Luigi Giunte al lessico dell’antico dialetto ligure (dal Libro de la misera
humana condicione), in: GSLL 7 (1906), pp.328-335.
MASETTI Giorgio, Correzioni e aggiunte al P.199 dell’AIS (Castelnuovo Magra), in ID 33
(1970), pp.38-53.
MALANDRA Guido, Documenti sulla Cappella Sistina e sul Palazzo della Rovere a Savona, in:
AMSSSP 8 (1974), pp.135-141.
MORANDO F. ERNESTO, Il genovese nella Divina Commedia e l’italiano nel genovese, Genova 1922.
MIELE Anacleto, Dizionarietto bordigotto, in: ABB, pp.227-243.
MISCELLANEA di storia savonese, Genova 1978.
Miscellanea di storia italiana.
MIGLIORINI Bruno - FOLENA GIANFRANCO, Testi non toscani del Quattrocento, Modena
1953.
MOORE Gilliam, La spedizione dei fratelli Vivaldi, e nuovi documenti d’archivio, in: ASLSP n.s.
12 (1972), pp.387-402.
MANFRONI Camillo, Le relazioni fra Genova, l’impero bizantino e i Turchi, in: ASLSP 28
(1896), pp.575-903.
MANGIANTE Stefania, Un consiglio di guerra dei Genovesi a Cipro nel 1383, in: ASLSP n.s. 3
(1963), pp.253-262.
MONUMENTA GERMANIAE HISTORICA edidit Georgius Heinricus PERTZ. Scriptorum. Hannover 1826 Æ
MARENGO Emilio, Genova e Tunisi 1388-1515. Relazione storica, in: ASLSP 32 (1901), pp.11313.
MALANDRA Guido, I primi inventari dell’Archivio del Comune di Savona, in: AMSSSP 8
(1974), pp.67-117.
MERLO Clemente, L’Italia linguistica odierna e le invasioni barbariche, in: MSL, pp.189-201.
Memorie dell’Istituto Lombardo di scienze lettere ed arti. Classe di lettere, scienze storiche e morali.
MISCELLANEA LINGUISTICA in onore di Graziadio Ascoli, Torino 1901.
MEZZANA Nicolò - LAGOMAGGIORE Nicolò, Contributo allo studio dei nomi volgari delle
piante in Liguria, in: ASLSNG, 12 (1901), pp.205-278.
MORIONDO Giovanni Battista, Monumenta Aquensia, 2 voll., Torino 1789-1790.
MORENO Diego, Per una storia della montagna ligure. Note sul paesaggio della montagna di
Fascia, in: MSLig. n.s. 2 (1970), pp.71-134.
MARENGO Emilio - MANFRONI Camillo - PESSAGNO Giuseppe, Il Banco di San Giorgio,
Genova 1911.
MUSSO Giangiacomo Note d’archivio sulla “Massaria” di Caffa, in: SG 5 (1964-65), pp.62-98.
MAZZINI Ubaldo, Nota sul Cintraco, in GSLL 2 (1901), pp.43-44.
39
MNS.1...
MOB
MOV
MP.14...
MPG
MPS
MR
MRT
MS
MSB
MSC
MSF
MSG
MSL
MSLig
MSP
MSQ
MSS
MT
MTR
MTS
MUI
MUM
MVP
MVS
NAB
NAC
NAG.1...
NAV
NB
MIGLIARDI Carlo - NOBERASCO Filippo - SCOVAZZI Italo, Statuti corporativi savonesi, Vol.
I°, in: ASSSP 13 (1931), pp.3-162; Vol. II°, in: ASSSP 15 (1933), pp.3-124; Vol. III°, in: ASSSP
19 (1937), pp.3-129.
MALANDRA Guido, L’Oratorio dei “Beghini” a Savona, in: AMSSSP 3 (1970), pp.147-153.
MONTALE Eugenio, L’opera in versi. Edizione critica a cura di ROSANNA BETTARINI e GIANFRANCO CONTINI, Torino 1980.
MERLO Clemente, Contributi alla conoscenza dei dialetti della Liguria odierna, in: ID 14
(1938), pp.23-58; 17 (1941), pp.1-16; 18 (1942), pp.1-32; 19 (1954), pp.143-176; 20 (1956),
pp.1-28; 21 (1957), pp.1-47.
MAZZINO Edoardo, L’organizzazione urbanistica del porto e del molo di Genova nel Medioevo,
in: MALSC N.S. 10 (1961), pp.172-184.
MUSSO Riccardo, Capitoli civili e criminali della Podestaria di Stella (1550), Sassello 1983.
LAMBOGLIA Nino, Documenti inediti sulla Madonna della Rovere trascritti dal Can. Leone
Raimondi (ms.36 “Cervo e Diano”) nell’Archivio Storico Ingauno), in: RII 13 (1958), pp.130134.
MISCELLANEA NUZIALE Rossi –Teiss, Bergamo 1897.
BELGRANO Luigi Tommaso - IMPERIALE DI SANT’ANGELO Cesare, Annali genovesi di
Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCLXXIV al MCCXXIV, Vol. II°, Genova 1901, pp.155-202: Marchisii Scribae Annales ann. MCCXX-MCCXXIV.
ROVERE Antonella, Le carte del Monastero di San Benigno di Capodifaro (secc.XII-xv), in: ASLSP n.s.23 (1983), fasc.1°, pp.V-XXVIII - 1-282.
MAZZINI Ubaldo, Di uno statuto ligure sconosciuto dei primi anni del secolo xv, in: Glig 20
(1893), pp.253-266.
MORAZZONI Giuseppe, Lo statuto dei figuli di Albisola (1589), in: ASSSP 21 (1939), pp.295-307.
MANNUCCI Francesco Luigi, Delle società genovesi d’arti e mestieri durante il sec. XIII (con
documenti e statuti inediti), in: GSLL 6 (1905), pp.241-305.
MERLO Clemente, Saggi linguistici pubblicati in occasione del suo ottantesimo compleanno, Pisa 1959.
Miscellanea storica ligure.
MARTINI Umberto – SICCARDI Giacomo, Documenti sulla peste a Taggia e a Sanremo nei secoli XVI. e XVII., in RII 17 (1962), pp. 41-49.
MALANDRA Guido, Storia di Quiliano, in: AMSSSP 1 (1967), pp.101-190.
BASILI Aurelia - POZZA Luciana, Le carte del Monastero di San Siro di Genova dal 952 al
1224, Genova 1974.
MICROSCOPIO E TELESCOPIO de Savonn-a pe-o 185O, Savona 1850.
MACCARRONE Nunzio, Le denominazioni del “tacchino” e della “tacchina” nelle lingue romanze (saggio di lessicografia storica), in: AGI, Sez. Bartoli,20 (1926), pp.1-108.
MERLO Clemente, Tracce di sostrato ligure in alcune parlate odierne dell’Italia settentrionale e
della Francia meridionale, in: Saggi linguistici, Pisa 1959, pp.161-172.
MUSSAFIA Adolf, Beitrag zur Kunde der norditalienischen Mundarten im xv. Jahrhunderte.
Photostatischer Nachdruck der Originalausgabe mit den hier zum ersten Mal gedruckten vollständigen Indices von Dr. FRITZ GYSLING, [Wien 1873] Bologna 1964.
MUSSAFIA Adolfo, Monumenti antichi di dialetti italiani, [Vienna 1864] Bologna 1964.
MEDIOLI Paola, Alcune voci del vocabolario agricolo e domestico tradizionale dell’Appennino
parmense, in: ID 35 (1972), pp.65-84.
MASETTI Giorgio, Vocabolario dei dialetti di Sarzana, Fosdinovo, Castelnuovo Magra, in: ID
35 (1972), pp.99-311; ID 36 (1973), pp.39-286.
NOBERASCO Filippo, Statuti dell’arte dei Berrettieri in Savona del 1473, Bologna 1913.
NOBERASCO Filippo, Capitoli dell’arte de’ chirurgici e barbieri in Savona (1539-1577), Bologna 1913.
NIGRA Costantino, Note etimologiche e lessicali. Prima serie, in: AGI 14 (1898), pp.269-300;
Seconda serie, IVI, pp.353-384; Terza serie, in: AGI 15 (1899-1901), pp.97-128; Quarta serie, IVI,
pp.275-302; Quinta serie,IVI, pp.494-510.
Navis. Rassegna di studi di archeologia, storia e etnologia navale.
EIERMAN John E. - KRUEGER Hilmar G. - REYNOLDS Robert L., Notai liguri del secolo XII.
Bonvillano (1198), Torino 1939.
40
NBI
NCS
NIG
NIS
NL
NML
NMS
NPD
NPG
NPS
NRE
NSB
NSM
NSS
NTS
NVM
OC
OCD
OF
OG
OGM
OH
OLP
OP
OS
OSC
OSM
OTL
PAA
*PAB
PAC
PAD
PAE
PAG
PAL
PAM
NOVATI Francesco, Umanisti genovesi del secolo XIV. I. Bartolomeo di Iacopo, in: Glig 17
(1890), pp.23-41.
NERI Achille, La cattedrale di Sarzana, in: Glig 17 (1890), pp.41-61.
NIGRA Costantino, Saggio lessicale di basso latino curiale compilato per estratti di statuti medievali piemontesi, in: BSBS 14 (1909), pp.1-88; 21 (1919), pp.127-176; 255-277.
NERI Achille, Inventario di Spinetta da Campofregoso, in: Glig 11 (1884), pp.350-359.
KRUEGER Hilmar C. - REYNOLDS Robert L., Notai liguri del sec. XII e del XIII. Lanfranco
(1202-1226), 3 voll., Genova 1951.
NIERMEYER, J.F. Mediae et infimae latinitatis lexicon minus, perficiendum curavit C. VAN DE
KIEFT, Leiden 1976.
MARCHI Nancy, Schiavi a Savona nel secolo xv, in: AMSSSP 6 (1972), pp.33-45.
NOBERASCO Filippo, La poesia dialettale savonese, in: ASSSP 10 (1928), pp.51-115.
NERI Achille, Poesie storiche genovesi, in: ASLSP 13 (1884), pp.55-96; 1045-1075.
NERI Achille, Una poesia storica, in: ASLSP 25 (1892), pp.537-587.
NICOLAS Jean, Recherches étymologiques sur le dialecte génois des XIIIe et XIVe siècles, in: Annales de la Faculté des Lettres et Sciences humaines de Nice, 23 (1975), pp.33-44.
NERI Achille, Studi bibliografici e letterari, Genova 1890.
NERI Achille, Gli statuti di Mioglia (notizia bibliografica), in: Glig 15 (1888), pp.280-289.
NOBERASCO Filippo, Savona allo spirare del secolo XII, in: ASSSP 14 (1932), pp.211-269.
NOBERASCO Filippo, Toponimi del comune di Savona, in: ASSSP 14 (1932), pp.1-51.
NOBERASCO Filippo, Piccolo vocabolario marinaresco italiano-savonese, Savona 1934.
BELGRANO Luigi Tommaso, Annali Genovesi di Caffaro e de’ suoi continuatori dal MXCIX al
MCCXCIII.: Vol. I°, Genova 1890, pp.151-261: Oberti Cancellarii Annales ann. MCLXIV-MCLXXIII.
OLIVIERI Renzo, Contributo alla delimitazione dell’area del dialetto genovese, in: BLig 26
(1974), pp.19-28.
Sonetto di Giurian Rossi (1656) , in: GO, pp.XIV sg.
Sonetto de Steva De Franchi (1746), in: GO, p.XV.
MARCHESANI Carlo - SPERATI Giorgio, Ospedali genovesi nel Medioevo, in: ASLSP n.s. 21
(1981) fasc. 1°, pp.3-368.
Parabula du Figggiu prodigu (secolo XIX) , in: GO, pp.xv sg.
ORLANDO Sandro, Altre laude di Pietra Ligure, in: “Studi e problemi di critica testuale” 12
(1976), pp.27-39. [Anzichè la pagina si indica di norma il numero del componimento e del verso].
BELGRANO Luigi Tommaso - IMPERIALE DI SANT’ANGELO Cesare, Annali genovesi di
Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCLXXIV al MCCXXIV, Vol. II°, Genova 1901, pp.67-154: Ogerii
Panis Annales ann. MCLXXXXVII-MCCXIX.
BELGRANO Luigi Tommaso - IMPERIALE DI SANT’ANGELO Cesare, Annali genovesi di
Caffaro e de’ suoi continuatori dal MCLXXIV al MCCXXIV, Vol. II°, Genova 1901, pp. 1-66: Otoboni
Scribae Annales ann. MCLXXIV-MCLXXXXVI.
OLIVIERI Antonio, Gli Statuti criminali della Podestaria di Varazze, Celle e Albisola (8 maggio
1600), in: BERIO, 16, 1 (1976), pp29-47.
CHIAUDANO Mario - MOROZZO DELLA ROCCA Raimondo, Notai liguri del sec. XII. Oberto
Scriba de Mercato (1190) , Torino 1938.
OLIVIERI Dante, Dizionario di toponimastica lombarda, Milano 1961.
POGGI Vittorio, Albisola. Appunti archeologici, storici ed artistici, in: AMSSS 1 (1888), pp.47158; 2 (1889-1890), pp.185-261.
PARODI Ernesto Giacomo, Studj liguri. § 2. Il dialetto nei primi secoli. A. Testi. N. 6. Da una
Cronaca universale[sec. XIV]. N. 7. De le questioin de Boecio [sec. XIV] in: AGI 14 (1898),
pp.37-97.
PARODI Ernesto Giacomo, Studj liguri. § 1. Le carte latine, in: AGI 14 (1898), pp.1-21.
PANDIANI Emilio, Un anno di storia genovese (Giugno 1506-1507), con diario e documenti
inediti, in: ASLSP 37 (1905), pp.1-716.
PIERI Silvio, Appunti etimologici, in: SR 1 (1903), pp.33-56.
PAGANINI Angelo, Vocabolario domestico genovese-italiano, con un’appendice zoologica, Genova 1857.
PARODI Ernesto Giacomo, Dante e il dialetto genovese, in: DL , pp.3-15.
PARODI Giuseppe, L’arte dei Macherolii e i suoi capitoli, in: ASLSP 53 (1926), pp.299-310.
41
*PAS
PAT
PC
PCA
PCC
PCD
PCI
PCL
PCP
PCT
PCV
PD
PDP
*PEG
PEI
PFM
PGC
PGF
PGM
PGT
PIA
PIS
PLA
PLC
PLD
PLI
PLL
PLM
PLP
PLS
PARODI Ernesto Giacomo, Studj liguri. § 2. Il dialetto nei primi secoli. A. Testi, N. 5. La Passione [Data: a.1353], in: AGI 14 (1898), pp.27-36.
PARODI Ernesto Giacomo, Studj liguri. § 2. Il dialetto nei primi secoli. A. Testi, N. 1-4. in: AGI
14 (1898), pp.22-26.
PASTINE Onorato, L’arte dei corallieri nell’ordinamento delle corporazioni genovesi (secoli xvXVIII), in: ASLSP 61 (1933), pp.277-415.
PUERARI Giovanni, Ricerche d’archivio. Il Capitolo della Cattedrale di Albenga nei secoli XIII e
XIV. Note di storia e documenti, in: RII 31-33 (1976-1978), pp.39-56.
PONGIGLIONE Vittorio, Le carte dell’archivio capitolare di Savona, Pinerolo 1913.
PORRO Marzio, Ligure e piemontese in un codice trecentesco del “Dialogo” di S. Gregorio, in:
Studi di grammatica italiana, a cura dell’Accademia della Crusca, vol. II, Firenze 1972, pp.23-50.
PROMIS Vincenzo, Continuazione della Cronaca di Jacopo da Varagine dal MCCXCVII al
MCCCXXXII, in: ASLSP 10 (1874), pp.493-511.
PETRACCO SICARDI Giulia, Convergenze linguistiche tra la Liguria occidentale e le valli alpine del Cuneese, in: LDA, pp.275-281.
PROMIS Vincenzo, Statuti della Colonia genovese di Pera, inMDSI 11, (1871), pp.513-780.
PETRACCO SICARDI Giulia e CAPRINI Rita, Toponomastica storica della Liguria, Genova
1981.
PISTARINO Geo, La casa ed il vestiario del Duecento a Portovenere, in: ARSG 11 (1955),
pp.67-80.
PARODI Ernesto Giacomo, Studj liguri. § 3. Il dialetto di Genova dal secolo XVI ai nostri giorni,
in: AGI 16 (1902-1904-1905), pp.105-161; 333-365.
La parola del passato.
GUARNERIO Pier Enea, Del “Trattato dei sette peccati mortali” in dialetto genovese antico
[sec. XIV], in: Nozze Cian-Sappa Flandinet, Bergamo 1894, pp.29-45.
PHILIPON, E., Les destinées du phonème E + I dans les langues romanes, in: ROM 45 (191819), pp.422-473.
PETRACCO SICARDI Giulia, Convergenze fonetiche e morfologiche tra la Liguria e la Catalogna, in: Atti del 1° Congresso storico Liguria-Catalogna, 14-19 ottobre 1974, Bordighera 1974,
pp.123-138.
PORZIO GERNIA Maria Luisa, Gli elementi celtici del latino, in: CEL, pp.97-122.
PETRACCO SICARDI Giulia, Guida alle fonti storiche del volgare e del dialetto, Genova 1989.
PETRACCO SICARDI Giulia, Studi sull’antroponimia genovese medievale, in: SG n.s. 2 (1984),
pp.3-18; 3 (1985), pp.19-30.
ACCAME Paolo, Cenni storici sugli statuti di Pietra, Giustenice, Toirano ed altri paesi della Liguria, in: Glig 17 (1890) pp.3-12.
PELLEGRINI Giovan Battista, Contributo allo studio dell’influsso linguistico arabo in Liguria,
in: MSLig. II, Milano 1961, pp.15-95.
PISTARINO Geo, Ipotesi sui toponimi di Sarezzano - Sarzana - Sarzano, in: ASLSP, n.s. 7
(1967), pp.31-38.
PROMIS Vincenzo, Libro degli Anniversarii del Convento di San Francesco di Castelletto in Genova, in: ASLSP 10 (1874), pp.385-453.
PAVONI Romeo, Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Cipro da Lamberto di Sambuceto (6
luglio-27 ottobre (1301), Genova 1982.
PONGIGLIONE Vittorio, Una lettera commerciale in dialetto genovese del 1367, in: BSBS, Supplemento savonese n° 2, Torino 1915, pp.83-84.
PROMIS Vincenzo, Leggenda e Inni di S.Siro vescovo di Genova, in: ASLSP 10 (1874), pp.355383.
PARDESSUS Jean-Marie, Extraits des Statuts de la République de Gênes rélatifs au droit maritime, in: Collection des lois maritimes antérieures au XVIIIe siècle, Tome IVº, Paris 1837, pp.439-544.
PARDESSUS Jean Marie, Extrait du Statut de Pera, in: Collection des lois maritimes antérieures
au XVIIIe siècle, Tome VIº, Paris 1845, pp.587-595.
PONGIGLIONE Vittorio, Il libro del Podestà di Savona dell’anno 1250, in: ASSSP 28 (1956),
pp.57-233.
POLONIO Valeria, Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Cipro da Lamberto di Sambuceto
(3 luglio 1300 - 3 agosto 1301), Genova 1982.
42
PLV
PML
PMN
PMS.1,2
PNC
PNF
PNS
PNP
POF
PPE
PPG
PPV
PQV
PRA
PRI
*PRP
PRR
PRV
PS
PSA
PSC
PSE
PSG
PSL
PSM
PSN
PSP
PSS
PSU
PSV
PTA
PTC
PESCE Giovanni, Un episodio delle lotte tra il Vescovo e il Comune di Albenga nel secolo XIII, in:
BDSPII 2 (1935), pp.102-108.
PARONA Corrado, La pesca marittima in Liguria, in: ASLSNG, 9 (1898), pp.327-393.
PUNCUH Dino, Il notaio nella vita politica economico-sociale del suo tempo, in: “Mostra storica del notariato medievale ligure”, ASLSP n.s. 4 (1964) pp.77-264.
ROCCATAGLIATA Ausilia, Pergamene medievali savonesi (998-1313), in: AMSSSP 16 (1982);
17 (1983)
POGGI Francesco, Nota circa il dominio dei Campofregoso in Carrara a commento degli Statuti
di Carrara, in: ASLSP 54 (1929), pp.141-161.
PESCE Ambrogio, Alcune notizie intorno a Giovanni Antonio del Fiesco ed a Nicolò da Campofregoso (1443-1452), in: GSLL 6 (1905), pp.361-407.
PESCIO Amedeo, I nomi delle strade di Genova. Note illustrative, Genova 1912.
PETRACCO SICARDI Giulia, I nomi dialettali delle piante, in: AALSL 42 (1985), pp.145-151.
PARODI Ernesto Giacomo, Alcune osservazioni a proposito del Lessico Genovese Antico di Giovanni Flechia, in: Glig 13 (1886), pp.3-31.
PUNCUH Dino, Liber privilegiorum ecclesiae Ianuensis, Genova 1962.
PODESTÀ Francesco, Il porto di Genova dalle origini fino alla caduta della Repubblica di Genova (1797), Genova 1913.
PANDIANI Emilio, Gli statuti di Portovenere (anno 1370), Genova 1901.
PETRACCO SICARDI Giulia, I territori di Quiliano e di Vado alla luce della toponomastica, in:
RII n.s. 45 (1990), pp.62-64.
PARODI Ernesto Giacomo, Appunti dialettali, in: PRP, pp.363-399.
DEL BUONO BOERO Rosita - BARILE Angelo - SCOVAZZI Italo, Priamâ. Antologia della
poesia dialettale savonese, Genova 1963.
PARODI Ernesto Giacomo - ROSSI Girolamo, Poesie in dialetto tabbiese del secolo XVII, illustrate da E.G. PARODI, in: GSLL 4 (1903), pp.329-399 [Taggia, ca.1640. All’indicazione della
pagina è fatto seguire di norma il numero della strofa. Dei componimenti diversi si indica il numero e il verso].
PARODI Ernesto Giacomo, Recensione di: HEINRICH ROETTGEN, Vokalismus des alt-genuesischen, Bonn 1888, in: ROM 19 (1890), pp.479-488.
PISTARINO Geo, Il “Registrum Vetus” del Comune di Sarzana, Sarzana 1965.
PARODI Ernesto Giacomo, Studj liguri. § 2. Il dialetto nei primi secoli. B. Spoglio fonetico e
morfologico, in: AGI 14 (1898), pp.97-110; 15 (1901), pp.1-82.
PISTARINO Geo, Polemiche su due toponimi: La Spezia e l’Aulla, in: ARSG 16 (1960), pp.93108.
PETRACCO SICARDI Giulia, Tracce della voce “camoscio” nei dialetti della Liguria occidentale, in: RSL 22 (1956), pp.33-40.
PARODI Ernesto Giacomo, Saggio di etimologie genovesi, in: Glig 12 (1885), pp.241-268.
PANDIANI Emilio Il primo comando in mare di Andrea D’Oria. Appendice: Studio sulle galee
genovesi, in: ASLSP 64 (1935), pp.359-389.
PETRACCO SICARDI Giulia, Liguri e Celti nell’Italia settentrionale, in: CEL, pp.71-96.
POLONIO Valeria, Studi di storia monastica ligure, in: Italia Benedettina. II. Liguria monastica,
Cesena 1979.
PETRACCO SICARDI Giulia, I nomi personali del Comune di Pigna in un censimento del secolo XIV, in: RII 11 (1956), pp.92-100.
PETRACCO SICARDI Giulia, Toponomastica di Pigna, Bordighera 1962.
PETRACCO SICARDI Giulia, San Siro di Genova e San Siro Emiliano. Note di esegesi linguistica, in: BLig 30 (1978), pp.25-39.
PETRACCO SICARDI Giulia, Unità e varietà dei dialetti liguri, in “A Compagna”, n.s. 8
(1977), n.2, pp.2-4.
PETRACCO SICARDI Giulia, “Scripta” volgare e “scripta” dialettale in Liguria, in: Bibliografia dialettale ligure, a cura di LORENZO COVERI, GIULIA PETRACCO SICARDI, WILLIAM PIASTRA, Genova 1980, pp.1-22.
PELLEGRINI Giovan Battista, Terminologia agraria medievale in Italia, in: Agricoltura e mondo rurale in Occidente nell’Alto Medioevo, Spoleto 1966, pp.605-661.
PELLEGRINI Giovan Battista, Toponomastica celtica nell’Italia settentrionale, in: CEL pp.35-69.
43
PTE
PTL
PTO
PTP
PTR
PTS
PVB
PVC
PVG
PVO
PVP
PVS
PVT
PW
QVS
RAN
RBR
RC
RCA
*RCG
RCO
RCP
RCS
RCV
*RDA
*RDB
*RDC
RDCO
RDI
RDO
RDS
RDV
PONGIGLIONE Vittorio, Testamento di un medico del secolo xv (Il marchese Enrietto d’Incisa),
in: BSBS, Supplemento savonese n° 1, Torino 1912, PP.88-92.
PALLABAZZER Vito, Convergenze e divergenze tra la toponomastica ladina atesina e quella ladino-cadorina e bellunese, in: La toponomastica come fonte di conoscenza storica e linguistica,
Pisa 1981, pp.47-89.
PETRACCO SICARDI Giulia, Tra Liguria e Provenza: la transumanza degli ovini, in: “Langue,
Dialecte, Littérature. Études romanes à la mémoire de Hugo Plomteux”, Leuwen 1983, pp.253261.
PETRACCO SICARDI Giulia, Ricerche topografiche e linguistiche sulla Tavola di Polcevera, in:
SG 2 (1958-1959), pp.3-49.
PETRACCO SICARDI Giulia, La toponomastica prediale romana: Tipologia e distribuzione
areale in Liguria, in: SG, n.s. 6 (1988), pp.45-52.
PISTARINO Geo, Le carte portoveneresi di Tealdo de Sigestro (1258-59), Genova 1958.
PARODI Ernesto Giacomo, Del passaggio di V in B e di certe perturbazioni delle leggi fonetiche
nel latino volgare, in : ROM 27 (1898), pp.177-240.
PIAGGIO Martin, Viaggi e Campagnate, Genova 1943.
PLOMTEUX Hugo, I dialetti della Liguria Orientale odierna. La Val Graveglia A-Z, Genova
1981 [ Poiché il volume trascende ampiamente i limiti di un dizionario locale, e costituisce un aggiornato prezioso strumento di conoscenza del dialetto genovese non viene indicata la località dei
vocaboli citati].
PELLEGRINI Giovan Battista, Voci orientali di mediazione araba nel Mediterraneo, in: BALM
13-15 (1971-1973), pp.409-431.
PANDIANI Emilio, Vita privata genovese nel Rinascimento, in: ASLSP 47 (1915), pp.1-411.
PIERGIOVANNI Vito, Gli statuti civili e criminali di Genova nel Medioevo. La tradizione manoscritta e le edizioni, Genova 1980.
PODESTA’ Francesco, Varietà. Appiunti di toponomastica, in: GSLL 5 (1904) pp.43-48.
PAULYS Real- Encyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft, neue Bearbeitung begonnen
von Georg WISSOWA, Stuttgart 1924 →
QUEIROLO Cesare, Dell’antica Vada Sabazia. Cenni storici, Savona 1865 (ristampa anastatica),
in: La Sabazia romana e alto-medievale. Note e aggiornamenti a cura di FURIO CICILIOT, Savona
1982.
RANDACCIO Carlo, Dell’idioma e della letteratura genovese. Studio seguito da un vocabolario
etimologico genovese, Roma 1894.
RUSSO Martino Nicolò, Contributo alla storia del Comune di Savona. Documenti inediti circa il
Brandale e annessi edifici comunali, in: ASSSP 18 (1936), pp.5-30.
Revue celtique.
BELGRANO Luigi Tommaso, Il Registro della Curia Arcivescovile di Genova, in: ASLSP 2,
parte II., (1872), pp.1-785.
RATTO Giobatta e Giovanni, La Cuciniera genovese, Genova 1887.
ROLANDI RICCI Gerolamo, Le vicende medioevali del Castello di Ortovero, in: RII 3 (1937),
pp.114-148.
LUPO GENTILE Michele, Il Regesto del Codice Pelavicino, in: ASLSP 44 (1912), pp.1-734.
REVELLI Paolo, Per la cronologia storica della Liguria, in: ASLSP 71 (1948), pp.113-134
ROSSI Girolamo, Documenti sopra il Contado di Ventimiglia, in: GSLL 6 (1905), pp.67-79.
RIME DIVERSE in lingua genovese... di nuovo date in luce, Pavia 1588.
RIME DIVERSE in lingua genovese... di nuovo date in luce in questa seconda impressione, Pavia
1595 [Non viene indicato tra parentesi l’autore dei componimenti quando si tratta di Paolo Foglietta.
Sono inserite nel testo (Biblioteca Berio di Genova) alcune composizioni manoscritte, che vengono
qui indicate con “ms.”. Tranne diversa indicazione, le citazioni sono tratte da questa edizione].
RIME DIVERSE in lingua genovese...con nova giunta di alcune hora date in luce, Torino ,1612.
Rivista di diritto commerciale e diritto generale delle obbligazioni.
ROHLFS Gerhard, Studi e ricerche su lingue e dialetti d’Italia, Firenze 1972.
RAMELLA Lucetto, Dizionario Onegliese, Imperia 1989.
REZASCO Giulio, Dizionario del linguaggio storico e amministrativo, Firenze 1881.
FOGLIETTA PAOLO, Rime diverse in lingua genovese. Introduzione di EDOARDO VILLA, Traduzioni di VITO ELIO PETRUCCI, Genova 1983.
44
RES
REW
RF
RGL
RGM
RGS
RII
RIL
RIO
RL
RLB
RLC
RLD
RLR
RML
RNA
RNB
RNC
ROC
ROM
RPA
RPC
RPG
RPh
RPM
RPV
RQ
RRC
RRL
RRR
RSC
RSL
RSR
RSS
RUG
RV
RVN
RVV
RESTAGNO Dede, Possibili elementi di interesse preistorico da una ricognizione dei confini di
Stella nel 1590, in: RII 39 (1984) 3-4, pp.49-51.
MEYER-LÜBKE Wilhelm, Romanisches etymologisches Wörterbuch, 5. Aufl., Heidelberg 1972.
Romanische Forschungen.
Genuensis Reipublicae Leges, Genova, Pavoni 1617.
ROSI Michele, Le monache nella vita genovese, in: ASLSP 27 (1895), pp.5-205.
ROHLFS Gerhard, Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti, 3 voll. Torino
1966-69.[I rimandi si riferiscono al paragrafo (§) anzichè a volume e pagina].
Rivista ingauna e intemelia.
Rendiconti dell’Istituto lombardo di scienze e lettere.
Revue internationale d’onomastique.
ROSSI Girolamo, Gli statuti della Liguria, in: ASLSP 14 (1878), pp.5-232.
Statuta Castellarii, anni MCCLXXXIII, in: RL, Appendice, pp.31-37.
Capitula Castellanie Cuxii, Mendatice et Montisgrossi anno MCCXCVII, in: RL, Appendice, pp. 46-91.
Capitula dominorum Mentoni facta in millesimo CC LXXXX, in: RL, Appendice, pp.38-45.
Revue de linguistique romane.
ROHLFS Gerhard, Entre Riviera et Côte d’Azur (II) Mélanges de lexicologie, in: Mélanges Ch.
Camproux, tome II, Montpellier 1978, pp.971-978.
RAMONDO Enrico, Saggi italo-neogreci, in: AGI 19 (1923-24-25), pp.165-186.
RAMONDO Enrico, Nuovi saggi italo-neogreci, in: AGI 32 (1940), pp.70-96.
RAMONDO Enrico, Nuovi saggi italo-neogreci, in: AGI 33 (1941), pp.10-38.
RICCA Maria Vittoria, La coltivazione dell’olivo nella terminologia dialettale di Civezza, in: RII
31-33 (1976-1978), pp.142-155.
Romania. Recueil trimestrel consacré à l’étude des langues et littératures romanes. 1871..ROSSI Girolamo, Pace fra i Comuni di Pigna e di Apricale nel 1230, in: Glig 1 (1874), pp.41-46.
COSTA RESTAGNO Josepha, I palazzi del comune di Albenga. Palazzo comunale o
Municipio, Palazzo D’Aste e Palazzo Rolandi Ricci, in: RII 34-35 (1979-1980), pp.32-45.
ROSSO DEL BRENNA Giovanna, Arte della pittura nella città di Genova, in: BERIO, 16 (1976)
1, pp.5-28.
Romance Philology.
ROCCA Pietro, Pesi e misure antiche di Genova e del Genovesato, Genova 1871.
RUSSO Nicolò, Su le origini e la costituzione della “Potestatia Varaginis Cellarum et Albisolae”. Note critiche e documenti inediti, Savona 1908.
RUSSO Carlo, Questioni giurisdizionali tra Varazze, Celle ed Albisola in documenti dei
secoli XIV , XV, XVI, XVII. Commento e documenti, in: ASSSP 23 (1941), pp.141- 190.
REVELLI Paolo, “Riviera”. Contributo al “Glossario dei nomi territoriali italiani”, in: ARSG 5
(1948), pp.1-45.
RUBINI Lio, Recensione a: ‘N. LAMBOGLIA, Toponomastica di Alassio e Laigueglia”, in: GSLL
n.s.15 (1939) 64-68.
ROVERE Antonella, Un procedimento di rappresaglia contro Rodi (1388-1390), in: ASLSP n.s.
23 (1983), fasc.2, pp.65-97.
RAGGIO Giambatista F., Leggi del Consolato di Genova del MCXLIII (Statuta Januensis Anni
MCXLIII, in: LM, pp.233-294.
Rivista di studi liguri.
ROCCATAGLIATA Ausilia, Savonesi in “Romania” a metà 400, in: AMSSSP 11 (1977), pp.49-62.
ROHLFS Gerhard, Sprachgeographische Streifzüge durch Italien, München 1947.
ROHLFS Gerhard, Etymologisches Wörterbuch der unteritalienischen Gräzität, Halle 1930 .
RAMBAUT DE VAQUEIRAS, Contrasto bilingue, in “La letteratura italiana Storia e testi
Direttore Carlo Muscetta”. Il Duecento dalle origini a Dante, volume I, tomo primo, Bari 1970,
pp.117-121.
RUSSO Carlo - VIVALDO Lorenzo, Gli statuti di Noli [sec.XIV], in: ASSSP 27 (1949), pp.55131.
REPETTO Marco, Note sulla toponomastica della Val Varenna (Pegli), in: SG n.s. 6 (1988),
pp.59-63.
45
SA
SAA
SAB
SAC
SAG
SAI
SAL
SAP.1,2
SAR
SAS
SAV
SB
SBP
SC
SCF
SCN
SCS
SCT
SDA
SDM
SDS
SE
SED
SEN
SEV
SF
SFG.1,2
SFR
SG
SGC
SGM
SGO
SGS
BRUNO Agostino, Gli statuti dell’arti nei secoli XIV, XV e XVI, in: AMSSS, 1 (1888), pp.233-252.
SERRA Giandomenico, Appunti onomastici sulla storia antica e medioevale di Asti, in: RSL 18
(1952), pp.72-102.
Sabazia. Quaderni di storia, arte, archeologia.
STAGLIENO Marcello, Sopra Agostino Noli e Visconte Maggiolo cartografi, in: Glig 2 (1875),
pp.71-81.
PETTI BALBI Giovanna, Georgii et Johannis Stellae Annales Genuenses, Bologna 1975, (Rerum
Italicarum Scriptores, tomo XVII, parte II).
APROSIO Sergio, L‘antico nome locale savonese Ivarium / Viarium, in: AMSSSP 26 (1990),
pp.7-22.
SALVIATI Lionardo, Degli Avvertimenti della lingua sopra il Decamerone, Venezia 1584. IVI,
p.7 n.n.: Novella Nona della giornata prima del Decameron, volgarizzata in diversi volgari d’Italia... in lingua genovese.
SALVIONI Carlo, Annotazioni sistematiche alla “Antica parafrasi lombarda del Neminem laedi
nisi a seipso di S.Giovanni Crisostomo (AGI VII, 1-20) e alle Antiche scritture lombarde (AGI IX,
3-22), in: AGI 12 (1890-92), pp.375-440; 14 (1896-987, pp.201-268.
COSTA RESTAGNO Josepha, Gli Statuti di Albenga del 1288, Bordighera 1995
FILIPPI Giovanni, Statuti dell’arte degli speziali in Savona del 1592, in: AMSSS, 2 (1889-1890),
pp.53-98.
MALANDRA Guido, I primi statuti dell’arte vetraria di Altare, Altare 1981.
SALVIONI Carlo, Versioni alessandro-monferrine e liguri della parabola del figliuol prodigo
tratte dalle carte di Bernardino Biondelli, in: MAL, Serie 5., vol 15, (1918) fasc. 8, pp.729-789.
SPINOLA Massimiliano - BELGRANO Luigi Tommaso - PODESTÀ Francesco, Documenti
ispano-genovesi dell’Archivio di Simancas, in: ASLSP 8 (1868), pp.1-293.
OLIVIERI Agostino, Serie dei Consoli del Comune di Genova, in: ASLSP 1 (1858), pp.155-626.
CARPANETO DA LANGASCO Cassiano - ROTONDI Pasquale, La Consortia de li forestieri a
Genova. Una Madonna di Barnaba da Modena e uno statuto del Trecento, con una nota di GIANFRANCO FOLENA, Genova s.i.d. [1957].
SALVIONI Carlo, Centuria di note etimologiche e lessicali, in: ROM 43 (1914), pp.371-402;
560-586.
SCARRONE Mario, Chiese nella città e diocesi di Savona nel 1530. Manoscritto Zuccarello, in:
AMSSSP 4 (1970-71), pp.296-305.
SERRA GIANDOMENICO, Contributo toponomastico alla teoria della continuità nel medioevo
delle comunità rurali romane e preromane dell’Italia superiore, Cluj 1931.
SGUERSO Silvio, Il dialetto altarese, in: AMSSSP 4 (1970-71), pp.3-67.
SAIGE Gustave, Documents historiques rélatifs à la principauté de Monaco depuis le quinzième
siècle, 3 voll., Monaco 1888-1891.
SGUERSO Rosa e Anita, Compendio di voci ed espressioni del dialetto savonese, Savona 1985.
Studi etruschi.
SKEAT, W.W., Etymologic Dictionary of the English Language, London 1924.
PANDIANI Emilio, Bartholomaei Senaregae de Rebus Genuensibus Commentaria ab anno 1488
usque ad annum 1514, Bologna 1929 (Rerum Italicarum Scriptores, tomo XXIV, parte VIII).
CALVINI Nilo, Gli statuti inediti dell’erbatico di Ventimiglia (1303), in: RII 7 (1941), pp.49-64.
SALVI Guglielmo, Per la storia del Finale. Tre quistioni di storia finalese, in: ASLSP 61 (1933),
pp.81-276.
SIEVEKING Heinrich, Studio sulle finanze genovesi nel Medioevo e in particolare sulla Casa di
S.Giorgio, in: ASLSP 35 fasc. 1° (1905); fasc.2° (1906).
Studi di filologia romanza.
Studi genuensi.[Istituto Internazionale di Studi Liguri. Sezione di Genova]
CANZONE sopra il sacco di Genova del MDXXII stampata da Pier Paolo Porro, ed ora nuovamente tratta da un esemplare della R.Biblioteca di Torino, in: ASLSP 9 (1869), pp.413-422.
SFORZA Giovanni, Le gabelle e le pubbliche imposte a Massa di Lunigiana nella prima metà
del secolo XIV, in: GSLL 2 (1901), pp.81-108.
DESIMONI Cornelio, Spigolature genovesi in Oriente, in Glig 11 (1884), pp.336-350.
SCOVAZZI Italo, Genovesi e Savonesi davanti al Commissario di Giulio II., in: ASSSP 21
(1939), pp.229-275.
46
SIG
SIP
SL
SLA
SLE
SLI
SLP
SLS
SM
SMA
SMB
SML
SMV
SNS
SOA
SON
SOP
SOV
SPAS
SPC
SPL
SPN
SPS
SPV
SR
SRB
SRC
SRV
SSA
SSD
SSL
SSZ
Imposicio officii Gazarie, in: LM, cc.297-430.
STAFFETTI Luigi, Inventario di beni e robe dell’Opera di S. Martino in Pietrasanta (aprile
1420), in: GSLL 6 (1905), pp.175-220; 305-321.
SAGGINI Romilda, Laudi sacre e preghiere in volgare ligure antico, in:MDS, pp.49-70. [Anzichè la pagina si indica di norma il numero del componimento e del verso].
SCHIAFFINI Alfredo, I Liguri antichi e la loro lingua secondo le indagini più recenti. Discussioni, dubbii, proposte, in: GSLL n.s. 2 (1926), pp.89-112.
SELLA Pietro, Glossario latino emiliano, Roma 1937.
SELLA Pietro, Glossario latino-italiano. Stato della Chiesa - Veneto - Abruzzi, Roma 1944.
SCRITTI LINGUISTICI in onore di Vittore Pisani, Brescia 1969
SERRA Giandomenico, Lineamenti di una storia linguistica dell’Italia Medioevale, 3 voll., Napoli 1954-1958-1965.
SENTENTIA MINUCIORUM, “Tavola di Polcevera”, CIL.V. 7749, [a.117 a.C. ]
SILLOGE LINGUISTICA dedicata alla memoria di Graziadio Isaia Ascoli nel primo centenario
della nascita, Torino 1929.
SERRA Giandomenico, L’antico nome ligure di “Monte Berigiema” nel quadro dei suoi presumibili continuatori, in: RSL 15 (1949), pp.123-131.
NOGARA Barbara - PUNCUH Dino - RONCALLO Antonietta, Suppliche di Martino V relative
alla Liguria. I., Diocesi di Genova, in: ASLSP n.s. 13 (1973).
AIRALDI Gabriella, Le carte di Santa Maria delle Vigne di Genova (1103-1392), Genova 1969.
SCOVAZZI Maria Teresa, Il grande nemus di Savona nella storia politica ed economica della
Sabazia e della Repubblica di Genova, in: ASSSP 28 (1949), pp.5-54.
SALVI D. Guglielmo, L’ “Operarius” del Porto e del Molo in Genova. Architetto o amministratore? Genova, s.i.d. [1935].
SAVJ LOPEZ Paolo, Le origini neolatine, Milano 1920.
SENAREGA Matteo, In ro Retorno dro Principe Doria, Generà dro Re da ro Mà Oceano, parole
ditteghe da ro serenissimo Matte Senarega Duxe... in: Opere Politico Economico intorno alla Serma Republica di Genova ... scritte l’anno 1575.. e l’anno 1576 e 1596, ms., pp. 10v - 11r [a.
1597].
MOLLE Giacomo, Statuti di Oneglia e della sua valle. Statuti speciali di Oneglia, Bestagno,
Chiusanico, Torria, Gazzelli e Testico. Statuti criminali di Carlo Emanuele I. Glossario, Imperia
1979.
STAGLIENO Marcello, Sui primordi dell’arte della stampa in Genova, in: ASLSP 9 (1877) pp.
423-460
STATUTI politici della Città di Savona con le Rifforme & Additioni rimesse in suo luogo, tradotte
in lingua volgare, Genova 1610.
SERRA Giandomenico, Centri e stazioni pastorali sul territorio dell’antica Liguria, in: EW,
pp.707-750.
STATUTA et privilegia Civitatis Niciae, in: LM, cc.38-230.
SILVESTRI Domenico, I primi studi scientifici sul sostrato celtico in Italia, in: CEL, pp.123155.
SCOVAZZI Italo, Il processo dei vegliardi. Episodio delle lotte tra Savona e Genova nell’età di
Giulio II, in: ASSSP 10 (1928), pp. 1-35.
Studj Romanzi.
PUNCUH Dino - ROVERE Antonella, I Registri della Catena del Comune di Savona. Registro I.,
in: AMSSSP 21 (1986).
NOCERA Marina - PERASSO Flavia - PUNCUH Dino - ROVERE Antonietta, I Registri della
Catena del Comune di Savona. Registro II. Parte I., in: AMSSSP 22 (1987), pp.1-478; Parte II.,
in: AMSSSP 23 (1987), pp.485-1077.
SATTIN Antonella, Ricerche sul veneziano del sec. xv (con edizione di testi), in: ID 49 (1986),
pp.1-172.
BALLETTO Laura, Statuta antiquissima Saone (1345),2 voll., Bordighera 1971.
SERENI Emilio, Il sistema agricolo del debbio nella Liguria antica, in: MALGC, 25 (n.s. 3)
(1953), pp.11-29.
SISTO Alessandra, Genova nel Duecento. Il Capitolo di San Lorenzo, Genova 1979.
SALUCCI Arturo, Çento sûnetti Zeneixi, i ciù belli de tutti i tempi, Genova 1930.
47
ST.9...
STC
SVM
SVN
TAL
TB
TBD
TCL
TCS
TGG
TIO
TLL
TL.1,2,3
TMV
TSL
TT
TTC
TV
TVD
UAM
UAR
VBA
VCB
VCC
VCS
VDE
VER
VFD
VIA
VIT
VIV
VLB
VMS
VNB
SERRA Giandomenico, Aspetti della toponomastica ligure, in: RSL 9 (1943), pp.64-67; 148162; 10 (1944), pp.59-74; 11 (1945), pp.57-59; 14 (1948), pp.136-138.
SCOTTI Pietro, I toponimi di una carta della “Magnifica Comunità e Valle di Andora” (sec.XVIII)
in: AALSL 10 (1953), pp.112-126.
STRATICO Simone, Vocabolario di marina in tre lingue, Milano 1813
SAYOUS André E., Les valeurs nominatives et leur trafic à Gênes pendant le XIIIe siècle, d’après
des documents inédits de ses archives notariales, in: GSLL n.s. 9 (1933), pp.73-84
LAMBOGLIA Nino, Toponomastica dei Comuni di Alassio e Laigueglia, Albenga 1938.
BOLELLI, Tristano, Le voci di origine gallica del Romanisches Etymologisches Wörterbuch di
Whm. Meyer-Lübke, in: ID 17 (1941), pp.133-194; 18 (1942), pp.33-74.
TOMMASEO Nicolò e BELLINI Bernardo, Dizionario della lingua italiana, Torino 1916.
CAVALLI Enrico, I toponimi del Comune di Loano illustrati dal punto di vista storico e linguistico, Loano 1939.
SFORZA V.Giovanni Il testamento di Spinetta Campofregoso signore di Carrara, e la pa
tria di papa Niccolò V, in: GSLL 4 (1903), pp.237-243.
TOSO Fiorenzo, Grammatica del genovese / varietà urbana e di koinè, Recco-Genova 1977.
TITO da Ottone, Savona in dialetto, Genova 1956.
THESAURUS LINGUAE LATINAE, Lipsiae 1900 Æ
VIGNA Raimondo Amedeo, Codice diplomatico delle Colonie Tauro-Liguri durante la signoria
delll’Ufficio di S. Giorgio (1453-1475), in: ASLSP 6 (1868), pp.1-979; 7 parte I, (1871), pp.5-886;
7 parte II (1879), pp.5-1003.
BALLETTO Laura, Toponimi medievali del territorio di Ventimiglia (dagli atti del notaio Giovanni di Amandolesio, in: RII 27 (1972), pp.64-69.
TRIA Luigi, La schiavitù in Liguria (ricerche e documenti), in: ASLSP 70 (1947), pp.1-253.
TASSO Torquato, La Gerusalemme liberata (Versi italiani riportati a confronto della corrispondente traduzione genovese in GL].
TORTONESE Enrico - TROTTI Leopoldo, Catalogo dei pesci del Mare Ligure, in: AALSL, 6
(1950), pp.49-164.
TABULA ALIMENTARIA di Veleia, CIL XI 1147 (circa 110 d.C.).
TORNATORE Giuseppe, Vocabolarietto di parole “dusaighine”, in: RII n.s. 18 (1963), pp.8489.
U. A., Materiali per la scrittura nel secolo XIII, in: Glig 21 (1896), pp.446-452.
U. A., La rosa dei venti nel XIV secolo, in: Glig 22 (1897), pp.134-136.
VITALE Vito, La relazione di Biagio Assereto sulla Battaglia di Ponza, in: BLig 5 (1953), pp.99104.
VITALE Vito, Documenti sul Castello di Bonifacio nel secolo XIII, in: ASLSP 65 (1936), pp.1493.
VIVALDO Lorenzo, I capitoli dell’arte dei Calderai di Savona, in: AMSSSP 3 (1970), pp.23-40.
VOLTA Silvio, A Commedia Çellasca e altre poesie, Savona 1958.
VILLA Paola, Documenti sugli Ebrei a Chio nel 1394, in: ASLSP n.s.5 (1965), pp.117-151.
VERZELLINO Giovanni Vincenzo, Delle memorie particolari e specialmente degli Uomini Illustri della città di Savona, curate e commentate dal Can. Arcip. ANDREA ASTENGO, 2 voll., Savona
1885, 1891.
VITALE Vito, Le fonti del diritto marittimo ligure, Genova 1951.
VARALDO Carlo, Inventario ed armamento di una flotta di galee a Savona nel 1476, in: AMSSSP 14 (1980), pp.85-95.
VIDOS B.E. Italianismi in un trattato di nautica francese del Cinquecento, in SLP II, pp.10321041.
VIGNA Raimondo Amedeo, Due opuscoli di Jacopo da Varagine, in: ASLSP 10 (1874),
pp.455-491.
VARALDO Carlo, Ricerche d’Archivio. Ricerche per un’opera inedita a Minorca. Il polittico di
Ludovico Brea ed Anselmo de Fornari, in: RII 28-30 (1973-75), pp.46-52.
VIGNA Raimondo Amedeo, Monumenti storici del Convento di S.M. di Castello in Genova dell’Ordine dei Frati Predicatori, in: ASLSP 20 (1888), pp.1-664.
VITALE Vito, Nuovi documenti sul Castello di Bonifacio nel secolo XIII, in: ASLSP 68 fasc. 2°
(1940), pp.1-65.
48
VOL
VP
VPE
VPL
*VPM
VPT
VQP
VROM
VRS
VSC
VSF
VTS
WuS
ZAC
ZAP
ZCPh
ZNF
ZOR
ZRPh
ZTA
VARALDO Carlo, Un’opera leonardesca nella Liguria di Ponente. Il polittico di Marco d’Oggiono e Battista da Vaprio per il S. Giovanni di Andora, in: RII 31-33 (1976-78), pp.164-171.
NOBERASCO Filippo, La passione di Gesù Cristo, poemetto inedito in ottava rima del sec. xv,
in: ASSSP 12 (1930), pp.165-200.
VIDOS B.E., Prestito, espansione e migrazione deitermini tecnici nelle lingue romanze e non romanze. Problemi, metodo e risultati. Firenze 1965,
VOCABOLARIO DELLE PARLATE LIGURI, Genova 1985-1987-1990-1992 [vengono ivi indicate di norma le località solo per le voci documentate in zone isolate o periferiche della Liguria].
VIDOS B.E., Storia delle parole marinaresche italiane passate in francese. Contributo storicolinguistico all’espansione della lingua nautica italiana, Firenze 1939.
VARALDO Carlo, Il patrimonio terriero dell’Abbazia di S. Eugenio “de insula Ligurie”, in: Italia Benedettina, II., Liguria Monastica, Cesena 1979.
VOLPICELLA Luigi, La questione di Pietrasanta nell’anno 1496, da documenti genovesi e lucchesi, in: ASLSP 54 (1926), pp.1-184.
Vox Romanica.
VIDOSSICH Giuseppe, Recensione di: D. BERNHARD SCHAEDEL, Die Mundart von Ormea, Halle
1903, in: GSLL 5 (1904), pp.451-456.
VIGNA Raimondo Amedeo, Storia cronologica del Convento di S.M. di Castello, in: ASLSP 21
(1889), pp.1-368.
VITALE Vito, Statuti e ordinamenti sul Governo del Banco di San Giorgio a Famagosta, in:
ASLSP 64 (1935), pp.391-454.
VARALDO Carlo, La topografia urbana di Savona nel tardo Medioevo, Bordighera 1975. (I cognomi sono ivi registratiregistrati nella forma italiana ).
Wörter und Sachen.
ZUCCHI Vanna, Le lotte tra il Comune di Albenga e i Marchesi di Clavesana nei secoli XIII-XIV,
Albenga 1945.
ZUCCHI Vanna, La più antica alleanza tra Albenga e Pisa, in: RII n.s. 1 (1946), pp.2-4.
Zeitschrift für celtische Philologie.
Zeitschrift für Namenforschung
ZUCCAGNI-ORLANDINI Attilio, Raccolta di dialetti italiani con illustrazioni etnlogiche, Firenze 1864.
Zeitschrift für romanische Philologie.
ZUCCHI Vanna, Topografia storica della piana di Albenga nel Medio Evo. I. I corsi d’acqua, in:
RII 4 (1938), pp.18-52).
a
49
abat
A
a art.f.s. “la”
RCA 164 a.1069 in a costa…in a costas… in a crosa pecias de vinea… PAC 12 “forma notevole, non facile da
spiegare”.
a prep. “a” in senso locale
BCG.72 a.1009 fecit (cartam) offersionis ad ipso monasterio de manso uno a Langasco ubi dicitur Sanctus Stefanus. RCA 254 a.1010 a la topia rotunda. PAC 12
a.1016 a la lovaria. RCA 157 a.1040 (o 1060) in molaciana mea porcio que est a lo pozo. BCG 173 sg. a.1066
mansum unum qui dicitur a la lovaria…in lisola qui dicitur a lo lago et in la canava et a lo caneto. BCG 190
a.1086 a le galege et a la ecclesia.
a prep. “a”, in accezioni diverse
PAC 12 a.1039 carta ostensa et a l ordine lecta. RCA 231
a.1062 via que pergit a le tane. RCA 164 a.1069 via a la
castagnaira. RCA 186 a.1071 a da la parte campora.
PAC 14 a.1142 usque a la sorte vataridzasca. FIL 314
a.1404 (Sav.) condannetur a soldis decem.
a prep. “da”
NIS 355 a.1425 vestem unam a domina.
abacista sm. “maestro di aritmetica”
NL 2.65 a.1216 magister simon abacista.
L abachus.
abachus sm. “aritmetica”
MSI 317 a.1375 m. tomasinus de pisis qui docet abachum seu racionem in civitate ianue.
L abacista. D abaco.
abaengus sm. “dipendente di abbazia?”
LJ.1 1175 a.1253 (Sav.) comune saone capiebat in albizola ab hominibus tercerii comunis, exceptis abaengis,
tertium vini et quintum de blava.
D abaia.
abaenus / abainus sm. “lastra di ardesia”
LG 395 a.1383 de clapellis et abainis ad mensuram vendendis. LG 439 a.1383 clapas et abainos. TL.2.783 a.1471
possit vendere ex ipsis abainis tantam somnam (somma).
MCD 49 a.1496 (Fin.) infirmaria que erat cooperienda …
emendo claves, abaynos et grappas de gronda et calcem.
DSP 172 a.1502 tabulata tam lignea quam abaenis cooperta
et banca domorum et apothecarum. PVP 323 a.1505 item
pro teraturis diversis calcine et matonorum et lignaminum
et abainorum. DSP 239 a.1543 navis … onuste claparum et
abaynorum … da ii. mil. in circa sunt in maiori parte fracti.
FPI. 8: abbas. A.P RATI , ID 13(1937) 77-80: < abbas
“abate”, abatino, per il colore bigio dell’abito. Dal gen.
l’it. abbaino “finestra sopra i tetti”. Diversamente REW
988; DEI.1 3.
D abàin.
abainus n.p., m
GG. 435 a.1203 ab abaino de cumis. LJ.1 1108 a.1251
testes vivianus de galico et abainus et machionus.
CGG.20 a.1259 (PortoV.) abbainus de portuveneris.
L (de) labaino.
abandonum sn. “cessione di un bene pignorato”
GR.2.5 s.xiii. (Nizza) domini ipsarum possessionum
fraudolenter et callide asserunt predictis debitoribus bannorum ipsorum licentiam intrandi possessiones suas et,
ut patrio alludamus vocabulo, abandonum.
Cf. DUC I.7,sg.
D abandum. abandunà.
abas
BCG.175 a.1069 (Sanr.) pecia una de tera et medietate de
pecia una de vites … qui posita est infra comitatum vintimiliensem in loco et fundo sancto romulo. iace ad locis
qui dicitur ponten et in insula qui dicitur abas. CSR 99:
forse (insula) abas = absa “sterile, incolta”, così nominata per distinguerla dalla vicina Isola Bona.
Cf. DUC 1.36 absus: incultus ager. REW 51.
L absus.
abatem sm. (bot) “abaca” (musa textilis: canapa di
Manila, fibra vegetale per funi)
PPG 320 a.1560:acquisto di due corde abatis per uso dei
segnali.
DMM 1. DEI 1 sg.:”dal nome indiano usato nell’isola
di Luzon, abakà, passato allo sp. abacà e di qui al fr.
(a.1664) e all’it.(s.xviii).
abatem sm. “abate” (carica monastica)
BCG 43 a.999 tibi andrea abbas monesterio sancti stefani. BCG 147 a.1031 abas vel monagos. PPE 101 a.1184
(Clermont, Fr.) monasterium casedei… abbas case dei.
MSS 274 a.1219 nos daniel abbas… una cum fratribus
nostris ugone sacrista, rufino presbytero, lanfranco diacono. SML 50 a.1418 quedam terra seu possessio… quam
idem iacobus ab abbate et conventu eiusdem monasteriii
in emphiteosin, que alias livellum dicitur, sub certa annua
pensione tenet ab eodem monasterio
L abbatia. abbus. albatem. D. abate. abàu.
abbatem sm. “abate” (carica comunale)
PMS 179 a.1240 (Sav.) abbas… capitaneus sagone vel
potestas sive… vicarius. RCO 133 (Ort.) a.1290 abbas
conestabulorum…populi ianuensis. CSF 76 a.1357
(Sav.) item quod per compagnam sancti iohannis civitatis
saone elligatur… potestas in civitate saone pro anno presenti… ita tamen quod in dicta civitate saona nullo modo
possint unquam elligi abbas vel alius officialis eiusdem
effectus et iurisdictionis, vel similis.
SFG.1 78.
abatem cognome
DDG 204 a.1376 anthonius abas.
abbatem populi sm. “abate del popolo” (carica comunale)
RL 215 a.1288 (Alb.) de abbate populi. IA 149 ad a.1292
et potestas et capitaneus et abbas populi. LJ.2 364
a.1299 actum ianue in palacio comunis ianue, quo habitat
dominus abbas populi, in camera ubi reguntur consilia
credencie. SSA 1.178 a.1303 (Sav.) quod in saona abbas
populi fieri debeat et creari MIA 112 a.1337 (Sav.) dominus nicolaus de nicolosio, abbas comunis et populi saone.
abatere vb. “abbattere”
GR 2.5 sec.xiii. (Gar.) de…arboribus abatendis
D abbatte.
abatere vb. “svalutare” (moneta)
GC.2 250 a.1191 lib.xxvii. bonorum previdixium…et si
forent peiorati de lege vel de peso vel abatuti, dare promittit pro sol.xlv marcam argenti boni. GG.2 390 a.1206
et si previdixes forent abatudi de peso vel de lege…”
L abatimentum.
abbatia sf. “abbazia”
SRC 816 a.1422 (Sav.) in abbatia santi andree prope ianuam.
L abbatem. D abaia.
abat
abatimentum sn. “svalutazione di moneta”
GC 169 a.1191 confitetur… se daturum…lib viii. previdixium bonorum… et peiorem et abatimentum, pro solidis xlv, marcam argenti, ut ascendet de toto debito.
L abatere.
abbatissa sf. “badessa”
BCG 15 a.969 ego… serra abbatissa de eadem basilica.
LMS 319 a.1224 et dictum compromissum faciet ratificari dicta abbatissa a sororibus suis. SML 60 a.1418 nuper
vacante monasterio sacti thome de janua, ordinis sancti
benedicti, per abbatissam solito gubernari, per mortem
ultime abbatisse.
L abbatem. D abàu.
abaxitus / abaxius sm. “panno albagio”
DRG.2 61 a.1200 peciam i. abaxii de Lisla. GG 189
a.1201 pecias vi. de abaxitis.
L albaxius.
abbaxius agg. “albagio”
GC 121 a.1191 brachium i. saje abbaxie.
L albaxius.
ab(delia) agg.f. “di moneta”: così chiamata per essere stata probabilmente coniata (ca 1502) da Abu-AbdAllah-Mohammed, re di Tunisi (1494-1526)
MGT 227 a.1505 extraxit ab eis d(uplas) ccl. ab(delias).
abecedarium sn. “alfabeto; ordine alfabetico”
CDG 2.373 a.1190 cirografo per abecedarium distinctum
conscriptum fuit. LG 201 a.1347 scribantur in uno magno cartulario diviso et rubricato per octo compagnas civitatis et scripto per abecedarium.
abegius top. “nome di un castello distrutto, fra Monaco ed Eza”
GR 13.
abere vb. “avere”
BCG 51 a.999 et me exinde foris expuli vvarpivi et apsa
sito fecit et a parte ipsius monasterii eius abendum reliqui. BCG 180 a.1077 de illa res que sunt iuris sancti
Stephani per libellum eo die abeo aquistado aut in ante
aquistare potuerit.
D avéi.
abbergum sn. “albergo, residenza”
MBL 319 a.1167 (Lérins) allegabant in Arluco abbergum
se diu… habuisse.
L albergum. D abergo. abergu.
habetus sm. (bot.)“abete”
SIP 179 a.1420 (Massa) sex pecie tabularum de habeto.
Cf. IVI p.314 n.
L avetus.
abetus m., n.p.
SLS 2.31 a.1238 (Alb.) abetus filius dulcis.
L (de) aveto. avetus.
abeveratorium sn. “abbeveratoio”
GSS 66 a.1330 (Sarz.) teneatur refici facere fontem de
bolexino et facere quodam abeveratorium et quodam
guazatorium. RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) unum
abeveratorium…de lapidibus picatis et stagnum.
L beveratorium. biberatum. D beverao.
abevragium sn. “abbeveratoio”
GR 2.5 (Sosp.) abevragium fontis de Vial… abevragium
fontis de Herquieto.
L abeveratorium.
abiacus sm. “nipote, abiatico”
BCG 160 a.1049 ut ad nobis et at filiis vel abiacis… concedere dignaretis precarie et thintheocario nomine tantum usufruendum de aliquantis omnibus rebus iuris suprascripto monasterio vestro qibus sunt poxitis in loco et
fundo sale.
abynus sm. “lastra di copertura del tetto”
MCD 49 a.1496 (Fin.) infirmaria que erat cooperienda…emendo claves, abynos et clappas de gronda et alia
necessaria.
L abainus.
50
abor
habitacionem sf. “abitazione”
CGS 1.253 a.1158 actum prope fontanellam ante domum
habitacionis predictorum venditorum. LMS 448 a.1226
quod debeas michi dare et concedere in vita mea donec
vixero stallum et habitacionem.
L habitatorem. D abitatium. abitanza. hatatium.
habitaculum sn. “residenza, dimora, riparo, capanna
CDG 164 a.1143 si receperimus hominem in habitaculo
huius civitatis, faciemus eum iurare et in perpetuo sit habitator huius civitatis. CDG 262 a.1150 Manfredus iuravit
habitaculum civitatis Ianue (Ivi, Reg.: “si obbliga a prendere dimora a Genova”). LJ.2 4 a.1155 iuro habitaculum civitatis ianue ita videlicet quod habitabo in ianua per unumquemque annum menses tres in voluntate consulum de comuni. BSR 44 a.1174 facere habitaculum et construere domum. LJ.1 857 a.1228 non recipiemus aliquem de cetero in
habitaculum vel burgesiam in Massilia. AI 46 a.1229 et ibi
cum festinantia de trabibus et lignamine habitaculum sive
receptaculum construxerunt. IEA 24 a.1286 se reliquisse
habitaculum et mansionem civitate Toyrani. LJ.2 554
a.1345 suspendit… habitaculum civitatis ianue quod facere
tenetur vigore dicte conventionis (obbligo di residenza).
L habitacionem.
habitaculum sn. “chiesuola della bussola di bordo”
JAN.
D abitacula. bitacula.
habitatorem sm. “abitante”
CDG 164 a.1143 si receperimus hominem in habitaculo
huius civitatis, faciemus eum iurare et in perpetuo sit habitator huius civitatis.
L habitacionem.
ablactare vb. “danneggiare?”
GR 2 5 a.1269 (Sarz.) qui hactenus muros in aliquo loco
destruxerit seu ablactaverit, ipsos illis faciam reactari.
ablatum sn “furto”
LJ.1 1045 a.1251 de aliquibus damnis arrobariis iniuriis
seu ablatis.
L abratum.
ableviare vb. “redigere un atto pubblico per estratto”
ASA 336 a.1350 (Alb.) pro atestando sive ableviando
soldos septem.
L abreviare.
abolena top. (Nizza)
GR.2 4 (Nizza) girardus presbiter capelanus episcopi de
abolena.
D (la) Bollène-Vésubie…
abolotare vb. “mettere ai voti”
GR 13 a.1642 (PieveT.) et illi duo electi sint abolotati per
consilium et habens plura balotolas albas, ille remaneat
consul.
L ballotationem. D abalotorare.
aboraorem sm. “cardatore di lana”
GG.1 68 a.1201 Rogerio aboraori. GG.2 131 a.1205 Petrus aboraor.
L aboratorem.
aborrare vb. “calcare con borra”
SC 193 a.1161 ego non aborrabo neque aborrare faciam
pannum infra nostram iurisdictionem.
L burra. D aburar. burà.
aboratorem sm. “cardatore di lana”
NB 32 a.1198 Petrus aborator. NL.1 100 a.1203 Bartholomeus aborrator. GVG 31 a.1210 Petrus aborrator.
NL.2 220 a.1225 tibi Montanario aborratori. LMS 478
a.1226 Guillelmus de Blasili aborator.
L aboraorem.aborrare. abortatorem. abortorem. borra.
borraorem.
aboratus agg. “(di panno) fabbricato con borra”
CST 227 a.1381 (Taggia) si panum emerit aboratum. LG
571 a.1403 pannum aboratum.
L aboratorem. borra. borracium.
abor
aborcionem sf. “aborto”
LG. 914 a.1404 poculum aborcionis, amatorium venenum seu tosicum.
aborgensare (se) vb. “prendere residenza”
SIG 348 (= VFD 117) a.1341 exceptis illis qui se facerent burgenses in terris Ianuensium et in ipsis terris se
aborgensarent.
L burgensis. D aborghesarsi.
abortatorem sm. “cardatore di lana”
NL.1 88 a.1203 tibi tebaldus abortatori.
L aboratorem.
abortorem sm. “cardatore di lana”
CGG 304 a.1262 (PortoV.) tibi lamfranco abortori.
abraçabene m., n.p.
GG.2 484 sg. a.1211 tibi abraçabene de rapallo. — dictus abraçabene.
L abraxaben. braçabene
abrazabene n. di nave genovese
NL.2 177 a.1225 postquam rediero de Aire, ubi vado per
salem, sano eunte et redeunte butio qui dicitur abrazabene.
BNN 78: “nome chiaralente augurale”.
L abraçabene.
abratum sn. “furto”
SRC 75 a.1251 (Var.) de omnibus dampnis, iniuriis, arrobariis et abratis…
L ablatum.
abraxaben n.p.
VCB 232 a.1245 (Bonif.) abraxaben magister axie
L abraçabene.
abregatorem sm. “albergatore”
ASA 464 a.1350 (Alb.) et quilibet abregator teneat mensuram unam que sit tercia pars mine ad rasum, stanciatam per officiales, ad quam vendatur.
L albergatorem.
abreviacionem nf. “abbreviazione”
DMC 68 a.1377 nichil addito vel deminuto quod mutet
sensum vel variet intelectum nisi forte sillaba titulo seu
ponto abreviacionis vel extenssionis causa.
L abreviationem.
abreviare vb. “redigere un atto pubblico in forma
sintetica”
GG.2 454 a.1206 prout in carta inde facta sive abreviata
per manum quondam boni villani notarii. RCP 143 post
a.1232 (Sarz.) ego… notarius hanc cartam olim a bonencontro de soleria not(ario) abreviatam sive rogatam prout
in eius sceda et in eius contractibus et in breviaturis inveni… SSA 103 a.1345 (Sav.) omnes cartas quas abreviaverint. ASA 264 a.1350 (Alb.) abreviare sive adnoctare… in quodam manuali quocumque modo voluerit sive
condicione seu abreviatura… ASA 335 a.1350 (Alb.)
pro abreviando habeant soldos sex. LJ.2 675 a.1360
quod instrumentum receptum est et abreviatum per bernardum de pino notarium… et roborato sigillo pendenti.
L ableviare. abreviationem. breve. imbreviare.
abreviate avv. “in forma abbreviata”
ASA 264 a.1350 (Alb.) extense et non abreviate.
abreviationem sf. “abbreviazione”
CDG.2 61 a.1166 ego… notarius hoc exemplum transcripsi et exemplificavi ab autentico publico… nichil addito
vel dempto, preter forte litteram vel sillabam titulum seu
punctum, et hoc causa abreviationis vel melioris lecture.
L abreviacionem. abreviate. D breviatüa.
abreviationem / abreviatura sf. “atto pubblico notarile redatto in forma sintetica”
CGG 178 a.1260 (PortoV.) omnia alia testamenta seu
abreviationes que vel quas feci… ZAC 258 a.1309 (Alb.)
ego…notarius hanc cartam ex abbreviaturis olim Manuelis
Bardelli patris mei…ut in ipsis abbreviaturis inveni fideliter exemplavi et in publicam formam redegi. LG 115
51
absc
a.1330 ab aliis notariis qui ab hac vita migraverint, cuius
abreviationes penes me haberem… ASA 264 a.1350
(Alb.) abreviare sive adnoctare…in quodam manuali quocumque modo voluerit sive condicione sive abreviatura…
L abreviacionem. abreviare. abreviationem. breve. breviatura.imbreviare.
abriga top. “Briga” (cf. la forma dialettale “a Briga”)
APT 25 a.1242 homines de abriga. BNA 210 a.1260
(Vent.) tibi guillono honori de abriga.
L abrigum. briga. D brigu.
abrigale top. “Apricale”
BNA 9 a.1259 (Vent.) presbitero ottone de abrigali.
L abriga. abrigum. apricale. aubrigalla. D abrigu.
abrigare vb. “albergare, dare ricetto”
CCS 124 a.1414 (Celle) de non abrigando (v.l.: albregando) aliquas capras extraneas.
L albregare.
abrigum sn. “sito esposto al sole”
GR 13 a.1356 (Isolabona) feriendo per quandam draliam
ad ubagum, usque ad abrigum de ronchettis.
L abriga. abrigalis. D abrigu.
abrigum top.
BNA 210 a.1260 (Vent.) in territorio abrigi.
L abriga. D abrigu.
abrus sm. “sorta di recipiente”
GR 13 a.1544 (Serravalle) quod nullus possit accipere
aquam fontis cum brenta vel abro.
absarcito / absa scito / absa sito agg. “spogliato
della proprietà” (formula carolingia, probabilmente
femminile in origine, ma in seguito stereotipata e riferita
anche a soggetto maschile) di rinuncia ad ogni diritto su
un bene ceduto)
BCG 40 a.995 ego adelegia imperatrice dono et offero in
eodem monasterio…id sunt sortes duas…insuper per cultellum fistucum notatum guantonem guasonem terre seu
ramum arboris…exinde legitimam facio tradicionem et
vestituram et me exinde foris expuli varpivi et absa scito
feci et parti predicti monasterii habendum reliqui. BCG
47 a.999 et me exinde foris expuli, uuarpivi et absa sito
feci. (cf. BIR 535 sg.: “l’imperatrice Adelaide dichiara
di essersi spogliata di ogni ingerenza sui beni donati al
monastero”). BCG 48 s.X (falsificazione del s. xii. ricalcata su BCG 47 a.999 “et absa sito feci”) foris me expuli et exinde uuarpivi et absarcito feci. BCG 67 a.1005
constat me armano… accepi at vos… argentum denarios
bonos solidos decem… finitum precium pro ancilla… insuper per cultellum fistucum notatum uuantonem et uuasonem terre atque ramum arboris vobis exinde legitimam
facio tradicionem et… vestituram et me exinde foris expuli varpivi et absa sito feci. BCG Agg.,p.214 a.1017 insuper per cultellum fistucum notatum uvantonem et uvasonem tere seu ramo arboris me absa sito feci…
DUC 1.30 sg. absacitus: investito opponitur. “absacitum facere”: possessionem exuere, possessionem abdicari. SLS 1.312 n.: “absasito è la frase originaria, poi
riadattata al lat. (ser) absentem facere, connessa alle
origini con prov. aus, abs e con absus (ager), absa (terra)
“incolto, deserto, demaniale”, contrapposto a vestitus
“ceduto in proprietà privata”. Cf. DUC 1.36 s.v. absus.
REW 51.
L abas. absa scito. absi sito. apsa sito. aprus. apsus.
asens. vestitus. D abso.
abscentare (se) vb. “assentarsi”
CCS 80 a.1414 (Celle) si quis se abscentaverit post littem
contestatam, tunc cittari faciamo propinquiores ipsius absentati.
L absentare.
absc
absconditum sn. “luogo nascosto, nascondiglio”
LG 432 a.1383 nec…teneant in abscondito, nec in casietis
L asconsus.
absconse avv. “nascostamente”
LG 427 a.1383 dicte vero presinsole vendantur publice et
palam, et non clam seu absconse.
L asconsus.
absconsus agg. “nascosto, coperto”
AI 110 a.1241 absconsi steterunt. CST 278 a.1381 non
possit…facere vel tenere aliquam laterinam palam, ita
quod turpitudo ex ea exiens publice videatur, absconsam
autem possit facere et tenere.
L asconsus.
absentare (se) vb. “assentar(si)”
PCP 614 a.1316 de fidancia danda debitoribus absentatis
mole creditorum… si aliqua persona se absentaverit mole
creditorum… CCS 80 a.1414 (Celle) si quis se abscentaverit post littem contestatam, tunc cittari faciam propinquiores ipsius absentati.
L abscentare. absentia. asentem. D abisente.
absentem agg. “assente, latitante”
PVS 352 s. xv. de absentibus et latitantibus mole creditorum.
absenti mpl. “nome di famiglia”
MBL 257 a.824 (Lérins) terra absentorum.
ST.14 136 sgg.
L asentorem.
absentia sf. “assenza”
TL.1 362 a.1455 nam dicunt quod ex absentia sua multi
pauperes cruciantur a multis qui monstrant creditores esse.
L absentare.
absi sito agg. pl. “spogliati della proprietà”
BCG 170 a.1064 et nos exinde foris expulli varpivi et absi sito fecimus.
L absa sito.
absolutionem sf. “assoluzione giudiziaria”
RVN 94 s.xiv. (Noli) a quorum sententiis, preceptis, condemnationibus, mulctis et absolutionibus nullo modo appellari… possit
L absolvere.
absolutionem sf. “liberazione, remissione”
LJ.2 508 a.1336 predictam itaque pacem generalem concordiam et reformationem transactionem et amicabilem
compositionem aquiliane stipulationis et subsequute acceptilationis vinculis roboratam remissionem quittacionem et absolutionem… prefati procuratores et ambaxiatores dictorum dominorum regum aragonum et maioricarum et procuratores dicti comunis ianue… laudaverunt et
approbaverunt, ratificaverunt et confirmaverunt.
absolvere vb. “assolvere”
RCA 80 a.1147 quod omnes illi homines qui fuerunt in
placitum cum archiepiscopo de scatico et alpiatico, qui
ex eo fuerunt absoluti… CGS.1 31 a.1156 in capitulo
omnes absolverunt albertum de nigrone.
L absolutionem.
absolvere “decidere una questione mediante votazione”
DMC 138 a.1379 absolvendo infrascripta omnia et singula ad ballotolas albas et nigras. TL.1 129 a.1454 absolventes se ad calculos albos et nigros elegerunt ad infrascripta officia infrascriptos videlicet qui convenerunt
in electione istorum pre ceteris ballotole numeri sufficientis.
absus agg. “incolto, sterile”
DUC.1 36 absus: “incultus ager”. REW 51
L abas. arvus. D abso.
abbugaria loc. “ con la bogara (rete per pescare le
boghe”
52
acat
RVN 128 sg. s.xiv. (Noli) piscatores piscantes abbugaria… –– quandocumque piscatores piscant ad bugarias.
L bugaria.
aburactare vb. “burattare, setacciare”
SGM 102 a.1376 (Massa) libre ottocento farine aburactate bene.
L buratare.
abbus cognome
LJ.2 730 a.1364 franciscum abbum de dicta universitate
Linguillie. SRC 751 a.1414 (Sav.) antonie abbe (vocativo)
L abbatem.
abusionem sf. “abuso”
CGS.2 152 a.1163 dignum duximus huiusmodi abusioni
penitus contraire.
L usus.
abuteca sf. “bottega”
NB 17 a.1198 tenere in abuteca mea.
L apotheca.
aca sf. ”ascia, accetta”
GC 304 a.1191 martellum ii , ferra iiii. grossa, cazolam i,
scapellos ii., acas duas.GC.2 166 a.1192 martellum…
plumbium, lenzam, acus (err. per acas) ii., scapellum…
L acchia. acium. D aceta. accia.
acam cognome
PLS 342 a.1301 bruni acam de finali
acamocatus agg. “lavorato in modo da sembrare camocato”
PVP 225 a.1451 item gona una clameloti albi acamocati
cum manicis largis pro usu dicte argentine… item alia
gona clameloti albi camocati. PVP 254 a.1458 culter
unus ihameloti acamocati grane a balneo parva talis qualis.
PVP.44.
L camocatus.
acampa sf. “conciliabolo, conventicola”
GR 13 a.1345 congregationes illicitas, sive acampas contra reginalem curiam.
D campà.
(se) acapillare vb. “accapigliar(si)”
PLP 94 a.1250 (Sav.) illa ianuensis… acapillabat se cum
ipso bertholoto et illa ianuensis posuit manum ad capillos
dicti bertholoti. SSA.2 11 a.1345 (Sav.) qui cum aliquo
se acapilaret. GR 13 (Lavina) si quis dispartiret gavillantes… et dispartiendo vel dividendo ipsos acapilantes fecerit sanguinem non solvat pro banno.
L acaviglare. capillare. D acaveilar.
acapilationem / acapilatura sf. “rissa, accapigliamento”
SSA.2 11 a.1345 (Sav.) rixe sive acapilationis. SSA.2 23
a.1345 (Sav.) si aliquis… pro acapilatura vel meslea aliqua… trasserit lapidem de turri…
L capillationem
acapta / acaptum sf./n. “diritto di entrata”
GR.2 5 (Saint-Pons) ad acaptum seu pro intrata et nomine intrate et acapte duorum pullorum galline seu quasi.
L acatum.
accaratorem sm.
DAF 40 a.1300 testes… petrus accaratorem templi.
acarium (err. per açarium) sm. “acciaio”
DRG.2 471 a.1253 sachertos tres decim acarii (cf.
DRG.2 449 a.1253 sachertos octo açarii).
L açarium.
(de) accatabene cognome
SMV 211 a.1322 iacobus de accatabene de gimignano.
L acatare.
acatapan / acatapanem cognome
PPE 42 a.1101 vuilielmus acatapan. CLS 72 a.1237 wilielmi acatapanis.
acat
acatare vb. “comprare”
RII 17 (1962), p.5: ca.1000 (St.-Michel l’Observatoire,
documento riferito a Ventimiglia) acatavit beatus martinus dando […
L accatabene. acatapan. D acatar.
acatum sn. “acquisto”
RCP 617 a.1237 (Luni) salva appellatione coram vobis
facta super acattis coram prioribus sancte marie. DMC
197 a.1393 in dicto acato et emptione.
L acaptum. acatare. D acato.
(bon)acatus n.p., m. (“buon acquisto”)
DLS.2147 a.1260 bonacatus quondam simonis de arparia.
accatura sf. “erpicatura ?”
LJ.1 525 a.1206 pro accaturis… fuit confessus se recepisse ab eis soldos xx… Cf. lat class. occatio “erpicatura”.
acaviglare vb. “accapigliare”
GR.2 5 (Gar.) si cognati et cognate et socer et nurus se
acaviglaverint vel tenzonaverint…
L acapillare. cavilla. gavillare.
accendere vb. “accendere”
RVN 129 s.xiv. (Noli) quod omnes piscatores qui piscati
fuerint ad lumen, seu incensam… debeant observare ut
infra, videlicet quod illi qui prius accenderint lumen
suum teneant, ac… debeant ire prius ad incendiam, et sic
successive, qui prius fuerit in accendendo primus sit ad
incendendum. TL.3 618 a.1449 (Caffa) pro brandonis
accendendis ad altare.
L aprehendere. incendere.
aceptare vb. “accettare (un versamento); registrare
contabilmente”
TL.3 98 sg. a.1474 liceat… recusare solutiones, acceptare in banco aliquo pecuniarum sibi debitarum. FST 27
a.1592 (Triora) et scriba teneatur suo officio scribere in
ipso cartulario … aliter non possint nec debeant dicti rationerii acceptare illas partitas quarum… dictus sindicus
… cui et qua de causa sovisset, non exprexisset.
L acceptus. acetus D acetao.
aceptilacionem / aceptilationem sf. “sanatoria”
LJ.1 1498 a.1279 liberando inde vos…per aceptilationem
in aquilianam stipulationem. LJ.2 508 a.1336 predictam… pacem…et amicabilem compositionem aquiliane
stipulationis et subsequte acceptilationis vinculis roboratam, remissionem, quittacionem… LJ.2 552 a.1345 sese
ad invicem liberaverunt et absolverunt per acceptilacionem et aquilianam stipulacionem verbis solempniter introductam.
DUC.1 44 acceptilatio: debiti remissio
aceptum sn. “aceto”
BGO 141 a.1360 quod si dictum vinum sentiret de muffa
et de acepto… TL.3 619 a.1449 (Caffa) item pro colatione quando dominus consul venit ad portam cajhadoris.
videlicet zebibo, latucis, acepto et vino.
L acetum
acceptus agg. “registrato a credito”
DSP 397 a.1614 capserio camere accepte in posterum
non feratur aliqua summa licet in usus publicos camere
ex decreto magistratus per eum solvenda, si non produxerit etiam listam sive mandatum…(Ivi, nota dell’editore:
in acceptum ferre, accepto ferre “dar credito, segnare a
credito”).
L aceptare.
acerbale sn. “falce ?”
GR.2 5 (Lavina) de furantibus alienum acerbale.
acerbus agg.
FCD.2 208 a.1278 anula in qua sunt ligata unus smeragdinus, unus diamans grossus… unus robinetus, una granata pro sigillo… unus robinetus acerbus.
53
acim
accessionem sf. “accesso”
RCA 436 a.1024 dictas mansoras cum omnibus rebus ad
ipsas mansoras pertinentibus super nominatas et comutatas una cum accessionibus et ingresoras earum…
acestare vb. “assestare”
GR 13 a.1519 (Alb.) et teneatur sartor tale vestimentum
adornare et acestare in presentia domini.
L sesta. D asestà.
acetum sn. “aceto”
DNB 58 a.1182 caricabo bona fide de açeto si acetum
potero habere. CA 602 a.1292 item in vino aceto… LG
406 a.1383 aliquod vinum… quod sapiat accetum, vel
sentiat de ponto vel de grogo vel de marcido…
SFG.1 185.
L acceptum. acidus. açetum. azetus. D accetto.
acetus m., n.p. (= acceptus, “bene accetto”)
SLS.2 236 a.1241 (Gen.) testes… acetus et iohannes rasorerius.
L aceptare. D acetao.
acheche sn.
GC.2 261 a.1192 zurras iiii. de acheche.
achelandria sf. “nave, grossa galea”
JAN.1 432.
L chelandia.
aketon sn. “grosso mantello di lana spessa e pelosa”
CA 543 a.1292 in stopis de ceda pro aketon domini G.
DUC.1 135 aketon, aketonum: sagum militare.
acchia sf. “ascia”
PLL 466 (= VFD 222) a.1441 manarollie et acchie petios n.20.
JAN.
L aca. acium. axia. D àccia. aceta
acia sf. “matassa”
LEM 188 a.1238 acias vi. lane nigre et blavete. SIP 177
a.1420 (Massa) accie 33 filati. PVP 251 a.1458 acie viginti una lini. MAS 225 a.1466 aurum filatum… dictarum aciarum et seu canonorum. BBL 118 a.1473 pro…
acia una septe.
BBL lxxix. SIP 214. PVP.45.
L aciola. asa. assola. azia. D assa.
accidens sn. “additivo; sostanza usata per intenerire
la carne”
LG 414 a.1383 vendantur carnes simplices… sine aliquo
accidente vel aconcerio seu affaito.
acidus agg. “acido, acetato”
CA 611 a.1292 item in vino ac(ido) j asp.
L acetum. D àsidu.
acimare vb. “cimare, rasare (panni di lana)
FCD.1 81 a.1267 (Reg.): costituzione di una società de
arte accimandi et acotonandi. SSA.1 280 a.1345 (Sav.)
quod (acimatores) non capient pro acimatura et balneatura alicuius panni lombardeschi ultra denarios sex pro
canna… si semel acimabunt, si vero bis acimabunt denarios duodecim et non ultra.
L cima. cimator. cimatura. D acimare.
acimatorem sm. “rasatore di panni”
CLS 132 a.1252 zilius acimator. DAF 91 a.1300 magister ugo de torosa, accimator. PLS 475 a.1301 ugo accimator. SMV 194 a.1313 ab altero latere domus accimatoris. CAT 144 a.1326 (Alb.) iacobi caresomi accimatoris. SSL 294 a.1336 Perosinus acimator. SSA.1 280
a.1345 (Sav.) omnes acimatores et acotonatores civitatis
saone. LG 454 a.1386 acimatores pannorum. LG 664
a.1406 ars acimatorum. CP 258 a.1453 non obstantibus
quibusvis capitulis aut constitutionibus ipsorum acimatorum. PVP 298 a.1494 pro panno viride pro una goneleta
pro faldis et busto £ 7 s. 19 fustaneo et acimatore s. 8.
L cimatorem.
acim
acimatorius agg. “relativo alla cimatura dei panni”
CP 258 a.1453 concesserunt quod ei libere liceat artem
acimatoriam exercere.
L cimatura.
acimatura sf. “rasatura dei panni di lana”
SSA. 280 a.1345 (Sav.) pro acimatura et balneatura alicuius panni lombardeschi. PVP 293 a.1492 pro cordis et
ligatoribus de ballis sex in quibus predicta fuerunt posita
£ 1 s.6, laboratoribus s.6 in summa cum canateiris dictorum pannorum et acimaturis de pecis 2 paonacis florensolis et apontaturis pro berthomelino nostro.
L cimatura.
aciola sf. “matassa”
TL.2 63 a.1460 item rondelle due fili pro balistis, in una
aciole dlxxvi., in alia aciole dxxxi. TL.3 1001 a.1474
aciole fili pro balistis mille nonaginta octo.
L acia.
accionem sf. “diritto reale accessorio, pertinente a
una proprietà”
IEA 83 a.1213 (Alb.) una pecia terre cum suis pertinenciis et suis accionibus, cum omni pastino superposito.
acioxare vb. “scavare”
GR 13 a.1544 (Serravalle) teneantur spaciare et acioxare
et allargare dictum fossatum.
L chiota. chiotum.
accipere vb. “prendere (in caccia)
FCD.2 295 a.1252 astorem unum et bene afaitatum qui
bene accipiat perdices et quarias.
acitus sm. (err. per acutus) “chiodo”
CGG 36 a.1259 (PortoV.) et dare ferramenta omnia, videlicet verinas, claves sive acitos (corr.: acutos) et alia
clavamenta.
acium sn. “parte componente del telaio del tessitore”
LEM 188 a.1238 telarium cum acio et rastis.
L aca. acchia. acus. apia. D àccia. aceta.
aclunus sm. “gatto”
GR.2 5 a.1430 (Apric.) de capientibus gallinas et aclunos
ut vulgo gatti.
achoa sf. (ittiol.) “acciuga”
CDC 54 a.1386 achoe, sardine barilia x.
L anchioa.
acoanasca top. (Gen.)
BCG 33 a.992 et de alia parte costa acoanasca.
L nasca.
acolligere vb. “accogliere, dare ricetto”
FCT 30 a.1349 (Triora) quod aliquis…non possit… acolligere aliquas bestias hominum Pigne.
D acoiher. recoliere.
acolitus sm. “accolito, ordine ecclesiastico”
RCA 417 a.971 iohannes acolitus de eadem ordine sancte
genuensis ecclesie.
accoloritus agg. “politicamente qualificato”
SFG.2 123 s.xvi “gli elettori scelti dai Protettori di San
Giorgio, tenendo in considerazione i vari partiti, nominavano sessanta “creditori dello stato” (participes accoloriti).
L color. D acolorito. cururìe.
accomanda sf “società, accomandita”
CNM 185 ca.1205 (Sav.) occasione duorum locorum
quos receperat in accomanda a balduino scorzuto. SSA
92 a.1345 (Sav.) pro hospicio vel domo, aut mercede seu
mutuo vel acomanda seu societate.
L accomendacionem.
accomandare vb. “conferire in accomandita”
RVN 96 s.xiv. (Noli) si… pecuniam sibi accomodatam
alteri accomandaverit.
L accomendare.
acomandationem sf. “società, accomandita”
CNM 54 a.1204 (Sav.) dedit in accomandatione… CNM
54
acco
179 ca.1203 (Sav.) dictus balduinus dedit ipsi oberto duo
loca navis… in illa accomandatione. CNM 181 ca.1205
(Sav.) vendidit tantum vinum de compagna predictarum
accomandationum…
L accomendacionem.
accomandita sf. “società, accomandita”
DNB 36 a.1384 in capitulo communis ianue posito sub
rubrica de racione reddenda accomanditarum infra sex
menses…
L accomendacionem.
acomandixia sf. “società, accomandita”
SSA.2 271 a.1345 (Sav.) persone… habentes de aliqua
pecunie quantitate…cum aliquo patrono… alicuius ligni
navigabilis, vel cum alia quacumque persona, seu acomandixias aliquas de aliquibus rebus vel mercibus seu
pecunia…
L accomendacionem.
accomenda sf. “società, accomandita”
RVN 96 s.xiv. (Noli) si… vel pecuniam sibi accomodatam alteri accomendaverit et… lucrum… acceperit de
dictis rebus vel accomenda… CSS 334 a.1435 (Sanr.)
mertium sive pecunie sibi datarum in accomenda. NMS
42 a.1452 habuisse in acomenda ad quartam partem lucri… libras…
BBL 120 a.1475 ad complementum unius acomende.
D acomenda.
accomendacionem sf. “società, partecipazione, accomandita”
CGS.2 176 a.1164 voco me quietum et solutum de omni
societate et accomendacione mea. DNB 43 a.1182 accepi in accomendacione a te… partem navis. DNB 88
a.1200 accepisse a te … in accomendacione (unico caso
di accomandita bancaria). VNB 3 a.1247 (Bonif.) quo
dictam accomendacionem extorquere possemus (in restituzione). DRG.2 575 a.1259 confitemur… nos recepisse
in accomendacione… lib. sexcentas… que sunt implicate
in peciis triginta faudatorum tinctorum… et in vogiis in
quibus faxati sunt dicti panni. DAA 13 a.1274 me a te
habuisse et recepisse in accomendacione sive societate
daremos duo milia. DAF 112 a.1300 recepisse in accomendacione bissantios albos quinque milia quingentos in
cotono et riso. VFD 39 a.1306 in societate vel accomendacione vel mutuo aut emptione facienda. LDM 114
s.xiii. accepisse mutuo seu in accomendacione… s.xiv.
accomendacio, societas et mutuum.
L acomanda. acomandationem. accomandita. acomandixia accomendare. accomendatarius. accomendationem.
accomendator. commanda. comendationem.
accomendantem sm. “socio accomandante”
CSS 332 a.1435 (Sanr.) reddere rationem participibus,
collonnensibus et accomendantibus, de capitali et de lucro sive damno rerum et mertium.
L accomendare.
accomendare vb. “apportare denaro o merci in una
società”
GG 105 a.1201 lib.vi. quas ei accomendavit in viatico.
LMS 410 a.1224 accomendavit ultramare tantas dalmasenas siccas… CSS 332 a.1435 (Sanr.) rerum seu mertium aut pecunie portatarum in dicto navigio aut sibi in
columna datarum, vel accomendatarum.
L accomandare. accomendacionem. accomendantem. accomendatarius. accomendatorem.
accomendatarius sm. “accomandatario”
LJ.1 1152 a.1252 item quod captelarii seu accomendatarii sive homines et mercatores… SSA.2 230 a.1345
(Sav.) faciam dividi et communicari inter… accomendatarios. LG 737 a.1404 ipsum socium seu accomendatarium.
L accomendacionem. accomendatorem. comendatarius.
acom
accomendationem sf. “società, accomandita”
GC 14 a.1190 confitetur… se habere in accomendatione
a marchesia villana lib.xl. causa negociandi… GG 117
a.1201 confitetur… se portare in accomendatione ab ottone de langasco lib.xiii… implicatas in fustaneis et in
cendatis ad montem pesulanum. GG.2 117 a.1205 confitetur obertus bancherius se habere in accomendatione a
johanne de torexella lib. xxv. causa operandi ad bancum
usque ad annum proximum ad medietatem proficui. SSA
93 a.1345 (Sav.) accomendatione vel societate. SSA.2
230 a.1345 (Sav.) acomendationes de mari. GR.2 5
a.1350 (Alb.) de pecunia in accomendatione vel societate
accepta. RVN 95 s.xiv. (Noli) si quis… in societate vel
in accomendatione pecuniam ab aliquo… in mari vel in
terra vel aliquod aliud acceperit…
M.CHIAUDANO, Contratti commerciali genovesi del sec.
XII, Torino 1925. G.ASTUTI, Origini e sviluppo storico
della commenda fino al sec.XIII. LAE 180 sgg. LDM 57,
61,114. DRG.1 119-126. A.NICOLINI, in: AMSSSP. n.s.
20 (1986), p.71.
L accomendacionem.
acomendatorem sm. “socio accomandante”
SSA.2 230 a.1345 (Sav.) de lucro vero dictarum accomendationum faciam ius ipsis acomendatoribus. RVN
95 s.xiv. (Noli) sit potior et preferatur accomendator et
socius. LG. 741 a.1404 sotius vel accomendator.
L accomendacionem. accomendatarius.
accomodare vb. “sistemare, collocare”
AND.2 451 a.1519 promittit…inlagionare scalam undique cum porticibus… comentando et bene assortiendo et
accomodando lagiona.
accomodare vb. “comodare, prestare a titolo gratuito”
ASA 464 a.1350 (Alb.) et teneatur ille qui incantabit gabellam accomodare libras cuilibet civi albingane pro suo
oleo mensurando sine aliqua dacione gabelle. ASA 475
a.1350 (Alb.) si… accomodaverit…aliquam bestiam causa portandi aliquam quantitatem vini.
L accomodatum. comodum. D accomodà.
accomodare vb. “affidare”
RVN 96 s.xiv.(Noli) si… pecuniam sibi accomodatam alteri accomandaverit…
accomodatum sn. “comodato, prestito gratuito”
LMS 149 a.1222 confiteor me accepisse in accomodato…
L accomodare.
acomunatus agg. “comune, assegnato all’utilizzo
comune”
COS 103 a.1186 cum gandulfus de castagneto, ugo de
prato, roncasent in monte predicto dicentes quod erat divisus et assortitus, contradicebant eis guido de maiolo et
opiço de erchi… dicentes quod mons erat comunis et
acomunatus.
aconcerium sn. “additivo; sostanza usata per intenerire la carne”
LG 414 a.1383 vendantur carnes simplices… sine aliquo
accidente vel aconcerio seu affaito.
L aconserium. cuncia.
acconciamentum sn. “imposta feudale”
GR.2 50 a.1600 (Calizzano) item novena, acconciamenta, affiliamenta et tertiam partem successionum.
L acunsamentum.
acconem top. “Acri, città della Palestina”
BGS 87 sg. a.1250 et levare in dicta nave pro cant(aria)
decem acconis…et dare vobis in dicta nave cant(aria) decem acconis per miliarium librarum ianue. –– apud acconem vel ubicumque honeraret causa redeundi ianuam.
LJ.2 117 a.1288 in ruga pisarum de accon.
L acri.
aconserium sn. “strumento per adattare la rete a un
particolare uso”
55
acot
LG 423 a.1383 piscari cum rectibus parvis, vel cum aliquo aconserio sive actamento rectis.
L aconcerium. actamentum. concerium.
acopiare vb. “copiare, trascrivere”
TL.3 604 a.1449 item pro acopiando cartularium massarie… summos quinque.
L copia.
acordatus sm. “impiegato, dipendente iscritto a
ruolo”
DKR 183 a.1414 totam dictam navem seu cocham et
corpus et omnia pertinentia eius et ad eam et exercitium persone patronis et marinariorum et acordatis eiusdem.
DUC.1 59 acordatus: qui stipulatione facta conscriptus,
adscriptus est, Gall. enrollé.
L acordium.
(de) acordio loc. avv. “d’accordo”
BBL 20 a.1474 facta racione de acordio. AND.2 131
a.1483 et stare debeat per partes ipsas que convenerunt
de acordio. MGT 201 a.1502 de quanto restabis de acordio. FST 43 a.1592 (Triora) si partes fuerint de acordio.
L acordium. D acordio.
acordium sn. “accordo, patto”
MSS 154 a.1176 quando fuit factum acordium… VNB
4 a.1247 racione vel accordio. BSR 412 a.1254 dantes
et cedentes eis plenam bailiam et potestatem et generale
arbitrium dicendi, cognoscendi, statuendi, terminandi et
pronunciandi ratione vel acordio prout melius videbitur
expedire. DMC 348 a.1427 communi acordio et consensu.
PAC 11 “fatto su concordia”.
L (de) acordio. acordatus. D acòrdiu.
acordium sn. “transazione giudiziale”
CDG 556 a.1182 consules, finientes per acordium placitum quod faciebat romana et eius maritus contra ricobonum… BSR 180 a. 1200 dixerint per sentententiam vel
per accordium. AI 114 a.1241 non per pugnam set acordio. TL.2 779 a.1471 ad alliquod acordium cum cautione devenire.
acorta.; n.p.f. (agg.) “accorta, sveglia, furba”
SLS.2 236a. 1276 (PortoV.) acorta de ylice.
L acortus.
acortus, n.p.m. (agg.) “accorto, sveglio, furbo”
SLS.2 236 a.1270 (Vezzano Lig.) terra rolandi acorti.
L acorta. D acorze. accurtixe.
acotonare vb. “cotonare (operazione dell’arte della
lana)”
FCD.1 81 a.1267 (Reg.) costituzione di una società de
arte accimandi et acotonandi. LG 685 a.1406 de sayis
strictis et accotonatis.
L acotonatorem. cotonare.
acotonatorem sm. “artigiano addetto alla cotonatura della lana.
SSA 280 a.1345 (Sav.) acimatores et acotonatores civitatis saone.
L acotonare. cotonare.
acotumare vb. “stimare, valutare a fine di tassazione”
CP 287 a.1343 et de ipso precio sive valore quod acotumate sive extimate fuerint… SFG.1 157 n., s.xiv. solvant
pro eorum avaria tantum quantum fuerint accotumati per
illos qui deputati fuerint ad accotumandum. GR 14
a.1430 (Laigueglia) debeant solvere omnes avarias et colectas… pro rata ut districtuales linguilie solvunt et solverint de suis, sicuti fuerint acotumate et posite omnes
possessiones dicti territorii.
CIV 73.
L accotumatorem. cotumare. cotumus.
acot
accotumatorem sm. “ufficiale preposto alle valutazioni a fine di tassazione”
GR 14 (PortoM) quod aliquis accotumator seu scriptor
talee non possit colligere.
L acotumare. cotumus.
acquietancia sf “quietanza”
CA 626 a.1292 item in una litera acquietancie xiiij gra.
L quietancia
(ad) acquineam loc.
GR.2 83 (da: BAN, I.73, Grasse) “Gli ebrei erano ammessi a giurare, secondo un atto del 1376, super literas
mosaicas, ut est moris judeis, jurare ad acquineam”.
acquistare vb. “acquistare”
BCG 180 a.1077 id est quantum ego… tenuit de illa res
que sunt iuris sancti stephani per libellum eo die abeo
aquistado aut in ante acquistare potuerit.
L aquistum. D acquistar.
acquistum sn. “acquisto”
BSR 269 a.994 quantum antea tenuit… sive per suum acquistum vel pro quobibet ingenio, et postea tenuit iohannes… per libellum.
L aquistum. aquistallum. D acquistar. aquistar.
acri top. “città della Palestina”
CNM 378 ca.1205 (Sav.) cum ipse arnaldus erat in acri
dedit ipsi bonoiohannino pro emere zois solidos viii. de
regalibus de agri.
L. acconem. agri.
acrosticum sn. “imposta fondiaria”
DMC 122 a.1362 (Chio) heredes andrioli… sunt in possessione aliquarum possessionum ex quibus asserunt se
esse immunes ab acrosticis. LJ.2 570 a.1347 fuerunt deputati et constituti super percipiendis, colligendis et exigendis introitibus seu comerihiis acrosticis seu condempnacionibus et quibuscumque aliis introitibus…. VDE 131
a.1394 (Chio) a futuris mutuis, dacitis, acrosticis et collectis dominacionis syi. DMC 273 a.1410 (Chio) mortati
iii. cum scriba masticorum… mortati duo acrostici, greci.
CIV 261: ven. acrostico, gr. biz. ¶kr’stikon m.s.
acrosticum sn. “fisco”
VDE 125 a.1394 (Chio) nomine et vice dicti comunis, et
dominationis et acrostici, de cetero solvere et prestare
ipsi comuni dominationi, acrostico, omnem id et totum
quidquid et quantum debet. DMC 154 a.1362 (Chio)
scribania acrostici.
actamentum sn. “strumento per adattare la rete a un
particolare uso”
LG 423 a.1383 piscari cum rectibus parvis, vel cum aliquo aconserio vel actamento rectis, sive ialauro, de die
vel de nocte, cum lumine vel sine…
L aconserium.
actionarius sm. “amministratore dei beni ecclesiastici nel periodo longobardico (Lex X., Aistulphi)
BIR 326. ST.10 63: “in epoca carolingia agli actionarii
subentrano i vicedomini”.
D asiùn.
actionem sf. “azione giuridica”
GG.2 412 a. 1206 vendo tibi totam illam terram plenam
et vacuam et decimam et omnia iura, ractiones et actiones que et quas habeo in stropa. LJ.1155 a. 1252 omnia
iura rationes et actiones, tam in forteciis et regalibus et
iurisdictionibus quam in hominibus et fidelitatibus hominum…
actoriçare vb. “confermare, approvare”
CGS.2 15 a.1161 ipsam vendicionem… deffendere et actoriçare promitto.
L auctoriçare.
actum sn. “atto, documento ufficiale”
CDG.2 147 a.1172 sicut actorum et cartulariorum ianuensis curie fide continetur. SSA.1 99 a.1345 (Sav.)
cartularium… de actis comunis.
56
adal
acumiadare vb. “accomiatare, licenziare”
GR.2 83 a.1376 da: BAN 11 (Grasse) promittunt dictum
Guillielmum non deserere, nec acumiadare.
L comeatus. D comiao. descomiarse. scomiatare.
acunsamentum sn. “imposta, tributo”
FAG 140 a.1300 (Ferrania) decimas banna penas pascheria scadia novena acu[n]samenta successiones aliosque
proventus fidelitatis et homagia.
L acconciamentum. consamentum.
accursu cong. “al livello di, alla linea di”
NB 88 a.1198 et (murum) altum promittit facere usque
accursu coornicem supernam que est subtus clapis enrici.
L currere.
accursus/ accursius n.p., m. . (< accorrere, soccorrere)
LJ.2 35 a.1256 acursius cutica. LJ.1 1254 a.1257 accursus cutica. SLS.2 237 a.1248 (Bargagli) te accursum filium meum.
L acursius adcursus. D acorreor
acus sm. “ago, spilla”
GG.2 316 a.1206 et brogetam i. et acum et anellum. SSL
199 a.1336 unus scapulus de samito albo laboratus ad
acum. AND.1 221 a.1401 pro precio planetarum trium,
unius videlicet corchibite auro et perlis ad acum… PVP
281 a.1488 item masetus unus acum (di aghi).
L agus. agogia.
acus (err. per acas, acc.pl.) “asce”
GC.2 166 a.1192 martellum, zazolam (cazolam), plumbium, lenzam, acus ii. (= acas), scalpellum.
L aca.
acutire vb. “operazione agricola, aguzzare, potare in
punta)
BSR 409 a.1253 et pastinare in ea (terra), inserere et auctire (corr.: acutire) tot arbores domesticas de illis quas
ipsi terre melius novero convenire. IVI , Gloss. 538: acutire, forse lo stesso che acutiare, l’opposto di adopcire
“addolcire, scapitozzare i rami”
L aguzarola. D aguzo.
acutus agg. “acuto, aguzzo” (elemento toponomastico)
CAC 93 a.1179 (Sav.) in monte acuto.
NSS 259.
L aguda.
acutus sm. “chiodo”
LMS 83 a.1222 centenarium de acutis torariis…et de
acutis somesariis… de acutis pugnareciis… de acutis stoparoriis. BSL 53 a.1248 mihi dare debetis acutos et lignamen ad sufficientiam. PLP 117 a.1250 (Sav.) quid feceram de acutis quos disclavaveram de muro. BSL 73
a.1251 libras dcc… expendi… in stupa pice et acutis.
CGG 36 a.1259 (PortoV.) claves sive acutos. FAG 76
a.1282 tot acutos somesales. SSA 131 a.1345 acutos.
L acitus. agutus. aguarius.
acutus cognome
BSR 188 a.1203 bernardus acutus
ad prep. “a”
BCG 72 a.1009 fecit (cartam) offersionis ad ipso monasterio de manso uno. GR.2 36 (Nizza) ludere ad taxillos,
ad aissuch.
adalardus cognome
LJ.1 1043 a.1251 guillelmus adalardus
adalaxia f., n.p. “Adelasia”
NL.1 211 a.1203 adalaxia.
L adalaxina. adelasia. alascium. alaxia. alaxina. D alasio.
adalaxia top. “Alassio”
CHAR 1049 a.1198 gandulfo de adalaxia.
L alascium.
adal
adalaxina n.p., f.
FNV 318 a.1258 (Gen.) adalaxina.
L adalaxia
adamantem sm. “diamante”
DRG.3 825 a.1289 lib. sexaginta… implicatas in lapidibus, robinis et adamantibus. NIS 353 a.1425 tabula una
adamantis cum duabus costetis. PVP 278 a.1488 item
adamas unus in tabula legatus in auro. PVP 302 a.1491
adamas unus tabula, anulus unus et rubinus.
L diamantus.
adamantetus agg. [= adamantatus]“ornato di diamanti”
PVP 237 a.1456 item anulli duo adamanteti.
L diamantus.
adamantus sm. “diamante”
PVP 252 a.1458 adamanti tres parvi in tribus anulis auri.
L diamantus.
adaquare vb. “irrigare”
ACM 57 a.1396 (Carrara) et nullus possit incidere sive
devastare aliquas vias mastras, nec per eas aquam ducere
causa adaquandi. CSS 318 a.1435 (Sanr.) si… eius
aquam illam ceperit…sine licentia adaquantis… RII 11
(1956) 122 a.1463 (Tenda) posse boscare, adaquare et incasare…
REW 147. PTA 615: “è il tipo più ampiamente diffuso,
dal Piemonte alla Sicilia”.
L aquare. D adaquare.
adataratus agg. (di una specie di noci)£
LG 563 a.1403 quod nuces muscate fracte vel integre
non habeantur pro garbellatura… nec possint etiam reputari nuces muscate que, facta garbellatura, remanent in
garbello, que non possint frangi cum digitis unius manus
tantum… nuces vero adatarate possint extrahi et intellegantur garbellatura, et non mercantiles.
L datarus.
adavocarius sm. “difensore, protettore”
MBL 53 s.xi. (Lérins) a sancta dei genitrice maria et
sancto honorato et adavocariis suis
L advocatus. D avocata.
adcursus m., n.p. “soccorritore” (< accurrere).
SLS.2.237 a.1211 (Vezzano Lig.) adcursus de bovarone
L accursus. currere. D acorreor.
adelberto n.p., m.
PAC 8 a.964 adelberto iudex.
adestrare vb. “dare la destra, scortare”
AI 6 a.1251 fuerunt vero electi nobiles viri… qui ipsum
(papa Innocenzo iv., nella sua visita a Genova) adestrarent, et qui ei viam aperirent.
adfaectare vb. “conciare”
VCB 16 a.1238 (Bonif.) iacobus gallus habet de meo pellamine causa confectiendi seu adfaectandi beccune tresdecim.
L afaitare.
adiamantus sm. “diamante”
BBL 100 a.1473 pro… due costete adiamanti.
L diamantus.
additionem sf. “aggiunta, giunta sul peso”
LG 420 a.1403 toni… incidantur deversus caudam unus
parmus et quarta pars parmi, qui vendi non debeant ad
pondus per modum additionis seu iuncte vel aliter ad
pondus.
adiutorium sn. “aiuto”
PLP 122 a.1250 (Sav.) dum… clamarent adiutorium.
L aiuvare. aiutus. D aitorio. aitoriar.
admaistrare vb. “trattare, lavorare (un tessuto)”
MAS 248 a.1500 ab quodam tempore citra reperta fuisse,
ac singulis fere diebus reperiri, cremexilia admaistrata
aliter quam per capitula artis ipsorum ordinatum fuerit.
D amaistrare.
57
adob
admeligare vb.
NB 104 a.1198 quando obertus voluerit admeligare ad
suam utilitatem blavam.
L melega.
administrare vb. “amministrare”
CAC 57 a.1178 (Sav.) de omnibus bonis meis administrandis… et possit bona mea et filii mei tractare et administrare tamquam sua propria et mandare ad laborandum,
ad meum et filii mei risigum.
administratorem sm. “amministratore”
SOA 29 a.1227 operarius et admionistrator operis sancti
laurtentii de ianua.
ad minus avv. “almeno”
ASA 331 a.1350 (Alb.) coria teneantur in multa per quatuor menses ad minus. CST 168 a.1381 (Taggia) in uno
manuale sive proptocollo foliorum decem appapire ad
minus. LG 656 a.1404 usque in libras viginti quinque ianuinorum ad minus. GSA 33 a.1404 (Sav.) ad ligam
sterlini videlicet talis in quo seu unaquaque libra ponderis… sint uncie decem ad minus argenti finij sine aliqua
alia mixtione. CCS 44 a.1414 (Celle) strate vero romane
sint… parmi duodecim ad minus.
D alomen.
admiraba sm. “ufficiale doganale”
LJ.2 184 a.1288 (traduzione dall’armeno) ex eo quod
ipsi retinebant raubam mercatorum quousque ibat apud
tarsso ad passidum (trad. coeva: “dogana”) ad apportando litteras admirabam, non debeant retineri.
L amiratus.
admiragius sm. “ammiraglio”
IA 25 a.1282 ordinatum etiam fuit per sapientes credentie antedicte quod de cetero aliquis non vocaretur admiragius nisi haberet sub se galeas x. ad minus, set capitaneus
potius diceretur.
L amiratus.
admiratus sm. “ammiraglio”
AI 73 a.1234 dicti admirati sive capitanei… CHAR 1140
a.1256 symon guercius admiratus felicis stolli galearum
comunis ianue. AI.2 91 a.1266 galee… quarum admiratus fuit obertinus aurie. CGG 352 a.1275 admiratum atque capitaneum. DAF 25 a.1300 iacobum tornellum admiratum ermenie. LJ.2 430 a.1301 eius vicario seu admirato. DSP 146 a.1500 illustris et excelsus dominus
philippus de cleves dominus ravasteni regius admiratus et
ianuensium gubernator.
JAN.
L amiratus.
admistus agg. “misto, mescolato”
LG 712 a.1406 quod calderarii vel clapucii non stagnent
patellas cum stagno admisto plumbo.
adobamentum sn. “la cerimonia con cui si armava
il cavaliere”
CHI.1 294 a.1275 (Torino) lib(ras)…quas dominus donavit ei pro adobamento suo. Cf. LFL.2 19 fr.ant. adouber
“armare un cavaliere”.
L adobare.
adobare vc. “lavorare (pelli)”
GR.2 6 a.1381(Taggia) adobare corium. LG 699
a.1406 quod aliquis macharolius non audeat… adobare, tingere vel affaitare aliquem boldronum… CSS
210 a.1435 (Sanr.) calegarii et adobatores… possint
operari in pellibus et coriis adobandis. GR.2 6 s.xvii
(Isolabona) reducimus in unum grossum pelamina tam
adobata quam pilosa. FST 84 a.1592 (Triora) quoniam vero cerdones sive callegarii sepe faciunt impedium fonti vivo pro affaitando coria et pelles, declaratur… quod nemo audeat nec debeat addobare in loco
predicto.
L adobaria. dobaria. D adubà. adubår. adubu.
adob
adobare (se) vb. “accordarsi”
SPN 59 a.1210 (Nizza) nisi prius adobaverint se cum heredibus defuncti.
adobaria sf. “lavorazione delle pelli”
CSS 324 a.1435 (Sanr.) omnes cerdones sive callegarii
exercentes artem callegarie vel adobarie…
L adobare.dobaria.
adobcire vb. “potare”
BSR 414 a.1256 terram meliorare et non peiorare, et arbores ipsius terre non incidere set adopcire que adobcende erunt.
L adolcire.
adogmada sf. “settimana”
GDN 626 a.1254 (Noli) in quadam edogmada quarantene
sancti martini…que adogmada eligatur voluntate consilii
nauli.
L edomada.
adolcire vb. “adattare, rettificare, ripulire ”
FAF 121 a.1235 denarios septem pro quolibet freno picato et adolcito quod picabis et adolcibis…
L adobcire.adoltire adopcire. D adusì.
adoltire vb. “migliorare?”
LMS 495 a.1226 (Reg.) locazione di una casa con orto,
con obbligo di plantare ibi ficus et brumestas et adoltire.
L adopcire.
adonegare vb. “istituire un particolare regime (mezzadria) di conduzione della terra”
GR.2 6 (Bobbio) sit in arbitrio domini si maluerit adonegare et partiri in campo fructus cum colono.
L dominicatura.
adopcire vb. “potare”
BSR 414 a.1256 terram meliorare et non peiorare, et arbores ipsius terre non incidere set adopcire que adobcende erunt.
L adolcire.
adortatus agg. “coltivato ad orto”
RII 39 (1984) 3-4, p.33 a.1312 (Alb.) petiam unam terre
adortate.
L ortus.
ad presens avv. “immediatamente”
CAF.1 61 ad a.1161 discordes enim qui in civitate erant,
capillationes et rixas solitas ne facerent vel inciperent,
consules ad presens iurare fecerunt.
ad pud cong. = apud “presso”
DRG.3 1068 a.1312 ad pud motronum.
adrechium sn. “vicolo, viuzza trasversale”
GR.2 6 (Sospello) de bandita macelli, que est in adrechio
de agaize.
adrizare vb. “racconciare, sistemare”
GR 14 a.1327 (Ovada) et habeant bayliam adrizandi vias
communis.
L driçare. D drizar.
adrocatus agg. (di carne) “guasto”
CCS 34 sg. a.1414 (Celle) de non vendendo carnes morbosas vel adrocatas ad bancum macelli… carnes luposas,
morbosas vel arrocatas.
L arrocatus.
aduatus sm.
PLS 253 a.1301 actum Famagoste, sub aduatu logie ianuensium famagoste.
adducere vb. “trasportare”
CAC 34 a.1178 (Sav.) debet tantum dare eis quod possint
furnire suam quartam partem et gançerarum et hominum
usque in saonam; et si adduxerint açeptum, nihil debet
habere de lucro.
L aductura. D adur
aductura sf. “trasporto”
CGS.2 248 a.1156 habui de grano lib.ccxlv. de quibus
dedi in molo et in staçon et aductura lib.iiii.
L conduttum.
58
advo
adulterium sn. “adulterazione”
RVN 130 s.xiv. (Noli) et quod furtum nec adulterium in
molendino non facient.
L adultricem.
adultricem sf. “adultera”
RLC 54 a.1297 (Cosio) si quis dixerit aliqui mulieri
adultricem, somam, traditricem aut frustatam… vel verba
similia.
L adulterium.
aduntatus agg. “svergognato, disonorato”
PLP 101 a.1250 (Sav.) non dixi ei meretricem nec aduntata.
L auntatus. unta.
adurare vb. “tirare (imbarcazioni) in secco”
OP 118 a.1211 assultum in eis fecerunt ex improviso,
unam de galeis que in terra adurata fuerat, retinuerunt.
AI 174 a.1247 et reduxit galeas in portu saone aduratas
in terram. AI.2 22 a.1256 ipsas galeas defendere conabantur cum essent in terra adurate. IA.134 a.1291 et barcas adurantes in terram. PPV 88 a.1370 (PortoV.) quod
pisces vendere possint in eorum barcis aduratis, videlicet
quod teneantur ipsas barchas tirare medias in terram.
[lat. class. ôra “lido, spiaggia”: erroneamente interpreta
AI.2 22 n.:”forse dal basso lat. durare: le galee tirate in
secco erano state rinforzate o protette con ripari”].
adurnus cognome
DDG 31 a.1376 de raffael adurno.
D adorno.
advena sf. “avena”
LJ.1 907 a.1232 granum ordeum speltam advenam.
L avena. avenata. D avena.
advenire vb. “spettare”
MSS 5 a.993 quantum mihi advenit per cartulam comparacionis in suprascriptis locis.
adventionem sf., n.p. (< adventus)
SLS.2 242 s. x. (Chiav.) campo adventionis.
L aventura. D avento.
advizare vb. “avvisare, informare”
TL.3 315 a.1474 de hora in hora sunt advizati de eorum
male gestis.
L avisium. D avissar.
advocatia sf. “avvocazia”
BIR 276, 327 “insieme di beni e diritti della Chiesa; in
epoca carolingia: ufficio di difesa dei beni ecclesiastici”.
LA 211 ”ufficio collegato, per il carattere feudale, alla
concessione di un beneficio, spettante ai vassalli che
hanno prima funzione di rappresentare in giudizio e difendere materialmente anche con le armi le persone giuridiche e i dignitari ecclesiastici, chiese, monasteri, vescovi ecc., e funzione di assistere i dipendenti di tali enti
innanzi ai tribunali laici nei giudizi criminali; più tardi,
almeno in qualche luogo, l’esercizio diretto di giurisdizione civile in vece di quelli”.
L advocatus.
advocatia sf. “aiuto, soccorso, presidio”
OC 207 a.1168 cendatus ibat cum quibusdam soldariis in
advocatiam.
advocatia top. (Recco)
LJ.1 511 a.1204 de homicidiis perpetratis et factis inter
homines advocatie… — cum in terra advocatie homicidium factum esset a quibusdam in quemdam de advocatia… — quod infra iurisdictionem ianue et archiepiscopatus sit predicta terra advocatie… LEM 224 a.1230 pecias plures terrarum in advocatia, loco ubi dicitur ad urri.
LA 214.
(de) advocato cognome
CGS.1 132 a.1157 bonus vassallus de advocato. CGS.1
427 a.1161 bonus vassallus de advocato et bonus vassallus de presbitero manfredo.
L advocatus.
advo
advocatorem sm. “avvocato, patrocinatore”
CDG.1 165 a.1143 si aliqua persona proclamationem ante nos fecerit, quod advocatores aut advocatorem habere
non possit in placito quod iudicare debeamus… LG 12
a.1157 si fuero advocator de aliqua contentione quam habeat aliqua persona… bona fide racionabiliter eam placitabo.
L advocatus.
advocatorem ecclesie sm. “avvocato della Chiesa;
difensore dei beni ecclesiastici”
LJ.1 3 a.958 de prediis vero vel de aliis querimoniis tallis
fuit consuetudo ut ille qui investitus erat per triginta annos nullus episcopus neque archiepiscopus aut abbas vel
advocatores sive rectores ecclesiarum aut comes nullam
probationem neque propugnam exinde dabat. FNU 31
a.1137 simul cum advocatore ipsius monasterii…
CDG.2 255 a.1179 consilio…advocatoris ecclesie, rainerii de lagneto.
advocatus sm. “avvocato, patrocinatore”
SSA.2 227 a.1345 (Sav.) iudices et advocatos. LG 834
a.1403 si aliqua persona coram magistratum conqueratur
quod in causa quam habet… advocatum habere non possit, seu procuratorem, teneatur magistratus docte conquerenti advocatum vel procuratorem dare, unum vel plures.
LA 212: già nel sec. xii. il nome passa a gentilizio, anche
Genova.
L (de) advocato. advocatorem. advocatia. D avocato.
advocatus sm. “mandatario, incaricato”
CGS.1 85 a.1157 et promitto tibi… quod nullum pagamentum accipiam ab advocato vel aliqua persona pro eo
sine te vel tua licentia… — quod nullam solutionem accipiet per se vel per aliquem ab eodem advocato sine ipso
lanfranco pipere vel eius licentia.
advocatus cognome
CGS.1 388 a.1160 in ea terra quam ab advocato et filio
in domu culta emimus. CGS 2.298 sg. a.1160 et advocatus de reliquo se quietum vocavit… –– pro rolando advocato.
advocatus ecclesie sm. “avvocato della Chiesa; difensore dei beni ecclesiastici”
SC 222 a.1006 fuit paratus godo filius quondam lamberti
et advocatus monasterii sancti stephani protoXpi sito foris et prope civitate ianua cum fuste et scuto seu evangelia at iurandum et pugna faciendum [per il possesso di
una terra della Chiesa la cui proprietà era reclamata da
Edelprando]. CAC 101 a.1179 (Sav.) Guilica, abbatissa
sancte marie de granna, dà un terreno a livello consensu
Arnaldi iolte et boniiohannis foldraci advocatorum ecclesie sancte cecilie. LJ.1 511 a.1204 potestas autem volens
ius advocati (ecclesie ianuensis) cognoscere…
advogasius agg. etnico “dell’Abkasia, (Georgia, fra
il Caucaso e il Mar Nero)”
BCL 339 a.1290 sclavum… de proienie advogasia.
L avogaxius.
ahera sf. “aia”
BCG 179 a.1071 de duobus pecie de terra cum aere [l.aera: o fatto su aes?] ubi estat cum vinea et castaneto. RL
207 a.1267 (Apric.) de furto grani ad aheram. RLC 48
a.1297 (Cosio) persona que fecerit cercam grani vel messis… ad aeram vel ad repositum alicuius… GR 105
(Por.) non debeat… plantare aliquem arborem prope aeram vel vidizarium alicuius persone.
L area.
aerem top. “Hyères (Provenza)”
CNM 408 a.1205 promiserunt quod non ducent… navem
que dicitur navis de barbaris aliqua in parte nisi in provintiam per salem, scilicet ad marsiliam vel aerem.
L airem.
59
afai
affabré
A.M.D E M ONTE , Diva virgo savonensis, Romae 1726,
p.194 cubiculum… ingressus vidi supra arcam affabré elaboratam quattuor ductiles capsulas includentem, vulgo
cantaranum appellatam, virginis savonensis effigiem unam.
affaccare vb. “conciare (pelli)”
CGS.2 111 a.1163 beccunas sexcentas…quas affaccare
debemus et vendere.
L afaitare
affachinus n.p., m.
LJ.2 313 a.1289 affachino de affachino civi ianue.
L alfachinus.
affactare vb. “conciare (pelli)”
CGS.2 44 a.1161 cuniculus affactatus. VCB 58 a.1239
(Bonif.) corie affactate.
L afaitare.
afactatorem sm. “conciapelli”
CGS.1 25 a.1156 affactator. PMS 14 a.1168 (Sav.) a te
ingone afactatore. LMS 104 a.1222 a iohanne afactatore.
L afaitatorem.
afaictare vb. “conciare (pelli)
BSA 141 a.1373 (Alb.) teneantur quolibet mense revidere coria posita in multa sive in afaictum si sint bene
afaictata et reparata ac uncta.
L afaitare
afaictarius agg. “dei conciapelli”
BSA 141 a.1373 (Alb.) massarii… tam artis calegarie
quam afaictarie.
L afaitare.
afaictum sn. “bagno di concia”
BSA 145 a.1350 (Alb.) coria poni possint in multa sive
afaictum. BSA 141 a.1373 (Alb.) revidere coria posita in
multa sive afaictum si sint bene afaictata et reparata ac
uncta.
L affaitum.
afaitadorem sm. “conciapelli”
SC 297 a.1157 rolandus afaitador.
L afaitatorem.
afaytamentum sn. “concia delle pelli”
SSA 130 a.1345 (Sav.) omnes calegarios de saona qui faciunt afaytamentum.
L afaitare. D afaitamento.
afaitana sf. “conceria”
VCB 330 a.1291 (Bonif.) unius afaitane.
L afaitare. affaitaria.
afaitaorem sm. “conciapelli”
GC 73 a.1191 lanfrancus afaitaor. GG 33 a.1200 ogerius
afaitaor de remis.
L afaitator.
afaitare vb. “conciare (pelli)”
OSM 180 a.1190 accepi a te… becunas ad afaitare… quarum afaitabo ccc. SRC 260 a.1273 (Sav.) coria pillosa
nec affaytata. ASA 40 a.1364 (Alb.) ad iancariam et
afaytariam suam in qua afaytat coria sua. DSP 332
a.1553 non licere cuivis persone conducere… ad presentem civitatem aliquam quantitatem pellaminum seu coreorum affaitatorum confectorum seu unctorum in rippariis. FST 84 a.1592 (Triora) pro affaitando coria et pelles.
REW 253. ALE 118.
L adfaectare. affacare. affactare afaictare. afaictarius.
afaijtatus. afaitamentum. affaitaria. afaitator. affaitum.
D afaitare. afità.
afaitare vb. “addestrare”
FCD.2 295 a.1252 astorem unum bene afaitatum qui bene accipiat perdices et quarias.
afaitare vb. “alterare, sofisticare”
LG 414 a.1383 imo vendantur carnes simplices, non afaitate, set sicut a natura proprietatis sue sunt, sine aliquo
accidente vel aconcerio seu affaito.
SLE, SLI: “fatturare il vino”.
L affaitum.
afai
affaitare vb. “rastremare”
FAF 159 a.1250 arborem unam pro dicta nave affaitatam
grossitudinis palmorum decem et longitudinis cubitorum
xliii. BSL 235 a.1268 antenne pro velono…debent esse…affaitate palmorum sex.
JAN.2 388 “amincir, faire en cône”.
L affaitatorem. affaitiare. affaiticus. affectare. D afaità.
afaytaria sf. “conceria”
ASA 40 a.1364 (Alb.) ut per predictam portetam exire
possit fora paramurum ad iancariam et afaytariam suam
in qua afaytat coria sua. CRA 141 a.1395 (Alb.) edifficia…annexa ad artifficium coriorum, que vulgo dicuntur
iancharie et affaytarie. GR 102 a.1519 (Alb.) quod affaitarie nec ungerie vel astilarie possint fieri a domo gumbi
heredum bartholomei gratiani.
L afaitana. afaitare. D fitaia.
afaitatorem. sm. “conciapelli”
CAC 100 a.1179 (Sav.) rubaldus afaitator de ianua. NB
50 a.1198 rodulfus senex afaitator. GR 31 a.1519 (Alb.)
coria teneantur in murta seu in affaito per menses decem
ad minus per callegarios seu aptores seu affaitatores coriorum.
L afactatorem. afaitadorem. afaitaorem. afaitare. affatadorem. afataorem.
affaitatorem sm. “rifinitore”
NL.1 357 a.1210 guillelmus affaitator remorum.
L afaitare.
affaijtatus agg. “conciato”
DSP 336 a.1553 ne aliquis possit conducere ad presentem civitatem… aliquam summam coreorum et pellaminum affaijtatorum et unctorum ac tinctorum in ipsis rippariis.
L afaitare.
affaitiatus agg. “rastremato”
BSL 8 a.1246 arborem unam de porra affaitiatam.
L affaitare.
affaiticus agg. “rastremato”
BSL 8 a.1246 item timones duos et affaiticos grossitudinis palmorum viiii. et dimidi.
L affaitare.
affaitum sn. “additivo, sostanza usata per intenerire
le carni”
LG 414 a.1383 vendantur ipse carnes simplices, non afaitate… sine aliquo accidente vel aconcerio seu affaito.
L afaitare.
affaitum sn. “bagno di concia”
GR 31 a.1519 (Alb.) coria teneantur in murta seu in affaito per menses decem ad minus per callegarios seu aptores seu affaitatores coriorum.
L afaictum. afaitare.
afanum sn. “fatica, lavoro”
GR.2 6 (Carpasio) possit extrahere afanum suum de dicta
terra.
D affanar. afano.
affatadorem sm. “conciapelli”
CDG.1 279 s.xii. ingo affatador.
L afaitatorem.
afataorem sm. “conciapelli”
GG 87 a.1201 enricus afataor.
L afaitatorem.
afferrare vb. “afferrare, trattenere”
LG 775 a.1403 agumine xviii. scilicet octo de mora, sex
pro afferrando. PLL 469 a.1441 sex agumenas pro afferrando. GR.2 6 (Naticino) si aliquis butaverit aliquam
personam dicte ville vel afferraverit ad personam vel dederit ei de pugno vel alapham, vel tiraaverit per capellos…
D aferrà.
60
aphr
affetare vb. “assottigliare, rastremare”
BSL 235 a.1268 item timones duos qui debent esse laborati et affetati palmorum novem. — debet esse dicta arbor affetata palmorum undecim.
L affaitare.
affictare, vb. “affittare; impegnare mediante un rapporto di affittanza”
RCP 64 a.1203 (Luni) affictare eos (homines)…hoc modo, ut… non debeant… dare coltam nec maltollectam
dicto domino ep(iscopo). RII 8 (1953), p.8 a.1445 (Alb.)
dederunt, tradiderunt, afictaverunt, locaverunt, seu quasi
perpetuo concesserunt… sedimen quodam.
L affictus. fictum. D afità.
affictus sm. “affitto”
RCP 64 a.1203 (Luni) debeant ipsi dare de afficto quinque staria.
L affictare.
affiliamentum sn. “imposta feudale sulle successioni”
GR 13 (Calizz.) item novena acconciamenta affiliamenta
et tertiam partem successionum omnium personarum de
calizano.
affinare” vb. “ripulire”
FAF 280 a.1268 (Gen.) pro disgroxando et affinando
boçonagiam minutam… –– pro qualibet libra bolçoni
grossi causa affinandi et disgroxandi.
affinatorem sm. “raffinatore”
FAF 280 a.1268 raynaldus de alba, affinator argenti.
D afinar.
affiragnatus agg. “dicesi di terreno messo a viti”
GR 14 (Novi) in terris affiragnatis.
FPR 1.
L filaneus.
affirmare vb. “definire, stabilire”
RCA 89 a.1151 laudaverunt et affirmaverunt quod dompnus sirus ianuensis archiepiscopus habeat et quiete possideat totam illam terram.
afflorata n.p., f.
CGS.1 25 a.1156 bertramis de afflorata.
PGM 14.
L afloratus.
affloratus sm. “fiorino (moneta)”
CGS.1 163 sg. a.1157 accepi a te servo meo lb.xviii. affloratorum pro libertate tua. GCS.2 28 a.1161 accepisse… lb.lii. affloratorum finito precio pro liii. pesticis terre.
L florenus.
afloratus cognome
GC 218 a.1192 uxori boni vassalli aflorati.
PGM 14.
L afflorata. flos.
afocare vb. “incendiare”
SRB 315 a.1407 (Quiliano) nemus afocatum.
L focus. D afugà
afondare vb. “affondare”
AI 165 a.1245 validissima fortuna maris et temporis fuit
in portu ianue, ita quod multe naves ierunt ad terram, alie
in portu ianue afondate.
L fundare. D afondar.
affossare vb. “circondare con un fossato”
DT 530 a.1316 quod ipsum locum possit dictum comune… facere affossari circumquaque fossato largo parmis
viginti de canna.
L fossa.
aphracta sf. “nave scoperta”
CDP 11 a.1149 navis cooperta cum duobus copertis debet dare lb.tres, alia naves magna sol.xv., per navem aphractam (ms.: agratum, cf. Cic.Att. 5.11.4) sol.xxx., galea
sol.xx.
afri
affrica top. “Africa settentrionale”.
RCA 9 a.1143 omnes naves que venerunt de ultramare. et
de alexandria. et de romania. et de illis partibus. et de
barbaria. et de affrica. et de tunese…
affricum sn. [= astricum] “casa in pietra”
LEM 103 a.1251 domum sive affricum cum domibus lignaminis.
L astricum.
affricus sm. “vento di mezzogiorno, di SSW; libeccio”
UAR 136 ca.1330. Cf. Plin.n.h.2.119.
afrontacionem sf. “coerenza di termini, confine”
MBL 282 a.1069 (Lérins) quantum istas afrontaciones
includunt.
L afrontare. frontem.
afrontare vb. “confinare”
MBL 282 a.1069 (Lérins) afrontat de orientis in terra
sancti pauli, de meridie…
L afrontacionem. frontem.
afrontare vb. “mettere a confronto”
GR 14 a.1498 (Gen.) censarius teneatur afrontare partes
ad invicem.
afumatus vb. “affumicato, annerito dal fumo”
LG 712 a.1406 calderarius, clapucius… dictum vas aptatum, refocatum, reparatum seu de novo reaptatum… teneat… de foris cinctum et afumatum tali modo et forma
quod dignoscatur ab altero laborerio novo.
L fumus.
afuzelatus agg. “affusolato”
AND.5 76 a.1509 pilastros quatuor marmorum alborum
bonorum et finorum qui aponi debent cum suis mediis
colonis in ipsis pilastris afuzelatis longitudinis parmorum
septem.
L fusus.
aga sf. “acqua”
PVP 273 a.1488 segie due de aga.
L aigua.
agacia cognome
CGS.1 163 bernardus agacia. CGS.1 200 ego çenua cagacia… actum ante domum ianue agacie.
L agacius. cagacia.
agacius cognome.
BNA 108 a.1259 (Vent.) terra agaciorum.
L (de) agazio. D agàixu.
agaglata sf. (err.per agoglata) “pungolo per animali”
CSS 236 a.1435 (Sanr.) incidere… virgas… pro faciendo
agaglatas, seu stimulos.
L aglogata. agogia. agogliata. D agoglia.
agaytarolia sf. “guardiola”
PLP 106 a.1250 (Sav.) tabulas tres quas clavavi in agoaytarolia et fuerunt tres vel quatuor pro cooperiendo agaytarolia et fecimus cooperiri ex eis.
cf.NIG 176 (Stat.Cuneo): vaitarolia “casotto di guardia”.
L aguaita aguaytarolia. gaytragium.
agalica sf.
LAE 245 a.1253 corbam unam de vetris et pondus unum
de agalica.
agamelonus m., n.p. “Agamennone”
DDG 658 a.1377 agamelonus cigalla.
agasonem sm. “servitore addetto ai giumenti; palafreniere”
GBS 101 a.1577 (Baiardo) pastores… bubulci muliones
agasones subulci.
DUC.1 137: “agaso proprie dicitur qui curat jumenta
(Johannes de Janue, Catholicon a.1286)”.
(de) agazio cognome
DDG 141, 221 a.1376 paulus de agazio.
L agacius. D agàixu.
61
agne
agel top. (monte che divide le diocesi di Nizza e Ventimiglia)
GR 14 a.1182.
agellus maritimus top. “Monte Agel”
GR 14: così citato in un documento apocrifo del Cartularium Lerinense. Cf.CRL 59 sgg.
L agel. D aiellu.
agem cognome
TL.3 221 a.1475 iacobo agem de recho.
D agén.
agensis agg. “di Agen” (città della Francia meridionale)
PCC 146 a.1356 (Sav.) domini egidii agensis episcopi.
agerbol top. “Gerbolo” (Vent.)
LTI 52 n.59 a.1182: “antico castello oggi scomparso”.
REW 94.
L gerbare. D gerbolo..
agilulfi castrum top., od. Montignoso (Lunigiana)
FSLL 3 (1902) 338 agilulfi castrum.
(de) agio cognome
DRG.3 1052 a.1312 ottobono de agio. DDG 513 a.1376
petrus de agio.
L aglius.
agire vb. “esercitare diritti, avere legittimazione attiva”
CNM 32 a.1204 (Sav.) et quia ipse bertolotus prestitit
ipsis suum magisterium et paratus fuit ire cum eis in predicto viagio, ideo agit et patit ut supra.
aglius sm. “aglio”
SRC 502 a.1381 (Sav.) cepas et aglios seminaverat.
L (de) agio. aleum. allieus. D aggiu.
aglogata s.f. “pungolo”
CST 296 a.1381 (Taggia) non possit… incidere aliquas
collares… salvo quod… possit facere duas agloglatas et
unam fulcham.
L agaglata.
agnaira top. (Pigna)
PSP 57 n.4, a.1280 in alpibus agnaire.
(< agnus REW 290, collettivo in -âria “prato a pascolo
di pecore”).
L agnellus.
agnarius sm. “venditore di manufatti di ferro”
LG 664 a.1406 ars agnariorum (cf. PC 320: corporazione
genovese). LG 704 a.1406 si aliquod laborerium fieret
pro comuni ianue in quo oportet fieri ferramenta… quod
illud laborerium vel ferramenta fiant et debeant dari ad
laborandum per rectores artium inter ferrarios et magistros de artis agnariorum…. –– vendere… aliquos agutos
vel aliquod opus novum pertinens arti agnariorum, sive
canchanos, mappas vel dobionos aut maleos novos.
(buccad)agnel cognome
CGS.1 94 a.1157 wilielmus buccadagnel.
PGM. 5.
L buccadagnel.
agnellare vb. “pascolare pecore”
GR 23 a.1274 (Castell.) si aliquis posuerit signum in aliqua barma causa craveandi vel agnellandi…
L agnellus.
agnelata sf. “gregge di agnelli”
RLC 63 a.1297 (Cosio) si aliqua agnelata vel vaciata intraverit in bandita communis… RLC 78 a. 1297 (Cosio)
quod aliquis berberius non possit ducere paritam agnelatam seu vaciatam… GR 14 a.1704 (Zucc.) si aliqua persona habuerit agnelatam in clauso…
L agnellus.
agnelinus agg. “di lana d’agnello”
CGG 244 a.1261 ( PortoV.) pro panno agnelino soldos
xiii.
L agnellus.
agne
agnellus sm. “agnello”
RCP 400 a.1076 (Luni) de capretis et de agnellis.
L agnaira. agnellare. agnelinus. agnina. D agnello.
agnellu.
(de) agnete cognome
MIA 83 a.1263 (Sav.) dalfinum de agnete.
L agnetem.
(sanctam) agnetem n.p., f. ”Agnese”; top. (Gen.)
DSP 21 a.1459 per viam que est super sanctam agnetem.
L agnexia .agnixia. aynesius.
agnexia f., n.p. “Agnese”
LJ.1 525 a.1206 gerardus de lo casal et agnexia de lo casal.
L agnetem.
agnigna sf. “pelle di agnello”
BBL 176 a.1473 pro par unum pugnatarum agnignarum
nigre… s.v.
L agnina.
agnina sf. “pelle di agnello, lanuta”
NL.2 134 a.1216 agninas et saccarinas que in dicta nave
veniunt. DDG 221 a.1376 pro agninarum ballis viii.
CDC 29 a.1386 agninarum balle iii. PVP 297 a.1491 pro
una goarnacia agninarum gentile.
L agnellus. agnigna. agninus. aguna.
agninus agg. “di lana di agnello”
LG 690 a.1406 quilibet lanarius… faciens… pannos arbasios vel agninos.
L agnina.
agninus sm. “pelle di agnello; lana di agnello”
LG 681 a.1406 facere (crochos)… de bono maschaicio
sive corio bene bono ornatos de agnino. LG 690 a.1406
et fiant ipsi arbasii vel agnini in orditorio usque in canne
xvi.
L agnina.
agnixia cognome
LJ.2 186 a.1288 (Cosio) odus agnixia.
L (de) agnete. aynesius. D agnesi.
agnus dei sm. “disco che ha impressa l’immagine
dell’agnello che porta la bandiera colla croce; reliquiario, amuleto”
PVP 299 a.1492 recepimus…in precio et manifactura et
auro cultellorum, tezoiretarum agogiarolii, clavacorii, pomi muscati, agnus dei, cum cordonis et catenetis in garnimento lucretie…
PVP 345 (Gloss.): descrizione e notizie.
agogeta sf. “cordoncino con punte metalliche per allacciare vesti e armature”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unam incudinem pro ferando agogetas.
L agugeta.
agogia sf. “ago; chiodo”
PLL 467 a.1441 stoppa, agogie, piscis (pece).
L acus. agaglata. agogla. agogliaria. agogiarolium. agogiarolum. agoiarius. agugia. agus. D agogia. agugia.
agogia sf. “bussola”
SAC 79 a.1438 ille magister qui in hac urbe agogias pro
navigando conficit… — si sine agogiis navigare non potest, multo etiam minus sine ipsis cartis.
JAN.
D agoglia.
agogiairolium / agogiairolum sn. “agoraio”
PVP 262 a.1461 agogiairolum unum argenti cum sua
cathena et gordena. PVP 325 a.1506 pro expignoratione
infrascriptorum pignorum… agogiairolium cum catena £ 7.
L agogia. agogiairolium. agogiairolum. D agugiaiö’.
agogiarolium / agogiarolum sn. “agoraio”
RSR 58 a.1454 corrigias… cum suis gladiis, agogiarolo
et tesoiretis argenti. PVP 252 a.1458 agogiarolium unum
62
agra
argenti cum cinto corii. PVP 299 a.1492 in precio et manifactura et auro cultellorum, tezoiretarum, agogiarolii,
clavacorii…in goarnimento lucretie.
PVP 151, 345 sg.
agoginum sn. “buona lega d’argento”
LG 477 a.1403 quod nemo laboret argentum quod non sit
ad ligam agogini. LG 670 a.1406 argentum quod non sit
bonum ad ligam agogini, videlicet de unciis decem et denariis tribus argenti fini ad minus in qualibet libra.
L agoginus. agozinus. agulinum. aquilina. D abuggin.
agoginus agg. (argento) “di buona lega”
PVP 328 a.1507 pro argento agogino corrigiarum et cocleariorum in parte deaurato.
L agoginum.
agogla top. (Pros., On.)
SOV 323 a.1428 (On.) cella sive domus que est ubi dicitur podium agogle sit communis prosaneghi.
FTL 62.
L agogia.
agogliaria top. (Triora)
FST 112 a.1592 (Triora) usque ad rupes agogliarie (IVI ,
v.l. auguglarie.
FTL 62.
L auguglaria.
agogliata sf. “parte dell’aratro”
SOV 316 a.1428 (Chius.) trazolam per aratro, aratrum et
perticam aratri, nervum, iugum et agogliatam.
L agugliata.
agogna top. “Ognio, fraz. di Neirone (Vent.)”
LJ.1 6 a.962 in iuvo et alpe agogna
L agonia.
agoiarius cognome
LJ.1 635 a.1218 guillelmus petri agoiarii.
L agogia D agugia.
agonia top. “Ognio, fraz.di Neirone (Vent.)”
LJ.1 5 a.962 usque in iuvo et alpe que dicitur agonia.
RCA 368 a.1149 homines de agonia.
RCA 669. GR 14.
L agogna.
agozinus agg. “(argento) di buona lega”
BBL 273 a.1473 item in argento agozino
L agoginum.
agostarius sm. moneta?
VCB 317 a.1291 (Bonif.) Reg.: “un credito di agostarios
quinque”.
agothare vb. togliere, eliminare (acqua)”
GR.2 6 (Centallo) possit illam aquam agothare vel divertere.
D agotar.
agotatus agg.
LG 426 a.1383 ova vero vendantur pro singulo denarium
unum si fuerint integre. Si vero fuerint agotate, pro singulo tres quadrantes.
(de) agoxi “di Uscio”; cognome
RCA 88 a.1148 albertus de agoxi qui manet in nervi.
L aguxi.
agoxinus cognome
COS 1 a.1186 oglerius agoxinus.
L aguxinus.
agramentarium sn. [= atramentarium] “calamaio
(simbolo di tradizione di un bene”
CHAR 68 a.884 (Asti) et bergamina cum agramentario ego enrado de terra levavi.
L atramentum. atramentarium.
aggranare vb. “curare l’efficienza degli ingranaggi”
BSR 65 a.1180 sub tali condicione quod ipse guido debeat molendina aggranare et dare semper curie sex tocius
multure.
agra
agraria sf. “uva acerba”
GSS 133 a.1330 (Sarz.) agrestam seu agrariam.
L agresta.
agratum sn. “tipo di nave”
CDG 252 a.1149 navis cooperta… agratum… galea…
galeoto…
agregare vb. “alberare; piantare ad alberi”
PCA 48 a.1324 (Alb.) et dictam terram laborare, bonifficare et agregare bona fide et sine fraude ipsam meliorando et non deteriorando. RLC 79 a.1297 (Cosio) quod
quecumque persona castelanie cuxii voluerit facere sparatam de terra sua, possit facere… agregando eam de arboribus domesticis. RLC 53 a.1297 (Cosio) et qui inciderit vel scarnaverit aliquam arborem domesticam, bannum sol. x. … salvo quod arancaret de his arboribus causa plantandi seu agregandi.
L aggregatum. agregum. D agregar.
aggregatum sn. “terreno alberato”
CSS 326 a.1435 (Sanr.) si… viderint bestias… in aliquo
aggregato vel seminato
L agregare. D aggregàu.
agregatus agg. (di terreno) “piantato ad alberi, alberato”
LJ.1 1261 a.1257 peciam terre agregatam de arboribus
castanearum.
BNL 351 a.1261 (Vent.) peciam unam terre agregate ficuum vitium et orti. ZAC 252 a.1303 (Alb.) terras et
possessiones cultas et incultas, aggregatas et non aggregatas. LJ.2 1117 a.1387 pecia terre agregata cirris
(cedri) et citronis. CSS 223 a.1435 (Sanr.) in vineis seu
terris agregatis. FST 53 a.1592 (Triora) in terris gerbidis
vel que non sint agregate.
agregum sn. “terreno alberato”
GR 14 a.1267 (Apric.) aliquis camperius non debeat accusare in blavis neque in agregis, nisi fecerit tocam. GR
65 a.1274 (Castell.) quelibet bestia grossa que meaverit
in aliquam vineam, ortum, seminatum vel agregum castellarii, solvat, scilicet dominus bestie, denarios iv. CST
288 a.1381 (Taggia) si oves vel capre… invente fuerint in
alienis blavis, leguminibus, ficubus, vitis vel aggrego terra grifata… CSS 326 a.1435 (Sanr.) ipsum aggregum vel
seminatum.
L agregare. D agregar.
agresta sf. “uva acerba”
GSS 133 a.1330 (Sarz.) non audeat aliqua persona vendemmiare… liceat tamen de ortis agrestam seu agrariam
impune… deportare.
L agraria. agreste. agrestum.
agreste/ agrestum sn. “uva acerba”
SSL 217 a.1336 una bota de agresto. ASA 423 a.1350
(Alb.) et intellegatur uva etiam agrestum sive uva non
matura. LG 394 a.1383 deportantibus uvam vel agreste.
LG 427 a.1383 portare uvas vel agreste.
L agresta.
agri top. “Acri (città della Palestina)”
CNM 378 ca.1205 (Sav.) cum ipse arnaldus erat in acri
dedit ipsi bonoiohannino pro emere zois solidos viii. de
regalibus de agri.
L acri.
agrinus sm.
CDG.2 218 a.1175 ei abstulit commerzarius de creti in
agrinis et sartia navis et alio onere navis… cum etiam inde iam solvisset commercium.
agropare vb. “annodare”
GG 140 a. 1201 et debent telas ordire et agropare.
L gropus. D agrupà.
agruare vb. “trebbiare”
GR 14 a.1274 (Castellaro) antequam tota blava fuerit metita, agruata et portata.
63
agum
agrum top. (Sav.)
SRC 350 a.1297 (Sav.) valle de agro.
agrumfolietum top. (Isola del Cantone)
FNV 305 a.1256 terra seu tenuta que dicitur agrumfolietum.
D agriföggiu.
agrum nigrum top. (Noli)
RVN 128 s.xiv. (Noli) non sit aliquis qui audeat… bolezare in agro nigro usque ad rupem bastigiam.
agrum pelagum top. “Arcipelago”
SIG 347 a.1330 excepto in toto agro pelago et gulfo veneciarum.
VPM 206. CIV 22 sg.: ven. arcipelago < gr. aÜgßioj
pûlagoj.
aguadatare vb. “fare la guardia”
PLL 489 a.1441 qui balistrerii teneantur aguadatare quelibet aguaitam suam per totum eorum aguaitum.
L aguaita.
aguaita sf. “servizio di guardia”
PLL 489 a.1441 qui balistrerii teneantur aguadatare quelibet aguaitam suam per totum eorum aguaitum.
L aguadatare. aguaytarolia. aguaitum. guaita. D aguaitar.
aguaitum sn. “servizio di guardia; periodo di guardia”
RCP 478 a.1202 (Sarz.) ducere hom(ines) de ipsa curte
ad sturmum, ad assedium, ad aguaitum. LG 745 a.1404
et semper de nocte per totum eorum aguaitum essendo ad
aguaitum suum sive ad anchoram. PLL 489 a.1441 qui
balistrerii teneantur aguadatare quelibet aguaitam suam
per totum eorum aguaitum.
L aguaita.
aguarius sm. “chiodaio, fabbricante di chiodi”; cognome
VCB 119 a.1239 (Bonif.) jacobus aguarius. PVS 410
a.1404 de batifoliis… de aguariis… de balestreriis…
L acutus. agutus.
(preda) aguda top. (Sanr.)
LJ.1 10 a.1038 (Sanr.) usque in preda aguda.
L acutus.
agugeta sf “cordoncino con punte metalliche per allacciare vesti e armature”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item duas duodenas agugetarum
a domina inter nigras et albas. item tres duodenas agugetarum repi longitudinis unius brachij pro qualibet.
L augeta. D agugia. augugieta.
agugia sf. “ago”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item duas duodenas de agugijs
pro sachis. — item medium miliare de agugiis de octono.
L agogia. agugieta. augugia. D agugia.
aguglayronum sn. “agoraio”
GR 14 (Mon.) unum aguglayronum de argento.
FPR 2: < acuculariolum.
L agogiarolum. D agogiarolo.
aguilla / agullia top. “Aulla”
PSA 104 a.937 agulliam cum mansis centum. PSA 104
a.990-1000 (Itinerario di Sigerico di Canterbury) aguilla.
L aula.
agulinum sn. “buona lega d’argento”
ASA 283 a.1350 (Alb.) aliquod oppus argenti quod sit
minus liga aquilina sive agulini.
L agoginum. aquilinus.
agumena sf. “gomena”
CLS 59 a.1236 antenas… et ancoras… et proesios quatuor, agumenas iiii. BSL 31 a.1246 item quelibet dictarum navium debet habere agumenas triginta de tribus
canteriis et dimidio ad minus pro qualibet. BSL 219
a.1268 agumenas xxviii. de cantariis sex pro qualibet.
DAF 56 a.1300 navim furnitam… de agumenis octo no-
agum
vis. LG 775 sg. a.1403 agumenas decem et septem, scilicet sex de mora, sex pro afferrando et quinque de media
sarcia vel plus. LG 828 a.1404 prodixia sive agumenas.
ALE 210: lat. regionale *hegumena (funis) Ωgoumûnh
(seirß).
REW 3952a PIA 52: < ar. gumul “corda della nave”
(esistono peraltro difficoltà fonetiche). VPM 439: Genova è il centro di origine e di irradiazione della voce in
Europa.
L egumena. agumina. D agùmena.
agumina sf. “gomena”
DNB 14 a.1183 bucium… calcatum et pegatum et sartiatum et completum de sartia et aguminis. DNB 40 a.1200
que navis habet anchoras vii. et agumina vi. BGS 82
a.1248 aguminas novas quinque in molla. PTS 49 a.1258
quartum unum mee barche… cum duabus ancoris, agumina una. BSL 242 a.1262 cum aguminibus triginta una,
prodesiis quatuor. LG 775 a.1403 agumine xviii. scilicet
octo de mora, sex pro afferrando et quatuor de media sarcia vel plus. GR 93 (Mon.) vascellum unum vocatum
sanctus nicolaus cum velis quatuor… agumina quatuor,
sparcina una.
L agumena.
aguna sf. “pelle di agnello” (fatto su becuna, o err.
per agnina?)
DRG.2 259 a.1239 lib. … inplicatas in lxviii. agunis.
L agnina.
agus sf. “ago” [f. per influsso di agogia?]
ASA 418 a.1350 (Alb.) cum agu grossa.
L acus. agogia.
(petra) aguzarola top. (Sav.)
SRB 97 a.1180 a monte mauro usque ad petram aguzarolam.
NTS 44: od. pria sarvèga (Santuario di Sav.)
L agudus. acutire. petra aguzarola. D aguzo.
agusium top. “Uscio”
A.R EMONDINI , Syndicatus ecclesie ianuensis mcccxi,
Glig. 6 (1879), p.14 (a.1311) mamphredus archipresbiter
plebis de agusio.
L aguxinus.
agustinus n.p., m. . “Agostino”
BCG 65 a.1003 in terra sancti siri et sancti agustini. PAC
6 a.1145 cum priore… agustino.
L agustus. D agustim.
agustus n.p., m. . “Augusto”
PAC 6 a.1031 imperator agustus.
agustus sm. “agosto”
DNB 14 a.1183 per totum agustum. OSM 180 per totum
agustum.
L agustinus. austana. avustus. D agustu.
agutus sm. “chiodo, spillo”
LJ.1 1488 a.1279 stupam picem agutos lignamen. PVS
291 a.1340 de agutis in cartulis non ponendis. LG 433
a.1383 coniungere… bene et solide cum agutis. DCG
337 a.1383 clavare… agutis sive clavis. CRA 153 a.1395
(Alb.) pro agutis nonaginta. LG 624 a.1403 de agutis in
circulis (cerchi di botti) non ponendis… –– agutos vel
clavos ferreos. PVP 309 a.1504 pro tabulis et agutis.
L acutus. D aguzo.
aguxa / aguxi top. “Uscio”
RCA 315 a.1145 terram… que posita est in plebagio de
aguxi loco ubi dicitur lammanigra. RCA 137 ca.1150.
quibusdam hominibus de aguxi. RCA 458 a.1162 marcam ianuensem cum plebibus quatuor, videlicet reuco auguxa rampallo camuli.
L agoxi. D Uscio.
aguxinus cognome
RCA 71 a.1144 guidonem aguxinum. SC 296 a.1157 alcherius aguxinus. CGS.1 221 a.1158 alcher aguxinus…
alcherii aguxini.
64
aygu
ST.9 161 lo collega, piuttosto che con agozile, con agusius, aguxi, come cognome indicante provenienza.
L agoxinus. agusius. auguxino. D agozile. agussìn.
aiadino sm. “moneta coniata in Murcia da Aben
Ayad”
CDG 291 a.1153 pro precio videlicet xvi. milium et dcxl
morabitinorum, marrochinorum, marinorum, aiadinorum,
lupinorum, melechinorum, qui quotcumque ibi sint mixtim ad pensum de lupinis reddantur.
ajanum top. “Ageno (fraz. di Megli, Gen.)”
GC.1 82 a.1191 iohannis de ajano.
ST.9 160.
aiben cognome
CDG.2 329 a.1188 rubaldus aiben.
aycaldus cognome
SRB 251 a.1394 (Celle) tomaynus aycaldus.
L aicardus.
aycardius / aicardus n.p., m.
PSN 93 a.1259 (Montalto) aycardii. CGG 84 a.1259
(PortoV) aicardus de pontremulo. PSN 93, 97 a.1394 facius aycardi, anthonius aycardi.
L aycaldus. aiicardus.
aidans n.p., m. (adiutans)
SLS.2 241 a.1269 (PortoV) olitosa filia aidantis.
L aiuvare. D aiar.
aidaçopus n.p.
CGG 90 a.1260 (PortoV) aidaçopus.
D aiar.
aiere vb. “agire giudizialmente”
BCG 132 a.1026 quidem espondeo adque promitto me
ego… de medietate de suprascripta pecia de terra… in
integrum aiere aut causare quesierimus vel ab omni omine defensare non potuerimus preter de ecclesia cuius est
proprietas. BSR 300 a.1037 credimus nos qui vel…
aversus te… vel aversus tuisque heredibus de suprascriptis casis et rebus… in integrum aiere aut causare quexierimus, vel ab oni omine defensare non potuerimus.
PAC.10.
aygagium sn. “fornitura di acqua”
GR 22 (Mentone) ad ipsum dominum spectare, nec non
aquas ripariarum, sive torrentium totius territorii mentoni, solum aygagiis suis hominibus de aqua de valle care
concessis.
L aigua.
aigina n.p., f. ; cognome
SLS.2 133 a.1190 bernardus ricius et aigina iugales. (cf.
ant.it. agina “fretta, forza” REW 281). DDG 245 a.1376
iohannes aigina.
aigua n.p., f.
MBL 290 s. xi. (Lérins) aicardi et aigue uxoris ejus.
L aga. aygagium. aiquatorium. D ègua.
aiguelegie top. (Pros.)
SOV 315 sg. a.1428 (On.) in bosco de aiguelegiis. –– in
bosco de aiguellegiis.
L aiguilegia.
aiguerium sn “condotto d’acqua”
SOV 241 a.1428 (On.) et qui habuerit aiguerium super
viis comunis debeat ponere ante dictum aquerium tabulam vel chiappam.
L aquerium. aquarius.
aiguilegia top. (Pros.)
SOV 315 a.1428 (On.) in bosco de aiguilegia
L aiguelegie.
aiguineta sf. “pietra preziosa?”
NL.2 176 a.1225 cum cincturam meam argenti deauratam et omnibus perlis et aiguinetis meis… –– habet in pignore aiguinete xxv.
aygulatorius sm. “portamonete”
PLP 69 a.1250 (Sav.) et accepit quendam suum aygulatorium et ex ipso extraxit denarios decem.
ajhi
ajhiacho sm. “pretesto, frode?”
MGT 267 a.1470 et hoc non obstante, dominus duane invenit sibi, ut vulgariter dicitur, aihiacho. (Ivi, n.:prob.
arabo)
aiicardus cognome
CCS 136 a.1570 (Celle) petrinus aiicardus.
L aicardus.
aylle
CA 608 a.1292 item in gallis pro gerfalconibus iiij asp.;
item in aylle pro gerfalconibus[…
aimericus n.p., m. .
SMV 26 a.1168 testes… aimericus. OSM 10 a.1190 aimericus de castro. BNA 181 a.1260 (Vent.) aimericus
capsarius. SRC 134 a.1263 (Sav.) aymericus de cervario.
L amarigus. americus.
aynesius cognome
RLA 36 ca.1283 (Cosio) nicolaus aynesius… nicolaus
aynesi de suspitello.
L agnetem. D agneisse.
aiontus agg. “aggiunto”
SRC 474 a.1379 (Sav.) infrascripti domini magistri racionales ac executores aionti et ellecti una cum dictis magistris racionabilibus.
D azointo. zointo.
aiquatorium sn. “fossa di macerazione della canapa”
ZTA 51 a.1390 (Alb.) ut nemo audeat nec presumat expandere nec spurgari facere aiquatorium in beudo molendinorum.
L aigua.
ayra sf. “aia”
BSR 76 a.1169 debet… pro pasto de supra ayra (in vindemiis)… denarios duocedim. BSR 93 (= PAC 2) a.1172
et in aira (“quando si batterà il grano sull’aia”) similiter
pro blava dividenda dabit pastum unum gastaldo. FNV
88 a.1241 et pratum et terram et airam circa ipsam domum positam. RLC 56 a.1297 (Cosio) qui comburaverit
paleas ad ayras.
RLC 85 a.1297 (Cosio)
quicumque…habuerit ayram prope tectus alicuius ubi sit
palea. GR 105 (Natic.) si quis inventus fuerit de nocte in
aira vel vilzario vel in horto…
L area.
ayra interiez., franc. hare :“ordine gridato che segna
la chiusura delle contrattazioni di un mercato”
DRG.2 276 a.1244 (Gen.) promitto tibi dare… lib.lxxxx.
provisinorum forcium francie in proximis nundinis baris,
infra dies octo posquam clamabitur ayra.
DRG.1 59 e n.: “après que sera crié l’hare: ce cri poussé
par les sergents de la foire mettait fin à la vente d’une
espèce de marchandise” (probabilmente si tratta del periodo della fiera detto “ad rectum pagamentum, ad consuetum pagamentum”: termine per il pagamento in contanti).
Cf. P.HUVELIN, Essai historique sur le droit des marchés
et des foires, Paris 1897, pp.520-523; B.PEGOLOTTI, La
pratica della mercatura, ed. A.Evans, Cambridge, Mass.
1936 p.327; REW 4043; T OBLER -L OMMATZSCH , Altfranzösisches Wörterbuch, Wiesbaden 1960, IV.913.
aira top.
LJ.2 233 a.1290 (Var.) iacobinus lanfranchi de aira et filii. FNV 248 a.1253 (Savignone) item in ajra de poiraria
terciam partem… pecie castaneative.
airas top. “ Arras (Fr.)”
DRG.2 166 a.1214 andreas de ysel de airas.
L araça. D araça.
airem top. “Hyères (Prov.)”
NL.2 177 a.1225 postquam rediero de aire ubi vado per
salem.
L aerem.
65
alam
ayrole top. (Vent.)
GR 22 terras et iura quas habemus in territorio et pertinentiis ayrole.
L ayrolum. D airole.
(de) airoliis cognome
LTI 29 n.2 a.1210 (Airole) ugo de airoliis.
L ayrolum.
(in) ayroliis top. (Sav.)
SRC 165 a.1263 (Sav.) in ayroliis ubi dicitur xacalosso.
ayrolum top. (Spot.)
SRB 211 (= PMS 40) a.1189 (Sav.) a fossato de ayrolo.
L ayrole. airoliis. area. areolis. D airole.
aizena sf. “strame”
GR 14 a.1519 (Alb.) nec tenere possit aizenam, vel aligam, fimum neque aliquam putredinem.
aysinamentum sn. “utensile, strumento”
MBL xxxiv. a.1235 (Fréjus) non…vasa vinaria, neque archas, necque aysinamenta lignea, neque fructus pendentes (oggetti esclusi dalle cause criminali).
DUC.1 422 asiamentum: quidquid rei alcui perficiendae
commodum est. Cf. CHI.2 242 s.xiii. (Savoia) asyamentum “utensile, strumento”
L asius. D axiamento.
aissuch sn. “gioco d’azzardo”
GR.2 36 (Nizza) ludere ad taxillos, ad aissuch, ad chartas
seu gebios.
L aleysuch.
aium top. “Aggio”
BSR 167 a.1190 montem de creti ab aqua frigida versus
aium… –– homines de aio. RCA 465 a.1191 homines de
aio.
BIR 541, 543.
aiutus n.p., m. (< adiutus: part.pass. con valore attivo, cf. Boethius)
SLS.2 240 a.1259 aiutus qui iacobi de corneto. PLC 113
a.1301 filius aiuti de gumbo.
L aiuvare. adiutorium. D agiuto.
aiuvare vb. “aiutare, proteggere”
LJ.1 1519 a.1280 (Bonif.) ipsos aiuvare ab eis.
L adiutorium. aidans. aiutus. iuvare. D agiutar. agiuto.
aiuvare.
al prep. art. “al”
RCP 185 a.1234 (Sarz.) unum ortum situm al castagno.
alla sf. “ala, navata di chiesa”
VSC 147 a.1468 promisit michi… reficere seu reparare,
vel aptare voltas allarum ecclesie hinc et inde.
alla sf. “braccio, auna (misura di lunghezza)”
BVP 61 a.1492 quingentas allas pannorum de arazio sive
auleorum.
L ulna. D auna.
allabarderius sm. “alabardiere”
RGL 135 a. 1613 de militibus sive allabarderiis prætoris…
proinde habebit prætor sex germanos milites allabarderios
nuncupatos… qui domi suæ pro foribus resideant & eum
egredientem continuo publice & reverenter comitentur.
D labarda. labardiere.
alaciare vb. “avvelenare (l’acqua per la pesca)”
GR 15 a.1519 (Sarz.) de pena alaciantis flumen macre.
L allazare. lacia.
alama sf. “lama”
GR.2 84 a.1376 (Grasse) percussus tam cum una alama
retro in espatulis quam cum uno lapide in capite, sive in
la gauta.
alamanescus agg. “alemanno, tedesco”
DRG.2 182 a.1216 pecias vi. draporum, scilicet v. alamanescorum et i. isolani. DRG.2 261 a.1240 confiteor me
comperasse et accepisse a te tot pannos alamanescos…
DRG.2 414 a. 1252 pecia una panni alamaneschi.
DRG.3 720 a.1274 pecia una fustanei pro volia, canne
tres panni alamaneschi pro volia.
alam
alamanescus sm. “panno tedesco”
DRG.2 449 a.1253 pecias tres de alamaneschis.
alamania top. “Alemagna, Germania”
DRG.2 77 a.1201 centum modia de telis alamanie.
DRG.2 545 a.1258 lib. … inplicatas in testerils equorum
et in vitreis de allamania. DRG.2 299 a.1247 lib. … inplicatas in telis de alamania et virtonis. DKR 246 a.1416
johannes voyspelar de maguntia partibus alamanie.
DRG.1 64 n.: “il termine ha un senso geografico molto
confuso: indica genericamente le terre dell’Impero. A
Genova nel sec. xiii. designa più particolarmente l’alta
valle del Reno”. Cf. IVI, pp.181 sgg.
L alamanescus. alamannus
alamannus cognome
PSP 58 n.14 a.1261 (Triora) guillelmus alamannus.
L alamanescus. alamania. D alemanu.
alangium / alangum sn. “arancio”
CSS 221 a.1435 (Sanr.) palmas sive limonos, sive cereos
aut alangia. MAP 30 post 1543 (Diano) palmas sive limonos aut alanga vel limias in horto.
L arangius.
alaonus n.p., m. .
LJ.2 1028 a.1385 alaonum de auria.
alapha sf. “regalo, tributo”
CA 608 a.1292 item liberatum (regalato) hominibus qui
presentaverunt alapham ad dominum vi. asp.
PIA 37: arabo. Cf. CA 579, 695.
alargare vb. “allargare, accomodare”
PLP 90 a.1250 (Sav.) dicentem ipsi richardo: ser richarde
non vos alargabitis in domo mea. –– dicentem richardo:
ser richarde non valebit vobis quod possitis habere domum meam.
L largus. D alargar.
allazare vb. “avvelenare l’acqua per la pesca”
GR 59 a.1773 (Levanto) nemo audeat vel presumat allazzare cum lacia vel calcina aquam seu lacum.
L alaciare. lacia. laza. D allazare.
alascium / alasinum / alasium top. “Alassio”
LJ.1 973 a.1236 albertus de alascio. PLP 139 a.1250
(Sav.) guillelmi de alascio. ZAC 102 a.1257 (Alb.) albertum de alasio. PCC 31 a.1291 (Sav.) in villa alasini. – in
castro alasini. GGA 58 a.1322 (Alb.) de alascio.
F.TOSO (articolo non ancopra pubblicato): < arastra .
L adalaxia. alaxium. arassium. D alasio.
alastrosa top. (Sav.)
SRC 150 a.1263 (Sav.) in alastrosa (in nemore saone)
alatus cong. “accanto, presso, di fianco”
BCG 47 s.xii. peciam unam de campo aratorio… et iacet
alatus loco ubi dicitur ponticellus.
L latus. D arlau. lau.
alauda sf. “allodola”
TB.17 136. ALE 11, 63, 66, 194: gallo-latino. BID 7.
PGC 102: celtico.
L lodula. lodora. D lodua.
alaudem sm. “allodio”
MBL 282 a.1069 (Lérins) dono alaudes meas in tribus locis… et est ipsum alaudem…
L alodium.
alavena top. (Alb.)
LAV 285 a.1213 (Alb.) trencha de alavenna; a.1288
(Alb.) de fontibus alavenne et varaoni. ZTA 47 a.1377
(Alb.) in plano albingano ubi dicitur alavena cui coherent
ab una parte flumen alavene…
LAV 285: pre-i.e. alava “pino cembro, pinastro”. PSN
100 (s.xiv., Pigna): “origine oscura”.
L alavena. alavina. aravena. D aravenna. lavena.
alavenna cognome
LJ.1 526 a 1206 (Alb.) trencherio de alavenna. CAT 141
a.1326 (Alb.) iohannes alavenna de garexio.
L alavena.
66
alba
alavina top. (Vent.)
LJ.1 472 a.1202 castri… alavine.
L alavena.
alaxia / alaxina n.p., f.
NL.1 210 a.1203 uxori… nomine alaxine. PLP 107
a.1250 (Sav.) alaxia uxor pelliparii. FVA 143 a.1326
(Alb.) iohannes de aurigo et alaxina iugales. FNV 213
a.1525 filia alaxie de iugolario.
L adalaxia.
alaxium top. “Alassio”
PLP 67 a.1250 (Sav.) guillelmi de alaxio. TAL 42 a.1303
(Alassio) petia una terre sita in predicto territorio alaxii,
que appellatur brayda…
L alascium.
alba top. “Alba (Alba Pompeia)”
FAF 2 a.1186 berrutus de alba. SLS.2 57 a.1230 (Cuneo) in territorio albe. FAG 4 a.1271 dominico pugno de
alba.
Cf. G.SERRA, RSL 13 (1947) pp.49 sg. SLS.1.88 sgg.
L albexanus. D alba.
alba top. “Albisola (Alba Docilia)”
RPV 19 a.1137 (Sav.) castellum albe… –– in bosco albe.
L albuzola.
albaceus sm. “albagio, panno ordinario”
GR.2 6 a.1519 (Alb.) pecia tellarum vel albacei.
L albasius.
alba docilia top. “Albisola superiore”
N.LAMBOGLIA, RSL 8 (1942), p.13: Ducelia (Salinae) >
Alba Docilia > Alba Decelia > Alba *Vicelia (Alba Vicilia, Anonimo Ravennate) > Albicelia > Albiciola.
QVS.124 n.29; 141: (Tabula Peutingeriana) alba docilia.
D alba. albuzola.
albairum top. “Albaro (Gen.)”
DRG.3 981 a.1309 actum ianue, in albairo.
L albarium.
albalestra sf. “balestra”
CA 613 a.1292 item in filo albalestrarum iij asp.
L balista.
albara sf. “pioppo”
CRA 135 a.1288 (Alb.) plantare albaras vel salices.
SSA.2 73 a.1345 (Sav.) albaras
ALE 11. alberus, forma dialettale tardo-latina di albidus.
L albaria. albareta. albarium. albarus. arbara. arborus.
D àlbara. àrbana. arbara. arbarella. arborella. arbaru.
àrbua. àrbura.
albara top. (“terreno a pioppi”)
ASA 240 a.1288 (Alb.) in loco ubi dicitur albara. RPV
166 a.1372 (Sav.) emptionis logie et terre cum dimidia
parte albare que sunt in cellis et ubi regitur curia.
NSS 257 (Sav.) “località imprecisata”
L albare. albaretum.
albare top. (Gen.)
NL.2 33 a.1216 (Gen.) loco ubi dicitur albare.
albareta top.
LJ.1 1374 a.1261 terram ad fossatum de albareta.
L albara. albaretum
albaretius cognome
LJ.1 276 sg. a.1173 artusius albaretius.
L albara. albaretum.
albaretum top.
SRC 162 a.1263 (Sav.) in albareto. SRC 158 a.1263
(Sav.) in albaretis.
L albara. albareta. albarium. D arbareo.
albaria sf. “pioppo”
CRA 135 a.1288 (Alb.) de salicibus vel albariis non plantandis.
L albara.
albario / albarium top. “Albaro (Gen.)”
BCG 17 a.971 omnibus rebus… quibus sunt positis tra
fluvio vesano locus ubi nominatur albario. BCG 72
alba
a.1009 carta offersionis de omnibus rebus nostris in albario. BCG 82 a.1012 in fundo et loco qui dicitur albario,
id est aliquanta terra cum vinea super se habente.
CGS.1.396 a.1160 totum hoc quod habet in albario.
BSR 142 a.1188 totum quod videtur habere curia in bisamni a muruallo usque ad pontem de albario. PPE 142
a.1232 in villa albarii. IVC 2 26 s.xiii. (cf. SAG 6) ianus… cum rate veniens iuxta albarium appulit, immobiles aque erant, quod albasia a nautis vocatur… ideo locus
ille albarium ab albasia nomen accepit. DDG 363 a.1376
iohannes de albario.
PAC 2.
L albairum. albara. albaretum. albario. albarium. albasia.
D arbà.
albasania top. “Sagnes (o Santa Margherita alla foce del Varo, Diocesi di Nizza)”
GR.2 6 albasania xii. denarios.
albascius sm. “albagio”
LSD 617 a.1408 pro albascio…
L albasius.
albasia sf. “calma di vento”
IVC 2.26 s.xiii. sed cum venisset ad quendam locum qui dicitur albarium ventus omnino cessavit, et albasia maxima
facta fuit. ideo locus ille albarium ab albasia nomen accepit.
L albarium. D arbaxia.
albasius sm. “albagio”
CGG 322 a.1262 (PortoV.) tunicam meam albasii.
DUC.1.164 albasius: “panni species.
ALN 114: < ar. al-bazz “tela fine”. DPC 181: forse anche con l’influsso di lat. albus.
L albaceus. albascius. arbasius.
albasius agg. “(panno) albagio”
RLC 82 a.1297 (Cosio) ramum panni albasii. ACM 52
a.1396 (Carr.) pannus… albasius.
L albaxius.
albatem sm. “abate”
RCP 593 a.1181 (Luni) ep(iscopus) gotefredus investivit
albatem gausonem de albatia cum pastorali et benedixit
eum. – dominus papa de ultramontanis partibus prefixit
terminum albati aulensi, ut pisis suo conspectui presentaret. (cf. RCP 598 a.1185 die salbati”)
L abbas. albatia.
albatia sf. “abbazia”
RCP 593 a.1181 (Luni) ap(iscopus) gotefredus investivit
albatem gausonem de albatia cum pastorali et benedixit
eum.
L abbatem. albatem.
alba villa top. “Abbeville (Fr.)”
DRG.2 125 a.1210 pecias v. brunete de alba villa.
albavilla sf. “tessuto prodotto a Abbeville (Fr.)”
DRG.2 210 a.1200 capam i. albeville.
albaxetus / albaxeus / albaxius sm. “albagio, panno
grossolano di lana, non tinto”
GG 186 a.1201 pecias v. albaxeti. GG 188 a.1201 tot albaxetos. GG 366 a.1203 balla una de albaxetis et taculinis. CNM 314 ca.1205 pelles agnelli cohoperte de albaxio. GR 104 a.1642 (PieveT.) facientes pannum albaxei debeant ac teneantur ordire de viis tresdecim cum
triginta gromulis pro qualibet via.
L abaxitus. abaxius. albasius.. albinxius. arbasius. arbaxius. D albaxio. baxin.
albaxius agg. “(panno) albagio”
FIL 304 a.1376 (Sav.) de pannis albaxiis.
albelasta sf. “balestra”
CA 616 a.1292 item in emendatione albelastarum iiij asp.
L balista.
albêna sf. “sorta di uva”
ALE 11 sg.: tardo lat. (< mediterr. *alba). ALE 38: “lig.lat. albêna o albuêlis.
L albuêlis.
67
albe
albenga n.p., f. .
SLS.2 57 a.1205 (Voghera) albenga guerra.
D albenga.
albengana top. “Albenga”
CNM 28 a.1203 (Sav.) quam medietatem duxit ipse raimundus secum (laboratum) ad albengana. CGG 322
a.1262 (PortoV.) iohanni de albengana.
L albingana.
albengasina sf. “tessuto di Albenga”
GR 15 a.1274 (Gen.) albengasina.
L albingana.
alberga sf. “tributo di albergaria”
MBL xxxvi a.1235 (Fréjus) eos qui solvere debent albergas.
DUC.1 165 sgg.
L albergaria.
albergamentum sn. “tributo di albergaria”
GR 30 (Mon.) in cavalcatis sive in calamagis vel albergamentis, que dominus comes consuevit ibi percipere.
DUC.1 165 sgg.
L albergaria.
albergare vb. “ospitare, dare albergo”
CGG 313 a.1262 (PortoV.) suscipiat, hospitet et alberget
in domo mea, et suscipere, hospitare et albergare debeat… hospitalerios sive nuncios hospitalis beate virginis
marie de roncivale semel in anno.
L albergaria. albergator. albregare. D abergar.
albergaria sf. “tributo feudale: dovere di fornire alloggio al signore, o ai suoi messi, di passaggio in una località”
CDG 7 sg. a.1056 massarii vestri… non debent dare aliquod foderum nec foderellum nel albergariam nec ullum
datum nec placitum nec ad marchiones nec ad vicecomites. RCA 89 a.1151 quod dompnus syrus ianuensis archiepiscopus… habeat et quiete possideat totam illam
terram… et habeat inde fodra et pensiones et albergarias… RCA 90 a.1151 et habeat inde fodera et pensiones
et albergarias et collectam et dacitam. CAC 164 a.1179
(Sv.) reservando in nos rosias et carreçum et bannum et
placita et albergariam et dare et tollere terre. GC 90
a.1191 (contratto di livello) et dare per annum albergariam i. duobus dominis cum suis servientibus. CNM 199
a.1204 (Sav.) intratas porte et ripe et de albergariis lezini
et lavagnole. RCP 258 a.1205 remittendo et donando vobis vestrisque heredibus coltam, maltoltam, pensiones…
albergarias et omnes villanaticas condiciones et redditus
et omne servicium. FSL 29 a.1345 (Sav.) de fodro et albergaria ab hominibus quiliani accipiendis. MSB 152
a.1383 taleas et albergarias atque servicia consueta. BSO
209 a.1581 (Onzo) omnes decimas, albergarias, avenas,
taleas et omnia alia que solebat et obligatus erat solvere.
BIR 525, 576: “fa parte delle condizioni della conduzione del fondo rustico”.
L alberga. albergamentum. albergare. albergarium. albergum. D albergo.
albergaria sf. “abitazione, alloggiamento”
CDG.2 7 a.1164 curias et albergarias. CNM 81 a.1205
(Sav.) deben, que stat in domo sozipili inter albergarias.
AI.2 19 sg. a.1256 prope albergarias pisanorum… –– relictis albergariis cum tentoriis…
L albergum. D albergo.
albergaria sf. “sosta in albergo per il pernottamento”
GLI 126 fine s.xiv. item quod non possint exonerari panni vel aliquid ex rebus predictis que portantur de lombardia a jugo citra vel aliunde… nisi causa albergarie vel
hostolonarie et etiam in albergijs et hostolonarijus non
possint aperire vel dissolvere dictos pannos.
albe
albergarium sn. “tributo di albergaria”
RCA 312 a.1056 massarii vestri super vestris rebus residentes non debent dare aliquod foderellum nec albergarium nec ullum datum.
L albergaria.
albergatorem sm. “albergatore”
MNS.1 14 a.1376 (Sav.) de sacramento albergatorum.
LG 664 a.1406 (ars) albergatorum.
L abregatorem. albergare. arbogator. D albergaor.
albergum sn. “albergo, locanda”
CNM 332 a.1203 (Sav.) isti sunt hospites qui iurarunt
non permittere ire suos hospites extra suum albergum ante diem…
albergum sn. “tributo di albergaria”
IEA 116 a.1233 (Alb.) debet dare omni anno domino bonoiohanni… albergum unum sufficientem dominis.
L albergaria. D abberg.
albergum sn. “casata”
CSS 251 a.1435 (Sanr.) succedant dicte mulieri defuncte
propinquiores ipsius de suo albergo antequam esset ad
domum viri… –– succedant ipsi defuncto propinquiores, seu de albergo et cognomine eius. DSP 103 a.1447
etiam si esset de stirpe progenie vel albergo ipsius testatoris. RGL 4 a.1576 complecti omnes et quoscumque in
libro civitatis 28 familiis seu alberghis descriptos.
albergum sn. “albergo, consorteria di famiglie nobili legate da parentela o da comuni interessi; ha parte attiva nelle lotte cittadine”
AI.2 71 a.1265 (prima attestazione dell’uso del termine
in questo senso) obertus spinulla cum thoma fratre suo…
et quibusdam iuvenibus de albergo suo… LJ.2 433
a.1301 exceptis illis de albergo grimaldorum. VSC 38 n.
a.1390 ad capellam institutam et ordinatam… per maiorem de albergo suo de embriacis. LJ.2.1461 a.1416 et iacobo asano et georgio de auria representantibus albergum
nobilium de auria… VTS 63 a. 1458 (Sav.) parentela de
albergo illorum de vegeriis. LJ.2 413 a.1300 ipsis omnibus et singulis, tam de albergo grimaldorum quam aliis
quibuscumque… SCT 68 a.1278 in domibus comunibus
inter ipsos heredes et alios de albergo aurie que sunt ianue in suxilia et in serravalle.
C.DESIMONI, ASLSP 1 (1868) 116 sgg.; GR 2 6 sg.;
SFG.1 74 sg.; F.POGGI, ASLSP 54 (1930) fasc.3°, 41 n.;
PVS 115; VTS 63 sgg.
alberia top. (Gen.)
BSR 292 a.1206 et plebi de carancio et plebi de alberia.
albertengi cognome (casata savonese)
BG 119 as.xii (Sav.) turris albertengorum. DAF 24
a.1300 richardus de albertengis de sagona. DAF 39
a.1300 bernardus de albertengis de sagona, ianuensis.
MIA 86 a.1303 (Sav.) pauli riçardi albertengi.
albexanus m., n.p. (oriundo di Alba)
SLS.1 87 n. a.1207 albexanus balduinus.
L alba.
Albici pl. “etnico ligure”
LAV 404: ¶lbàoikoi (Strabone).
L albion. albium.
albiciola top. “Albisola”
N.LAMBOGLIA, in: RSL 8 (1942), p.13: Ducelia (Salinae)
> Alba Docilia > Alba Decelia > Alba Vicelia (Alba Vicilia, Anonimo Ravennate) > Albicelia > Albiciola.
L albiçola.
albigenensis agg. “albenganese, di Albenga”
LSM 5 a.1289 translatio sanctissimi corporis… beati
martiriani albigenensis episcopi et confessoris christi.
L albingenensis.
albinarius sn. “alveare”
GR 15 a.1297 (Cosio) qui acceperit alienum albinarium.
FPR 3.
L arbinarius.
68
albi
albingana top. “Albenga”
CAS 102 a.1098 (Alb.) ego bonusiohannes ecclesie sancte marie de albingana prepositus… (CHAR 1048: lo
stesso documento, datato 1098, è collocato sotto la data
del 1198). LJ.1 514 a. 1204 hominibus de albingana.
ASA 279 a.1350 (Alb.) nulla persona in civitate albingane vel extra… reneat arzenam…
LSM 6 n., 9 n. RGS 314: accentuazione sdrucciola, gallica.
L albenga. albengana. albengasina. albigenensis. albinganis. albingano. albinganum. albingaunum. albinguena. albium ingaunum. ambiganensis. arbinghina. D albenga.
albinganensis agg. “albenganese”
O.FORMENTINI, GSLL n.s. 10 (1934) 45 sg. a.890 in comitatu albinganense, partibus maritime in loco ubi dicitur
palmate.
albinganessus agg. “albenganese, di Albenga”
IEA 75 a.1212 (Alb.) in plano mulemule a feudo borzii et
a via albinganessa inferius et ab aqua berbene usque ad
mare.
albinganis nl. “Albenga”
SCT 141. LSM, 9 n.: Anonimo Ravennate.
L albingana.
albingano top. “Albenga”
PQV 62 n. (Fredegario 4.71) Chrotarius cum exercito…
albingano, varicotti, saona… vastat.
L albingana.
albinganum top. “Albenga”
SCT 142. LSM 6 n., 9 n.: sec. ix-x. QVS 126 n.42.
L albingana.
albingaunum top. “Albenga”
SCT 110, 142. APT 24, PSL 94 (accento). RII 28-30
(1973-75), 6 n., 9 n.
L albingana.
albingenensis agg. “albenganese, di Albenga”
LSM 5 sg. a.1289 corpus… beati martiriani episcopi et
albingenensis et confessoris christi.
L albingana. albigenensis.
albinguena top. “Albenga”
CDG 61 a.1128 homo de albinguena.
L albingana.
albintimilium top. “Ventimiglia”
SCT 110. BCB 132 n.
L albium intimilium. vigintimillie. vintimilium. ventimilia.
albinxius sm. “albagio”
FIL 304 a.1376 (Sav.) et nullus textor… possit… tenere
aliquem pannum ad largum… qui sit minoris numeri centanariorum duodecim, et saye minoris numeri centanariorum quatuordecim, exceptis albinxiis qui impune texi
possint nonobstantibus supradictis.
L albaxius.
albion top. “Albione (Gran Bretagna)”
LAV 404.
L albici.
albionus sm. “conca, vaso”
CPB 244 a.1388 (Piac.) item unum albionum a carnibus
salatis.
L arbium.
albiçola cognome
CGS.1 295 a.1159 w. trallandus et cintracus et rainaldus
albiçola.
albiçola / albizola top. “Albisola”
CDG 121 (=LJ.1 65) a.1139 castrum albizole. CDG.1
325 a.1155 a capite mede usque ad castrum albiçole.
CAC 23 a.1178 (Sav.) ad albiçolam. OP 87 a.1203 quidam de albiçola. GG.2 55 a.1205 ogerius de albiçola. AI
22 a.1227 apud albiçolam. SRC 76 a.1251 de castro albiçole. SRC 78 a.1251 (Var.) castrum albizole.
albi
FGS 354 a.1303 percival de albizola. SRC 505 a.1381
(Sav.) in dicta villa albizolle. SRC 507 a.1381 (Sav.) in
dicto posse albizolle. SRB 232 a.1397 (Sav.) illos de varagine, Celis et albizolla. LG 505 a.1403 ne in albizolla
quid proprium habeant saonenses.
L albuzola.
albitrium sn. “arbitrio”
CST 212 a.1381 (Tag.) faciam presentialiter solutionem
fieri creditori de debito et expensis, bonis eius mobilibus… albitrio extimatorum meorum.
L albritus. arbitrare. D arbetrio.
albium sn. “vasca, conca”
LEM 230 a.1238 albium i.
L arbium.
albium top.
LAV 404 Albium ingaunum, albium intemelium.
PSP 27 n., 28 n. “toponimo preromano, o almeno della
romanizzazione. L’apposizione di un sostantivo ad altro
sostantivo, senza suffisso derivativo, con adattamento
della desinenza, è fatto paleoligure. L’aggettivo non è
derivato dall’etnico, ma l’etnico è apposto e concordato
con il sostantivo.”
L albici.
albium ingaunum top. “Albenga”
PSP 27 n., 28 n.
L ingauni. D albingana.
albium intemelium top. “Ventimiglia”
PSP 27 n., 28 n. ”
L albium intimilium.
albium intimilium top. “Ventimiglia”
Plin., n.h. 3.5.48 oppidum albium intimilium.
Cf. Varr.r.r. 3.9.17.
QVS 121 n.8.
L albium intemelium. albintimilium. intimilii.
albolus sm. “vaglio”
SIP 176 a.1420 (Massa) unus albolus.
IVI , 205 sg. “cf. od. abiolo (Massa) (<alveus) “arnese di
legno che serve per ventolare il grano”
DUC.1 125: alveus, -um “vaso”. Cf. MUI 125.
D abiolo.
alborem sm. “albero della nave”
PLC 22 a.1201 (navem) paratam et furnitam de bonis arboribus… de flonchis duobus ultra illos de alboribus.
L alborare. arborem.
alborare vb. “munire di alberi (una nave)”
CNM 187 ca 1205 (Sav.) quando ivit ianuam ad alborare
navem.
cf. JAN. VPM 195 sg.
L arborare. alborem. D dezarbuà.
albornus n.p., m.
LJ.1 739 a.1224 (Vado) albornus.
albregare vb. “dare albergo, dare ricetto”
CCS 124 a.1414 (Celle) de non albregando aliquas capras extraneas (v.l.: abrigando) … –– albregare seu receptare aliquas capras.
Cf. . SAP 386 ant. lomb. albregar, m.s.
L abrigare. albergare.
albritus sm. “arbitro”
VNB 3 a.1247 (Bonif.) nos… albriti sponte electi…
L albitrium. arbitrum.
albuêlis sn. “sorta di uva”
ALE 38: lig.-lat. albêna o albuêlis.
L albêna.
albus agg. “di pelle bianca”DAF 57 a.1300 sclavam… albam de proienie sclavonia.
albuçola / albuzola top. “Albisola”
AMSSSP n.s.8 (1974) 45 a. 991 (Spigno) in loco et fundo al[buzola] mansos quatuor. (L’integrazione, dovuta a
V.Poggi (Miscell. di storia it., 3.serie, t.4, p.48, è dubbia).
SRB 85 a.1121 carta de facto albuzole… castro uno mei
69
aldi
iuris nomine albuzola. RPV 187 a.1181 (Sav.) ab aqua
spolturni usque ad flumen albuçole. SRB 112 a.1184 actum apud albuzolam in claustro ecclesie sancti benedicti.
SRB 39 a.1186 (Sav.) homines… de Cellis et de albuzola. OSM 165 a.1190 rajnaldus nepos rainaldi albuçole.
SRB 108 a.1198 (Sav.) onricus de albuzola. PMN 86
a.1209 (Var.) carta de precio soluto poncio et henrico
marchionibus ponzoni sue partis albuzole. BG 174
a.1219 (Sav.) duodecimam partem unius masi quod iacet
ad albuzola qui appellatur masus montis ferrati. SRC 76
a.1251 (Var.) castrum albuçole. SSA.2 134 a.1345 (Sav.)
per stratam deversus albuçolam.
L alba. albiçola. albizola. arbisola. arbiçola. arbizolla.
D albissola. arbisöa. arbisola.
alcheria sf. “feritoia”
LMS 226 a.1222 hedificium non debeat habere retro…
fenestram nec aliquam aperturam… excepta alcheria amplitudinis digitorum quatuor tantum pro lumine redendo
L archeria. arcus. archerius. D hercher
alcherius n.p., m., cognome
CDG.2 153 a.1172 alcherium vecchi lucensem. PMS 46
a.1189 (Alb.) ogerius alcherii. OSM 8 a.1190 alcherius
bancherius.
PIA 61 sg., n.2: improbabile l’origine araba.
L arcus. archerius.
alciare vb. “alzare, sopraelevare”
LG 337 a.1363 (= LG 974 a.1403;DSP.20 a.1459) tenneatur et debeat habere, tenere et erigere vel de novo facere unam maceriam ad maltam et calcinam, vel ad murum sicum. GR.2 7 (Mon.) maligno spiritu motus alciavit pugnum et bis percussit.
L alzare.
alciata sf. “rialzo”
GR.2 7 (Sarz.) possit habere alciatam cuiuslibet canale
dictorum molendinorum.
D alsata. alzare.
alcius avv. “più in alto”
LG 303 a.1363 teneantur ipsi patroni… portare… gonfaronum unum seu vexilum, ad arma sive insignia crucis, alcius ceteris vesilis, super pupam vel ad pupam ipsius ligni.
alcoracius cognome
PIA 62 n.3 a.1188 (Gen.) gandulfus alcoracius (< arabo).
alcornyne sn. “specie di stoffa o pelliccia?”
CA 620 a.1292 capicium de alcornyne.
DUC.1 171 alcorninus: suber
alcutorem sm. “arciere, balestriere”
GR 15 a.1363 (Diano) balistrerium sive alcutorem.
L arcus. archerius.
aldealdi top. (< nome di famiglia)
SRB 320 a.1407 (Quil.) aliqua persona de viarasca, de
morutio, de nuce, de aldealdi –– quelibet persona stans et
habitans in dictis villis… et aldealdorum.
aldevrandus n.p., m. .
RCA 286 a.1132 conradus merdenventre filius aldevrandi.
PAC 11.
L andebrandus. audebrandus.
aldia sf. “serva (diritto longobardico)”
RCP 27 a.981 (Luni) cum… servis et ancillis, collonis et
collonabus, aldiis, aldiabus.
DUC.1 172.
L aldius. auda.
aldionem / aldius sm. “servo (nel diritto longobardico)”
Rotharis, Lex 219 si aldius ancillam suam aut alterius tulerit ad uxorem… RCP 27 a.981 (Luni) cum… servis et
ancillis, collonis et collonabus, aldiis, aldiabus… CDG 7
a.1056 servi vel aldiones ecclesiarum vendebant et donabant res suas cui volebant.
DUC.1 172. BIR 511.
L aldia. aldionem. auda. audus.
aldo
aldo n.p., m.
PSN 97 a.1092 (Saorgio) aldo.
L aldius.
alea sf. “aia”
GR.2 77 (Lavina) de arboribus stantibus, vel pluvientibus, vel adumbrantibus super alienis domibus, visariis et
aleis.
L area.
alea sf. “aglio”
CA 606 a.1292 item in alea et cepis iij r.
L aglius.
alearare vb. “verificare”
GR.2 7 (Sosp.) quod rasperii teneantur alearare mensuras.
L lealis.
alee sf. pl. “specie di gioco”
CSS 242 a.1435 (Sanr.) ludere ad tasillos sive ad azardum preterquam ad aleas. DMC 453 2/xv. pro ludo alearum sive tabularum et scacorum.
DUC.7 323 s.v. scachi.
L malea.
alefantem sm. “avorio”
GR 17 cruxeta una elefantis.
L alifantem. alefantus.
alefantus sm. “avorio”
GG.2 316 a.1206 tres petinas de elefanto.
L alifantem. anofanctus. anofantus. elephant. elefantem.
elefantus. elephantus. helefantus. elephantem. D anoffanto.
alefantus cognome
GG 19 a.1200 marchesius alefantus.
allega sf. “alga”
CSS 325 a.1435 (Sanr.) non tollat… allegam sive arenam
accumulatam.
RGS 338. ALE 12.
L aliga. D àrega. aiga.
alegrancia sf. nome di nave (“allegrezza)”
BNN 83 (= BGS 91) galea que dicitur alegrancia. CGG
212 a.1260 (PortoV.) comiti galee dicte alegrancie.
DRG.3 763 a.1278 galea que dicitur alegrancia.
Cf. SLS.2 133 sg.: Alegrancia “n.p.f., non documentato
in Liguria”
D alegraza.
alegreitus / alegrettus / alegrinus n.p., m. .
RCP 37 s.xii. scariis curie sarzane… alegreito. RCP 38
a.1199 vitalis quondam alegretti. PLS 347 a.1301 tibi
alegrino fatinanti. PLS 353 a.1301 quandocumque de
sua, dicti alegrini, fuerit voluntate et mandato…
alegrus n.p., m. .
MBL 164 a.1095 (Lérins) signa manuum alegro et rodulfo. COS 45 a.1186 alegrus forbitor. NL.1 305 a.1210
alegrus tornator. PLS 29 a.1300 alegrum fateinanti. PLC
197 a.1301 alegrus fateinanti. CSF 72 a.1357 alegrus
blanchus… civis ianue.
D alegru.
alleiare vb. “scaricare, fare getto (di parte del carico
per alleggerire la nave in caso di pericolo”
SIG 339 a.1330 (= PLL 445) de non accipiendo naulum
de mercibus aleyatis seu prohiectis… –– mercancia…
quam ipse alleiet seu exoneret… de sua gallea seu ligno.
D aleiar. leve.
aleysuch sm. “gioco d’azzardo”
GR.2 83 a.1376 (Grasse) non debeat ludere ad aliquem
ludum aleysuch.
L aissuch.
alleta sf. “aletta, risvolto di manica”
NIS 355 a.1425 vestem unam a domina… cum manicis
ad alletas.
D aretta.
70
alfe
aleum sn. “aglio”
RCP 293 a.1235 (Sarz.) brassicas vel porinas vel cepollas
vel alea, poros vel caules. RCP 352 a.1277 (Sarz.) de
quolibet centenario cepparum, aleorum… TL.3 625
a.1449 (Caffa) pro singulo curru aleorum…
L aglius. aleus.
aleus cognome
FAF 302 a.1268 obertus aleus de alba.
L aglius
alevamen sn. “letame”
GEC 84 (Chiav.) alevamen sive leamen.
L letamen.
alevamen sn. “pianta domestica”
SRB 314 a.1407 (Quil.) de non arancando… aliena alevamina neque vites… arborem allevatam.
alevatus agg. “domestico, coltivato (di piante)”
SRB 311 a.1407 (Quil.) pro qualibet alia arbore domestica et alevata non fructifera… –– arbores castanee nec
alias alevatas fructiferas. SRB 314 a.1407 (Quil.) arborem allevatam.
alexandria top. “Alessandria (Egitto)”
RCA 9 a.1143 omnes naves que venerunt de ultramare et
de alexandria et de romania et de illis partibus.
L alexandrius.
(costa) alexandriorum top. (nome di famiglia?)
CAC 58 a.1178 (Sav.) tres partes unius terre que iacet in
costa alexandriorum. CAC 310 a.1173 (Sav.) de terra canonica, in costa alexandriorum
NSS 226, 258: Legino (Sav.) “località ignota”.
alexandrius agg. “di Alessandria”
PS 34 s.xiv. “alexandrio”
L alexandria.
alphabetum sn. “alfabeto”
GR 97 a.1404 (Sav.) ab discentibus alphabetum sive tabulas. TL.1 832 a.1458 alphabetum unum zifratum.
TL.2 869 a.1472 formam alphabeti zifrati.
(per) alphabetum loc. “metodo di redazione di un
atto in due copie, al fine di assicurarne l’autenticità: fra
le due copie affiancate dell’atto, scritte sullo stesso foglio, si scrivevano verticalmente le lettere dell’alfabeto.
Le due parti venivano poi separate in modo che le lettere
risultassero divise fra i due contraenti, e dovessero combaciare nel successivo raffronto.”
COS 4 a.1186 hinc (di questo atto) debent fieri duo instrumenta per al(phabetum).
L papirus sissus pari.
alfachinus cognome
CGS.1 69 a.1156 wuilielmus alfachinus. BSR 104
a.1180 guilielmus alfachinus. CDG.2 272 a.1181 alfachinus predictus boabraam… alfachinus isaac eben machomet ben-ali. GC.2 92 a.1191 wilielmus alfachinus.
LJ.1 872 a.1230 rusticinus filius alfachini. PAA 248
a.1253 guillielmus alfachinus.
PIA 27, 62. < ar. (al) faquih “teologo, giureconsulto”, titolo onorifco”. ALN 519. M.CORTELAZZO, LN 18 (1957)
95 sgg.: ven. fachim, n.p.
L affachinus. fachinus. D facchino.
alfanetus sm. “pelle di animale usata per fare giacigli”
CGS.2209 a.1164 pro alfanetis eius… debet accipere tot
bisancios.
PIA 34 n.11: < arabo. DUC.1 175.
alphanus n.p., m.
PIA 63 n.5: a.1174 (Massa) alphanus de tignino.
IVI :< ar. (al) faras “cavallo”. Cf. doc. a.1137 (Sic.)
¶lfßnou kaballßri.
alferius “alfiere”; cognome
PAC 2 sg. a.1143 petrus alferius.
PIA 63 n.6 (n.p.) “origine germanica piuttosto che araba.” DEI.1.120 < ar. (al) faris “cavaliere”
D erfeo.
alfe
alferuchinus n.p., m.
LJ.1 27 a.1124 alferuchinus paganus.
PIA 63 n.7 < ar. al faruq.
alfondega sf. “fondaco, quartiere commerciale genovese all’estero”
LJ.1 123 (= CDG 207) a.1146 (decreto di Alfonso VII di
Castiglia) et habeatis unam alfondegam de melioribus.
PIA 38 n.29; ALN 105: < ar. funduq “alloggiamento per
mercanti”, dal gr. pandoceéon.
L fundicum.
algara sf. “danneggiamento”
RL 207 a.1267 (Apric.) de gasto sive algara facta infra
clausis…si aliquid avere fecerit gastum seu algaram in
alieno clauso, cadat…
FDT.1 59. PIA 37 n.28: < arabo.
L algarare. argayrum.
algarare vb. “danneggiare”
GR.15 a. 1267 (Maremo) de non gastando vel algarando
alienas bestias.
FPR 5.: da connettere con dial. zgreià < excariare.
L algara.
alghius sm. “aggio?”
ASA App. 4 a.1174 (Alb.) et de singulum molendinum
habere pro vianda antea tantum quantum alghii io. et bonus semor (corr. bonus senior) molinari et suorum socii.
algiro top. “Giro (Fanariaki, all’imbocco del Mar
Nero)”
AIM 135, 268 n.182 (inizio s.xiv).
L alziro. bucha. bucha de giro. bechagiro. giro.
alia sf. “seconda di cambio”
BBL 247 a.1473 recepimus 1473 die xx februarii, in alia
sua unius monete saraforum in xiiii. in alia sua unius
monete racione saraforum… BBL 8 item 1475, die ii. januarii, in alia sua cambiata…
(ad fontem) alianam top.
SRC 170 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
loco ubi dicitur ad fontem alianam.
L (ad fontem) arianam.
alianus top. (Val Polcevera)
PTP 19 (SM a.117 a.C.) in castelum quei vocitatust alianus.
PTR.47, 49 < Allius gent. rom. Cf. mons alianus (presso
Bavari).
alieus top.
GDN 575 (= SRC 532) a.1189 (Sav.) in pallaceto a summitate alpis usque ad petram alpiselle et usque in vallem
aliei.
L aglius.
alifantem sm. “elefante”
PLC 23 a.1301 de brazille, canella et dentibus de alifante.
L alefantemm. alefantus.
alifrotum top. “Harfleur (Fr.)”
DKR 490 a.1430 in portum alifroti.
L alisfrotum.
aliga sf. “alga”
GR 14 a.1519 (Alb.) nec tenere possit aizenam, vel aligam, fimum neque aliquam putredinem.
L allega.
alligatus agg. “legato; allegato”
RVN 127 s.xiv (Noli) possit ipsam (capram) pascere in
terris suis et communis, dummodo sit alligata. TL.1 910
a.1459 sed ut omnia clarius inspicere valeant… magnificentie vestre alligatum carculum cum presenti nuncio detulimus.
L ligatus.
aliqualis agg. “di qualche genere”
LG 338 a.1363 quotienscumque contigerit velle fieri aliquam expensam, errogacionem, donacionem, alienacionem, remissionem vel aliqualem diminucionem… seu
etiam provisionem vel ut volgariter dicitur ihuumentum.
71
almi
aliquis agg. e pron. “uno, qualche, qualcuno”
CDG.1 33 a.1109 nec aliquis… ambiganensis. . DMC
325 a.1418 item quod aliquis officiallis seu logariastillis…
non possit… angarizare aliquem rurallem… TL.3 645
a.1449 (Caffa) de non appaltando sal… –– quod non possit aliquis ianuensis… appaltare… salinas sitas seu positas
in toto imperio gazarie. CST 176 a.1381 (Taggia) stantiare ad mensuras iustas et pensa quibus utitur in thabia et
ipsas et ipsa iustas et iusta recognita et recognito alico (=
aliquo) spetiali marco. CAR 15 a.1418 quod nullus de dictis socis dicant vilaniam aliquis mercatori, nec quod blestimant mercanciam nulam in alico (= aliquo) modo
alisfrotum top. “Harfleur (Fr.)”
DKR 489 a.1430 portumque facere in alisfroto.
L alifrotum. aurifrotum. averfrotum.
allivellatus agg. “affittato, dato a livello”
SCS 297 a.1530 (Sav.) item in una villa allivellata apud
sanctam ceciliam denarios sex.
L livelare.
alma top.
ASB 68 a.960 abitatores alme (Arma di Taggia) ad
aquam almedani citra SRB 126 a.1004 (Sav.) fosatu qui
dicitur alma. CAC 469 a.1181 (Sav.) in rustenexe, in loco qui dicitur alma.
L arma. almiçora. D Arma.
alma fochi top.
FCT 46 a.1435 (Triora) et dehinc inferius… usque ad
aquam cum alma ignis vel fochi (Ivi, p.108, traduzione
dell’editore: “l’Arma / Arma del Fuoco”) usque ad sapellum versus almam et mulaograta fochi communiter
predicte universitates habeant et possideant omni tempore et qui ante fuerit in dicta alma ibi pacifice dormire
possit; et de sapello dicte alme inferius quiete de hominibus triorie sit.
alma sn. pl. “arme, stemma”
CP 272 a.1455 pumarium unum camocati albi cum suis
frexiis aureis et almis communis ianue in eis.
L arma.
almaneschus agg. “alemanno, germanico”
DRG.3 634 a. 1262 lib… inplicatas separatim in pannis
alamaneschis et bergomaschis. DRG.3 685 a.1264 peciis
quatuordecim… pannorum alamanescorum.
DRG.1.190.
L alamania. alamannus. almanscius. lamanescus.
D alemanu.
almanscius sm. panno alemanno; tedesco”
DRG.2 59 a.1200 confiteor DRG me accepisse… almanscios duos et viridem i. cambraxii
DRG.1 190.
L almaneschus.
almaria top. “Almeria (Spa.)”
RCA 9 a.1143 omnes naves que venerunt de ultramare et
de tunese sive de bugea et de almaria. CGS.1 25 a.1156
unam scutellam pictam de almaria. CGS.2 296 a.1156
iordanis de almaria.
PAC 19.
(in) almaçanis top. (Sav.)
SRC 166 a.1263 (Sav.) campum unum in almaçanis.
almedanus top. (torr. Armea)
ASB 68 a.960 habitatores alme ad aquam almedani citra.
LJ.1 1282 a.1259 ab aqua almedani citra.
L arma. alma.
(de) almensarda cognome
MSQ 135 n. a.1232 (Sav.) (Bertolotto) de almensarda.
almiçola top. (Sav.)
SRC 172 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
in almiçola.
L alma. almiçora. arma. D armissa.
almiçora top. (Sav.)
SRC 170 a.1263 (Sav.) in almiçora.
L alma. arma. almiçola. D armissa.
almu
almunda top. (Sav.)
CAC 312 a.1180 (Sav.) omnibus terris quas teneo in silva
et in almunda.
almusala sf. “coperta ?”
CGS.1 25 a.1156 duas almusalas.
PAC 19: sp. almoçala.
PIA.34 n.12 < arabo.
alnascum top. “Arnasco”
CAT 140 a.1326 (Alb.) petrus bassus de alnasco.
L arranianus. arnastrum. D arnasco.
alnaudus m., n.p. “Arnaldo”
CAT 128 a.1326 (Alb.) alnaudi bacini.
L arnaldus.
aloa sf. (bot.) “aloe”
FCD.2 208 a.1278 buxolam unam cum ligno aloe. DDG
492 a.1376 aloa capsia i.
L aloes.
alodem sm. “allodio”
MBL 108 a.1047 (Lérins) et comparavit istum alodem
bernardus unum cabellum et unum autspergum… –– que
habent et que venturi sint de ipsa muliere ad proprium
alodem.
L alodium.
alodialis agg. “allodiale”
BAV 191, 208 a.1393 (Moncalvo) in aquatibus, pascuis,
venationibus, pedagiis, montibus, planitiebus, hortibus,
angariis, perangariis, gabellis, daciis, molendinis, furnis,
cureis, et aliis quibuscumque tam feudalibus quaml alodialibus.
alodium / alodum sn. “allodio, proprietà allodiale”
CHAR 447 a.1025 (Savigny, Savoia) tale alodium quale
visus sum habere et possidere… MBL 326 a.1089 (Lérins) illud etiam quod propriis alodiis esse scitur. CDG
134 a.1141 castrum aymelii quod erat alodiu eorum.
CDG.2.82 a.1168 de hiis proprietatibus vel alodiis que…
tenetis. CDG.2 289 a.1184 terris meis alodis et domnicatis que teneo. RCP 561 a.1188 (Luni) suum alodium sive
eius proprietas. SRB 119 a.1192 (Legino, Sav.) et omnia
amodo libere et in alodio quiete… tenere et habere. PMS
61 a.1192 (Sav.) medietatem omnium terrarum…. sive
sint alodum sive libellarie. ASA App.5 a.1212 (Giustenice) facimus cartam vendicionis in allodio et pro allodio
vobis de tertia parte pro indiviso de castro petre. FAF 103
a.1232 (Novi) castrum et villam cum omnibus hominibus
et pertinenciis et in alodio. RCP 149 a.1237 (Sarz.) ita
videlicet ut id quod est alodium habeant iure alodii, id
quod est feudum habeant iure feudi, id quod est pensionem vel aliter, habeant iure eodem. VCB 140 a.1239
(Bonif.) vendunt cedunt et ad perpetuum tradunt in alodium… territorium unum. LG 162 a.1303 feudorum sive
alodiorum. ZAC 252 a.1303 (Alb.) libere et in alodio.
L alaudis. alodis. aloerius.
aloerius agg. “allodiale”
CAT 113 a.1326 (Alb.) aloerii de toirano… tenentes de
terris aloeriis.
L alodium
aloerius sm. “proprietario allodiale”
CAT 113 a.1326 (Alb.) aloerii de toirano… tenentes de
terris aloeriis.
Ivi: “aloerii erano chiamati i proprietari di beni immobili posti all’interno di una giurisdizione feudale”.
Cf. DUC.1 197.
L alodium.
aloes sn. (bot.) “aloe”
CDG.3 97 a.1193 de omni carica, sauma et tursello sive
piperis, sive aloeis vel cimini…
L aroa. aloa. D aloé.
alogiare vb. “alloggiare, dare alloggio”
MGT 161 a.1453 fui… alogiatus.
D alogià.
72
alpi
alorganihinus agg. “termine connesso con la filatura
della seta”
AS 65 a.1432 et quod tota tella sit dupla vel alorganihina.
MAS 246 a.1487 camocata… fabricentur de seta filata et
torta alorganihinna de portatis octuaginta quatuor et de
filis octuaginta pro singula portata tantum.
L organzin.
alpa sf. “alpeggio”
RLC 63 a.1297 (Cosio) erba alparum.
L alpagium.
alpagium sn. “tributo sui pascoli montani estivi”
GR.2 53 a.1233 (Tenda) cedit omne ius quod habet in alpagiis et pascheriis.
L alpa. alpiaticum. alplatticum. arpaxio. D arpaigu.
alpan cognome
PPE 29 a.1145 gandulfus alpan.
alpeluco top.
BSR 269 ca.994 fines vero… de superiore capite alpeluco.
L alpem.
alpem sf “montagna, pascolo montano”
HAW 40 a.747 (Bobbio) alpe nostra carebalo. RCA 252
a.1010 qui posita est in alpe ubi nominatur cavalite.
RCA 80 a.1147 si habuerint bestias que sumpserint escas
vel paverint in boschis vel alpibus aut pratis libellariis…
SRC 532 a.1189 (Sav.) in pallareto a summitate alpis
usque ad petram alpiselle. CNM 289 ca.1203 (Sav.) interrogatus ubi sibi abstulit vaccas, respondit ‘in alpibus
stelle. RLC 60 a.1297 (Cosio) erbam… de alpibus castelanie cuxii.
HAW 8 sgg. “termine di origine preromana”. APO 553:
lat. alpis dall’etrusco. Il significato “pascolo alpino” è
medievale. SPS 129: il termine, di origine preceltica, è
connesso con la serie toponomastica “mediterranea”
rappresentata dal tipo ALBA. Altra ipotesi N.LAMBOGLIA,
RII 3 (1937), p.98. SCT 17: nelle valli alpine il termine
designa un terreno collettivo specialmente destinato al
pascolo.
L alpagium. alpeluco. alpiaticum. alpicella. arpem. disalpare. inalpare. D alpe. inalpà.
alpem sf. “diritto di alpeggio”
IEA 77 a.1212 (Alb.) cum pratis, vineis, cum alpibus,
placitis et bannis
alpescella top. (Sav.)
SRB 95 a.1176 (Sav.) carta de facto argenterie de alpescella… –– quod comune saone habeat in argenteria tertiam …super totum alpeselle.
L alpicella. D arpixella.
alpesella top. (Sav.)
SRB 95 a.1176 item habeat comune saone alpesellam sine contradictione embroni… –– quod comune saona habeat in argenteria alpeselle tertiam…
L alpicella. D arpixella.
alpexella top.
BCG 40 a.995 in loco qui dicitur alpexella. LJ.2 475
a.1317 obertus mesigra de signo habitator alpexele.
L alpicella D arpixella.
alpexelum top. (Var.)
LJ.2 475 a.1317 (Var.) homines de alpexelo.
L alpicella. S arpixella.
alpiaticum sn. “diritto di alpeggio”
RCA 278 a.1024 scatico et alpiatico in domnico sit reservatum. RCA 80 a.1147 laus de scatico et alpiatico hominum de veroni et de carpeneto.
BIR 486, 579. SPL 734. SLS.3 167 “diritto riscosso nel
916 dal vescovo Raperto di Genova sui pastori di porci
nei possessi della Chiesa nell’Alto Bisagno”. PTR 48
“termine giuridico-amministrativo di formazione altomedievale”.
L alplatticum. D arpaigu.
alpi
alpicella top. (Sav.)
SRB 97 a.1180 (Sav.) quatuor campos quos ecclesia ferranice habebat in alpicella.
Cf. SPL 721; SLS.3.155 “(Alpicella, in Valle Scrivia): testimonianza di antichissime attività pastorali”.
L alpescella. alpesella. alpexella. alpexelum. alpem. alpisella. alpixella. arpixela. D alpe. arpixella.
alpisella top.
SRC 532 a.1189 (Sav.) in pallareto a summitate alpis
usque ad petram alpiselle. PMS 46 a.1189 petra alpiselle.
L alpicella. D arpixella.
alpixella top.
SRB 99 a.1171 (Sav.) in alpixella et eius territorio. PCC
147 a.1356 minister ecclesie sancti nicolai de alpixella.
L alpicella. D arpixella.
alplatticum (= alpiaticum) sn. “diritto di alpeggio”
LJ.1 10 a.1038 omnem foderum seu pregaria vel scitaticum vel alplatticum.
L alpiaticum. D arpaigu.
alçape cognome
SRB 65 a.1179 (Sav.) gandulfus alçape.
L alciare. alzapé. alzare.
alzape cognome
RCA 82 a.1148 ansaldus alzape. PAC 6, 11.
L alciare. alçape. alzare. pes.
alsare vb. “alzare”
TL.2 796 a.1471 tiratis… suis manicis super brachia sua
et alsando pugnum…
L alzare.
alsare sn. “acciaio”
TL.3 999 a.1474 inventarium rerum armorum et munitionum comunis ianue in capha existentium… alsaris cantaria in numero lxvi.
L azarium.
alzare vb. “alzare, sopraelevare”
GR 98 a.1363 (Diano) teneatur alzare facere molendinum… beudum et aqueductum. ASA 80 a.1393 (Alb.)
cum campanile egeat alzari…
L alciare. alciata. alçape. alzape. alsare. alzationem. alzire. altare. altationem. altiare. auzatorem. exaltare.
D arsà.
alsarium / alzarium sn. “acciaio”
DDG 325 a.1376 pro alzarii ballis viii. CDC 120 a.1392
alzarii baloni ii. TL.2 884 a.1472 emi faciemus clapas
ferri et badilia ac balistas alsarij. PVP 293 a.1492 pro
ferri cant. 34 alsarii. SFG.2 348 a.1539 cabella ferri et
alzarii.
L azarium.
alzationem sf. “sopraelevazione”
ASA 80 a.1393 (Alb.) in alzatione dicti campanilis.
L alzare.
alzire vb. “alzare, sollevare”
BGS 107 a.1253 et quod non levabimus nec alzibimus
cohopertas dicte navis.
L alzare.
alziro top. “Giro, ant. Hieron, tempio di Giove Urio
sul Mar di Marmara, presso l’od. Anadoli Kanak. Era
considerato il punto d’ingresso nel Mar Nero”
AIM 135, 268 n.182 s.xiv “fanariaki.”
C.DESIMONI, Glig. 1 (1874) 362 “giro, corruzione di hieron”.
PCI 507 n. “alziro = giro con concrezione dell’articolo”.
L algiro
alzius agg. “colore di tessuto?”
BBL 82 a.1472 que berretine sunt albe et alzie.
L arzius.
alta folia top. (bosco di latifolie)
PQV 64 a.1259 (Roviasca, Quil.) alta folia.
73
alte
altale top. “Altare”
TL.2 303 a.1464 lansalotum vederium de altali magistrum vitrorum.
L altare.
altare top. “Altare”
CAC 152 a.1179 (Sav.) homines de cario et de cruxferrea
et de bolçili et carcaris, de dego et de altari. CNM 174
sg. a.1204 (Sav.) qui bonus iohannes moratur ad altare.
–– ponit quod villa que dicitur altare est iurisdictionis domini odonis marchionis et non saone. SRC 305 a. 1256
in silvis et nemoribus cruceferree et fornellis, millesimi,
carchararum boçili et altaris. SRC 190 a.1265 (Sav.) superius iugum altaris. BAV 192 a.1393 (Moncalvo) loca… altaris. SAV 9 a.1495 statuta et capitula artis vitree
loci altaris.
B. TERRACINI, Il significato del n.l. ‘Altare’ nelle Alpi Occidentali, in: Atti del IX congresso geografico italiano
(Genova 22-30/4/1924), vol.2°, Genova 1925, p.326 sg.:
“Altare” è voce celto-ligure (= ‘altura, roccia’).
L altale.altarium. tullare. D artà.
altare sn. “introito ecclesiastico, decima”
MBL 307 a.1088-1099 (Roma, decreto papale) ecclesie
vel decime, que vulgari vocabulo altaria nuncupantur…
–– altaria vel decimas.
D artà.
altare vb. “alzare, sopraelevare”
CRA 170 a.1365 (Alb.) quod vie a molendino usque ad
pontem longum… altentur. ZTA 34 n.3 a.1368 (Alb.) altandi et altari faciendi dictam gullam. ZTA 47 a.1382
(Alb.) pro facere altare viam et pontem. RII 8 (1953) 4
a.1388 (Alb.) faciendum ipsum (relogium) pulsari, altari
et refici. LCA 56 a.1393 (Alb.) cum campanile… egeat
altari…
L alzare. altationem.
altarium top. “Altare”
PAC 2 a.1019 super altario. SSA.2 88 a.1345 (Sav.) non
debeat tenere capras… ab altario versus civitatem.
L altare. tullare.
altationem sf. “sopraelevazione”
LCA 56 a.1393 (Alb.) in altatione dicti campanilis.
L alzare. altare.
alter agg., pron. “altro”
Rotharis Lex 219 si aldius ancillam suam aut alterius tulerit ad uxorem. RCP 27 a.981 (Luni) cum… servis et
ancillis, collonis et collonabus, aldiis, aldiabus. CAF 25
a.1130 de quibus predictis consulibus taliter placitabant,
duo in unam compagniam et duo in alteram, et sic per ceteras compagnias. MS 79 ad a.1200 venerunt naves tres
pisanorum armate, una quarum vocabatur castellam et altera diana et altera paonum. NL.2 331 NL.2 331 a.1225
facere in eo (ligno) coopertam et talamos duos coopertos,
unum in proa et alterum in popa. SRC 161 a.1263 (Sav.)
quartam partem alterius campi. LG 45 a.1327 confortatores offitii assignationis, vel alteri ad quos spectent emboli vel terratica. LG 48 sg. a.1327 ad supradictam apodixiam concedendum dictus dominus iudex teneatur requiri facere… alteram partem. CSG 71 a.1375 personam
aliquam alterius parochie. RVN 96 s.xiv. (Noli) si…pecuniam sibi accomodatam alteri accomandaverit. LJ.2
1314 a. 1402 in dicto instrumento dicte alterius primeve
infeudacionis. LG 712 a.1406 calderarius, clapucius…
dictum vas aptatum, refocatum, reparatum seu de novo
reaptatum…teneat…de foris cinctum et afumatum tali
modo et forma quod dignoscatur ab altero laborerio novo. LG 706 a.1406 non incoriet vel incollet aliquod scutum… nisi de seppe caxei, et non de colla carte seu altera
colla.
altercationem sf. alterco”
CST 300 a.1381 (Tag.) in aliqua rixa vel altercatione.
alte
altexa sf. “altezza (della nave)”
BSL 295 a.1269 de dicta mensura sive altitudine. si id
quod minuam… altexam inferius in cooperta [navis].
L altitudo. autum D autessa.
altiare vb. “alzare, sopraelevare”
RII 8 (1953) 9 a.1507 (Alb.) pro adaptando et altiando
palacio.
L alzare.
altilia n.p., f.
SLS.2 59 a.1143 altilia de cerro filia carli. –– a.1155 in
medolico coheret… terra altilie. –– a.1198 altilia uxor
quondam idonis de puteo.
L attilia.
altitudinem sf. “altezza (della nave)”
CGG 66 a.1259 (PortoV.) promittimus… facere lignum
unum navigale sive galliota de longitudine… et latitudine… et altitudine verum ipsum facere debemus arbitrio
magistrorum de dicta arte. BSL 295 a.1269 de dicta mensura sive altitudine –– … altexam inferius in cooperta.
JAN.2 362 “altitudo in capitibus columbae”: hauteur du
navire, prise des extrémités de la quille. JAN.2 420 “altitudo in sentina”: hauteur dans la cale, sous la couverte
de la cale.
L altexa.
altocrea / altrocea / altroclea “torta, focaccia”
LG 392 a.1383 pro altroceis, verrutis et rebus simillibus
que coquuntur ad furnos, nuptiarum et conviviorum et
aliis temporibus. LG. 400 a.1383 pancogoli qui casanis
coquunt panem, altrocleas, tianos, rostos. LG 647 a.1403
panem, verruca, altrocreas.
L artocrea.
alucus m. (ornit.) “allocco (Stryx flammea?)”
ALE 426: variante di ulucus, it. allocco < avis uluccus
con influsso di ala)
L ulucus.
aluda sf. “cuoio sottile e morbido, conciato e colorito con allume e noci di galla; borsa di pelle; sacchetto di
pelle usato per lo zafferano”
DDG 297 a.1376 pro alude ballis v. CDC 241 a.1386
alude dozene xiii. DDG 281 a.1376 pro… safrani aluda
i. CDC 283 a.1392 safrani orca baleta i. –– safrani orca
aluda l.
L aludeta. aluta. alutus.
aludeta sf. “sacchetto di pelle per lo zafferano”
CDC 33 a.1386 safrani aludeta i.
L aluda. aluta. alutus.
alumen sn. “allume”
CGS.1. 1 a.1154 quartam… in alumine çucarino. CGS.2
204 a.1164 aluminis de castilia cantara tria… item tantum aluminis bucalcarii. GC.2 71 a.1191 coria confecta
de alumine et de bolcano bene. BCL 205 a.1290 totum
illud alumen quod habeo in caffa. DDG 219 a.1376 pro
aluminis pondis lviii. DDG 363 a.1376 alumen de rocha
(allume di rocca). DDG 399 a.1376 alumen de fecia.
CDC 11 a.1386 alumen de fegia, alumen de feza. DDG
259 a.1386 alumen de felia (allume di Focea). CDC 168
a.1392 alumen minutum “allume in grani”. SRB 414
a.1484 (Roma) alumen conficere presumserunt in minera
aluminis massanensis diocesis. PVP 287 a.1493 pro precio de cant.117 aluminum. CAR 103 a. 1569 diversam
summam aluminum.
PVP 53 sgg.: “usato per dare vivacità ai colori”
D alümme.
aluminare vb. “illuminare; adornare con lumi”
CP 162 a.1391 pro ceriotis lib. xiiii. pro aluminando
sanctum georgium in eius vigilia.
D aluminar.
aluta sf. “cuoio conciato, morbido”.
PVP 294 a.1494 pro grossis 22 alutarum £ 22.
L aluda. alutus.
74
aman
alutus sm. “stringa per scarpe”
GR 96 de alutis sive strinchis… quod conciarii non possint allutos sive strinchas emere… vendere in eorum
apothecis.
alva sf. “sportello, anta”
GR 20 totum opus organi cum alvis ipsius capsie.
alvacile n.p., m.
PIA 64 n.9: < arabo, attraverso lo spagnolo.
alvearius sm. “alveare”
GR 16 a.1435 (Sanr.) si aliqua persona commiserit furtum in examine seu alveario apum, sive favo melis alicuius…
L arbinarius.
alveum sn. “alveare”
CSS 198 a.1435 (Sanr.) si aliqua persona… invenerit xamen apium prove alvea alicuius per iactum lapidis non
possit illud capere, nec colligere, sine voluntate eius
cuius fuerint alvea illa. –– quod credit illud xamen de
suis alveis exivisse.
L arbinarius.
alveus sm. “alveo, letto di fiume”
GR 2.43 (Alb.) de alveo seu lecto alicuius aque.
alvilium top. (Alb.)
CAT 119 a.1323 ricoboni de campis, de alvilio. CAT
139 a.1326 (Alb.) de coaschis et alvilio.
amabertus cognome
BNA 10 a.1259 (Vent.) in domo fulconis amaberti.
L amalbertus
amaerius sm. “pollone?”
GR 16 a.1274 (Castellaro) item de quattuor amaeriis de
vitibus denarius unus, nisi fuerint sevenconi.
amalbertus cognome
BNA 197 a.1260 (Vent.) guillelmus amalbertus.
L amabertus.
amaliare vb. “stregare, affatturare”
GR 16 (Godano) si quis fecerit pro se vel pro alia persona maliam seu facturam pro facturando et amaliando aliquam personam…
L malia.
(de) amandola cognome
CAT 119 a.1323 (Alb.) facius de amandola.
L amandoleta. amandolina. amindola. mandalus.
D amandola.
amandoleta sf. “mandorla”
PVP 254 a.1458 culter una bocasini facta [disegnata] a
amandoletis.
L amandola.
amandolina n.p., f. .
SLS.2 250 a.1299 (finale) ex dotibus amandoline sororis
tue.
L amandola. mandalus.
amantem sm. (mar.) “amante, fune di manovra che
sostiene l’antenna della nave”
BSL 238 a.1268 navem… cum amantibus duobus. LG
775 a. 1404 amantem unum. PLL 468 a.1441 amantem
unum pro respectu de filo subtili.
JAN
L amantus.
amantigia sf. (mar.) “fune di manovra”
VPM 255 a.1495 (Gen.) bragoti duo cum suis tagiis poro
amantigiis.
amantus sm. (mar.) “amante, fune di manovra”
BGS 82 a.1248 amantos duos et trocias duas. BGS 100
a.1252 cum amantis duobus novis in proda. PLC 22
a.1301 navim furnitam… de amantis duobus ultra illos
de arboribus.
VPM 90, 104.< gr. biz. Ämßj “correggia, fune”.
L amantem. D amante. .
amar
amarela top. (Pigna): “da un fitonimo, pianta con
radice amara”
PSP 58 n.8 a.1422 loco dicto amarela.
G.P( ISTARINO ), recensione a PSP, in: ASLSP n.s. 3
(1963), p.420, propone < a marela < *marrella, cf. PSP
n.289.
amarena sf. “ciliegia amarena”
GR.2 17 (Natic.) persica, poma, pira, ceresias, amarenas,
susinas.
D amarena. amaro.
(de) amarena cognome
LJ.1 1366 a.1261 gualchinus de amarena.
amarigus m., n.p.
GC.2 155 a.1192 amarigus de mollazana.
L aimericus.
amarinatus agg. “equipaggiato, fornito di marinai”
BSL 3 a.1246 naves… furnitas, asarciatas, completas et
amarinatas. –– lembum… bene exarciatum et amarinatum sex marinariis et uno infante BSL 25 a.1246 quod
dicte taride debent esse facte assarciate et amarinate suficienter. cf. CGS.2 303 a.1184 navis debet esse bene sartiata cum x. marinariis bonis.
L marinarius.
amasamentum sn. “diritto feudale di riunire più terre a formare un manso”
RCP 489 a.1221 (Sarz.) amasamentum et dismasamentum de pianapicti et de cruce et de banzola et de morentasco et de serra que tenebatur a filiis lamberti debet esse
lun(ensis) curie.
L amasiamentum.
amaza porcus cognome
NL.2 83 a.1216 simon amaza porcus de susilia.
L amaçare.
amassare vb. “ammassare, ammucchiare”
ASA 279 a.1350 (Alb.) arzenam… in qua teneat ponat
vel amasset vel accumulet fimum vel leamen nec murtam.
L amassus.
amaçare / amazare vb. “ammazzare”
PLP 99 a.1250 (Sav.) dico quod vos amaçabo cum lapidibus. SGS 268 a.1505 misericorditer miseris illis vitam
implorantibus, vox tantum est “amaza amaza questi mori
bianchi: hi sunt mores saonensium”
L mazalasinus. amazaporcus D amazar.
amasia sf. “concubina”
GR.2 7 (Ovada) si quis uxorem suam expellerit de domo… non debeat tenere secum aliquam amasiam.
L amaxia.
amasia sf. “tributo feudale”
LJ.1 1154 a.1252 ceteraque servitia realia et personalia…
item pedagia decimas spallas panes amasias littora maris
cabellam piscium…
amasiamentum sm. “diritto feudale di riunire più
terre a formare un manso, o di aggregare una terra a un
manso”.
RCP 221 a.1197 (Luni) placita banna et amasiamenta retinuit in se dominus ep(iscopus). PRV 24 a.1202 (Luni)
cum omni iure et actione et proprietate et pertinentiis
suis, et cum omni usu et utilitate et amasiamentis atque
dismasiamentis et cum omni iure et dominio reale personale et mixto. RCP 132 a.1212 (Sarz.) placita, districta,
offensiones, amasiamenta omnia retinuerunt in se et
succ(essores) suos predicti domini ep(iscopi). RCP 71
a.1231 (Sarz.) suprascriptum fictum cum omni iure, dominio, proprietate, usu soli, utilitate, amasiamento et dismasiamento…
L amasamentum. masus.
amassus sm. “ammasso, cumulo”
SRB 311 a.1407 (Quil.) accumulare, sive cumulum et
amassum aliquod forcellarum facere.
L amassare. D amaso.
75
amba
amaxatus cognome
LJ.1 732 a.1224 albertus amaxatus.
L mazalasinus.
amaxia sf. “concubina”
VCB 290 a.1287 (Bonif.) ego iohaneta oliveti promitto et
convenio tibi marco bentrame veneto me stare tecum pro tua
serviciali et amaxia usque ad annos sex proximos venturos.
L amasia.
ambassata sf. “ambasceria”
LJ.2 1343 a.1402 omnem ambassatam… quam ipsi syndici ambassatores et procuratores voluerint et ellegerint
explicandas.
L ambaxata.
ambassatorem sm. “ambasciatore”
LJ.2 1343 a.1402 omnem ambassatam… quam ipsi syndici ambassatores etb procuratores voluerint et ellegerint
explicandas.
L ambaxatorem.
ambasciata sf. “ambasceria”
MGG 258 a.1383 ad quod mittatus ambasciata turchis.
L ambaxata.
ambasciatorem “messo, ambasciatore (carica comunale)”
FST 34 a.1592 (Triora) sindici et ambasciatores communis teneantur… rationem reddere.
L ambaxatorem.
ambasia sf. “servizio, prestazione d’opera”
CDL 134 a.720-744 (Milano) cot(= quod) faceret ei operas a pradas et a vitis et ambasias per ebdomatas.
Cf. Caes. b.g. 6.14 ‘ambacti’: servi che seguivano la cavalleria dei Galli.
L ambaxata.
ambasiata sf. “ambasceria”
ACM 49 a.1396 (Carr.) pro aliqua ambasiata.
ambasiata sf. “ambasciata, sede di rappresentanza
all’estero” J.I RMSCHER , Philologus 123 (1979) 145
a.1414-18 graeci etiam cum turcis habebant ibi suam ambasiatam.
L ambaxata
ambasiatorem sm. “ambasaciatore”
IVC 91 a.1298 (ad a.1155) missi sunt igitur ambasiatores
(v.l. ambaxatores). BFG.3 77 a.1407 pro…ambassiatoribus
ellectis et ituris romam. J.IRMSCHER, Philologus 123 (1979)
145 a.1414-18 ambasiatores principum et civitatum.
L ambaxatorem.
ambaxacia / ambaxaria sf. “ambasceria”
LG 26 s.xiii. legationem vel ambaxariam. AI 47 a.1229
ambaxatores duos elegit… et eis ambaxaciam (v.l.: ambaxiatam)imposuit supradictam. SSA.1 67 a.1345 (Sav.)
unum cartularium in quo scribi faciat omnes ambaxarias
que fiunt pro comuni.
ambaxata sf. “ambasceria, ambasciata”
LJ.1 709 a.1223? debent ire pro dicta curia et facere ambaxatas. PLP 193 a.1250 (Sav.) dicebat quod non iret in
dicta ambaxata quia infirmabatur. SSA.1 64 a.1345
(Sav.) ire in aliquam ambaxatam pro comuni saone.
CDL 134 n. REW 408a. TB.17. 138 DEI.1 154. J.IRMSCHER, Philologus 123 (1979) 146 sg.
L ambassata. ambasciata. ambasia. ambasiata. ambaxacia. ambaxaria. ambaxatorem. ambaxiata. imbasiata.
D ambaxa.
ambaxatorem sm. “ambasciatore”
LJ.1 630 a.1218 belengerius de cancello ambaxator
ipsius comunis capriate… –– consules et ambaxatores
comunis capriate. AI 47 a.1229 petierunt ambaxatores
ad dominum imperatorem ex parte comunis ianue destinari. IVC 91 a.1298 (ad a.1155) missi sunt igitur ambasiatores (v.l. ambaxatores). SSA 64 a.1345 ambaxatores.
L ambassatorem. ambasciatorem. ambasiatorem. ambaxata. ambaxatoria ambaxiatorem. D ambaxatore.
amba
ambaxatoria sf. “ambasceria”
BCD 228 a.1262 dictum dominum iohannem sebaston
rominon volumus, facta ambaxatoria, ut ad imperium
meum iterum revertatur.
L ambaxatorem.
ambaxiata sf. “ambasceria”
BFG.3 77 a.1407 pro expendendis in vestibus… et in alliis necessariis ad dictam ambaxiatam. AI 47 a.1229 ambaxatores duos elegit… et eis ambaxaciam (v.l.: ambaxiatam) imposuit supradictam.
L ambaxata.
ambaxiatorem sm. “ambasciatore”
BFG.3 76 a.1407 ad recipiendum et honorandum ambaxiatores qui iis diebus venerunt de roma… –– pro ambaxatoribus ituris marsiliam… –– dominum episcopum
ambaxiatorem.
L ambaxatorem.
ambeloplaticum sn. “dazio sul vino”
TL.3 659 a.1449 (Caffa) quod dictum officium provisionis obligatum sit exigere ambeloplaticum quod est super
vineis.
ambiganensis ag. “albenganese, di Albenga”
CDG.1 33 a.1109 nec aliquis… ambiganensis.
L albigenensis. albingana. D albinganexi. arbenganese.
(in) amblatoriis top.
LJ.1 1361 a.1261 peciam unam vinee in amblatoriis.
L ambulatorium.
(de) amblatorio cognome
SRC 608 a.1405 (Sav.) ambrosius de amblatorio de vulturo.
L ambulatorium.
amblatorium sn. “pergolato ”
RCA 263 a.1170 et super clusa ista et super prenominata
nostra via possitis habere amblatorium. BSR 36 a.1173
debent sibi habere antea in vinea unum amblatorium amplum unius passi per transversum. COS 82 a.1186 terram cuntese supra quam est amblatorium. GC 140
a.1191 terram cum amblatorio. BSR 351 a.1219 quoddam amblatorium sive vinea. BSR 355 a.1219 quoddam
amblatorium.
RCA 781. DSP xii. PSE 247. BSR 537. PAC 14.
L ambulatorium.
ambra sf. “ambra”
GG.2 316 a.1206 poma xvi. de ambra. LMS 475 a.1226
duos pomelos de ambra. LEM 243 a.1240 bisantinum de
cupa, pomella ambre et argenti x. VCB 235 a.1245 (Bonif.) cum tunica et supracoto blavi cum pomellis quatuor
de ambra et cum nacharis et argento. LEM 257 a.1259
pomellos ambre tres. FCD.2 208 a.1278 buxolam unam
buxii cum pomellis viginti… grossis ambre DAF 23
a.1300 pomelli grossi quinque de ambra. VFD 85 a.1309
preter saffrano ambra corallo. DDG 806 a. 1377 debet
pro ambra et core…
L ambray. ambrem. arubra.
ambra n.p., f.
SLS.2 137 a.1144 ambre et algude filiarum quondam iterii pedicule. CGS.2 271 a.1156 ambre amite mee.
ambray sn. “ambra”
DAF 98 a.1300 gamera una de blavo claro cum botonis
septem de ambray.
L ambra.
ambrem sm. “ambra”
DRG.2 232 a.1250 pomelos novem de argenti cum ambri.
L ambra.
ambreta top. (Sav.)
CAC 417 a.1181 (Sav.) olivetum unum… quod iacet in
plano saone, ad ambretam. CNM 233 a.1204 (Sav.) item
sextam decimam partem molendini de ambreta.
NSS 257: “località fra San Donato e le Banchette”
D ambretta.
76
amex
ambroa sf. “acciuga”
ASA 55 a.1390 (Alb.) saldenas, ambroas et zeros.
L amploa. anchioa.
ambrogius m., n.p. “Ambrogio”
LBZ 229 a.1282 ambrogius vegius.
L ambroxius. D ambröxu.
ambron “grido di guerra dei liguri Ambroni alla battaglia di Aquae Sextiae”
Plut., Marc. 19 pßntej ®ma t¬n •utÒn ùfqûggonto
pollßkij proshgoràan ÅAmbronej eäte ¶nakalo›menoi sf≠j a‹to‡j eäte to‡j polhmàouj t–
prosdhlÎsei proekfobo„ntej.
Storia di Genova, I. La Liguria antica, Genova 1941,
pp.78 sgg. N.LAMBOGLIA, RSL 25 (1959) p. 16.
ambrones sm.pl. “etnico ligure”
APT 23.
L ambron. amhra.
ambroxianum top. (Gen.)
LJ.1 363 a.1190 quidquid habet in ambroxiano clausulella et conabecco.
ambroxius m., n.p. “Ambrogio”
PAC 6 a.1027.
L ambrogius. D ambröxu.
ambulationem / ambulatorio sf. “pergolato”
RCA 288 a.1006 ambulatorio de vinea. BSO 189 a.1581
(Onzo) nemo possit facere ambulationem seu topiam super stratam vel viam publicam. PAC 14.
ambulatorium sn. “pergolato”
PVS 258 a.1316-18 de ambulatirio faciendo. PVS 353 s.
xv. de arboribus et ambulatoriis pendentibus super stratas. LG 506 a.1403 ambulatorium vineam arbores sepes.
LG 632 a.1403 si quis voluerit de vitibus vinee facere
ambulatorium.
L (in) amblatoriis. (de) amblatorio. amblatorium. ambulationem. D angiòu.
amea top.
RCA 18 a.1143 in villa que dicitur amea.
ameare vb. “ammucchiare”
GR 16 (Baiardo) capientes fenum alienum in predictis alpibus et pratis, tam cumulatum ac seu ameatum, quam
desmeatum, cadant…
L meare. desmeare.
amedius agg. “mediano, di mezzo”
PVP 280 a.1488 item gonela una amedia alba. I VI ,
Gloss. p.346: “è probabilmente una gonnella a medio o
de medio, cioè una sottanella da portarsi sotto la veste,
od. sottogonna”.
L medium.
amelia top. (Spezia)
CGG 315 a.1262 (PortoV.) nicolosum de foresto de amelia.CTL 10.
D ameglia.
amentus sm. “amante, fune di manovra che sostiene
l’antenna della nave”.
VPM 188 a.1246 item quelibet predictarum navium debet habere amentos quinque. BSL 31 a.1258 arbor de
proda cum candelis xvi. et amentis iii.
L amantus.
americus n.p., m. DRG.3 977 a.1309 ego americus
quondam feste de rigulia.
L aimericus.
amescere sn. “refezione”
RCP 368 a.1139 (Luni) et exinde vobis persolvamus omni anno inter pensiones et amescere et gallinam et agnellum den.xi. tantum, alia superimposita non fiat eis.
L amiscere.
amexi sn. “anice”
DDG 247 a/1376 pro amexi et alia per £… DDG 497
a.1376 pro amexi pondis ii.
L annexi.
amhr
amhra “gr ido di guerra degli Ambroni alla battaglia
di Aquae Sextiae”
RAN 10.
L ambrones. ambron.
amgaria sf. “obbligo feudale di prestazione professionale; tributo; gabella”
SRC 336 a.1302 amgariam vel perangariam, servicium
vel obsequium reale vel personale.
L angaria.
amicta sf. “zia”
CGS.1 19 a.1155 provenit nobis ex parte buatricis amicte nostre. CGS.1 366 a.1160 de dotibus buatricis uxorisa
eius in camogio.
L amita.
amiculotrum sn.
RCP 398 a.1076 (Luni) cum casis ortis terris vineis silvis… canepis, pratis, pascuis, salictis amiculotris, culto
et vacuo.
amidola sf. “mandorla”
DDG 326 a.1376 pro amidolarum pondis xi.
L amindola.
amigdalus sm. “mandorla”
DKR 277 a.1419 exoneraverunt de dicta nave ballas tres
rexi et amigdalos.
L amigdola.
amigdala / amigdola sf. “mandorla”
ICG 157 n. s.xiii-xiv. pro amigdalis cum cortice sive
cum scorza. VTS 118 n. a.1531 (Sav.) in carrubeo amigdolarum: od. Vico Mandorla, a Savona?)
amindola sf. “mandorla”
CDG.1 242 a.1149 et non tribuant aliquod drictum… de
omnibus blavis neque de roso neque de linosa neque de
amindolis. CDC 34 a.1386 amindolarum pondera iiii.
CP 170 a.1392 pro amindolis. zebibo. lardo. rixo.
L amandola. amidola. amigdola. mandalus. D amandola.
(de) amigo cognome
BSL 83 a.1253 andriolus de amigo.
D amigo.
amillus sm.
DKR 618 a.1437 amillorum balle vi.
aminiculum sn. “aiuto”
CAF 12 ad a.1101 christum in eorum aminiculo vocando
enses suos sarracenorum ensibus iunxerunt.
D ameniculi.
amiragia n.p., f.
CLS 64 a.1236 confiteor tibi… recipienti nomine amiragie comitisse, me accepisse in acomendatione a dicta
amiragia libras x.
L amiratus.
amiragius sm. “ammiraglio”
DCG 292 a.1235 de voluntate amiragi seu comitis ipsorum lignorum. CAT 136 a.1326 (Alb.) iohannes stephanus amiragius.
L amiratus.
amiragius n.p., m.; cognome
GDN 653 a.1265 (Noli) amiragius malerba… –– Gulielmus amiragius.
L amiratus.
amirata cognome
SLS.2 241 a.1262 (Alb.) robaldus amirata.
L amiratus
amiratus sm. “ammiraglio: capo supremo dell’armata di terra e di mare, successivamente ristretto alla marina; comandante di un gruppo di navi viaggianti di conserva”
OS 39 sg. a.1191 margaritus ammiratus regis tanclerii.
GGA 60 a.1322 (Alb.) in dicto stolio super galea domini
amirati regis sicilie. LJ.2 559 a.1347 quarum galearum
extolei factus fuit amiratus discretus vir dominus symon
77
amit
vignossus. LJ.2 601 a.1352 domini paganini de auria
amirati comunis ianue. LJ.2 806 nomine et vice comunis
ianue et patronorum et participum armate dicti domini
amirati nec non mahone inde contracte et composite.
DMC 72 a.1419 amiratum.
JAN.1 361; 2.243. M.AMARI, Storia dei Musulmani in
Sicilia, Firenze 1872, III.351. DLO 135 sg. DSP xxxix.
G.PARIS, ROM 31 (1902) 413 sgg. PIA 51 n.91.
L.-R.MÉNAGER, Amiratus. ¶mhr≠j, Paris 1961,. ALN 94.
Dall’ar. emir/amer, ma esiste anche un tramite gr.-biz.
¶mhr≠j “comandante”. La specializzazione del significato marinaresco avviene in Sicilia alla corte dei Normanni. Il prestito dall’arabo è molto anteriore alle Crociate, e rimonta all’epoca delle lotte tra Franchi e Arabi,
dal sec.viii. in poi.
L admiraba. admiragius. admiratus. amiragia. amiragius.
amirata. amiraudus. armiragius. vice-ammiratus.
D armiraio.
amiratus cognome
LJ.1 1315 a.1267 iacobus amiratus.
amiraudus sm. “ammiraglio”
BSL 5 a.1246 quod obedient domino regi et amiraudo
ipsius.
L amiratus.
amiscere sn. “refezione, merenda; prestazione di tributo alimentare, a integrazione dei canoni di affitto”
CDL 1071 a.957 (Milano) aliud nichil, nisi tantum amiscere de piscibus bonis quattuor vices in anno. RCP 485
s.xiii. (Sarz.) item de tenuta petri… omni anno unum
amiscere panem et spallam. –– hec sunt porcata et amiscera quas debet habere lun(ensis) curia… porcata item
de manso illorum de campo omni anno unum amiscere.
RCP 487 a.1221 (Sarz.) et de duobus annis uno unum
amiscere…item homines de novelectulo omni anno
unum amiscere sine vino et unum congium vini ad tinam.
RCP 361 a.1252 (Sarz.) item infra scriptam pensionem
quam reddunt infrascripte persone annuatim: … guido de
valle stefani unum amiscere de duobus annis uno…
RCP 361 n.
L amescere. amiscilium. amistere.
amiscerium sn. “refezione”
RCP 251 a.1244 (Sarz.) tam domos et casamenta quam
terras vineas et arbores et villanos et vassallos, pensiones
et amisceria.
L amiscere.
amiscilium sn. “refezione”
RCP 337 a.1240 (Sarz.) coltam, maltoltum, prestantiam,
pensionem, amiscilia et redditus omnes.
L amiscere.
amistatem m., n.p. (“amicizia”)
SLS.2 135 a.1234 (Alb.) amistas, pater dicti iohannis.
D amistai. amistansa.
amistere sn. “refezione, tributo”
IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus, amisteribus… fodris, dacitis.
L amiscere.
amisus agg.
BBL 76 a.1474 pro medio porcho amiso.
amita sf. “zia”
RCA 47 a.1143 de castello qui fuit de archipresbitero
sancti cypriani et eius amite. GCS.2 271 a.1156 ambre
amite mee. NL.1.101 a.1203 deliane amite mee. SMV
87 a.1212 pome amite sue. LMS 14 a.1222 alde amite
mee. PCC 178 a.1388 (Sav.) quod non liceat alicui clerico vel sacerdoti nostre diocesis tenere secum aliquas mulieres, nixi forte matrem vel sororem vel amitam nisi in
infirmitate.
MUI 126. ALE 40.
L amicta. D amia.
amit
amitra sf. “mitria”
VCB 57 a.1239 (Bonif.) amitram unam fraxatam.
L mitria.
amitus sm. “amitto, paramento sacro”
SSL 197 a.1336 unum amitum cum aurifrigio perlis et
cum uno butono de perlis et cum imaginibus.
amola sf. “recipiente per liquidi della capacità di
poco meno di un litro”
SLI a.471 (Tivoli) amula. SLE s. ix. (Ravenna) amula.
CGS.1 25 a.1156 et unam amolam cum aqua nanfa. SOV
12 a.1428 (On.) exceptis fructibus… et vino in galea (v.l.
galetis) vel amolis.
PAC 20. DUC 1.211 s.v. ama, amula. cf. AGI 1.486.
REW 4024.
D àmua.
amolare vb. “molare, arrotare”
PLP 136 a.1250 (Sav.) hodie cum essem in apotheca mea
ubi amolabam quasdam cesoras… GR.2 11 a.1277 molam unam pro amolare ferramenta.
L mola. amoratus. D amolar. amorà.
amoniacus sm. “ammoniaca liquida”
CGS.1 154 utrum unum de amoniaco.
L armonicum.
amorem m., n.p. “Amore”
SLS.2 135 a.1203 amor taiator.
L amorosus. bellamorem. finamorem. finis amoris.
D amor.
amoratus sgg. “molato, limato, manomesso, truccato”
CSS 242 a.1435 (Sanr.) si fuerit… in ludendo operatus
tasillus amoratus, tocatus, artificatus quomodolibet vel
falsus…
L amolare.
amorbare vb. “avvelenare (le acque per la pesca)”
GR.2 7 a.1363 (Diano) de aquis non avarregandis vel
amorbandis. SOV 239 a.1428 (On.) quod nulla persona
debeat amorbare aliquem fossatum vel lacum. GR.2 49
(Sospello) de banno contra stracantes, amorbantes et piscantes cum corbino.
L amorbatum. D amorbar.
amorbatum sn. “avvelenamento (di acque per la pesca)”
SOV 239 a.1428 (On.) de amorbatis non faciendis.
L amorbare.
ammorea sf. “cortinaggio del letto (di amoerre seta
molto fitta e ondata)”
PVP 304 a.1492 pro uno pari cortinarum sive una camera
completa de amorree.
D amuaerré.
amoriatus agg. “incastrato, stretto a incastro”
SIG 422 a.1330 item quod apponatur… a serris de pede
usque ad serram ubi imbanchatur in medio per longitudinem de popa usque ad prodam dicte gallee in medio
unam serram amoriatam.
FNG 141: serra amoriata “serretta a incastro”. IVI si riporta il testo di SIG 422 mantenendo amoriatam. Ma si
tratta probabilm. di errore di lettura o di trascrizione ,
da parte di SIG, per amorsatam.
L. amorsare. amorsatus. serra. D amorsato.
(fontem) amorosum top. “Fontane Marose (Gen.)”
BGG 510 a.1443 pro annua custodia porte fontis amorosi.
L (fontana) marosa. (fontem) morosum.
amorosus cognome
SCS 300 a.1530 (Sav.) illorum de amorosis
L amor. D amoroso.
amorsatus agg. “stretto a morsa, unito a incastro”
DCG 337 a.1383 et cum firis quatuor serrarum amorsatarum pro qualibet banda.
L amoriatus. D amorsato.
78
amud
(sanctus) ampelius top. (Bord.)
CVB 28 a.1167 a capite sancti ampelii… LTI 29 n.3
a.1174 terra sancti ampelii. MS 176 a.1221 caput sancti
ampelii. BNA 143 a.1260 (Vent.) terra monasteri sancti
ampelii. CVB 28 a.1260 paulus prepositus sancti ampelii de burdigheta.
N.LAMBOGLIA, Ampelos p’lij t≈j Ligustik≈j in:
RII 5 (1939) 110-112. LTI 29 n.3
D santo ampelio,.
ampiula sf. “vaso”
GC.2 195 a.1192 et ampiulam et lebetem.
L ampola.
ampius agg. “ampio, grande”
CP 933 a.1297 volo quod habeant cupam meam et
toayollos ampios
L amprior.
amploa sf “acciuga”
GR.2 7 a.1288 (Alb.) sardinas grossas sive amploas.
SSA 142 a.1345 (Sav.) amploas grossas. CVB 48 a.1468
(Vent.) zerri parvi, saragine, sardene, amploe.
DEI.1 28 s.v. acciuga: lat.volg. *apiu(v)a, gr. ¶f›h, forse voce mediterr.
L ambroa. anchioa. amplota. D ampluta. anciua.
amplota sf. “acciuga”
ASA 295 a.1350 (Alb.) sardene amplote et zerrj et gexie.
L amploa.
amplustra sf. “timone della nave”
JAN.2 327 a.1335 (Avignone). DUC.1.234 s.v.amplustre.
ampluta sf. “acciuga”
CCS 32 a.1414 (Celle) sardenarum, amplutarum et zerlorum.
L anchioa. D ampluta.
ampola sf. “vaso da speziale”
LEM 255 a.1259 ampolam unam in qua est sirupus malorum granatorum.
C.SALVIONI, RIL. S.2ª, 42 (1909). REW 431. ALE 14.
L ampiula. ampoleta. ampula. D ampulla.
ampoleta sf. “piccolo vaso da speziale”
LEM 255 a.1259 item ampolam unam in qua est diapenadion et ponderat cum ipsa ampoleta libras tresdecim.
L ampola. ampuleta.
amprior agg. compar. “più ampio, più grande”
CSG 66 a.1375 et coronam habeant ceteris clericis ampriorem.
L ampius.
ampula sf “vaso da speziale”
SSL 218 a.1336 media ampula de sirupo de rubes. CNM
239 a.1204 (Sav.) ampulle ii. de siropulo.
L ampola. ampuleta.
ampuleta sf. “piccolo vaso da speziale”
PVP 311 a.1505 pro… una ampuleta sirupi.
L ampula. ampoleta.
ampulia top. “Puglia”
PLS 388 a.1301 ire debeo venecias, anconam et per totum gurffum et ampuliam.
amputare vb. “amputare”
LJ.2 695 a.1361 quod… amputasset nasum uni qui venit
ad pascendum in paschis dicti loci contra voluntatem.
D lambudare.
amuchiare vb. “ammucchiare”
GR.2 7 (Alb.) nulla persona audeat tenere et amuchiare
fenum vel leamen in viis publicis.
L mugius. desmugiare. D amügià.
amucia sf. “amitto, paramento sacro”
SSL 201 a.1336 una amucia de schirolo.
DUC.1.191 s.v. almucium.
amudis top.
TV ca.110 d.C. SCT 131: < *amudius, gentil. rom. o cognome lig.-lat.?
amur
amurca sf. “immondizia”
GR.2 7 (Vezzano) nulla persona audeat vel presumat
proiicere amurcam in viis publicis.
L murcha.
amutatus agg. “adattato, modificato?”
SIG 342 (= VFD 111) a.1335 quod capsia pro armis possit fieri deversus bandam drictam prope portam fogoni
amutata dicte gallee.
L mutare.
anacardinus agg.
LMS xxvii (= LEM 255)a.1259 (inv. di speziale) item
ampolam unam trodorici anacardini.
DUC.1 236 anacardus: “onocardion (pianta officinale)”.
anagemistus sm.
CDG.3 69 a.1192 (Costant.) solarium de marmoribus albis cum circumferentiis in modum crucis et quassatis rubri et anagemisti pauci, unius et vithini defective de omnibus.
anagium sn. “salita, passaggio superiore”
CDG.3 71 a.1192 (Costant.) (traduzione, da originale
greco perduto, dell’atto di consegna di un embolo) sala
duarum sperarum, anagium quidem ad orreum, catagium
vero ad stabulum.
L anogium.
annale sn. “anniversario”
SSL 154 a.1304 quod quilibet pauper qui venerit ad dictum annale et recordationes predictas habeat… tunc ibidem plandium de pane vino leguminibus et caseo.
analeta sf.
SOV 342 a.1428 (Torria) de analetis. item quod aliqua
persona turrie non audeat esse analeta sub pena sol. quinque pro qualibet vice.
anaperium sn. “astuccio per coppa”
CA 605 sg. a.1292 in uno anaperio de camote… –– ligat(ura) unius anaperii. CA 613 a.1292 in emendacione
unius anaperii j. asp. CA 640 a.1292 hanaperium pro cupa argenti.
DPA. 172.
L enaper.
anare vb. “andare”
N.LAMBOGLIA, RII 17 (1962) 5, ca.1000 (St.Michel-l’Observatoire, Basses Alpes (Prov.) (documento riferito a
Ventimiglia): usque ad domo sancti ampelii quibus sanctus martinus respondebat anare… –– andabat… ASA 347
a.1350 (Alb) et execucioni mandare tenebor et anabo.
L andare. D anà.
annata sf. “annata: anno (alterno) in cui si falcia
l’erba in un prato”
FST 26 a.1592 (Triora) et pro ipsorum respective salario
habeant libras viginti pro quolibet et qualibet annata.
FST 106 a.1592 (Triora) de non pascando in annata…
semper et quando annata fuerit in banditis triorie…
L anuarium. D anà. anno.
anathema sn. “oggetto di scomunica”
MBL 12 a.1094 (Lérins) si quis vero… meus successor
vel aliqua persona hoc donum infringere voluerit, sit
anathema manarata donec resipiscat. MBL 43 a.1104
(Lérins) si quis autem presumpserit, sit anathema maranatha.
Cf. DUC.1 239.
D inathemao.
ancha sf. “anca”
LJ.2 334 a.1297 lombus porchorum et anchas bovum.
GR.2 33 (Ovada) non ponderando de capite, anca, pede,
auricola, gambono.
L anqua. D anca. dezancà.
anca sf. “imposta sulla macellazione”
RCA 121 a.1143 et de ripatico. et de lumbis. et de anchis. et de foderis.
79
anco
anchinus sm. “anchino: fune che tiene congiunta
l’antenna all’albero della nave”
BGS 82 a.1248 et anchinos duos et superanchinum unum
(VPM.190 sgg.: “è la prima attestazione della voce”).
BGS 107 (= BSL 73) cum arboribus duabus bene sanis et
munitis de candelis, anchinis, superanchinis et paranchinis et cum omni alia sarcia.
JAN.2 296. REW 489. ALE 17: < gr. ©gkoinh, lat. anquina. Cf. ant. ven. quinale ‘fune di nave’. VPM 119,
163: Genova è il centro di irradiazione della voce, che
passa solo nel francese e nel catalano.
L anchus. paranchinus. superanchinus. supraanchinus.
anchioa sf. “acciuga”
GR 106 a.1363 (Diano) sardenas, anchioas, zerros. GR.2
7 (PortoM.) possint emere de saldenis et anchiois quod
voluerint.
L achoa. ambroa. amploa. ampluta. ancluda. anihoa.
D anciùa.
anciani. sm. pl. “magistrati cittadini”
CVQ 355 a.1407 (Sav.) in manibus domini potestatis
saone vel dominorum ancianorum dicte civitatis.
L anzanus. ansiani anzianus. antiani. D ansiàn.
ancilla sf. “serva (dispregiativo)”
CNM 350 ca.1205 (Sav.) vocavit… prencessam et malam
ancillam et bagassam.
D ancella.
ancipitrantem sm. “chi esercita la caccia col falcone”
LG 385 a.1363 venatores et ancipitrantes.
anclaverium “terreno circondato da terreni altrui (fr.
enclave)”
RLD 45 a.1330 (Ment.) de terra blanca de niçon usque
ad anclaverium thomay de galiana de podiopini infra ad
coletum et ad collas de molis.
ancluda sf “acciuga”
LG 420 a.1383 si fuerit anclude grosse teneantur dare
novem pro uno denario ad minus. –– pisces salsi… anclude.
L anchioa.
ancola sf “ancora”
CNM 160 ca 1205 (Sav.) due ancole fuerunt tradite nomine pignoris pro ripa. DAF 38 a.1300 navim… furnitam… sarcia, ancolis et velis. PLC 22 a.1301 navim furnitam… de ancholis saltesiis tresdecim; item de ancholis
nostralibus quinque.
L ancolla. ancora.
ancolla sf. “posto di guardia a prua della nave”
SIG 324 a.1330 semper de nocte per totam eorum guaytam essendo ad postam sive ad ancollam. SIG 355
a.1330 semper de nocte per totam eorum guaytam eundo
ad postam sive ad ancollam.
L ancora. ancola.
anchona sf. “icona, immagine dipinta su legno”
AND.2 63 a.1490 promisit et se obligavit facere et depingere anchonam sive tabulam seu majestatem altaris dicte
capelle…que tabula anchona seu maiestasa esse debeat
latitudinis palmorum novem… et cum figuris sanctorum.
VOL 168 a.1513 (Sav.) anchonam seu maiestatem. cf.
BIO 58, 559: lomb ancona, piem. ancona m.s.
L cona.
ancora sf. “àncora”
CGS.1 52 a.1156 se habere iiii. ancoras in ipsa navi.
DNB 40 a.1200 que navis habet anchoras vii et agumina
vi. CLS 59 a.1236 antenas… et ancoras… et proesios.
CHAR.2 1757 a.1242 (ursonis notarii carmen, v.750) anchora iactatur prora, liquidique profundi/ ima tenens,
scopulos curvo complectitur unco. BGS 100 a.1252 cum
amantis… et ancoris… et vellis… et cum alia sarcia minuta. PTS 49 a.1258 (barcha) cum duabus ancoris, velo
anco
uno, paroma una. CDC 24 a.1386 anchorarum pecia iii.
LG 745 a.1404 et semper de nocte per totum eorum
aguaitum essendo ad aguaitum suum sive ad anchoram.
PLL 478 a.1441 anchore n.7 bone et fine. PLL 481
a.1441 anchore n.14 bone et sufficientes.
JAN.2 168: grande numero di ancore sulle navi dei secc.
xiii - xv.
L ancola. ancolla. ancoragium. D àncua.
ancoragium sn. “imposta di ancoraggio”
LJ.2 380 a.1299 ab omni dacita seu exactione vel solutione drictus testarum et ancoragii imposita et imponenda.
(PMS.2.178 a.1304 (Pisa) …pro ancoraggio). RVN 126
s.xiv. (Noli) venditio gabelle anchoragii. FSL 243
a.1465 solvere anchoragium in porto vadorum. DSP 159
a.1501 exclaratio que sunt illa vasa que solvere debent
anchoragium… –– patronos navium teneri pro navibus
suis certam solutionem facere… occasione ancoragii et
aliorum… nisi prius solverint et satisfecerint ipsis patribus communis pro debito anchoragii et aliorum pro quibus tenentur… –– semper fuit observatum exigere anchoragium ab omnibus patronis vaxorum que ut vulgo dicitur [habent] lo balao, et ab illis qui non habent dictum
balao exigitur solum cabellam rivagii. SNS 28 ca.1510
(Sav.) ius exigendi ancoragium et gabellas pro rebus et
mercibus que exonerantur in loco vadorum.
cf. RGS 1068: it. –aggio per indicare tipi di imposta.
L ancora.
anchus sm. “anchino, fune di bordo”
BSL 238 a.1268 arbore una de prora…cum candelis xxviii., anchis tribus, parancho uno, amantibus duobus.
L anchinus. D anche. anco.
andamentum sn. “alveo, passaggio d’acqua”
FST 88 a.1592 (Triora) et (aque nailes) debeant labi et
discurrere per suos solitos meatus et andamenta.
L andare.
andanea top. (Triora)
GR.2 8 a.1592 (Triora) quatuor antiani scilicet tres de
Trioria unus de villis, scilicet unus de molinis, secundus
de andanea, tertius de curtino.
D andagna.
andantem agg. m. “adatto, conveniente, di qualità
ordinaria”
DNB 20 a.1182 vi canavos andantes. OSM. 140 a.1190
canavos andantes per navem. SF 184 a.1200 (Sav.) et erit
navis bene calcata et pezata et sartiata duarum arborum… agumenis xvi. paresis vi. canavos andantes per navem et de tota sartia canavi.
L andare. D andante.
andare vb. “andare”
(RGS 544 n., iscriz. sec. vi. (Cartagine) ad magistratu
non amnavit.) RII 17 (1962) 5 ca.1000 (St. Michel l’Observatoire, Basses Alpes, Prov.) beatus martinus andabat
sicut domino placuit. LJ.11518 a.1280 (Bonif.) veniendo
andando stando et redeundo.
L anare. andantem. andamentum. andata. andius. ire. vadere. D andà.
andarivellus/ -m sm/n. (mar.) “fune passante per
una puleggia, che serve sulla nave per sollevare un qualsiasi fardello”
PLL 467 a.1441 item andarivello unum a popa et alius a
prora. BSL 240 n. a.1441 andarivella duo unum a popa
et aliud a prora cum suis sachetis.
andata sf. “spedizione militare”
RL 213 a.1288 (Alb.) in cavalcatam vel andatam. ASA
292 a.1350 (Alb.) cambium… ydoneum (sostituzione di
persona) recipere in andatam vel exercitum.
L andare.
andeus sm. “avvio, inizio della pesca, calo delle reti”
GR 93 (Levanto) quod quelibet persona que cum aliquo
80
anne
schiffo seu barcha in caput armischi pro piscando iverit
ad sperugum, que prima accesserit habeat primum andeum, secunda habeat secundum, et sic alii gradatim
prout primo accesserint.
Cf. RVN 128 “cala”
L andare. andius. D àndiu.
andius sm. “corso d’acqua, canale”
NSM 286 a.1459 (Mioglia) aufferendo fossatum seu
aquam de andio suo.
L andare. andeus. D àndiu.
andora top. “Andora”
LJ.514 a.1204 hominibus de albingana, andora, servo,
diano. LJ.1 1154 a.1252 districtus andore. LG 170
a.1303 potestati andore lib. lx.
L andoria. D andoria.
andoria top. “Andora”
ASA, App. 1 a.1170 (Alb.) et marchiones non debent dimitte[re] (lasciare) andoriam. LJ.1 472 a.1202 vallis…
andorie. LJ.1 473 a.1202 castri… andorie. LJ.1 829
a.1228 si quam possessionem… haberet in andoria…
PLP 128 a.1250 (Sav.) apud andoriam. LG 170 a.1303
scribe andorie lib. xi. SRC 668 a.1345 petro travie notario de andoria.
DKR 130 a.1412 circha partes andorie, ripparie occidentalis ianue.
L andora. D andoria.
androna sf. “canale di scarico”
GR 17 a.1544 (Serravalle) quilibet habens andronam sive
rianam descendentem in stratam publicam debeat ipsas
tenere clausas de muro.
anea top. “città dell’Impero Bizantino”
GIB 528 sg. a.1290 manuelem smerimotum de smirnis,
zamana dictum, de certis bulgensis anee… –– georgium
matricherum predictum grecum malvasiotum de anea…
cum uno ligno armato infra bucham anee… –– que depredatio facta fuit in bucha anee per georgium matricheri
de anea.
L bucha anee.
anecius sm. “anice”
LMS xxviii a.1259 (inv. di speziale) item dolium unum in
quo est paurum (= paucum) olei aneci. Cf. LEM 256
(stesso testo): olei aneti.
L annexi. anetius. anisinus. D ànexu.
aneletus sm. “anelletto, accessorio molto usato del
vestire”
PVP 262 a.1461 bialdum unum fustanei guarnitum aneletis argenti. PVP 297 a.1491 £. 2 s.7 d.6 in aneletis et
cordela.
PVP.154.
L anelus.
anelus sm. “anello”
CGS.1 25 a.1156 duos anelos de auro.
L aneletus. anulla. annullaris. anulus. nelatus. D anello.
anetius sm. “anice”
LEM 256 a.1259 (inv. di speziale) item dulium unum in
quo est paurum olei aneti. Cf. LMS xxviii (stesso testo):
olei aneci.
L anecius.
(de) aneto cognome
GVG 260 a.1283 in instrumento scriptu manu vivaldi de
aneto notarii.
L aunetum.
annexi sn. “anice”
DDG 252 a.1376 pro annexi pondis iii. DDG 401
a.1376 pro anexi et alia per £… CDC 31 a.1386 annexi
pondus i.
GLI Gloss. “semi di finocchio”
L anecius. amexi.
anfo
anfola sf. “anfora”
TL.3 617 a.1449 pro beveragio tubetarum asperi duodecim… item pro poxione et anfolis asperi viginti.
L anfula.
anfossius / anfossus n.p., m.; cognome
PPE 65 a.1137 diaconibus anfosso et petro. CGS.1 308
a.1159 anfossus fornarius. CAC 301 a.1175-78 (Sav.)
anfossus rapallinus. CCL 57 a.1301 (Lavina) anfossius
durantus. CAT 119 a.1323 (Alb.) heredes alfonsini
anfossi.
PSN 99 n. “importato dalla Francia merid., coincide con
la forma prov. corrispondente a alfonsus”. CCL 56 n.
germ. aldefuns.
L anfussus. anfuxius. D anfossi.
anfula sf. “anfora”
PVP 248 a.1458 una amfula magna.
L anfola.
anfussus / anfuxius n.p., m.; cognome
LEM 183 a.1212 domus anfussi bancherii. SRB 34
a.1212 (Alba) iohannes anfuxius. BNA 128 a.1259
(Vent.) iacobus anfussus. CSF 101 a.1443 (Bard.) antonius anfussus.
L anfossus.
angaria sf. “obbligo feudale di prestazione professionale; tributo; gabella”
RCP 26 a.981 (Luni) tributa ab eis, angarias et opera,
census et donaria exigant. CAF 50 a.1158 habitatores civitatis ianue debeant perpetuo excusari ab omni angaria et
perangaria. CAC 24 a.1178 (Sav.) dono inter vivos, de toto eo quod habeo in berçeçi… proprietatem et libellariam,
salvo iure sancti eugenii in libellariis, quod est omni anno
de xii. pro rosiis et aliis angariis. RCP 232 a.1231 (Sarz.)
condiciones, factiones, usantias, servicia, redditus, dona,
coltas malecollecta, angarias et perangarias. IEA 84
a.1263 (Alb.) dacitis et collectis et bannis et troxiis, angariis et perangariis. ZAC 247 a.1299 (Alb.) in hominibus
fidelitatibus et homagiis, drictis proventibus et redditibus,
dacitis albergis et albergariis, debitis, angariis et perangariis, servicis, rosiis. SRC 336 a.1302 (Sav.) angariam vel
perangariam, servicium vel obsequium reale vel personale. LG 396 a.1383 avarias et angarias reales et personales. SRC 51 a.1394 (Sav.) servire duabus personis et duas
angarias facere et prestare. RVN 127 s. xiv (Noli) solvere
non teneantur dicta gabella, sed pro operibus communis
debeant… pro angaria tirare petras ad moenia. DMC 325
a.1418 item quod aliquis officiallis seu logariastillis…
non possit… angarizare aliquem rurallem… nisi semel in
anno, videlicet pro suis arnixiis et victualibus dumtaxtat
et non in aliqua allia quavis angaria. DMC 485 2/xv vendicio introitus sive angarie asinorum.
DUC.1 248 sgg. REW 458 CIV 18 sg.
L angariare. angarizare. angarius. perangaria. perangarius. avaria. D angaria.
angaria sf “prestazione di lavoro dei marinai”
LDS 32 s. xiv (Sav.) “tutti gli stipendiati di bordo devono fare tutti i lavori, factiones et angarias, consueti.” [il
riferimento, ivi, a PCP non trova riscontro].
angariare vb. “sottoporre ad angaria”
RCP 26 a.981 (Luni) massarios et collonos, liberos et
servos distringere, pignorare, angariare.
L angaria. D angaria. gariar.
angarizare vb. “sottoporre ad angaria”
DMC 325 a. 1418 item quod aliquis officiallis seu logariastillis… non possit… angarizare aliquem rurallem…
nisi semel in anno, videlicet pro suis arnixiis et victualibus dumtaxat et non in aliqua allia quavis angaria. TL.3
387 a.1474 et dum ipse christofferus voluit eos angarizare ut alios… ipse andreolus nolebat, asserendo debere esse franchi et liberi.
L angaria. D angarezzo. angharezzao.
81
anof
angarius sm. “persona soggetta ad angaria”
GSS 88 a.1330 (Sarz.) nullus sarçane habitans possit villanus, vassallus, angarius vel perangarius fieri alicuius.
L angaria. perangarius.
angeletus sm. nome di nave (“angioletto”)
NL.2 268 a.1225 in locis duobus unius navia que dicitur
angeletus. LMS 509 a.1226 occasione cuiusdam bucii
qui vocatur angelletus. DRG.2 459 a.1253 in nave que
dicitur angeletus.
L angelus. D angereti. angétu.
(de) angelis cognome
VTS 117 a.1494 (Sav.) (Leone) de angelis.
L angelus.
angelus sm. nome di nave (“angelo”)
NL.2 150 a.1216 navis que dicitur angelus. LMS 66 sg.
a.1222 postquam tunesin aplicuerimus com nave que dicitur angelus. LJ.1 860 a.1228 in duabus navibus scilicet
columba et angelo. DRG.2 321 a.1250 navis… que dicitur angelus.
BNN 80.
L angeletus. (de) angelis. D angelo.
anglia top. “Inghilterra”
DKR 172 a.1414 pannorum rozee de anglia cannas tres.
L angria.
angorus sm. “lana di angora”
PVP 289 a.1492 clamellotorum angori pecie 13 fine.
angria top. “Inghilterra”
DRG.3 919 sg. a.1304 in engriteria sive angria… –– de
viagio angrie. BBL 82 a.1472 implicita berretinarum duple, resepte ab uno serto nostro debitore angrie. BBL
244 a.1474 pro pc. vi. plati stagnorum, lib. xviii. ianue,
sunt lib. xii. angrie
L anglia.
anguilla sf. “anguilla”
LG 425 a.1383 schenales… anguille et quicumque alii
pisces salsi. CSS 210 a.1435 (Sanr.) quis assicaverit
aquam causa capiendi anguilas.
ALE 16: diminutivo di (bestia) anguina.
D anghilla.
angulus sm. “angolo, spigolo”
SRC 651 a.1405 (Sav.) actum saone in platea magdalene
ante angulum domus heredum percivalis natoni.
anielatus agg. “smaltato”
NCS 58 a.1505 pax de argento deaurato et anielato cum
figuris assumptionis beate virginis.
Cf. DUC.5 592 s.v. nigellus, niellatus
L niellus.
anima sf. “anima”
PPE 285 a.1311 promisit… facere annuatim solempne
anuarium pro anima dicti guillelmi. (Cf. PPE 308 a.1311
promisit… facere annuatim solempne vivarium pro anima dicti guillelmi).
D ànnima.
anihoa cognome (“acciuga”)
DDG 660 a.1377 martinus anihoa.
L anchioa.
animelus sm. “animella, filo colorato inserito in un
tessuto”
MAS 220 a.1466 cimocias cloceas in quarum apponi debeat animelus viridis.
D animetta.
anisinus cognome
LJ.1 1004 a.1242 iacobus anisinus.
L anecius. D anixìn.
anofanctus / anofantus sm. “avorio”
DAF 23 a.1300 item buxola una de anofanto. PVP 261
a.1461 pecten unum de anofancto. PVP 281 a.1488 item
casietina una anofanti.
L alefantus.
anog
anogatorius agg. “derogatorio”
CCS 30 a.1414 (Celle) et sit presens capitulum anogatorium et denegatorium omni alio capitulo in contrarium
facienti.
anogium sn. “passaggio, corridoio superiore”
CDG.3 72 (= GIB 442) a. 1192 (Costant.) aliud habitaculum superinferum per salam, duas rotunditates habentem
anogium quidem ad orreum, catogium vero ad stabulum
sine repagulis et presepio.
Cf. CIV 59 sg.
L anagium.
annona sf. “grano, frumento”
BG 170 a.1192 (Sav.) duos porchetos et duos moltonos et
sex modios annone. MBL xxxix. a.1235 (Frejus) annonam, blada vel alias comercias. LJ.2 463 a.1315 item pro
quolibet centenario firtellorum frumenti siliginis ordei
avene pisorum fabarum veciarum vel alterius anone.
D annona.
anozare vb.
GR.2 8 a.1477 (Pigna) debeant revidere et anozare omnes arbores castanearum et nucum.
anqua sf “anca (di maiale)”
MBL 310 a.1213 (Lérins) tres spalle porcorum et una anqua.
L ancha.
anricus m., n.p.; cognome
PAC 10 a.1008 anricus. BG 120 s.xii. (Sav.) turris petri
anrici.
L enricus.
ansa top. (Pigna)
RPA 43 a.1230 (Pigna) montis qui vocatur ansa et marcola.
PSP 58 n.11: REW 490.
ansaida n.p., f.
RCA 219 a.1059 quantum antea tenuit ansaida.
PAC 7.
ansaldus.
ansaido n.p., m.
RCA 218 a.1019 quantum antea tenuit ansaido.
PAC 7
L ansaldus.
ansaldo / ansaldus n.p., m.
PAC 8 a.1000 ansaldo silveradus. BSR 102 a.1173 ansaldus clericus plebis rapalli.
L ansaida. ansaido. ansaudus. D ansaldo.
ansaldus top. (Sav.)
SRC 158 a.1263 (Sav.) in valle ansaldi.
cf. SCT 139 a.1047 ansardus (in territorio sabinensi).
anzanus n.p., m.
RCA 29 a.1139 anzanus.
PAC 6. PAL 10: -z- = tosc. –z- sordo o sonoro.
L anciani. anziani.
anzasca top. (Riviera di levante)
HSL 18.90 a.999 valle que dicitur anzasca.
FFN 337 Antius, Anicius. EOL 23.
L antia. D Anzasca.
ansaudus n.p., m.
CGS.1 53 a.1156 ansaudus cintragus (ms.ansauldus, l
cancellato).
L ansaldus.
anselmus / ansermus n.p., m.
DAF 75 a.1300 ansermus guidonis. RLC 89 a.1322 (Cosio) ansermum robium.VLB 49 a.1503 (Sav.) pro magistro anselmo de fornariis. VLB 49 a.1503 (Sav.) magister ansermus de fornariis.
PSP 58 n.12: franco o longobardo ansehelm.
L anselmus. D ansermu.
ansiani / anziani m.pl. “magistrati cittadini”
RCP 668 a.1297 (Sarz.) omnibus et singulis nobilibus,
potestatibus, capitanis, rectoribus, anzianis, prioribus, of-
82
ante
ficialibus et singulibus hominibus… TL.3 407 a.1474
cancellario presente dominorum ansianorum.
L anciani. anzanus.
ansirosus agg. “di medicinale”
LMS xxviii (= LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) ampulam unam in qua est lb.i. sirupi ansirosi.
antachopa sf. “controscrittura”
CNM 57 a.1205 (Sav.) (Arnaldo chiede in restituzione da
Abbone un documento) fatiendo abboni antachopa arnaldus si expedierit, vel ita fatiat abbo arnaldo quod predictum instrumentum arnaldo aliquo tempore nocere non
possit.
DUC.1 294 antapocha: arcana syngrapha alterius vim
elevans, Gallice contrelettre, contrepromesse (cf. DUC.1
313 s.v. apocha)
antalium sn. “tempo antico”
ASA 304 a.1350 (Alb.) quod homines… vadant ad pascandum et boscandum in nemoribus et locis consuetis
ab antalio.
L antea.
(in) antea avv. “innanzi”
LG 194 a.1290 consules qui erunt m°cc°lxxxx° et ab inde in antea.
L anti.
antefactum sn. “antifato (ante viri fatum) contradote, donazione dello sposo alla sposa per il caso in cui diventi vedova”
CGS.1 57 a.1156 facultatem vendendi omnes drictus
quos ego marchesia habeo pro antecfacto in domo que
fuit quondam w. lanfranchi coiosi. CGS.1 138 a.1157
voco me quietum et solutum de lb.cclxv. de patrimonio
uxoris mee agnetis… in bonis meis habendas et tenendas
pro more et consuetudine civitatis ianue et iuro supra
sancta dei evangelia quod si me contigerit ab ea quoquo
modo dividi, patrimonium integre ei restituam et si occasione me acciderit ut dividamus et patrimonium et antefactum ei restituam et solvam integre. CGS.1 291 a.1159
dono dandale mee sponsse nomine antefacti ad habendum et tenendum pro more et consuetudine civitatis ianue tantum quod bene valeat lb. centum. CAC 180
a.1180 (Sav.) in rebus immobilibus omnibus que tibi provenerunt ex parte quondam patris tui ugonis, sive per
drictum sive per antefactum seu aliquo alio modo. BSR
113 a.1182 omne ius et raciones quas vel que… habeo
occasione dotis vel extradotis seu antefacti. CGG 300
a.1262 (PortoV.) super quam dotem facio tibi… recipienti pro dicta filia tua donationem propter nuptias sive
nomine antefacti tantum in bonis dicti filii mei, que
ipsum contingunt pro fradescha bonorum meorum. LG
215 a.1340 quod quedlibet persona possit habere recursum et regressum ad dicta loca… pro doctibus et occasione doctium et antefacti et occasione hereditatum…
CTS 256 a.1381 (Taggia) de antefacto non presumendo
nec dando… quod mulier aliqua habeat aliquod antefactum in bonis mariti seu alicuius qui doctes recepisset.
DUC.1 295: “lucrum donationis”. BIR 554 sg. “ha molta somiglianza col “dono alla moglie” di cui nei contratti di Venezia, e deriva in parte dal morgengabbo longobardico (s.xi-xii.). GR 17. ACV 135.
L antifactum.
antefenarium sn. “antifonario”
CGS.1 92 a.1157 antefenarium meum et cetera bona mea
ecclesie de auri palacio.
D antifana.
antelamum sn. “arte muraria”
CGS.1 99 a.1157 ansaldus magister antelami. CGS.1
169 a.1157 tibi iterio magistro de antelamo. CGS.2.10
a.1161 ego guido magister de antelamo. LG 17 s.xiii.
magistri duo antelami et unus lignaminis. MSG 304
ante
a.1273 symon cannis magister antelami sive lapidum…
artis magistrorum de petra. MSG 279 a.1279 ars antelami… qui magistri antelami erant fabri murarii. LG 697
a.1406 mazachanus, murator vel magister antelami.
TL.3 680 a.1449 magistri antelami seu masachani. DSP
47 ca.1460 de magistris antelami…. quod quando magistri domos reficiunt, hoc primo sindico manifestent.
DUC.1 295. GR 17.
L anteramum. anteremum. D antelamo.
antena sf. “asta, antenna”
PPG 319 a.1555 coffinis duobus et bandeletis quatuor
cum ipsorum tabulis pro faciendis signis triremibus, cum
suis antenis et sonchis.
D antena.
antena sf. (mar.) “antenna, sostegno della vela, fatto
spesso di due parti legate assieme”.
CLS 59 a.1236 antenas… et ancoras… et proesios quatuor. BSL.9 a.1246 item viii. pecias antenarum, quarum
due erunt penne pro arbore de porra. CGG 29 a.1259
(PortoV.) et ipsum (lignum) laborare omni laborerio assie
et manarie, et sarcias suas lignaminis, videlicet arbores,
antenas et temones. DAF 56 a.1300 navim… furnitam…
de antennis, arboribus, timonibus. LG 775 (= VFD 189)
a.1403 antenas duas bonas carexatas pro respectu. PLL
475 a.1441 item antennam pro respectu PVP 328 a.1507
item… pro duabus antennis de goa 21 captis pro operibus
lanterne pro cartulario antennarum de 68.
JAN. ALE 17 sg. lat. class. antemna, prestito greco per
tramite etrusco: ¶natiqûmenoj = superpositus. ALE
126: -mn- > -nn-.
anteneverzane sf.pl. (prob. lettura erronea)
ASA 163 a.1225 (Alb.) et promisit quod ipsam stratam
nec permittet nec consentiet nec sui homines per stratam
toirani… nec per totam suam terram nec suorum hominum nisi essent anteneverzane et culma domorum vel talinarum pro suo opere faciendo.
antepedes sf.pl. “uose”
GR.2 8 a.1268 (Nizza) sartor habeat de caligis hominum
cum antepedibus iv. denarios et sine antepedibus iii.denarios.
DUC.1 296 sg.
anteramum / anteremum sn. “arte muraria”
LMS 62 a.1222 magister de anteremo. DSP 46 ca.1460
in volumine capitulorum artis magistrorum anterami…
–– magister anterami sive murator. TL.2 875 a.1472
magistri anterami.
L antelamum.
antheuverpia top. “Antwerpen (Anversa)”
SPAS 449 a.1472 antonius quondam andree mathie de
antheuverpia.
L antvverpia.
antia idr. “Anza”
HSL 18.90 a.1145: “fiume di confine”
L anzasca.
antiani m. pl. “magistrati cittadini”
CST 163 a.1381 (Taggia) consilium antianorum veterum.
DSP 3 a.1459 magnificum consilium dominorum antianorum comunis ianue. VCC 27 sg. a.1480 (Sav.) egregius dominus iohannes baptista spinula prior offici dominorum antianorum civitatis saone… –– magnifici domini
antiani civitatis saone.
DUC.1 298 s.v.: “apud genuenses et in aliquot Italiae oppidis dicti patricii, nobiles… atque adeo ipsi magistratus”.
L anciani.
antifactum sn. “antifato”
GG.2 401 a.1206 fecit ei antifactum ad usum ianue.
BSO 207 a.1581 (Onzo) defuncta uxore, maritus eius qui
supervixerit ipso facto de dotibus uxoris premortue habeat… pro antifacto terciam partem sue dotis.
L antefactum.
83
anul
antiguus agg. “antico”
CSS 170 a.1435 (Sanr.) capitulis vel statutis antiguis.
L antiquus. D antigo.
antimonio sn. “antimonio”
LMS xxix (=LEM 256) (inv. di speziale) antimonio libre
xv.
D antemonio.
antiochia / antiogia top. “Antiochia”
CDG.2 102 a.1169 dono et concedo atque confirmo omnibus ianuensibus… in antiochia ruga una. .DRG.2 198
a.1221 usque ad antiogiam.
D anchoihia. anthioihia”
antiquus agg. “antico”
LJ.1 33 a.1128 homines de pradello et de staiano per
unumquemque debent dare denarium dimidium antiquum.
L antiguus.
antognanum idr.(Alb)
ZTA 49 e n., a.1288 (Alb.) de purgandis fossatis remerdarii et flumen antognanum. ASA 302 a.1350 (Alb.) de
purgandis fossatis remerdarii per flumen antognani… ––
usque antognanum… aqua antognani.
antholla sf. “àncora”
DRG.3 1140 a.1317 navim… paratam, stagnam et exsarciatam vellis, anthollis, aguminis, barcis, marinariis et
aliis sarciis pertinentibus dicta nave.
L ancola.
antona / anthone / antono top. “Southampton (Ingh.)”
DRG.3 944 a.1305 pro eundo ad dictum locum anglie…
videlicet vel londres, vel sanuis, vel antona. DKR 12
a.1404 et cum erit in anthone. DKR 47 a.1410 in antonam
vel sanduchium. DKR 101 a.1411 in portu antone. DKR
419 a.1428 in cadexe et antona. DKR 611 a.1436 dictorum locorum, videlicet antono, les dunes et sclusarum.
BBL 264 a.1474 pro raundela et naulo de londone in antona.
L antona.
antuninus n.p., m.
CGS.1 92 a.1157 omnia mea in potestatem presbiterorum
sancti antunini de auri palacio.
G.SERRA, RSL xvii (1951) 240.
D antonino.
antverpiensis agg. “di Anversa”
LJ.2 469 a.1315 in dicta villa antverpiensi.
L antvverpia.
antvverpia top. “Antwerpen (Anversa)”
LJ.2 462 a.1315 veniendo a dicto opido de berghen antvverpiam et redeundo antvverpia usque berghen. SPAS
437 a.1471 antonius quondam matie de antvverpia.
L antheuverpia. antverpiensis.
anuarium sn. “rito commemorativo annuale”
PPE 285 a.1311 promisit… facere annuatim solempne
anuarium pro anima dicti guillelmi. (Cf. PPE 308 a.1311
promisit… facere annuatim solempne vivarium pro anima dicti guillelmi).
L annata. vivarium. D anno.
anula sf. “anello”
LEM 2.57 a.1257 item anule çemate sex de quibus quatuor erant sue et alie erant pignora. PVP 246 a.1456 item
anulle aurei… quarum pretium extimatur valoris librarum centum januinorum.
L anelus.
anullare vb. “annullare; eliminare”
CGS.1 396 a.1160 possessionem et dominium sibi ad invicem tradiderunt ut si usque xxviiii. annos aliquis eorum
vel heredes… hoc cambium anullare voluerint, libere hoc
facere possit. CDP 214 a.1473 per ipsum lucianum
(spinulam) exdebitate et annulate fuerunt hoc anno quinque gabelle infrascripte…–– donec… deo favente alie cabelle… potuerunt exdebitari et annulari.
anul
anularis agg. “(dito) anulare”
FAF 245 a.1262 (Gen.) in presencia testium percival de
finario desponsavit peronetam… imponendo manu sua
anulum deauratum cum gemma in digito anulari dicte peronete.
L anelus.
annullaris agg. “infisso nell’anello”
BBG 503 a.1414 per cedulam… bullatam eius annullari
sigillo.
anulus sm. “anello”
BNA 253 a.1260 (Vent.) item moços tres prederie, cum
uno capite prederie, in quo sunt anuli ferri octo. BNA
277 a.1260 (Vent.) anulum unum de bricola sive de prederia. LG 938 a.1404 si… extraxerit ferreas, monum, sive anulum a gambis sive a collo. PVP 222 a.1451 anulum rotundum. PVP 237 a.1456 anulli duo adamanteti.
DSP 57 a.1487 iocalia anulli petre preciose…
PVP 153-162.
L anelus.
anulus sm. “anello, simbolo di investitura”
LJ.2 1099 a.1386 modis tamen conditionibus et reservationibus infrascriptis solempniter et modo debito investiverunt cum anulo aureo quem idem magnificus dominus
dux gestabat in digito. LJ.2 1314 a. 1402 ipsum dominum odoardum presentem et dictis nominibus genu flexu
requirentem… sub modis formis et conditionibus contentis in dicto instrumento dicte alterius primeve infeudacionis… restituerunt per immissionem anuli immissi digito
ipsius domini odoardi.
anulus hostii sm. “anello della porta, simbolo di presa di possesso nella vendita di una casa”
LJ.1 1146 a.1252 introducendo et tradendo tibi corporalem possessionem totius domus… per anulum seu anulum hostii dicte domus.
annumeratus agg. “censito, registrato”
SEV 62 a.1303 (Vent.) de eo quod solvitur seu debetur
communi vintimilii pro capris et armentinis tenendis in
banditis suprascriptis. quod quolibet armentinum annumeratum vel maius ovium solummodo solidum unum;
capre vero ovium solvant pro pastore solidos sex ianue
pro toto anno.
L numerare.
anunciata agg., f. “annunciata”
NTS 27 a.1381 (Sav.) contracta fiarene superius ecclesie
sancte marie anunciate ad leginum.
anus lipardus sm. “leopardo?”
CA 611 a.1292 cuidam homini custodienti anum lipardum.
L lipardus.
appaltare vb. “appaltare”
BLC 92 a.1297 in balneo comunis ianuensium posito in
nicosia, quod predicti appaltaverunt a dicto comune.
LJ.2 803 a.1373 (Reg.: “comune ianue…scii mahonam…libellario iure concedit”.) quod insula syi possit
per dictos emptores appaltari ad tempus annorum xviii.
TL.3 645 a.1449 (Caffa) de non appaltando sal… ––
quod non possit aliquis ianuensis… appaltare… salinas
sitas seu positas in toto imperio gazarie.
L appaltus. apautare.
apaltatorem sm. “appaltatore”
LJ.2 714 a.1362 apaltatores seu mahonam novam seu
participes eiusdem. LJ.2 803 a.1373 quod insula syi possit per dictos emptores appaltari ad tempus annorum
xviii… tresdecim appaltatoribus et non minus. LJ.2 1016
a.1385 participes et apaltatores mahone veteris et nove
insule syi. DMC 70 a.1420 appaltatores.
L appaltus. appaltare.
appaltus sm. “appalto, locazione d’opera”
BLC 62 a.1297 pro decima… de casali tarsie quod habes
84
apar
in appaltu a principe galilee. DMC 99 a.1358 tamquam
principalis et caporalis in societate, conducione seu apalto. LJ.2 717 a. 1362 quorum quilibet habeat duodecimam
partem in ipso apalto. DSP 6 a.1459 et omnes et singulos
dare debentes dicto comuni ratione vel causa cuiuscumque administrationis vel officii libri apodisie cartularii appal(tus?) instrumenti pactionis vel alterius rei…
L apautum. appaltare. apaltatorem. D appâto.
apaperus / apapirus sm. “carta, foglio”
CST 168 a.1381 (Taggia) in uno manuale sive proptocollo foliorum decem appapiri…–– et illud (instrumentum)
ponere infra dies tres in cartulario grosso ad minus unius
quaterni appapiri cum cohopertura carte. VDE 150
a.1394 apapirri balle tredecim. IEL 93 a.1398 libri…
tam in apapiru quam in carta.–– item ovidium unum epistularum in apaperu. TL.3 661 a.1449 pro cera et apapiru consumato per consulem. RII 11 (1956) 123 a.1463
(Tenda) per instrumentum publicum scriptum et fieri rogatum per guillielmum gelini, notarium publicum, in
apapirum grossatum quod incipit in sua tercia linea pornaxii et finit in eadem pecia terre… BBL 82 a.1472 pro
querni iiii. apapirorum. AND.8 76 a.1509 pilastros quatuor… mensure et designi contenti in quodam appapiro… DSP 230 a.1530 nonnulla capitula que in quodam
eorum apapiru continebantur. AND 6.49 a.1570 iuxta
designum in appapiru factum per dictum lucam.
L papirus.
appapirrus agg. (err. per appapireus?): “cartaceo”
LG 453 a.1386 extracta… de libro appapirro.
apparamentum sn. “strumento accessorio, corredo”
ACS 41 a.1339 (Verona) unum torculum a torculandum
uvas, cum suis apparamentis.
L aparatus. D apareiamento.
aparare vb. “curare, mantenere”
GR 17 (Naticino) quelibet persona debeat prata que sunt
in teritorio naticini… aparare et custodire a bestiis.
D aparà.
aparatus sm. “attrezzatura, corredo”
VCB 232 a.1245 (Bonif.) sagitam unam… cum sarcio et
aparatu ipsius. BSL 7 a.1246 barcas… furnitas de omni
sarcia et apparatibus ad ipsas barcas pertinentibus. BSL
238 sg. a.1246 navem i. cum sarcia et apparatu infrascriptis, videlicet cum timonibus duobus, arbore una, anchis
tribus, parancho uno. BSL 38 a.1248 taridam… cum omni eius sarcia corredo et apparatu. BSL 72 a.1250 navis… omnibus sarciis suis barchis arredis et apparatibus.
FNV 287 a.1254 barcam meam a portu de parescalmo
cum sua sarcia et apparatu. PTS 45 a.1258 (PortoV.) bucium unum et sarciam eius… cum omni sarcia et apparatu illius. CGG 70 a.1259 (PortoV.) sagite… cum omnibus suis sarciis et aparatibus eisdem pertinentibus. DAA
36 a.1274 navem… guarnitam et apparatam de sarcia,
corredis et apparatibus ipsi navi pertinentibus. DAA 38
a.1274 predictam navem cum omni sarcia, corredis et apparatu ipsi pertinenti. CGG 359 a.1275 navim unam…
cum barchis duabus… et cum omnibus sarciis, apparatibus et corredis. LBZ 239 a.1285 in galea… et in sartia,
conredo et appparatu ipsius. ISG 21 fine s.xiii. (Londra)
vestimentum novum plenarium cum apparatu et parura de
panno ianuensi. DAF 56 a. 1300 navim… furnitam…
aqua, panatica et omnibus sarciis et apparatu ipsius sufficienti per dictam navim pro navigando. ACL 112 a.1344
ligni… de orlo… cum sarcia, corredo et apparatu ipsius
ligni. TL.2 245 a.1463 corpus unius triremis subtilis cum
omnibus apparatibus, sine hominibus et victualibus, ducati dccc. corpus nigrum sine apparatibus ducati d.
LDM 22.
L apparamentum. D apparato.
apar
apparatus agg. “equipaggiato”
DAA 36 a.1274 navem… guarnitam et apparatam de sarcia, corredis et apparatibus ipsi navi pertinentibus.
aparciamentum sn. “camera, appartamento, abitazione”
PPV 99 a.1370 (PortoV.) non possit accipere ab aliquo
homine qui iverit in eorum hospitio, de lecto, de tabula,
de lignis sale et aparciamento (lettura incerta) nixi solidum unum.
apaulinus n.p., m. “Paolino”
DRG.3.1162 a.1329 apaulinus liganus de clavaro.
D poro. poulìn.
apautare vb. “appaltare”
GR 17 (Acri) et primo inquirantur et videantur possessiones communis que ad passagium apautantur, subsequente
sicut et quantum apautate fuerint.
L appaltare.
apautus/ -m sm./n. “appalto (della riscossione di imposte”
LG 254 a.1363 quod nullus ianuensis emat comerchium
vel apauta… LG 315 a.1363 comerihia et apauta. GR
17 (Acri) incipiunt his apautus ad annum.
L appaltus.
appellare vb. “chiamare in giudizio”
PLP 71 a.1250 (Sav.) scio quod de robaria quam ei feceram venit mecum ad pactum… et ipse promisit mihi non
amplius appellare de ipsa arrobaria. CNG 34 (Carp.) appellare vel culpare aliquem de aliquo crimine ad iusticiam.
L appellationem. D appellà.
appellare vb. “ricorrere in appello”
RVN 94 s.xiv. (Noli) a quorum sententiis, preceptis, condemnationibus, mulctis et absolutionibus nullo modo appellari… possit.
appellare (se) vb. “richiamarsi, ricorrere”
CNG 34 (Carp.) appellare se capitulo (richiamarsi allo
statuto)
appellationem sf. “appello, opposizione”
AI.2 17 a.1254 quam sententiam pisani… observare noluerunt, immo flivolas appellationes ad senatorem rome
interiacerunt. AS 59 a.1432 absque solutione introitus cabelle apellationum ad venerandum officium banchorum.
L appellare.
appennaria sf.
MBL 190 s.xi. (Lérins) medietatem bosc dodon, duas appennarias de feu in valle spexa, in loxac decimum, iii.
mansos et iii. appennarias… bertrannus donat appennariam grossi.;
apeninus top. “Appennino (lat. class. appenninus)”
PTP.22 (TV, ca. 110 d.C.) iure appennini areliasci et caudalasci. PTP 39 (SM, a.117 a.C.) in montem apeninum
quei vocatur boplo.
Storia di Genova, Milano 1941, II. 65 sgg. CTL 10.
PCT 34 sg.
PSP 57 n.1 *apeninus, (sede di alpeggio alpino): voce
pre-latina, prob. ligure.
D abenìn.
apensate avv. “premeditatamente”
LG 310 a.1363 de iniuriis factis extra ianuam appensate… –– apensate, deliberate vel tractate. ASA 35 a.1367
(Alb.) fraudolenter et apensate. LPD.2 294 a.1438 dolose et apensate.
L pensato.
apensus agg. “appeso“
GSS 72 a.1330 (Sarz.) coria… appensa retinere. LJ.2
605 a.1352 presens privilegium sacramentale… more solito subscriptum et aurea bulla predicta inferius apensa
roboratum. OGM 190 a.1474 item navicula una apensa.
TL.3 1000 sg. a.1474 coiracie apense ducente octaginta
due… lazanie apense… lazanie posite in una corba…
L. pendalium. (de) pendora. suspendere. D apender.
85
apiu
aperioculin / aperioculum cognome
CAC 569 a.1185 (Sav.) gandulfus aperioculum. NL.1
310 a.1210 cum wilielmo aperioculin de mediolano.
NL.2 262 a.1225 a te castello aperi oculum
L apertura. oculus. D arvì.
aperium sn. “alveare”
GR.2 8 a.1529 item in aperio empto in venassono cum
apibus quas tenet ad meariam.
L appiarium. arbinarius. averium.
apersatus agg. “di color perso”
LJ.1 167 (= CDG.1 287) a.1153 pannos albos et blavos et
apersatos.
Cf. DUC.6 286 persus: color ad caeruleum, vel ad floris
persicae meli colorem accedens.
L aspersatus. persus.
aperta agg., f. “(terra) pubblica, aperta all’uso comune (cf. terra clausa “chiusa, privata)”
SCT 17 sg.
L apertura. D arvì.
apertura sf. “apertura”
DRG.2 484 a.1253 (Gen.) quas cargias… promitto…
portare sine carracatura et sine caxafaxatura et sine apertura et disligatura dictarum cargiarum.
L aperioculum. aperta.
api top. (Vent.)
LTI 31 n. 4 a.1156 ex parte podii de api.
L apium. D apiu.
apia sf. “ascia, scure”
CAC 460 a.1181 et sappam meam et apiam. GDN 637
a.1258 (Noli) habeat spatam… vel falcastrum seu apiam.
ASA 274 a.1350 (Alb.) debeant… ipsas bancas seronare
et levigare… sive cum appia splanare et lignum incisum
tolere. ASA 89 a.1400 (Alb.) quod… aliqua persona non
audiat deferre arma cuiuscumque maynerie… stochum,
cultellam, apiam, balatorem. GR.2 18 (Ormea) apiam
nec securim.
DUC.1 311. REW 4035.
L acchia. acium. axia. D accia.
appiarium sn. “alveare”
GR 15 (Badal.) appiaria sive arbellos.
L aperium. arbinarius.
apica asinum cognome
NL.2 307 a.1225 simone apica asi[num].
L apicare.
apicare vb. “impiccare”
GR.2 8 (Mentone) hominem quem dictus gulielmus fecit
apicare in ipsis furcis.
L apica asinum. picare. D apichar.
apignolatus agg. “(di tessuto) operato a piccoli rilievi, come di pinoli”
PVP 234 a.1456 item cultris una camucati apignolati
(ms. apigiolati?) cum spondis cendatis viridis.
PVP 46.
L pignolatus.
apilare vb. “impilare, ammucchiare”
BBL 210 a.1474 pro duobus camalis, qui apilaverunt dictarum agninarum.
apingla sf.
VCB 109 a.1239 (Bonif.) sportas quatuor de apinglis.
apem sf. “ape”
CSS 198 a.1435 (Sanr.) et si invenerit xamen apium prove alvea alicuius… GR 15 (Pornassio) si aliqua persona
habuerit apes vel aliquod xamen appum, vel arbinalem…
L arbinarius.
apium sn. (bot.) “sedano (Apium graveolens)”
LMS xxix. (= LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) sachum
unum seminis apii.
D apio. apiu.
apiu
apium top. (Vent.)
LTI 31 n.4 a.1063 monte apio.
applanatura sf. “appianamento, stiratura della stoffa?”
PVP. 52, 316 a.1508 pro tincturis raubarum veterum et
applanaturis.
L splanare. D asccianà.
aplezentare vb. “presentare”
SFG.2 290 a. 1375 per istam primam solvatis iohanni de
negrono dobras quadringentas… infra mensem unum,
aplezentato vobis ballassi tres.
L apresentare.
applicare vb. “approdare”
ACC 56 a.1188 in qua nave privatim se recollegit et in
portu acconis cum ea applicavit. OP 92 ad a. 1204 navis
quedam magna pisanorum… portum illum applicuit.
VCB 70 a.1239 (Bonif.) postquam…in portum bonifacii
applicuero. BSL 4 a.1246 ad portum ad quem dominus
rex aplicare voluerit. CGG 223 a.1261 (PortoV.) postquam aplicueris cum ligno tuo predicto apud ripermarium in dicto loco… BSL 249 a.1268 postquam dicta navis aplicuerit in telono (Tolone). IA 74 a.1286 ecce de
principatu naves circa viiii. ad partes illas applicuerunt.
BTS 171 a.1290 si aliqua navis vel ligna ianuensium applicuerit in portubus domini soldani. BGO 58 a.1360 infra dies decem postquam dictus panfilus fuerit applicatus
in dicto portu peyre. DKR 503 a.1430 postquam dicta
navis et naula applicuerint in rio sibilie.
[perf. lat. class. applicui solo in Cic. pro flacc. 82].
D aplicare.
applicare vb. “destinare, accreditare”
LG 116 a.1326 sub pena quadrupli eius quod inde perceperit… et quod ipsa pena applicetur medietas danti et altera medietas officio portus et moduli. LG 303 a.1363
sub pena librarum decem usque in quingentas ianuinorum, que pena applicetur operi portus et moduli.
apodiare vb. “appoggiare, accostare”
SMV 59 a.1200 et apodiandi domum nostram ad murum
ipsum conceditis nobis. BSR 384 a.1226 et (possit)…
domum continuare et apodiare muro. SMV 148 a.1245
et alia in predicto muro apodiare sine muri lesione. LJ.2
318 a.1295 sunt tecta seu edificia infixa seu apodiata ipsi
domui. PRV 137 a.1321 (Sarz.) possint suprascripto muro… se appodiare et trabes et lignamina infingere dicto
muro. LG 440 a.1383 quod aliquis victuralis seu mulaterius… non audeat nec presumat ipsos mulos, asinos vel
bestias alias honeratas vel exhoneratas ligare, ponere,
apodiare vel herere in aliquibus plateis vel vicis, seu carubeis magistris civitatis. LJ.2 1457 a.1415 que bancha
adhesa erant et apodiata domui. LJ.2 1459 (= DSP 350)
a. 1415 columne autem de medio sive pilastro a facie platee bancorum adherere facient… et apodiare lapidem in
modum scalarum pro proclamationibus publicis ibi fiendis… cui eciam columne sive pilastro… possint adhereri
facere et appodiare banchetum unum locandum scribis.
L apodiationem. pozus. D apozar.
apodiare vb. “attribuire per competenza (a un ufficio)”
LG 208 ca.1330 et sit dicta compara apodiata officio
consulatus compararum salis. DSP 25 a.1459 ex cabellis
apodiatis ipsi officio.
apodiationem sf. “appoggio, l’appoggiare”
BSR 384 a.1226 et si propter ipsam… apodiationem ipse
murus dirueretur…
L apodiare.
apodissa / apodisia sf. “ polizza, dichiarazione, autorizzazione”
PLP 83 a.1250 (Sav.) et haberemus apodissam a potestate. RCP 278 a.1259 (Sarz.) quilibet terrenum sive do-
86
apon
mum acquirat secundum quod per apodissam sibi evenerit vel sibi assignatum fuerit.
LEM 254 a.1259 quandam apodisiam factam mcclvi…
in qua contiinetur quod guidoni vegio datus fuit terminus
solvendi dicto dondino lb. sex. BNA 150 a.1260 (Vent.)
pro soluto soldorum duodecim sortis, de quibus constat
per apodisiam inde factam in cartulario comunis vintimilii. RL 211 a.1288 (Alb.) de non faciendo instrumenta
condempnationis vel apodisias… LG 48 a.1327 quod
aliquis scriba alicuius compare vel officii non
audeat…facere aliquam scripturam vel descriptionem vel
solutionem… nisi viderit primo dictam apodisiam.
SRB 325 a.1407 (Quil.) de laude sive extimo fiendo de
libris quinquaginta vel abinde infra et de extrahendo illud
in forma publica, computata apodisia danda extimatoribus, solidos decem et septem. PVP 325 a.1506 obertus
ragius debet pro casana pietatis pro expignoratione infrascriptorum pignorum que erant in quinque apodisiis…
L apodixia. pollicia.
apodixa sf. dichiarazione; manifesto”
NPG 78 a.1473 isto mane reperte fuerunt apodixe ad hostia civitatis…
L apodixia.
apodixia sf. “polizza, mandato, cedola, bolletta, attestazione, scheda per votazioni ”.
LG 48 sg. a.1327 quod aliquis consul vel scriba alicuius
compare vel officii non possat… facere solutionem de
aliqua quantitate pecunie… sine expresso mandato et
apodixia iudicis capituli… et ad supradictam apodixiam
concedendum dictus dominus iudex teneatur requiri facere… alteram partem. VFD 63 a.1339 absque expressa licentia apodixia seu mandato seu preconizacione dicti officii. VFD 78 a.1340 appodixie sive cedulle contra illos
qui non observaverint ut supra. CST 165 a.1381 (Tag.)de
libello sive apodixia facto seu facta ut in capitulo continetur denarios vi. PVS 198 a.1375 et si fuerit exhibitum
instruimentum vel apodixia banchi de tapeto solucionis
vel legiptime quitacionis eius sententie…DMC 153
a.1383 fecerunt apodixias tresdecim cum nominibus infrascriptis, quibus apodixiis plicatis et involutis taliter
quod dicta nomina de ipsis scripta nullatenus nisi explicantur videri poterant, positisque in gremio et pluribus
revolucionibus mixtis… LCA 56 a.1393 (Alb.) dominus
presbiter seraphinus mignanus habere et recipere debet a
comune albingane libras undecim… restantes ex uno debito librarum xvii… vigore cuiusdam apodixie extracte
de cartulario canzellarie comunis… RVN 63 s.xiv. (Noli) nomina eorum scribantur in duabus appodixiis que appodixie ponentur in uno sacculo vel bireto. CCS 69
a.1414 (Celle) item pro qualibet appodixia per dictum
scribam scribenda et fienda extimatoribus comunis cellarum grossum unum papalle. TL.3 587 a.1449 (Caffa)
non possit expendi aliqua pecunia massarie apodixiam
cuius ipse prior cum dicto sigillo non sigillaverit. BSO
201 a.1581 (Onzo) quevis scriptura seu apodixia… continens obligationem pecuniariam. DSP 354 a.1585 facultas faciendi lotum librarum triginta millium ad commodum fabrice cisterne sarzani, solidorum viginti singula
appodixia iuxta solitum.
L apodissa. apodisia. apodixa. podesia. podisia. podixia.
podixius. D podicia.
apollana agg. f.
RCP 659 a.1274 (Sarz.) unum starium cast(anearum)
apollanarum.
apontare vb. “cucire”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item duas libras filj pro apontando.
L apontatura. arepointus. pontare. repointus. D apointar.
apon
apontatura sf. “cucitura?”
PVP 293 a.1492 pro… acimaturis de pecis 2 paonacis
florensolis et apontaturis pro berthomelino nostro…
L apontare.
aportare vb. “portare”
CP 152 a.1390 barcha que aportavit literas.
L aportum. aportorium. oportorium. portare. D aportar.
aportorium sn. “portantina”
BSR 85 a.1170 et si dominus archiepiscopus iverit in
sanctum petrum de arena, quod isti manentes debeant sibi facere curiam, idest venire ad eum cum aportorio.
BSR 51 a.1174 et persolvere exinde debent singulis annis
in omni nativitate domini solidos quadraginta octo ianue… et aportorium unum bonum similiter debent curie
in omni nativitate domini.
L aportare. oportorium.
aportum sn. “tributo feudale dovuto al proprietario
del fondo ”
RCA 47 a.1143 inter ansaldinum et bernardinum spallam
i. pro aporto. BSR 32 a.1178 cunctis quoque annis in festo beati stefani dare et consignare curie domini archiepiscopi solidos ianue decem septem, pro pasto quoque denarios duodecim et apportum unum quoque anno.
DUC.1 330 apportum: vectigal, tributum, census qui domino infertur. apportus: quidquid emolumenti adportatur ad sustentationem illius qui ecclesie curam habet.
L aportare.
apostare vb. “predisporre, sistemare”
SAV 12 a.1495 (Altare) incipiendo a festo sancti iohannis baptiste usque ad festum sancti martini debent omnes
dictam artem (vitream) exercentes formasse et apostasse
suas padellas… cum quibus intendent laborare dicto anno (Ivi, trad. coeva: haver formato e apostato le sue padelle)
L aposticius.
appostema sn. “piaga”
ASA 448 a.1350 (Alb.) appostemata venenossa sicut et
lupum…, noli me tangere et carbulum.
D pustema.
aposticius sm. “trave esterna al bordo della galea,
che serve di collegamento tra i ghiotti e di sostegno agli
scalmi dei remi”
DNB 21 a.1182 exceptis vogis et aposticiis. BGS 78
a.1248 et cum omni apparatu… et cum remis necessariis
ad remigandum ad planum et aposticium et cum vellis et
ancoris et agumenis. CGG 61 a.1259 (PortoV.) exceptis
lignaminibus omnibus infrascriptis, videlicet serris de fodo, tabulis, voghis, aposticiis, iugo atque carena. PML
588(= PCP 762) fine s.xiii. (divieto di navigare intus mare maius nei mesi invernali)… exceptis galeis et lignis de
duabus theriis que essent armate de longo tam ad planum
quam aposticium.
JAN. VPM 149, 163: Genova è il centro di irradiazione
del termine.
L apostiçus. apostare. D aposticio.
apostiçus agg. “sofisticato (di carni)”
LG 414 a.1383 macellarii… non possint in ipsis carnibus
aliquam pinguedinem sophisticatam seu apostiçam adhibere.
L aposticius. apostare. D aposticio.
apotheca sf. “bottega, laboratorio”
CGS.2 116 a.1163 promitto tibi… quod stabo ad servicium tuum et ad apotecam et ad ferias et mercaciones ad
quas me volueris destinare.
CGS.2 293 a.1226 voco me quietum … spetiario hospiti
meo de pensione apotece quam… a nobis tenes. RBR 18
a.1254 (Sav.) item apothecam eiusdem brandalis que est
sub predictis domibus. DAF 99 a.1300 actum iuxta
apothecam berthozii, famaguste. PRV 104 a.1317 (Sarz.)
87
apre
et debeat habere… unam apothecam in sarçana sufficientem… ad quam dicta blada conducantur et ponderari debeant. LG 51 a.1327 quantum ascendunt quantitates
pensionum apothecarum que sunt sub ipso capitulo.
SSA.2 48 a.1345 (Sav.) quod quilibet apothecarius qui
stet in saona… teneatur tenere unam roncholam in
apotheca. FIL 305 a.1376 (Sav.) et debeat ire tam de die
quam de nocte… ad inquirendum tam in apothecis et domibus, quam aliis locis in quibus sciverit quod de dicta
arte (lane) laboretur. LG 431 a.1383 apothecarii… qui
tenent apothecas causa revendendi aliquas res vel merces. LG 921 a.1404 et teneantur… artifices tenentes
apothecas in civitate ianue tenere et habere publice et palam ronchoram unam in apotheca eorum pro quibus possint et teneantus capere malefactores et rixantes. CRA
119 a.1435 (Alb.) pro complemento pensionum apotece… pro pensione apotece. NAC 13 a.1539 (Sav.) et
semper quando aliquis famulus voluerit aperire apothecam… solvat pro bona intrata scutum unum auri. RGL 5
a.1576 in ijs officinis, quas apothecas vulgus appellat.
A.SCHIAFFINI, ID 6 (1930) 37 sg. “il termine si diffonde
nell’epoca delle Crociate”. REW 531.
L abuteca. apothecarius. botea. boteca. botiga. butea. buteca. butega. meçabutega. D butega.
appotheca sf. “farmacia”
LG 675 a.1406 quod refargarium vel arsenicum non vendatur nisi per magistrum vel dominum appothece. PVP
316 a.1508 pro ieronimo de strata speciario pro rebus et
medicinis habitis a sua apotheca.
apothecarius sm. “bottegaio”
SSA.2 48 a.1345 (Sav.) quod quilibet apothecarius qui
stet in saona… teneatur tenere unam roncholam in
apotheca ad oviandum ne rumores fiant et ad capiendum
quemcumque facientem rumorem. LG 431 a.1383
apothecarii quicumque civitatis ianue et suburbiorum, qui
tenent apothecas causa revendendi aliquas res vel merces. LG 664 a.1403 ars appothecariorum batifoliorum.
L apotheca. butegarius. buteguerius. ypothecarius.
D butegari.
apraatus / apraratus agg. ( di terreno) “sistemato a
prato”
FCT 21 a.1280 (Triora) que prata sint apraata, signata et
despregata. FST 65 a.1592 (Triora) omnia prata aprarata.
L pratum. D apraàu.
appreciamentum sn. “valutazione”
CGS.1 89 a.1157 hec omnia observabo, nisi quantum
eius licentia remanserit et quod de mercibus quas habeo
non faciam maiores dennariatas nec appreciamentum pro
mihi tenere.
L appreciare. appreciatus.
appreciare vb. “valutare, periziare”
CGS.1 358 a.1160 v. pellicias grisias lb. xi. appreciatas.
CGS.2 166 a.1163 quod si non dederit in ipsa domu debent appreciari ei libras septuaginta et residuum habere
debent si voluerint pro appreciatu, si non, ipsius matris
sue esse debet. CDG.2 13 a.1164 si de opere auri vel argenti questio erit dabitur iusta apreciatum bancheriorum
communis secundum quod sub iuramento id apreciabuntur ianue valere. RCP 460 a.1214 confiteor me accepisse… pro dotibus… inter denarios et robas iuste apreciatas xl. imp. de quibus me bene solutum voco. CGG 329
a.1262 (PortoV.) primo exactaverunt sive apreciaverunt
plumas que erant in culcitra et cossino. PVP 303 a.1492
pro uno fermalio auri cum tribus perlis et pendino pauci
valoris cum granata pro nihilo apreciatis, rationato tantum auro pro eo quod valet.
L appreciamentum. appreciatus. pretium D apresiar.
aprexiar.
appr
appreciatus sm. “valutazione, stima”
CGS.2 166 a.1163 quod si non dederit in ipsa domu debent appreciari ei libras septuaginta et residuum habere
debent si voluerint pro appreciatu, si non, ipsius matris
sue esse debet, cui dederit quidquid aliud est in fruge paterna. CDG.2 13 a.1164 si de opere auri vel argenti questio erit dabitur iusta apreciatum bancheriorum communis secundum quod sub iuramento id apreciabuntur ianue
valere.
L appreciare. appreciamentum.
aprehendere vb. “accendere”
TL.3 618 a.1449 (Caffa) pro brandonis sex qui aprehenduntur in dicta vigilia.
L accendere. D aprende.
aprelem sm. “aprile”
BCG 54 a.1000 mense aprelis. BCG 100 a.1017 …]
apreli.
PAC 3: -e- puramente ortografico.
D arvì.
aprendere vb. “prendere”
PCA 47 a.1283 (Alb.) possessionem prebende… ego…
aprendo, accipiendo de glebis et ramis terre infrascripte
in signum vere possessionis.
apresagliare vb. “occupare temporaneamente una
porzione di terreno comunale”
GR 18 a.1430 (Apric.) nulla persona non possit nec valeat apresagliare de dictis terris, nisi in supradicta quantitate.
L presalia. D appresaglio.
apresentare vb. “presentare”
SFG.2 289 a.1375 per istam primam solvatis domino
conrado de spinolis libras trecentas sive lb. ccc in mensibus duobus ista vobis apresentata, et sunt pro pro d° cc
quas hic recepi a luciano squarzaffico, ad dicto faciatis
bonum pagamentum.
L aplezentare. aprezentare. presentailla. D apresentar.
aprezentare vb. “donare”
BBL 44 a.1473 item pro pc. una caxiorum pingum aprezentata ieronimo de foo.
L apresentare.
apricale top. “Apricale”
RL 207 a.1267 in apricali.
L aubrigalla. abrigale.
apritionem sf. “apertura”
PVP 319 a.1505 item pro frate dionisio servorum, pro
campanis et apritione monumenti s. 3…
aproacenare vb. “propagginare”
GG 424 a.1203 et salvare et custodire dictum locum et
aproacenare et meliorare et non peiorare.
L aproazenare.
aproazenare vB “propagginare”
BSR 274 a.1201 et salvare et custodire predictam domocultam, et meliorare et bonificare et aproazenare et non
peiorare.
PAC 10, 11.
cf. CHI.1 166 provaignare “potare”
L proanare. aproacenare.
aprosio / aprosius cognome
BNA 376 a.1261 (Vent.) [oberti apro]sii SEV 64 a.1352
(Vent.) ad instantiam m. io. baptiste aprosii. CVB 175
a.1470 (Bord.) johannes approsius q. therami. CVB 185
post a.1471 (Vent.) ego philippus aprosio de vintimilio
pubblicus apostolica auctoritate notarius.
RII 38 (1983) 34.
L aproxius. D aprosio.
aproximare vb. “avvicinare”
GR 18 a.1592 (Triora) quod nullus se aproximare debeat
ad curiam coram dd. consulibus per parmos sex.
D aproximar.
88
aqua
aproxius cognome
BNA 102 a.1259 (Vent.) raimundo aproxio. BNA 376
a.1261 (Vent.) tibi oberto aproxio…–– in valle bona…
terra anselmi aproxii. BNA 600 a.1264 (Vent.) in valle
vervoni… terra durantis aproxii.
L aprosius.
aprus agg. “incolto”
RCA 291 a.1031 quod ipse donnus landulfus episcopus
apras in ista ecclesia in sua reservavit potestate.
Cf. BIR 535: terræ absæ (apsæ, apræ) “fondi incolti, demaniali”. SLS.1 312 n.
L absus.
apsa sito agg. “estraneo, privo di dirittis su un bene
ceduto”
BCG 51 a.999 ego cunradus qui et albericus filius quondam adelfredi…et me exinde foris expuli vvarpivi et apsa
sito fecit et a parte ipsius monasterii eius abendum reliqui.
L absa sito.
aptatura sf. “riparazione”
PVP 315 a.1507 pro cerculis 38 et aptaturis unius vegete
pro botario.
L aptorem.
aptorem sm. “persona addetta a una lavorazione”
GR 31 a.1519 (Alb.) coria teneantur in murta seu in affaito… per callegarios seu aptores seu affaitatores coriorum.
L aptatura.
apsus agg. “incolto”
BIR 535 terræ absæ (apsæ, apræ) “fondi incolti, demaniali”. SLS.1 312 n.
L absus. aprus.
aqua sf. “acqua, corso d’acqua”
SRC 158 a.1263 (Sav.) iuxta aquam de nucetis. SSA.2
134 a.1345 (Sav.) per vallem aque lavagnole. ASA 408
a.1350 (Alb.) in aquis seu aquareciis comunis albingane.
CCS 85 a.1414 (Celle) molendina, fullam, rexiam et ferreriam ab aqua.
aqua sf. “diritto d’uso di acqua”
BG 171 a.1192 (Sav.) aquis ripis venacionibus piscationibus.
aquabona idr. “torrente (S.Bartolomeo del Bosco,
Sav.)”
SRC 147 a.1263 in aquabona… ad aquam bonam.
BG 117. NTS 19
aquaductile sn. “canale, acquedotto”
CDG 52 a.1127 quinque partes molendini… cum aquaductili et cum edificio et sterio ad macinando que sunt in
eodem molendino.
aquaductus sm. “acquedotto”
RCA 188 a.1061 petimus quarta porcione de molendino
cum aqua ductu suo. RCA 281 a.1062 cum aqua ductu
suo da la noxe in caneledo.
L aqueductus.
aqua frigida top.
BSR 167 a.1190 montem de creti ab aqua frigida versus
aium.
aqualis agg. “che funziona ad acqua”
IEA 31 a.1284 (Alb.) in dictis molendinis et fullis et molinariciis aqualibus et aqueductibus…
aquamarcia top. (Sav.)
CHAR 403 a.1014 lacum rotundum. cardeto. cario. casalegrasso. cremona. aquamarcia.
L aqua martia.
aqua martia top.
CHAR 334 a.999 (Sav.) cairo. cremenna. aqua martia.
GR 18 a.1363 (Diano) usque in aquam martiam, a fonte
aque martie.
L aquamarcia.
aqua
aqua pixola top. (Sav.)
SRC 148 a.1263 (Sav.) ab aqua pixola in croxigiis.
L pixola.
aquale sn. “canale ”
IEA 31 a.1284 (Alb.) in dictis molendinis et fullis et molinariciis aqualibus et aqueductibus.
L aqualicium.
aqualicium sn. “canale”
CCS 85 a.1414 (Celle) teneantur vendere tantam terram
necessariam volentibus in cellis molendina, fullam,
rexiam et ferreriam edificare, pro aqualiciis et dictorum
edificiorum negotiis.
L aquale. aqualitium. aquarezum. D aqualicio.
aqualitium sn. “canale”
CCS 86 a.1414 (Celle) pro aqualitiis et aliis negotiis dictorum edifitiorum… manutenendis.
L aquarezum. aqualicium. aquileum.
acqualunga idr.
BCG 112 a.1019 prope fosatu qui dicitur aqualunga.
aquare vb. “irrigare”
CSD 280 a.1363 (Diano) possit capere aquam (molendini) pro ortis et suchariis aquandis. CSS 319 a.1435
(Sanr.) quando aquaverit terram suam.
L adaquare. D aiguà.
aquarecium sn. “canale”
LJ.1 948 a.1234 cum aquareciis et cisternis ipsorum molendinorum et fulli. SSA.2 132 a.1345 (Sav.) flumen, vel
aquarecium. ASA 408 a.1350 (Alb.) in aquis seu aquareciis comunis albingane. CSS 319 sg. a.1435 (Sanr.) omnes participes dicti aquarecii teneantur… tenere clusam
et aquarecium taliter expeditam et scuratam, quod non
det damnum.
L aquarezum.
aquarerium sn. “canale”
ASA 281 a.1350 (Alb.) qui… accipiunt aquam de aquarerijs communis albingane.
L aquarius.
aquarezum sn. “canale”
RCA 107 a.1173 totum hoc quod nos habemus in molendino de insulela … et in aquarezo et in terra que est iusta
molendinum. BSR 137 a.1188 totum aquarezum…
usque ad molendinum… –– molendinum quod fiet a se
et a consortibus in predicto aquarezo.
L aqualicium. aquualitium. aquarecium. aquaretium.
aquaricia. aquaricium. aquaritium.
aquaretium sn. “canale”
CST 242 a.1381 (Tag.) aptare, reficere vel purgare surcum, sive aquaretium impetu aque… destructum. GR 18
a.1519 (Alb.) accipiunt aquam de aquaretiis seu aquaretio communis.
L aquarezum.
aquaricia sf. “diritto d’uso di acqua”
IEA 29 a.1284 (Alb.) ad dandum et concedendum eidem
domino episcopo dicta molendina et fulla, et molinaricias
ipsorum, aquaricias, et ad faciendum pacta, stipulationes
et convenciones.
L aquarezum.
aquaricium sn. “diritto d’uso di acqua”
BSR 59 a.1175 salvis omnibus aquariciis aquarum curie
domini archiepiscopi. LJ.2 36 a.1260 cum omnibus dominiis segnoriis… piscationibus aqueductibus molendinis ruhis ruinis aquariciis… LJ.2 472 a.1317 et cum
aquariciis pascaticis boschis piscariis… et omnibus aliis
redditibus.
aquaricium sn. “canale”
BSR 110 a.1182 concedo vobis… capere aquam et facere
paratam supra terram meam… et ad ducendum ipsam
molendino que facere vultis, ita tamen ut nullum rebochum faxiatis, seu lexionem vel impedimentum de aqua-
89
aqua
ricio predicto molendino de sardenis. BSR 119 a.1183
quod predictum mulinum est bene clausum, et aquaricium bene paratum (protetto da pali). NL.1 163 a.1203
aquaricium veniens de insula. BSR 378 a.1226 locamus
tibi… medietatem unius molendini… cum aquaricio eiusdem et cum omnibus iuribus pertinentibus ad ipsum molendinum. BNA 96 a.1259 (Vent.) molendinum… cum
omnibus aquariciis sive aqueductibus superpositis.
L aquarezum.
aquariolum “canale di scarico”
CAC 375 a.(1181) (Sav.) probavit quod habebat pontile
unius rasi et hostium et balconem et aquariolum super
ipsam quintanam et unde prohitiebant aquam et rumentam.
L aquarolum.
aquaritium sn. “canale”
BSR 137 a.1188 de quodam aquaritio. CST 241 a.1381
(Tag.) de… aquaritiis sive locis ubi dicatur aquas pruinas
debere defluere.
L aquarezum.
aquarius/ -m sm/n. “canale di scarico”
ASA 235 sg. a.1288 (Alb.) et aperire facere in eadem via
illos aquarios qui erant facti et designati fuerant… –– et
sicut tunc facti fuerunt et designati aquarii in dicta via
eos faciat aperiri et disclaudi et apertos et disclausos teneri ut aqua discurrere valeat per loca per que tunc discurrebat. ASA 279 a.1350 et aquaria que sunt iuxta fontem debeant claudi.
L aiguerium. aquarerium. aquerium. aquileum.
aquarole / aquarolium sn. “canale di scarico”
MSS 116 a.1142 et debes hedificare medium murum in
predicta terra… et in eo habere debes extra duo et aquarole unum que ire debent in fossatum. CAC 61 a.1178
non habeat potestatem habendi ibi stremeram vel aquarolium cadentem, vel aliquid, excepto distillatio tecti.
CNM 403 a.1205 (Sav.) aquarolium i. de domo ipsius
oberti, pro quo exiebat aquam in ipsa via. BSM 162
a.1240? (Mill.) rubrica de aquaroliis.
L aquarolum.
aquarolius sm. “acquaiolo, servitore addetto al trasporto dell’acqua per la cucina”
LG 16 s.xiii. cum aquaroliis et lignaroliis et turrexanis.
L aquarolus.
aquarolum sn. “canale di scarico”
BSR 385 a.1226 usque ad aquarolum muri domini archiepiscopi, qui est in coquina. GSS 60 a.1330 (Sarz.) et
nulla persona uti possit aliquo necessario vel aquarolo in
via. GR.15 a.1330 (Sarz.) item non audeat aliquis in muro comunis sarzane foramen aliquod facere vel habere,
exceptis archeriis necessariis et aquarolis olim factis per
comune sarzane. ACM 59 a.1396 (Carr.) quod nulla persona possit facere aquarolum vel aliud brodium in platea.
L aquariolum. aquarole. aquarolium. aquarolus. aquarorium. aquirolium. aquartorium. D aqueiroli.
aquarolus sm. “acquaiolo, servitore addetto al trasporto dell’acqua per la cucina”.
RCP 139 a.1188 (Sarz.) quisque cocus… debet ducere et
habere aquarolum suum pro aqua afferenda in coquina, et
ille aquarolus debet comedere in curia.
L aquarolius.
aquarolus sm. “latrina”
BSR 192 a.1204 promittit… tenere clausos aquarolos sive sedilia que sunt inn domo sua merlata facta madonibus.
L aquarolum.
(in) aquarone top. (VArr.)
AI 72 a.1234 omnes alii rustici qui erant in aquarone et
in scortegabeche.
aqua
aquarorium sn. “canale”
CST 279 a.1381 (Tag.) nec possit aliqua persona facere
vel habere in domo sua aquarorium aliquod ex quo fluat
aqua in platheam vel carubios communis.
L aquarolum.
aquarosa / aquaroxa sf. “rosolio”
LMS xxvi (= LEM 257) a.1259 (inv. di speziale) item
butericium unum rami in quo est aqua rosa. CP 170
a.1392 pro… lacte, aquaroxa, amindolis, zebibo, lardo,
rixo… PVP 248 a.1458 potaficuli quindecim semipleni
aque rose.
aquartorium sn. “canale di scarico”
ASA 279 a.1350 (Alb.) latrinam vel quintaneam apertam,
sive aquartorium apertum.
L aquarolum.
aquaçole / aqua zole top.
BCG 26 a.987 de alio latere ad aqua zole. GG 71 a.1201
de duobus peciis terre que sunt in aquaçolis. GEC 107
s.xiv-xvii (Chiav.) in aquazollis.
PAC 8 “oscuro”
L aquaçole. D calsolo. lacasöa.
aquatilis agg. “impermeabile”
PMN 198 (= LEM 236) a.1239 mantellum blavetum
aquatilem.
aquatinta top. (Sav.)
NSS 257 s.xii “località imprecisata”
aquatus sm. “diritto d’acqua”
IEA 74 a.1212 (Alb.) in foudro et in tocta et pedagio et
aquatu et pasquatu.
aqua vite sf. “acquavite”
TL.2 745 a.1471 et de nova impositione asperi unius pro
quolibet metrio vini arachi et aque vite.
aqueductus “sm. “canale, acquedotto”
BNA 96 a.1259 (Vent.) molendinum… cum omnibus
aquariciis sive aqueductibus superpositis. IEA 31 a.1284
(Alb.) in dictis molendinis et fullis et molinariciis aqualibus et aqueductibus. PCC 41 a.1306 (Sav.) et beuda et
aqueductus ipsorum molendini et fullorum et batenderiorum purgare et scurare. SRB 333 a.1407 (Quil.) discordias… que fieri contingerint… occasione alicuius vie seu
itineris seu etiam alicuius finis seu rippati seu aqueductus.
L aquaductus.
aqueductus sm. “diritto di derivazione di acqua”
LJ.2 36 a.1260 cum omnibus dominiis segnoriis contilibus iurisdictionibus… piscationibus aqueductibus molendinis…
aque dulces sf. pl. “acque dolci”
LJ.2 335 a.1297 item habebat dominus in sancto romulo
et ciliana omnes piscaciones aquarum dulcium et non debebant piscari in aquis illis sine eius licentia.
aque morte/ mortue top. “Aigues Mortes (Fr.)”
DRG.2 386 a.1252 (Gen.) deferri januam predictas tellas
de aquis mortuis. DRG.3 868 a.1298 in provincia scilicet in aquas mortuas. VFD 157 a.1317 in galeis navigaturis ad aquas mortas.
aquerium sn. “canale”
GR 2.58 a.1363 (Diano) nemo faciat privata sua, aquerium que vel quod cadat in viis seu carrubiis. SOV 241
a.1428 (On.) et qui habuerit aiguerium super viis comunis debeat ponere ante dictum aquerium tabulam vel
chiappam.
L aiguerium. aquarius.
aquae statelliae top. “Acqui”
SLS.1 88 sg.
L aquis tatelis. aquexanus. D Acqui.
aquexanus agg. “di Acqui”
SLS.1 88 a.1203, 1292 via aquexana.
L aquae statelliae.
90
aqui
aquila sf. “aquila, figura araldica”
LG 303 a.1363 portare in vescillis… aliqua arma sive insignias ad aquilas vel lilios depicta.
aquila top. (Varr.)
LJ.1 472 a.1202 castri… aquile.
L aquilia L. D aquila.
aquilectus sm. “controfibbia”
BF 86 s. xiv (Sav.) item paria sex aquilectus argenti pro
croichetis.
D agugia.
aquileum sn. “canale”
CCS 86 a.1414 (Celle) pro ipsis aedifitiis manutenendis… ipsorum aquileis et aliis negotiis.
L aquarius. aqualitium.
aquilia top. “ Aiveglia; Laigueglia”
TAL 18, 135 a.1326 terra de aquilia… fossatus aquilie.
GR 18 dicti locus aquilie.
FPR 8. TAL 135: *aquicula < aqua.
L aquila. linguilia. D aquila. aiveglia.
aquilianam stipulationem sf. “novazione di un negozio giuridico”
LJ.1 1498 a.1279 liberando vos… per aceptilationem in
aquilianam stipulationem.
DUC.1 348 aquiliana stipulatio est promissio, que novat
omnem contractum.
aquilianum top. “Quiliano”
SRB 70 (= PMS 12) a.1134 (Sav.) extra fosatos aquiliani
et signi.
SRB 75 a.1142 (Sav.) anselmus de aquiliano et dolanige.
PQV 62: aquilius, aculeius, n.p., gentilizio prediale.
L culianum. quiianum. quilianetum. quillanum. quilianum. D cüggén.
aquilianus cognome
MSQ 107 n., 122 a.1135 (Sav.) anselmus aquilianus.
aquilinus agg. “di lega d’argento”
ASA 283 a.1350 (Alb.) aliquod oppus argenti quod sit
minus liga aquilina sive agulini.
L agoginum. agulinum.
aquilonem sm. “vento di tramontana”
UAR 136 ca. 1330.
aquirolium “sn. “lavello”
FCR 435 a.1325 (Rap.) cameram… et locum decentem
in coquina communi capituli… similiter aquirolium et
fogoranum.
L aquarolum.
aquistallum sn. “avere, peculio”
CDL 289 a.850 (Milano) ambulandum ab illa diae cum
aquistallo suorum liveris ubique voluerint.
L acquistum. aquistum.
aquis tatelis top. “Acqui”
QVS 124 n.29: Tabula Peutingeriana.
L aquae statelliae. D Acqui.
aquistum sn. “acquisto, acquisizione”
CDL 932 a.934 (Monza) cum omni nostro aquisto exinde
foris exire. RCA 380 a.1144 quidquid… quoquo modo
habent vel tenent per proprium aquistum vel super personas. BSR 19 a.1175 totam illam terram quam nos habemus et detinemus per aquistum sive proprietariam aut
libellariam, vel quolibet alio modo. COS 130 a.1186
omne tuum peculium et aquistum.
L acquistum. aquistallum. acquistare. D acquistar. aquistar.
aquitationem sf. “quietanza liberatoria”
FAG 102 a.1288 (Gen.) paratus est dictam caucionem et
aquitacionem facere et prestare. LJ.1 1479 a.1278 lanfranchus de valario notarius fecit instrumentum aquitationis de predictis (libris mille)
L quietacionem.
ara
ara sf. “aia”
GSS 49 a.1330 (Sarz.) capanna paleata cum terreno et ara
ipsius. CST 281 a.1381 (Taggia.) erbam pro nutriendo
bestias vel granum de aras vel castaneas de castagneto.
L area. aradonica.
arra sf. “caparra”
CNM 291 ca.1205 (Sav.) recepit… denarios viiii. pro arra et pagamento.
arabelis agg. “arabile”
MSS 39 a. 1030 cum sediminibus et vites cum areis suarum, terris arabelis…
L arabilis.
arabicum sn. “alambicco”
ASF 761 a.1342 arabicum unum pro rosa. NBI 38
a.1390 item arabicum unum. PVP 230 a.1456 arabicum
unum rami et plombi.
PIA 35 n.16: arabo.
D arabicho. lambico.
arabilis agg. “arabile”
BCG 14 a.965? terris arabilis, gerbis, campis, silvis.
MBL 168 a.1092 (Lérins) terris arabilibus et gerbis.
L arabelis.
aracia top. “Arras (Fr.)”
DRG.2 451 a.1253 (Gen.) pecias duas pannorum stanfortorum alborum aracie et frasatas quinque.
L araça.
aracius sm. “tessuto di Arras”
DRG.2 4 a.1200 aracios iii.
L araça. D araça.
arracta sf. “diritto, imposizione feudale”
IEA 54 a.1194 (Alb.) una cum omnibus ussibus, condicionibus, amisteribus, arractis, fodris, dacitis.
arachus top.
TL.2 745 a.1471 de nova impositione asperi unius pro
quolibet metrio vini melis et asperorum duorum super
quolibet metrio vini arachi et aque vite… additionem autem super vino caphe.
aradonica top. (Sarz.)
GSS 46 a.1330 (Sarz.) aradonica a violo infra usque ad
vineas heredum puccii malci.
L ara.
aradus cognome
MSI 317 a.1470 simonem aradum.
L eyraldis. D arrado. airado.
aragagantem sm.
NL.1 378 a.1210 lib. … implicite in anulis duobus auri et
in curtinis duabus de cannis xii. et in centenario i. aragagantis.
aragonum top. “Aragona”
DKR 33 a.1409 regni aragonum, granate et castelle.
arrayragium sn. “debito arretrato, insoluto”
GR 20 a.1544 (Nizza) ad exigenda servigia et arrayragia.
DUC.1 378 areragium, Gall. arrerage: “debitum quod in
jure reliquum dicitur”. CHI 9, 276: arraragium, termine
camerale: sbilancio attivo o passivo del rendiconto.
aramare vb. “bacchiare”
GR 18 a.1267 (Apric.) si quis aramaverit alienas olivas
sive arbores olivarum, ban. den. xii.
L rama. ramaoira. ramoira. D aramar.
arame sn. “rame”
SOV 342 a.1428 (Torria) de pinta vitri [et] aramis… item
quod consules teneantur habere… pintam unam grossam
vitri… et libram unam aramis… ad quam pintam et libram teneantur mensurare qui vendere voluerint ad minutum.
L ramum.
aramum sn. “rame”
GR 59 (Casanova) in uno labete petre vel arami.
L ramum. D aramo.
91
aras
aramus top. (Sav.)
SSA.2 64 a.1345 (Sav.) ab area arami et a crenna cantagaleti… versus civitatem. SSA.2 88 a taliata arami et a
crenna cantagaleti.
arancaboscus cognome
OSM 168 a.1190 opiço arancaboscus. GC 323 a.1191
opizo arancaboscus.
L arrancare.
arrancare vb. “svellere”
GDN 626 a.1254 (Noli) possint… facere ligna per tres
tantum dies, sine eo quod aliquod zepum arranchent.
RLC 53 a.1297 (Cosio) et qui inciderit vel scarnaverit
aliquam arborem domesticam, bannum sol. X. salvo
quod arancaret de his arboribus causa plantandi seu agregandi. CVQ 337 a. 1407 (Quil.) de non arancandis nec
transmutandis terminis confinalibus. SRB 314 a.1407
(Quil.) quod aliqua persona non cepet vel aranchet, faciat
vel colligat cepas de brugo in aliqua terra aliena. CCS 30
a.1414 (Celle) quod nulla persona cellensis… audeat vel
presumat evellere seu arrancare, frangere et tollerare (=
tollere) aliquam clausuram alicuius petie terre. NMS 287
a.1459 (Mioglia) de non arancando terminos. BSO 218
a.1581 (Onzo) de arrancantibus seu extirpantibus terminos. GR.2 8 (Lavina) si quis furtive arancaverit aliquas
arbores…
L arancaboscus. derancare. D arranchare.
arrandare vb. “dare carena, appoggiare la nave su
un fianco per fare manutenzione”
DSP 249 a.1547 contra patronos arrandare volentes naves in portu ianue.
D arrandare.
arangiatura sf. “cura veterinaria”
GR.2 9 de arangiatura equi, infirmitas ventris.
arangius sm. “arancia”
LMS xxv. a.1227 (inv. di speziale) item arangios cum
melle. CSS 221 a.1435 (Sanr.) cirreis, limonis, citronis
seu arangis.
Cf. PVO 417 a.1094 (Patti, Sic.).
REW 5822.
L alangium. alangum. D ranciatto.ranzato.
arangius cognome
LJ.2 634 a.1357 franciscum arangium.
arranianus agg., top.
TV iii.93 ca. 110 d.C. fundus arranianus.
FFN 237
L alnascum. D arnasco.
arare vb. “arare”
PTA 619.
L aratrum. D arar.
araça top. “Arras (Fr.)”
DRG.2 60 a.1200 nicola tinivello de araça.
L airas. araçia. araçum. arazum. racium. D araca.
araça sf. “tessuto di Arras”
OSM 18 a.1190 unum viridem de guanto et iiii.or araças.
L aracia. aracius. arrazium. D araça.
arrascat sn. “riscatto”
GR 20 (Mon.) promisit dicto inclito iacobo solvere pro
sua redemptione, sive arrascat, mille quingentos florenos
auri.
L recatum.
araçia top. “Arras (Fr.)”
FNV 173 a.1251 peciarum iii. stanfortorum samislerii de
araçia. DRG.2 515 a.1254 (Gen.) peciam unam pilosi de
araçia.
L araça. D araça.
arassium top. “Alassio”
DDG 98, 404 a.1376 petrus de arassio.
L alascium.
araz
arrazium sn. “stoffa di Arras; arazzo”
CDG.2 377 a.1190 arraziorum pecias viginti.
L araça. D araça.
arasta sf. (bot.) “alastra (Calicotome spinosa)”
SOV 320 a.1428 (Chius.) si… inciderit carpanos vel
quercus aut alias plantas preter bozzolos vel arastas…
L arastra. aratus.
arastra sf. (bot.) “alastra (Calicotome spinosa)”
GR 18 a.1363 (Diano) possit colligere pro uso furni tantum… nascas, ramulos et arastras. GR 18 a.1428 (Pros.)
si quis inciderit vel fregerit in dicta plagia carpanos aut
quercus, vel alias plagias preter bozolos aut arastras…
DEI.1 106 s.v. alastra: < *alastra, relitto mediterraneo,
cf. gr. kølastron “agrifoglio”
L alascium. arasta.
araçum top. “Arras (Fr.)”
DRG.2 55 a.1200 nicola tinevel de araço. GG 406
a.1203 a roberto de capella de araço.
L araça. D araça.
arazum top. “Arras (Fr.)”
DRG.2 118 a.1210 tibi ugo duropane de arazo.
L araça. D araça.
aratrum sn. “aratro”
SOV 325 a.1428 (On.) si fuerit necesse aliquod membrum aratri, veluti tendegula, tragola, parrocinum, cuneus, aspa, caratia et tortagna, pro lignamine possit accipere sine pena et banno. CSS 199 a.1435 (Sanr.) graidam, vel cohatium seu aratrum vel aliud simile pro laborerio.
L arare. D arau.
aratus sm. (bot) “alastra (Calicotome spinosa)”
SOV 330 a.1428 (On.) bozzolos aratos et divilias sive
scopas.
L arasta.
haratus sm. “carato, moneta bizantina”
PLS 447 a.1301 aratos duos albos implicatos in draparia.
L karatus.
aravena top. LAV 285 a.1350 (Alb.) in flumine aravene. ZTA 27 a.1384 (Alb.) terram… positam in aravenna.
L alavenna. D aravenna.
arbara sf. “pioppo”
SSA.2 73 a.1345 (Sav.) arbaras, salices. ASA 320
a.1350 (Alb.) arbare vel salices aut alie arbores que fructum non portent.
arbara top. (Alb.)
CAT 122 a.1323 fossatus arbare.
L albara.
arbarea top. (Bard.)
BBB 27 a.1479 arbarea.
L albaria. albara.
arbasius sm. “albagio”
LG 688 a.1404 macharolii et facientes arbasios vel agninos.
L albasius. albaxius. arbaxeus.
arbaxeus sm. “albagio”
GR 104 a.1642 (Borgo della Pieve) textrices teneantur
texere de filo arbaxei sine aliqua fraude et misculatione
alterius rei nec de filo facto de pirato.
L arbasius.
arbaxius sm. “albagio”
DDG 218 a.1376 pro arbaxiorum ballis xxviii. BBL 10
a.1475 arbaxiorum (canne) v. FST 46 a.1592 (Trio). per
spatium latitudinis canellarum sex canne arbaxii presentis loci.
L albaxius. arbaxeus.
arbellus sm. “alveare”
GR 15 (Badal.) appiaria sive arbellos.
L arbinarius.
92
arbi
arberem sm. “albero”
PRV 155 a.1328 (Sarz.) usque ad arberem liccie per viam
planam.
L arborem.
arbergum sn. “albergo, consorteria nobiliare”
GGA 53 a.1322 (Alb.) illi de arbergo de iustenice. ASA
309 a.1350 (Alb.) et quemlibet eorum sive de arbergo eorum.
L albergum. D arbergo.
arbinalem sm. “alveare, arnia”
GR 15 (Por.) si aliqua persona habuerit apes vel aliquod
xamen appum, vel arbinalem in aliqua sua arbore rustica.
FPR.3.
L arbinarius.
arbinarius sm. “alveare, arnia”
GSB 100 a.1577 favos ac arbinarios habentes ceram. GR
15 (Badal.) de gabella arbinariorum.
NAG.2 355.
L albinarius. alvearius. alveum. apem. aperium. appiarium. arbellus arbinalis. D arbinà.
arbiçola / arbizolla top. “Albisola”
RPV 11 a.1137 (Sav.) instrumentum donacionis iurium
arbizolle. BNA 42 a.1259 (Vent.) vivaldi de arbiçola.
LJ.2 921 a.1384 in locis predictis varaginis cellarum et
arbizolle. BF 87 a.1391-1398(Sav.) henricus disnma de
arbizolla, civis saonensis, publicus imperiali auctoritate
notarius.
L albuzola.
arbitramentare vb. “arbitrare”
SRC 630 a.1405 (Var.) omnia et singula dicenda, declaranda, laudanda, diffinienda, arbitranda seu arbitramentanda per dictum dominm arbitrum et arbitratorem.
L arbitrare.
arbitramentum sn. “funzione arbitrale”
FAF 33 a.1227 faciunt commissionem et metimentum et
laxamentum et arbitrium seu arbitramentum.
L arbitrare.
arbitrare vb. “arbitrare”
SRC 630 a.1405 (Var.) omnia et singula dicenda, declaranda, laudanda, diffinienda, arbitranda seu arbitramentanda per dictum dominm arbitrum et arbitratorem.
L arbitramentare. arbitratorem. arbitrum.
arbitrare vb. “valutare”
LEM 232 a.1238 curtinam unam cum boa et sospitale
unum arbitratos lb. decem et novem.
arbitratorem sm. “arbitro”
SRC 630 a.1405 (Var.) dictum dominum arbitrum et arbitratorem.
L arbitrare. arbitrum.
arbitrium sn. “funzione arbitrale”
FAF 33 a.1227 faciunt commissionem et metimentum et
laxamentum et arbitrium seu arbitramentum.
L arbitrum.
arbitrum sm. “arbitro”
SRC 630 a.1405 (Var.) omnia et singula dicenda, declaranda, laudanda, diffinienda, arbitranda seu arbitramentanda per dictum dominum arbitrum et arbitratorem.
L albritus. arbitrare. arbitrator. arbitrium.
arbium / arbivum sn. “vasca, vaso, conca, cassa”
RLC 89 a.1297 (Cosio) ad fontem seu in arbio fontis.
SSA 259 a.1330 et spazatis trimozula, garbula et argio sive mastra ac evacuatis… CPB 242 a.1388 (Bobbio) item
unum arbivum (IVI , p.249: “la –v- non è chiara alla lettura”)
Cf. CRL 50 sg. a.564 (Ravenna) alveus albiolus ligneus.
NIG 12 (Valenza) arbius “truogolo”.
L albiolus. albionus. albium. arbivum. argius. arvyum.
D argiu.
arbo
arbogatorem sm. “albergatore”
DRG.3 717 a.1274 obertus de scaleta arbogator.
L albergatorem. D albergaorem.
arboragius sm. “imposta sugli alberi”
LJ.2 184 a.1288 (traduz. dall’armeno) et illos arboragios
quos accipiebant ab illis ad fuces i. denarium ii. pro omni
arbore.
L arborem.
arborare vb. “raccogliere legna”
BSM 162 s.xiii. (Millesimo) rubrica de non arborando in
alienis seminatis et pratis.
L alborare. arborem.
arboratus agg. “alberato, coperto di alberi”
BSR 422 a.1273 pecie terre posite in clapeto, arborate roborum. LJ.2 191 a.1291 peciam terre arborate ceresiis et
pomis.
L arborem.
arborella top. (Zinola, Sav.)
SRC 559 a.1354 (Sav.) ubi dicitur arborella.
L albara. D arbarella.
arborem sm./sf. “albero;
SC 318 a.994 nec arborem incidendum. FST 45 a.1592
(Triora) dictos arbores… dictas arbores.
L alborem arberem. arboragius. arboratus. arborare. arvoreus. erborem. D arboro.
arborem sm. “albero di nave”
PLC 22 a.1201 (navem) paratam et furnitam de bonis arboribus… de flonchis duobus ultra illos de alboribus.
BSL 238 sg. a.1246 navem i. cum sarcia et apparatu infrascriptis, videlicet cum timonibus duobus… arbore una.
BGS 82 a.1248 arborem unam… de proda et aliam arborem de popa. CGG 29 a.1259 (PortoV.) et ipsum (lignum) laborare omni laborerio assie et manarie, et sarcias suas lignaminis, videlicet arbores, antenas et temones. DAF 56 a.1300 navim furnitam… de anthennis, arboribus, timonibus.
JAN. BGS 6.
arborus sm. “pioppo, salice”
GSS 146 a.1330 (Sarz.) nuces amindulas populos arboros
seu salices.
L albara.
arbuteus sm. “corbezzolo”
ALE 26: < arbutus. APO 553: Verg. “arbûteus”.
D arbossa.
arca sf. “cassapanca”
PAC 19 n. a.1156 (testo cancellato) una arca ferrata.
BNA 14 a.1259 (Vent.) arche mastre et sospitales.
L arcella. archeta. archibancum. arcobancum. archone.
D archa.
archa sf. “botte, tino”
SSA.2 58 a.1345 (Sav.) butem, archam vel tinam.
L ercha.
arca sf. “elemento toponomastico”
GC.2 187 a.1192 usque ad arcam de vacaria… usque ad
arcam mezanam de costa de curti.
archadem sm. “alcalde, giudice, comandante”
LJ.2 245 a.1290 (trattato con il Sultano d’Egitto) debeat
esse questio ante archadi.
PIA 49 n.79: (al)caitus. ALN 99 ar. (al)qadi “giudice”.
a.1184 (Pisa) elchadi qui est iudex.
L arcadius.
arcadius n.p., m.
ALN 99 a. 1101 arcadius: ar. (al)qadi “giudice”. PIA 49
n.64.
L archadem. D arcadi.
arcarius “arciere”, cognome
CDG.2 329 a.1188 gracianus arcarius. GC 248 a.1191
durantus arcarius.
L arcus. archerius.
93
arch
archatorem sm. “arciere”, cognome
OC 165 a.1164 et soldatis militibus et archatoribus prestandis… CDG.2 329 a.1188 tado arcator. NB 121 a.1198
iohannes archator. GG 167 a.1201 iohannes arcator.
L arcus. archerius.
arcella sf. “piccola arca, cassapanca”
SMV 48 a.1185 lebetem unum et pariolum unum et arcellam unam.
L arca.
arcella sf. “ornamento femminile”
GR 49 (Statuta artium merciaiorum et corrigiariorum genue) arcellas, cinctos, franxias seu fenogetos de septa…
arcela sf. “arsella, patella”
PPG 395 a.1574 omnes arcelatores qui capiunt arcelas in
presenti portu.
L arcelatorem. D arsela.
arcelatorem sm. “pescatore di arselle; l’attrezzo
usato per tale pesca”
PPG 395 a.1574 omnes arcelatores qui capiunt arcelas in
presenti portu cum suo instrumento, ut dicitur arcelatore
cum rete et manica.
L arcela. D arcelatore.
arcene top. (Molaciana)
RCA 671 a.1130 in arcene.
IVI , Indice: Argenum.
archeria sf. “finestra, feritoia”
ASA 294 a.1350 (Alb.) facere aliquam archeriam vel fenestram que murum transforet ita quod per eam videatur
ex alia parte. GR 15 (Sarz.) item non audeat aliquis in
muro comunis sarzane foramen aliquod facere vel habere, exceptis archeriis necessariis et aquarolis olim factis
per comune sarzane.
L alcheria. arcus. archerius.
archerius “arciere”, cognome
GC 285 a.1191 widotus archerius. GG 167 a.1201 iohannes archerius. TAL 30 a.1326 (Alassio) archerius. DDG
227 a.1376 anthonius archerius.
L arcus. alcherius. alcutorem. arcarius. archator. archiferus. D arché. argieri.
archerius sm. “feritoia, finestrella”
OSM 115 a. 1190 et fenestras iiii. et archerios ii.
L arcus. alcheria. archeria.
archeta sf. “arca, cassetta; cassetta in cui vengono
depositate le denunce anonime ”.
CGS.1 25 a.1156 una archeta parva. LMS 59 a.1222 et
unam archetam et casiam unam. LJ.1 1266 a.1258 cum
denunciatum fuerit per podisiam positam in archeta,
quod conradus de castro edificaverat et edificare intendebat super publicum… FNV 317 a.1258 cum denunciatum fuerit per podixias positas in archeta quod pedagia
plura… colligebantur que colligi non debebant… CGG
148 a.1260 (PortoV.) item archetam unam.
PAC 20.
L arca.
archetus sm. “archetto, lesena (elemento architettonico)”
OSM 129 a.1190 etiam faciemus cogornices, archetos,
bicaellos et faciemus murum… GC.2 120 a.1191 et facere sportam de archetis (sporto di lesene in un muro)
L arcus.
archibancum sn. “cassapanca”
GG.2 383 a.1206 archibanca mea in sagrestia ponantur.
NL.1 252 a.1210 deberis mihi dare… pro quoque archibanco den. xii.
L arca. arcibancus. arcobancum. D archibanc.
archibuxium / archibuxum sn. “archibugio”
PVP 287 a.1492 pro precio archibuxorum 25 ferri £ 61 et
pro scapulis ferri pro faciendis dictis archibuxis £ 84. AND
6.408 a.1500 pro precio archibuxiorum trium metalli.
D archibugio.
arch
archidiaconus sm. “arcidiacono, qualifica ecclesiastica”
LMS 248 a.1222 nos romaldus prepositus et magister
iohannes archidiaconus ianuensis et guillelmus sacrista et
lanfrancus et bartholomeus presbiter et rainaldus bertolotus diaconi et symon malus ocellus subdiaconus.
L diaconus.
archiferus sm. “arciere”
CAF 51 ad a.1158 soldaterios, balistarios et archiferos…
conduxerunt.
L arcus.
archiferus sm. “macchina bellica”
OC 186 ad a.1165 venit ad portum veneris in subsidium
mira apparitione archiferum preparatus. quo visu pisani
recesserunt.
L arcus. arciferus. archerius.
architectorem sm. “architetto”
TL.2 226 a.1463 aliquos quoque architectores sive ut
vulgariter dicimus ingenerii.
L ingenerius.
architravem / architravus sm. “architrave”
MCS 140 a.1496 (Sav.) ad mensuram palmorum xxx in
altitudine… in quibus non intelligitur nec comprehenditur cornixonum nec architravis. AND.4 226 a.1499 in
precio palmorum 24 cornixiarum petre promontorii nigre
pro architravo porte bastite… dicti architravis. AND.5
51 a.1519 portale unum marmoreum… cum sua pilastrata marmorea et scalino uno… cum suis capitellis et architravo ac frixio et cornixono cum archo superius.
archivium sn. “archivio; armadio per documenti”
ASA 313 a.1350 (Alb.) omnia capitula sive libros capitulorum comunis… facere poni in archivio seu stynco comunis sub cravibus. PCC 160 a.1370 (Sav.) item statuerunt et ordinaverunt quod in sacristia dicte ecclesie deputetur unum archivium cum duabus clavaturis. PVP 381
a.1404 (Sav.) archivium sive sospeale.
L arcivum.
archivoltus sm. “archivolto”
FNV 332 a.1259 ianue sub archivoltu stationis que fuit
fornariorum. FAG 24 a.1274 Ianue sub archivolto stacionis que fuit quondam fornariorum. DRG.3 775 a.1281
ianue sub archivolto stacionis que fuit olim fornariorum.
DSP 8 a.1459 ab archivolto quod est iuxta dictam ecclesiam in muro ubi solebat esse darsina moduli usque ad finem moduli et ultra.
L archivotus. arcus. arcus volte. archus voltus. D archivolto.
archivotus sm. “archivolto”
SSA.2 170 a.1345 (Sav.) usque ad archivotum domus
branche curlaspedi. MSB 172 a.1423 dictum dormitorium ad archivotum cum cameris et necessariis.
L archus. archivoltus. (de) larquivoto. D archioto.
arcibancus sn. “cassapanca”
SGM 102 a.1376 (Massa) staria octo fabarum que sunt in
uno arcibanco. SIP 178 a.1420 (Massa) arcibancus bonus cum tovaliis 62 pro altaribus.
SIP 184, 309.
L arca. archibancum. arcobancum.
arciferus sm. “arciere”
CDG.2 79 a.1168 quindecim equites et arciferos centum.
L arcus. archiferus. archerius.
arcila / arcile / arcilem sm/f/n..“cassa, cassapanca”
CGS.2 204 a.1164 tabulam pro pane, arcile, viii. minas
grani. CAC 267 a.1179 (Sav.) et arcile meum maius et
unam tinam et butem. COS 93 a.1186 unam peciam terre
ad ruinam et duas arciles. LEM 240 a.1239 mastram
unam, arcile unum. RCO 128 a.1286 (Ort.) arcile iiii.
Duc.1 372 arcile: scrinium, arca. REW 615.
L artile.
94
arde
arcivum sn. “archivio”
AI.2 53 a.1263 et de ipso decreto extiterunt publice
scripture scripte in arcivo publico.
L archivium.
arcobancus/ -m sm/n. “cassapanca”
LMS 241 a.1222 arcobancus unus. LMS 276 a.1222 et
una conqueta rami et unum arcobancum et bancarium
unum. VCB 59 a.1239 (Bonif.) archobancum unum,
bancas duas.
L arca. archibancum. arcibancum.
arcola top. “Arcola (V. Magra)”
GG.2 164 sg. a.1205 guido de arcola. a.1265 loco de
Veçano et eius curia, de arcola et tribiano. LJ.1 1467
a.1278 castrum arcolle.
SAA 74. CTL 11 sg.
L arcula. hercule. D àrcua.
archone sn. “cassone per granaglie”
SIP 175 a.1420 (Massa) unum archone magnum de castaneo tenens stariorum 60 vel circha.
SIP 184: “da non confondere con l’arcibancus, più piccolo e che serviva anche come sedile.”
L arca.
arcula top. “Arcola (V. Magra)”
GG.1 192 a. 1201 guido de arcula. PRV 21 a.1245 (Arcola) possessionem… locorum de arcula… montes de arcula. RCP 67 a.1245 (Sarz.) in arcula et districtu. CGG
278 a.1261 (PortoV.) guillelmo calafacto de arcula.
SAA 74.
L arcola. D àrcua.
arcus sm. “arco (arma)”
CGS.1.202 a.1158 enricus qui facit arcos. LEM 232
a.1238 fressetum unum, spalerias, arcus tres, carcaxios
duos.
L alcutorem. arcarius. archatorem. archerius. archiferus.
archus sm. “arco (elemento architettonico)”
DRG.3 713 a.1271 actum ianue sub archo stationis que
fuit quondam fornariorum. BVP 17 a.1314 ab archis qui
sunt in dicta via usque ad macellum marini. DSP 348 sg.
a.1415 dicta banca erant adhesa in arcu seu arcubus voltis. BBG 535 a.1489 porta arcus (Porta d’Archi, a
Gen.).
L archeria. archerius. archetus. archivoltus. D ercu.
archus sm. “strumento per battere la lana”
GVG 318 a.1302 causa adiscendi artem batendi lanam ad
archum… et tibi dare sive prestare archum cordam et maciam.
arcus volte / arcus voltus sm. “archivolto”
DSP 348 sg. a.1415 dicta banca erant adhesa in arcu seu
arcubus voltis… –– dicta bancha communis ianue erant
apodiata in arcu volte seu arcubus voltis… LJ.2 1457 sg.
a. 1415 ponere domum eorum… in arcu seu arcubus voltis… –– ponant domum eorum in arcu volto seu in arcubus voltis.
L archivoltus.
arcutinem sf. “incudine”
GVG 334 a.1304 loco tibi arcutinem unam.
L incudinem.
ardengo top. (Sav.)
SRC 150 a.1263 (Sav.) in valle ardengo.
ardesia sf. “ardesia”
DUC.1 374 ardesia: lapidis cærulei species, ex quo in tenues lamellas seu scandulas fisso ædium tecta
operiuntur.
REW 621. TB.17 140 “l’origine celtica non può essere
provata”.
ardezonus n.p., m. .
SLS.2 22: origine germanica; influenzato poi dal tipo
“Uguccione”.
L (de) ardiçone. (de) arditione.
ardi
ardimentus cognome
DDG 591 a.1376 de bartholomeo ardimento.
L arditus D ardimentu.
ardimonetum top. (Spotorno)
SRC 532 a.1189 (Sav.) usque ad podium ardimoneti.
(de) ardiçone/arditione cognome
MIA 86 a.1297 (Sav.) nicole de arditione notarii. IVI,
a.1299 (Sav.) nicole de ardiçone notarii
L ardezonus.
arditus cognome
BLC 158 a.1299 iohaninus arditus.
L ardimentus D ardimentu.
ardoinnus n.p., m.
BCG 60 a.1003 donno nostro ardoinno. DDG 679
a.1377 georgius de ardoyno.
PAC 9. PFM 132 (cf.FAS 152): ¿ + n.
D ardoino.
area sf. “aia”
RCA 414 a.960 et pecia una de vites cum area in qua extat.
SC 222 a.1006 de pecia una de vites cum area. BCG 139
a.1029 tercia pars de pecias duas de terra cum areas. MSS
39 a.1030 cum sediminibus et vites cum areis suarum, terris arabelis. CHAR 531 a.1041 (Gen.) pecia una de terra
cum area. MSS 52 a.1044 pecia una de terra cum area ubi
estat. BCG 165 a.1055 ipsa pecia de vites cum area sua.
BCG 167 a.1060 hoc est manso uno cum area ubi estat
cum vinea et ficas et olivas. BCG 169 a.1064 et vineis
cum areis suarum et erbis et pratis seu buscaleis cum areis
suarum iugera quinquaginta. RCP 45 a.1066 (Luni) atque
vineis cum areis suarum… buscareis cum areis earum.
MBL 161 a.1082 (Lérins) cum casis, vineis, cum areis suarum. CDG 133 a.1141 castrum aimelii cum burgo cum sediminibus et vineis cum areis suis seu terris arabilibus, gerbis, pratis. RCO 124 a.1242 (Ort.) et de furto grani facto
in area et blave surecte (= surrepte) in agro solvat… PRV
49 a.1295 (Sarz.) in area filiorum quondam parentis de castro sarçane, que posita est inter burgum et castrum sarçane. RLC 56 a.1297 (Cosio) si… comburaverit paleas ad
aream sive palearium. CSS 236 a.1435 (Sarz.) possit de
dictis colleribus incidere et deportare furcas due pro area
(per l’aia). CSS 253 (Sarz.) in area, sive prope aream in
qua tritulaverit granum suum. FST 81 a.1592 (Triora) divilias pro scopandum granum in area.
GR 105 (PortoM.) quilibet possit aportare granum de
suis areis.
REW 626. ALE 27. PTA 627.
L ahera. aere. ayra. ayrolum. alea. ara. arealem. arealia.
areolis. D aira.
arealem sm. “aia”
CDL 158 a.807 (Brescia) quas denique superius nominatas casas vel areales caseis, ubi sedimina fuerunt, per singula loca constitutas in suprascriptis finibus cum curtes,
ortos…
L area.
arealia sn. pl. “elemento topon. riferito a particolari
regimi di terreno, frequente in Italia sett.”
SCT 32 (pecia) arealis.
areccus cognome
CCS 117 a.1414 (Celle) manfredi arecchi.
arelate top. “Arles (Fr.)”
LG 692 a.1406 quod aliquis mercartor lanarius… non
emat nec acquirat… aliquam lanam longam succidam
que delata fuerit de arelate, grassa, provincia.
SMB 123: arelate < arelius n.p.: cf. TV ca.110 d.C. cum
iure appennini et areliasci.
L arles.
arelia sf. “cassapanca”
CGG 362 a.1262 (PortoV.) capsieta una parva… arelia
una magna.
PCV 71.
95
aren
areliascus agg., top.
TV ca 110 d.C. cum iure appennini areliasci et caudalasci.
FFN 334 (Aureliasco?). HSL.18.82 (*arelius) PTP 22.
G.PETRACCO SICARDI, BLig. 16 (1964) 3 sgg.; BLig. 25
(1973) 6. PTR 52 ”il territorio adibito a pascolo, pertinente alle comunità rurali di Areglia e Coli”.
D areglia.
arelium top. “Areglio (Vercelli)”
HSL.18 82: CHAR 990 a.1192 de arelio. CHAR.2 1678
a.1282 villa arelii… ad arelium.
D areglia.
arembamentum sn. “ringhiera, parapetto”
AND.5 77 a.1510 sex pedestalos pro arembamento scalle
qui habeant parmum medium quadratum pro incaxare
eos in petra.
L arembare. arembatorem.
arembare vb. “appoggiare”
SIG 327 a.1341 item de versus prodam a lata mastra cui
arembatur arbor galee.
L arembamentum. arembatorem. D arembare.
arembatorem sm. “parapetto”
GR 19 a.1288 (Alb.) et fiant arembatores sive sbarre in
dictis pontibus.
L arembare. arembamentum.
arena “f. “sabbia, terra, zavorra”
FNV 287 a.1254 et quotienscumque (barca mea) exierit
extra portum pro arena vel iactu… ZTA 27 n. a.1364
(Alb.) minate ii. terre sive arene. LG 441 a.1383 corbes
in quibus zetum et arenam portabunt.
L arina. D areina.
arena sf. “spiaggia”
CNM 326 ca.1205 (Sav.) in platea sancti petri, apud arenam maris.
harena sf. “arena, circo, campo di gara”
RCP 30 a.1185 (Luni) hedificium quod circulum vocatur
aut harena.
arena cognome
DRG.3 1093 a.1345 leonardus arena civis ianue.
arena top. (Sav.)
NSS 251 s.xii. (Sav.) “località non determinata, sede di
un ospedale-ospizio”
(sanctus petrus de) arena top. “Sampierdarena”
RCA 67 a.1148 omnes homines de vulturi… de sancto
petro de arena. BSR 37 a.1173 locum unum quem habet
curia in sancto petro de arena ad fucem… quem locum
sancti petri arene… usque ad duodecim annos debent
habere.
arena candida top. (Finale)
GDN 560 a.1150 (Noli) a p(unta?) bosoni usque ad arenam candidam.
areneçus top. (Savignone)
FNV 247 a.1253 in territorio savignoni loco ubi dicitur
areneçus.
L arena.
arenga sf. “arringa”: la parte introduttiva della
charta altomedievale”
G.COSTAMAGNA, RSL 50 (1984) 195 sg.
L arengum. aringa.
arrengare vb. “parlare in consiglio, in assemblea”
ACM 46 a.1396 (Carrara) quicumque… arrengaverit…
–– et super dicta proposita arengato per aliquem ex dictis
consiliariis…
ACV 135.
L arengum.
arengera sf. “tribuna”
GR.2 9 (Alb.) nec super arengera vel scalinata ascendere.
L arengum. aringa;
aren
arengum sn. “arengo, parlamento, adunanza del popolo”
CDG.3 47 a.1192 anselmus de campo, preco, iuravit supra sancta dei evangelia, in arengo, in anima populi.
LJ.2 452 a.1311 in generali et pleno parlamento sive
arengo.
B.MIGLIORINI, LN 34 (1973) 6, ant.it. arengario. Cf.
BLG 31.
L arenga. arrengare. arengera. aringa. aringum.
arengus sm. (ittiol.) “aringa”
LG 425 a.1383 schenales, anguille, arengi et quicumque
alii pisces salsi. DDG 689 a.1377 pro arengorum ballis
xxv.
cf. HB 69 a.1369 ant. lomb. aringum, germ. haring.
CLD li. REW 4046.
D arengu.
arenitum top. (Invrea, Var.)
GR.2 9: “sede del monastero di Santa Maria di Latronorio.”
L arena. latronorium. D areina.
arençanum / arenzanum top. “Arenzano”
BSR 20 a.1175 in arenzano… –– ville arenzani. GC.2 24
a.1191 in arenzano, in ora que dicitur todesca. CNM
274 a.1204 iohannes de arenzano. DRG.3 709 sg. a.1268
vivaldus buga de arençano –– ansaldo draperio de arenzano. FAG 59 a.1281 bonusmelior buga de arençano.
DKR 28 a.1408 todiscus de arenzano.
D arensén.
(in) areolis top. (Segno, Sav.)
CAC 547 a.1182 (Sav.) totum illud quod habeo… in
areolis… in loco signi.
L area.
arepointus agg. “trapunto”
PVP 277 a.1488 gornia una bochasini arepointi.
L apontare. ponctus. repointus.
aresclum sn. “parte del macchinario del mulino”
GR 19 (Nizza) inter molam et aresclum sit tantum spacium trium digitorum.
aresius sm. (ittiol.) “specie di pesce”
LG 472 a.1403 piscetur ad aresios a kalendis februarii
usque ad kalendas marcii.
L arexius
arrestacionem sf. “interruzione, blocco dell’operatività di una norma”
SML 252 a.1428 lapsum qui ex huiusmodi arrestacione
processit. DRG.3 1107 a.1313 tempore dicte arestacionis.
L arestationem. arrestum.
arestare vb. “confiscare, sequestrare, imprigionare”
DRG.3 1107 a.1313 quorum bona fuerunt arestata et detenta in rodo. BGO 83 a.1360 realiter et personaliter capi, saxiri, arestari. LJ.2 1030 a.1385 capi, detineri, saxiri, arestari et relaxari. RRR 94 a.1388 quod liceat… andalo patrono… capi et arestari facere tam in personis
quam in rebus ipsorum omnes et singulos de roddo.
RVN 94 s.xiv. (Noli) et si arrestate res fuerint, vendantur
publice. BCA 171 a.1466 (Sav.) debeat arrestari facere
predictos… MAS 241 a.1479 licitum sit dictis consulibus textorum, pannos quos invenerint super tellariis interdicere et arestare ac bullare. SGS 251 .1505 (Sav.) nunc
noviter arrestaverunt barcam unam et certam axongiam
certorum saonensium. MAS 255 sg. a.1516 habuerunt
modum faciendi arrestare dictum vincentium in dicta civitate. –– aufugientem… capiant et arestent… et inde ligatum consignent.
L arrestum.
arestationem sf. “confisca”
DRG.3 1107 a.1313 de omni eo toto quod quilibet ipsorum perdencium habebat tempore dicte arestationis.
L arestacionem.
96
arge
arrestum sn. “occupazione militare”
GR.2 9 pro notificando arrestum quod erat factum de castro monachi… et garnisonem in eodem castro posuerat.
L arestacionem. arestare.
arrestum sn. “interruzione, blocco dell’operatività di
una norma”
SML 252 a.1428 pretextu cuiusdam arresti de illis in registro litterarum apostolicarum ad eius instanciam facti… et nisi arrestum huiusmodi relaxari iussisset, adhuc
ipse littere detinerentur ut primitus impedite.
aretus sm. “ariete, montone”
SSA 248 a.1345 (Sav.) carnes de feta, de areto, de yrco,
motono et pecude.
L arietinus.
arexius sm. (ittiol.) “specie di pesce”
LG 423 a.1383 quod aliqua persona non audeat piscari
cum rectibus parvis, vel cum aliquo aconserio sive actamento rectis, sive ialauro, ad arexios… sub pena amittendi ipsos arexios.
L aresius.
arexius cognome
SRB 247 a.1394 (Quiliano, Sav.) paulinus arexius.
argayrare vb. “danneggiare”
GR 15 a.1430 (Apricale) si aliqua persona cum suo avere
argayraverit aliquam banditam, cadat in banno.
FDT.1 59.
L argayrum D asgairà.
argayrum sn. “danneggiamento”
GR 15 (Castellaro) si bestie intrabunt ipsam banditam ad
argayrum…
FDT.1 59.
Cf.DUC.1 176: algara: arabice, incursus equorum in hostile solum.
L algara. argayrare. D asgairà.
arganellus sm. (mar.) “argano dell’ancora. argano
per tirare la barca a terra”
BSL 243 sg. a.1268 barcha una de canterio… cum… anchoris duabus, arganello uno.
JAN. VPM 104; 149; 212 sgg.: il termine nasce a Genova, passa poi in ital., prov., catal.
D arganella.
arganus sm. “argano”
CSS 316 a. 1435 (Sanr.) et ad tale opus qualibet persona
habens navigium teneatur operantibus idem sartias, arganos, taleas et alia ibi necessaria concedere.
D arganu.
argatolloge sn. “organo amministrativo orientale”
DMC 337 a.1422 (Chio) teneantur et debeant solvere eorum dacitas in illis locis in quibus scriptum est eorum
masticum in libris de argatollogi.
argeletum top. (Pigna)
RPA 43 a.1230 bandimentum hominum de argeleto.
L arçeletus. arzeleum. argilosus. D argeleu.
argenteria sf. “miniera d’argento”
SRB 95 a.1176 (Sav.) carta de facto argenterie de alpescella… quod comune saone habeat in argenteria apescelle tertiam minus vicesima quarta super totum.
Cf MUI 129.
L argentum. D argentera.
argenteria top. (Sav.)
CAC 208 a.1180 (Sav.) actum in saona iusta turrem argenterie. GDN 577 (= PMS 61) a.1192 (Noli) medietatem omnium terrarum que sunt in curia signi… excepto
de argenteria. SRC 151 a.1263 in valle argenterie.
argenteus agg. “argenteo, d’argento”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unam vilanam de medietate
cum pomellis
xxx. argenteis cremonensibus. –– asteloni argentey luchixi.
arge
argentum sn. “argento”
LJ.1 39 a.1131 quartam partem moncium in quibus vena
argenti invenitur. DNB 86 a.1182 accepimus a vobis…
bancheriis socis tantum de vestro argento… BG 171
a.1192 (Sav.) aquis ripis venacionibus piscationibus aucupationibus auri fodinis argenti fodinis LG 149 a.1326 pignora in auro vel argento vel lapidibus preciosis seu perlis.
SSL 169 a.1336 poti magni pro vino de argento albo… de
liga sterlingorum. SSL 171 a.1336 potus parvus… de argento albo de liga turonensium. DDG 289 a. 1376 pro argenti in valore de £ cclxxx. DDG 492 a.1376 pro auri et
argenti filati fangoto i. CDC 117 a.1392 argentum de lucha. LG 567 a.1403 quod aliqua persona non audeat laborare … ramum vel latonum vel aliud metallum quod non
sit aurum vel argentum, supra quo metallo ponatur aurum
vel argentum, ex quo tale metallum sit deauratum vel inargentatum. MAS 174 a.1460 quod batitura integra non
possit fieri pluris quam librarum decemseptem argenti in
pondere, in qua ponantur… pro dauratura, ducati quatuordecim… boni auri ad pondus ceche ianue.
L argenteria. argenteus. argumteria. arientum. inargentare. oxentina. D argentu.
argentum solmianum sn. “sublimato corrosivo”
DDG 486 a.1376 pro… argenti solmiani capsia i.
L solmianus.
argentum vivum sn. “argento vivo, mercurio”
GIB 372 a.1175 perperos lxxxiii quos villanus gauxonus
de suis habebat in navi de citrillo in argento vivo. LJ.2
185 a.1288 de cotono de zucharo de argento vivo… darem. xv. DDG 486 a.1376 pro… argento vivo botta i.
argerem sm. “legno di leccio?”
PVP 267 a.1462 tabulle argeris pecia viiii.
L arza. arzerem.
argii top. (Sav.)
SSA.2 93 a.1345 (Sav.) a gumba calida usque ad argios
versus saonam.
L argium.
argilosus cognome
DRG.3 698 a.1267 iohannes argilosus.
L argeletum.
argium sn. “vasca”
PVP 110, 265 a.1462 argium unum rami cum duobus
brandalibus.
L arbium. argii.
argium “cassa, madia del mulino”
SSA 259 a.1330 (Sav.) et spazatis trimozula, garbula et
argio sive mastra ac evacuatis…
(de) arguello cognome
MIA 96 a.1218 (Sav.) bonifacio de arguello.
argumteria f., “nome di galeotta genovese”
BNN 78 a.1239: forse dal promontorio di Monte Argentario.
L argenteria. argentum.
arguxius “soldato a cavallo”
TL.3 581 a.1449 (Caffa) pagam servientium vel arguxiorum. TL.3 654 a.1449 (Caffa) arguxii octo boni et sufficientes, cum eorum equis armis et cabarihio bonis et sufficientibus. TL.3 319 a.1474 (Caffa)contra chavalerium
nostrum et arguxios nostros.
arialdus m., n.p.
PMS 45 a.1189 (Alb.) arialdus… albinganensis episcopus.
ariana elem. top. (Sav.)
SRC 161 a.1263 (Sav.) quartam partem alterius campi…
ad fontanam arianam. SRC 166 a.1263 (Sav.) campum
unum terre laboratorie ad fontem arianam.
Cf. BIO 249, 560 piem., parm. ariana “fogna, latrina”.
L (ad fontem) alianam. (ad fontem) arianam. ariare. riana. (vallis) rianaria. rianus.
97
arim
ariare vb. “immettere acqua, fare scorrere”
RLC 81 a.1297 (Cosio) qui ariaverit… aquam pluvialem
per aliquam viam communis, ban… preter si duceret
aquam ortis, pratis vel molendinis.
L ariana. rianus.
aricharchum sn. “oricalco, lega di zinco, rame, stagno, ottone”.
CPB 245 a.1388 (Piac.) item mediam libram de aricharcho.
Cf. ACS 40 a.1339 (Verona) sex bronzinos rechalchi.
L aurum. ricalcalchum.
arientum sn. “argento”
BSR 300 a.1037 accepimus… arientum denarios bonos
papienses solidos centum. MSS 62 a.1064-65 arienti
ponderas quadraginta.
L argentum. D ariento. arinto.
arietinus agg. “di pelle di montone”
CGS.1 92 a.1157 et lectum… et coopertorem arietinum.
L aretus.
arigum top. (Celle)
LJ.2 234 a.1290 petrus de arigo.
L aurigum.
ariman cognome
CNM 299 ca.1204 (Sav.) mainfredus ariman.
L arimannus. armanus.
arimannia sf. “prestazione feudale; forma di dipendenza feudale”
LJ.1 213 (= CDG 382) a.1162 consules… absolverunt ab
omni arimania et occasione eius a rollando advocato et
suis heredibus omnes homines de quarterio rechi.
CDG.2 78 a.1168 homines et vassallos meos contentos et
quietos stare faciam in antiquo iure arimaniarum et comendacionum… ita tamen hec dicta sunt quod ius arimanniarum vel commendacionem in una tantum cuiusque domus persona consistat… –– si questio emerserit
de arimannis et commendacionibus de plebeio plecanie
aut aliis quibuscunque negociis… LJ.1 495 a. 1202 in
fodris et albergariis et arimanniis et commandis et condicionibus. RCP 302 a.1255 (Sarz.) servitus glebe vel colonaria seu censita vel ascripticia, manencia, arimania,
inquilina vel alia (condicione) qualecumque esset.
Cf. CHAR 622 a.1070 (Vercelli) casale cum arimania et
cum servicio quod pertinet ad comitatum odalingo cum
omnibus arimannis.
BIR 277, 531. BCB 116 sgg.
L arimannus. armania.
arimannori sm. pl. “arimanni, discendenti degli antichi exercitales ecclesie”
RCA 400 a.1047 vobis ursoni de nespulo… et martinus
de vitali… arimannori. –– andrea de pomario. germano
ipsius grimaldo arimannori… –– omnibus arimanori…
nos qui supra arimanori.
ST.10 62 sg., 65. BCB 121. PSS 35 n.24: “elemento
longobardico a Molassana (Gen.)”
L arimannus.
(terra) arimannorum sf. “terra già di proprietà di liberi arimanni, poi passata al patrimonio della Chiesa”
RCA 177 a.994 de superiore capite petra augulgaria
usque in campo caulario descendente pro terra arimannorum usque in flumine cum costa. CHAR 502 a.1033 pecia
una de terra aratoria que posita est in villa cavrasco… coerit ei da una parte terra arimannorum. RCA 274 a.1060 ab
alia parte terra arimannorum usque in fluvio de lavania.
BIR 532.
L arimannus.
arimannus sm. “(nel diritto longobardico) arimanno, suddito feudale libero, di umile condizione, che ha il
diritto/dovere di prestare servizio militare”
MBL 139 s. xi. (Lérins) gantelmus presbiter simul et frater eius et omnes arimanni simul. CDG.2 56 a.1166 non
arim
cogemus vos… neque domnicatos arimannos neque
domnicatos manentes vestros… CDG.2 78 a.1168 et hos
vassallos et homines meos… iurare faciam in ordinacionem vestram, exceptis comandis illis vel arimannis, quos
speciali pacto et gratuita voluntate se mihi marchioni…
de aliquid dando vel faciendo obligatio constiterit… ––
si questio emerserit de arimannis et commendacionibus
de plebeio plecanie aut aliis quibuscumque negociis inter
me aut vassallos meos et ipsos commandos vel arimannos de plecania, aut… inter ipsos commandos vel arimannos, seu manentes inter se, vos consules ianue… inde cognoscere habebitis.
DUC.4 197 sgg. s.v. herimani. BIR 277, 326, 512, 523,
531. MIL 198. PCT 89, 92: long. *harimann “uomo
d’armi, uomo libero che ha il dovere di prestare servizio
militare”. BCB 119 sgg.: “già in età carolingia non esiste più riferimento etnico ai Longobardi”.
L ariman. arimania. arimanori. armania. armanus.
arimannus agg. “arimanno
CDG.2 56 a.1166 (= LJ.1 222) ad collectam non cogemus… neque domnicatos arimannos (dei Conti di Lavagna) neque domnicatos manentes vestros.
arimannus cognome
CNM 299 a.1204 (Sav.) iohannes arimannus. BNA 506
a.1263 (Dolc.) terra arimanni.
arina sf. “arena, sabbia”
PRV 21 a.1245 (Arcole) et de placiis (spiagge) et arinis
et lapidibus existentibus in dictis placiis.
L arena.
aringa sf. “tribuna dell’oratore”
GSS 28 a.1330 (Sarz.) si (consiliarius)… dum consulerit
non steterit ad aringam…
L arengum. arengera. arenga.
aringum sn. “arengo, adunanza del popolo”
RCP 572 a.1279 (Sarz.) et alta voce in platea et aringo…
precepit et preconizavit.
L arengum.
aringus sm. “aringa”
PVP 317 a.1508 pro dozenis duabus aringorum missis
sarzanam… cum uno barriloto composte.
D arengu.
arriondare vb. “dare carena, abbattere la nave su un
fianco per rassettarla”
CDO 220 sg. a.1605 (Sav.) ordo circa prohibitionem dandi carenam…–– licentiam arriondandi neque dandi ad
bandum cuivis vasi a gabbia cuiusque capacitatis… ––
prohibitio facta de vasibus a gabbia… bruscandi, dandi
ad bandam & arriondandi in darsena presentis civitatis.
arismetrica sf. “aritmetica”
SSA.2 273 a.1345 (Sav.) magister nellus de pisis, doctor
arismetrice.
D arismetica.
arrisolare / arizorare vb. “lastricare”
BVP 17 a.1314 arizorari de lateribus feriolis stratam.
CST 277 a.1381 (Tag.) teneatur quilibet de thabia arizorare seu astregare ante domum suam. LG 966 a.1403 (=
DSP 8 a.1459) et faciant etiam arrisolari de bonis lateribus ad domum ubi quisque habitat. LG 969 a.1403 de
eis (carrubiis) arrisolandis.
cf. PD 149.
ariupus sm. “pozzo, cisterna”
LJ.2 50 a.1282 (Ibiza) et duos ariupos sive putheos vel
cisternas in… quibus homines ianue possint accipere
aquam sufficientem pro eorum usu.
arlate / arles top. “Arles (Fr.)”
CNM 248 a.1203 (Sav.) portavit litteras potestatis saonensium… domino de arles. DRG.3 628 a.1262 usque
ad arlate… –– de arlate.
L arelate.
98
arma
arma sf. sing. e sn. pl. “arma, armatura”
VFD 111 a.1335 capsonum unum pro armis in quo possint stare duo paria armorum cum capelleto. SIG 325
a.1343 que arme… ponantur in una capsia. TL.3 585
a.1449 (Caffa) par unum armorum bonum et completum
cum fada una. SGS 254 a.1505 intraverunt territorium…
saone cum armis clamantes: arme arme (“all’armi!”)
L. armare. armata. armator. armatus. D arme.
arma sf. sing. e sn. pl. “stemma”
CA 595 a.1292 pro panno vermileo et glauco pro armis pavilone. DAF 23 a.1300 sciphi duo de pede de argento,
unus quorum est ad arma dicti quondam salveti, alius vero
non. SSA 114 a.1345 (Sav.) qui trombatores in eorum
trombis portare debeant insignia ad arma comunis saone.
ASA 326 a.1350 (Alb.) et quilibet barcayrorius habens barcham de albingana et districtu teneatur tenere penonum
unum ad arma comunis arbingane in pupa barche sue. LG
303 a.1363 nec possit aliquis civis ianue… portare in vescillis, super vestibus, pavesiis vel cognoscenciis… armas
sive insignias ad aquilas vel lilios depicta… et predicta locum non habeant in patronis galearum, navium et lignorum
navigabilium, qui quidem patroni possint portare eorum arma et insignia propria. LG 316 a.1363 quod nulla persona
audeat… aliquo quovis colore quesito habere, tenere seu
portare picta arma aliquorum regum, principum seu baronum in vexilis, banderiis, armis, cognoscenciis seu supravestibus seu pavesiis. SRC 520 a.1384 (Sav.) (nelle cappelle) non possit imprimi seu dipingi alique arme seu signalis, nixi solum signaria et arma dicti comunis. PVP 229
a.1451 copriletum unum sargie viridis cum arma salvaiga
septe scure. PVP 234 a.1456 item seti seu oregerii duodecim corei cum arma vivalda et grimalda. PVP 255 a.1459
item penoni duo pro trombetis cum uno penono daurato
cum arma de spinulis. AND.5 63 a.1535 portalle unum petre promontorii… cum arma spinula in medio frixii.
L alma. D arma.
arma top. div.
RVN 128 s.xiv (Noli) primum… quod quelibet barcha
bugariarum habeat calam arme. CST 187 sg. a. 1381
(Tag.) quelibet persona de thabia et forensis que ire voluerit ad habitandum cum familia sua et massaritiis suis
ad clapam sive armam terratorii Thabie, videlicet ab aqua
armedani usque ad fucem thabie. –– in locis ripe thabie,
clape et arme.
L alma. almedanus. almiçola. armea. armeda. D arma.
arma antiqua top.
GR 19 sg. a.1258: “villa nel distretto di Ventimiglia, ora
distrutta”
ASB 68.
arma augustorum top. (Triora)
GR 20 a.1381 bannitur a sapello lantore sub rupe monte,
usque ad calmum parate usque ad chiabertam, reservato in
territorio a rupibus negrarum, usque ad armam augustorum.
armagalea cognome
MSQ 135 n. a.1232 (Sav.) (guglielmo) armagalea.
L armare.
armamentum sn. “arma”
SPV 18 a.1440 ipse testis vidit exportare artagiaria, bombardas et armamenta dicte comunitatis saone ad civitatem ianue.
L arma.
armamentum sn. “equipaggiamento della nave”
VCB 232 a.1245 (Bonif.) sagiteam unam… cum sarcia et
aparatu ipsius, furnitam de panatica et armamento. VNB
20 a.1247 (Bonif.) facere expensas ipsius armamenti, tam
de panatica quam de aliis pertinentibus ipsi armamento.
BGS 82 a.1248 et barcham de parascalmo cum spata et
remis et suo armamento.
JAN.1 368.
L armare. D armamento.
arma
armamentum sn. “spedizione navale”
GVG 156 a.1263 promitto tibi… venire tecum in presenti
armamento romanie et servire in ipso armamento a die
quo galee presentis armamenti romanie moverent de portu ianue causa eundi in ipso viatico usque ad annum
unum proximum. SF 194 a.1266 (Gen.) te obligasti de
libris sex ianuinorum pro me versus comune ianue… super presenti armamento galearum dicti comunis in quo
ire debeo pro vogherio.
L armata.
armania sf. “arimannia”
BCB 116 a.1189 de tota armania quam habebat in bardineto et in illo territorio.
IVI: “documento oggi perduto; possibile traccia di presenza longobarda nel territorio di Bardineto”.
L arimania.
armanus n.p., m.
FVA 140 a.1250 (Alb.) armanus.
L ariman.arimannus. D armano. armanino.
armare vb. “armare, allestire una nave”
LDM 29 a.1137 ut (navis) sit bene armata pro movere.
LJ.1 57 a.1138 lignum currens in terra nostra non armabitur. PMN 208 (= DNB 52 sg.) a.1187 compromittimus… armare galeam… IA 25 a.1282 creatum fuit de
novo in ianua quoddam consilium de hominibus xvi.
quod credentia vocabatur, cui cum dictis capitaneis data
est in omnibus potestas armandi et pecuniam expendendi
et faciendi omnia que essent necessaria circa guerram
predictam… MFV 394 a.1291 quam galeam paratam et
munitam et armatam ad planum et posticium vegeriis et
armis et supersalientibus et omni alia sua sarcia… MFV
402 a.1291 galeas… bene armatas de vigeriis et marinariis. VFD 37 n. a.1316 armare aliquod lignum. SSA 66
a.1345 (Sav.) non possit facere armari aliquam barcam.
LJ.2 507 a.1336 armantes… lembos vasselos… TL.1
332 a.1455 et non ex nostra scientia marinarij nec non
nobis stipendiati barcham armavere.
LDM 28 “il termine ha diverse accezioni, e può riferirsi
all’arruolamento dell’equipaggio, alla predisposizione
delle attrezzature, ai preparativi per il viaggio, alla fornitura delle armi di bordo”.
L arma. armamentum. armationem. desarmare. dissarmare. D armà.
armare vb. “investire denaro nell’armamento di una
nave”
PMN 208 (= DNB 52 sg.) a.1187 si vero aliquis armator
appareret qui vellet armare in galea et partem emeret in
galea…
(de) armaor cognome
GG 86 a.1201 serracus de armaor. marchesius de armaor.
L armatorem.
armarium sn. “armadio, corpo di armadio;
archivio”
CRL 17 sgg. a.564 (Ravenna) “closet”; a.639 (Ravenna)
“archive or library”: ma il significato di “libreria” è già
in Tertulliano.
AND.6 35 a.1517 credenseram bornei de quatuor armariis. BSR 48 a.1174 unde duo instrumenta sunt facta…
unum quod est in ipsa ecclesia et aliud in armario domini
archiepiscopi. PVP 231 a.1456 item quodam armarium
ligni cum una coyratia coperto fustaneo nigro.
B.MIGLIORINI, LN 34 (1973)p.2 “già in età tardo-latina
armarium è “armadio”.
D armario.
armata sf. “spedizione militare navale”
LJ.1 1354 a.1261 quod non permittent aliquam armatam
fieri in ianua… per aliquos inimicos imperii nostri. GVG
171 a.1266 in armis quas emi pro eundo in presenti armata galearum comunis ianue. GIB 503 a.1272 si… ar-
99
arme
matam stolii fecerit et inventa fuerint in portu ligna ianuensium. LJ.2 568 a.1347 nomine et vice ipsorum participum dicte mahone seu armate.
L arma. armamentum.
armationem sf. “dotazione di armi”
OP 114 ad a.1210 dederunt ei galeas octo et taridam
unam cum universa sartia et naves tres et armationem
omnium.
L armare.
armatorem sm. “armatore della nave”
CDG.2 86 a.1168 vobis armatoribus quatuor galearum.
PMN 208 (= DNB 52 sg.) a.1187 si vero aliquis armator
appareret, qui vellet armare in galea et partem emeret in
galea… VFD 37 n. a.1316 nisi prius habuerit ab armatore ydoneas securitates.
DNB 52 sgg. “anche: chi fornisce la soldatesca o presidia la galea”
L arma. armaor.
armatus agg. “armato, fornito di armi”
FNU 103 a.1147 sano eunte meo bucio armato in quo
iturus sum.
L arma. armare.
armea idr. “torrente Armea (Alb.)”
LJ.2 332 a.1297 a flumine armee usque ad clapam ratuine.
L arma. armeanus. armeda. armedana.
armeanus idr. “torrente Armea”
CDG.3 84 a.1192 per totam marcham albingane, a petra
videlicet usque ad aquam armeani.
L armea.
armeda idr. “torrente Armea”
SRB 37 a.1186 (Sav.) ab aqua finarii usque ad aquam armedam.
L arma. armea.
armedana idr. “torrente Armea”
LJ.1 5 a.962 de una parte fine fluvio armedana. LJ.1 9
a.1038 aqua que dicitur armedana.
LL 58: altre forme: armeana, armeria, armedina.
L arma. armea. armedanum.
armedanum idr. “torrente Armea”
LJ.1 20 a.1110 (Vent.) de medietate de casis et omnibus
rebus que fueruint sancti syri de capite armedani usque in
capite pini. LPF 20 a.1140 ab armedano usque ad finar.
–– a.1174 de armedano usque ad finale.
L armea. armedana.
armejnus sm. “specie di pianta o legname”
GR 61 (Sanr.) lignamina grossa buanorum ac armejnorum
armella n.p., f. .
CGS.1 94 a 1157 armelle servienti mee do, lego s(oldos)
v.
SLS.2 138: “animula”
D armella.
armellinus sm. “ermellino”
SSL 204 a.1336 mantellus cum caputio de zambelloto
cenamato fodrato de armelinis. NIS 355 a.1425 vestem… fodratam armellinis.
L ermerinus. D armelìn.
armenaldus sm. “bosco comunale”
CCS 54 sg. a.1414 (Celle) si (bestia grossa)… intraverit
in armenaldis seu boschis vel nemoribus… –– dictos armenaldos sive nemora. CCS 114 a.1414 (Celle) si aliqua
bestia… intraverit in aliquo goaldo, armenaldo sive nemorem…
QVS 158: germ.
D armenardo.
armendenus idr.
CST 187 a.1381 (Taggia) ab aqua armendeni usque ad
flumen thabie.
arme
armenia top. “Armenia”
SF 200 a.1274 (Finale) daremos… novos armenie.
L ermenia.
armentaria sf. “imposta sugli armenti”
CDG.2 349 a.1189 (Sardegna) per venditionem curatoriarum, armentariarum, maioriarum, piscariarum, kerkiteriarum, venationum, vel quocumque modo potest excogitari.
armentina / armentinum sf/n.. “animale di armento, pecora”
RLC 63 a.1297 (Cosio) si quis vacaratus vacarum seu armentinorum, seu porcaratus porcorum, intraverit in banditam comunis, bannum… SEV 57 a.1303 (Vent.) capra,
iumenta vel armentinas. SEV 62 a.1303 (Vent.) pro capris et armentinis tenendis in banditis.–– quolibet armentinum annumeratum.
armetus sm. “elmetto”
SRC 755 a.1414 (Gen.) item plumacium unum pro armeto de plumis.
L elmus. D ermetto.
armigerare vb. “militare”
GGA 51 a.1322 (Alb.) interrogatus si armigerabat tamquam gibellinus an guelfus, dixit tamquam guibellinus.
armiragius sm. “ammiraglio”
AI.2 29 a.1257 quarum navium fuit armiragius philipus
calderarius. IA 62 a.1285 galee lxv. et unus galionus, de
quibus dominus obertus spinula capitaneus comunis et
populi ianue fuit armiragius ordinatus.
L amiratus.
armiragius cognome
BGO 160 a.1360 petrus armiragius de varagine.
L amiratus.
armiratus sm. “ammiraglio”
DMC 68 a.1346 de mandato dicti domini armirati.
L amiratus.
armodinetum top. (Alb.)
PMS 46 a.1189 (Sav.) a.1189 podium armodineti.
armoinus sm. (bot.) “corbezzolo”
CSS 232 a.1435 (Sanr.) lignamina burgororum et armoinorum.
L armorinus.
armoynus cognome
SRC 602 a.1405 (Sav.) iohannis armoyni de saona notarii.
L armoinus. armorinus. D armoino. armuìn.
armonicum sn. “sale ammonio”
GLI Gloss.
L amoniacus.
armorinus. sm. (bot.) “corbezzolo”
FDT.1 44 a.1588 (Sanr.) GR 20 a.1618 (Garlenda) qui
inciderit seu cimaverit fraxeros, carperos,armorinos, brugos et alia boscalia sufficientia pro facere carratias…
FPR. ALE 26.
L armoinus. D armùn.
armucia sf. “cappuccio dei religiosi”
PCC 188 a.1388 (Sav.) item quod omnes canonici habentes armuciam debeant semper portare ipsam quando sint
in coro et maxime in missa maiori et in vesperis et ad funera et ad omnes processiones.
DUC.1 191 almucium, almucia.
arnadinus m., n.p.
CAT 123 a.1323 (Alb.) arnadinus auzator.
L arnaldus.
arnadus m., n.p. “Arnaldo”
CAT 120 a.1323 (Alb.) arnadi de valle.
L arnaldus.
arnaldus m., n.p. “Arnaldo”
CAC 352 a.1180 (Sav.) arnaldi caleffi. GC.1 82 a.1191
arnaldus arpaveja. PMS 108 a.1209 (Sav) arnaldus iolta.
L alnaudus. arnadinus. arnadus. arnandus. arnaudus.
100
arni
arnandus m., n.p.
PMS 66 a.1192 (Sav.) arnandus Iota.
L arnaldus.
arnastrum top. “Arnasco”
CAS 111 a.1199 (Alb.) guido et bonifacius, arnastri, fratres.
L alnascum. D arnasco.
arnaudus m., n.p. “Arnaldo”
PAC 7 a.1187 arnaudus. SRC 99 a.1248 (Sav.) arnaudi
de mari. ASA 175 a.1260 (Alb.) arnaudus de iustenice.
CCL 57 a.1301 (Lavina) arnaudum aucellum.
L arnaldus.
arnense sn. “arnese, suppellettile”
BGS 97 a.1251 arnensse. GSS 40 a.1330 (Sarz.) debeant… claves tenere totius tesauri et paramentorum et
librorum et arnensium dictarum ecclesiarum.
L arnexium.
arnesium sn. “arnese”
BF 86 s.xiv. (Sav.) quas quidem res arnesia et suppellectilia suprascripta…
arnesium sn. “armatura”
LJ.1 980 a.1239 dextrarium et roncinos duos et scutiferos
tres cum arnesio et vianda ad duos menses.
L arnexium.
arnevernasca top.
BCG 40 a.995 super fluvio padi… in loco qui dicitur arnevernasca.
arnexium sn. “arnese, ornamento, suppellettile”
NBI 38 a.1390 arnexia subtilia in diversis locis sunt, et in
primo gregetum unum de perle cccxxxxviiij de carati
liiij. TL.3 311 sg. a.1474 et duo (domus) sunt habitate
duabus feminibus cum pauca rauba et paucis arnexis. ––
domos… cum pauca rauba et paucis in eis arnexiis.
L arnense. arnesium. arniscium. arnisium. arnixium. arvisium. asinxium. asneise. asnense. asnese. asnesium.
asnexium. asnisium. asnixium. axnense. hernasium.
D arnese.
arniscium sn. “oggetto, ornamento”
ICG.6 155 s.xiv. cabelle imposite super vestibus, rebus et
aliis arnisciis que venduntur per revenditores raubarum.
L arnexium.
arnisium sn. “arnese, attrezzo, bagaglio”
GIB 517 a.1294 si… dictum lignum passus fuerit naufragium, tamen pars honeris et sarcia et arnisium patronorum et marinariorum evaserit. LG 264 a.1363 pro… consumptione arnisiorum et utensilium diversorum… multa
arnisia, utensilia et suppellettilia. VFD 93 a.1391 aliqua
merces panatica vel arnisia…
JAN.1 255 arnisia galee: harnois de la galère, sarcie,
gréement.
L arnexium.
arnixium sn. “arnese”
PCC 142 a.1353 (Sav.) dictum hospitale… cum lectijs,
arnixijs et rebus infrascriptis. DMC 325 a.1418 item
quod aliquis officiallis… non possit… angarizare aliquem rurallem… nisi semel in anno, videlicet pro suis
arnixiis et victualibus dumtaxtat et non in aliqua allia
quavis angaria.
L arnexium.
arnixium sn. “parte di armatura, corazza, cosciale”
DDG 375 a.1376 pro arnixiorum capsiis ii. CDC 27
a.1386 arnixi capsia i. arnixi corba i. CDC 57 a.1386
coffano uno arnixii. CDC 108 a.1392 arnixorum capsie
ii. PVP 231 a.1456 par unum arnixiorum asarii.
D arnese.
arnium sn. “specie di farmaco”
LMS xxx (= LEM 257) a.1259 (inv. di speziale) item libras duas arnii.
aroa
aroa sf. (bot.) “aloe”
PLS 452 a.1301 storasium, lignum aroe, scamoniam…
L aloes. D aloé.
arobadorem soprannome?
CCI 24 a.1120 testes… gulielmus de via arobador.
L (de) arobatore. robatorem. D arrobaor.
arobare vb. “rapinare, depredare”
CAC 410 a.1181 (Sav.) de illis hominibus qui arrobaverunt ferracanum. CNM 330 ca.1205 (Sav.) persona que
eos arrobavit. SSA.2 197 a.1345 (Sav.) si foritanus…
fuerit arrobatus. GR 20 (Nizza) aliquem extraneum qui
offensionem fecerit in civem nicie, videlicet qui eum cepisset vel arrobasset. PGF 30 s.xv. (Alb.) ista sunt raubas
quot arobavit peironus martinus de niciia su la barcha de
mateo aycardus.
L arrobaria. robare. D arrobare.
arrobaria sf. “furto, rapina, ruberia”
CNM 221 a.1204 (Sav.) gangamella de qua fuit facta robaria astenssium… –– non fatiet arrobariam aliquam vel
dampnum aliquod alicui persone. PLP 71 a.1250 (Sav.)
inquisicio super arrobaria facta ab opicione buçella…
scio quod de robaria quam ei feceram venit mecum ad
pactum… et ipse promisit mihi non amplius appellare de
ipsa arrobaria. LJ.1 1045 a.1251 de aliquibus damnis arrobariis iniuriis seu ablatis, datis vel factis alicui. SRC
75 a.1251 (Var.) de omnibus dampnis, iniuriis, arrobariis
et abratis. SSA.2 24 a.1345 (Sav.) arrobariam vel depredationem. SSA.2 211 a.1345 (Sav.) occasione alicuius
arrobarie vel cursarie. SSA.2 225 a.1345 (Sav.) laus et
represalia possit concedi… omnibus navigantibus de saona et posse contra patronos, comitos et mutuantes eisdem
lignorum que fecerint depredationem vel arrobariam.
L arobare. arubaria. robaria.
(officium) arrobarie /de arrobariis sn. “ufficio genovese preposto al risarcimento dei danni da pirateria”
LDS 9 a. 1325 (Sav.) super officia arrobarie et navigiorum. LG 213 a. 1346 officium de arrobariis.
(de) arobatore cognome
CGS.1 227 a.1158 bernardus de arobatore.
L arobadorem. robatorem.
arrocatus agg. (di carne) “guasto, avariato”
CCS 35 a.1414 (Celle) carnes luposas, morbosas vel arrocatas.
L adrocatus. D arochato.
arocia idr. “Arocia: nome del fiume Centa in epoca
romana. Il cambiamento del nome avviene nel sec. xiv.”
CHAR 1048 a.1198 (Alb.) usque quo leron miscuit se
cum arocia in territorio Lidi. LJ.1 472 a.1202 vallis…
arocie. SAR 73 a.1288 (Alb.) per rectitudinem pontis
arocie. SAR 167 a.1288 (Alb.) clavicam que incepta est
in trevo qui vadit versus pontem arociorum… et a paramuro usque inter centam.
LTS 70. ZTA 24.
L arotia. aroçia. D arochia.
aromatarius sm. “speziale”
DSP 142 a.1498 aromatarios, quos speciarios vocamus.
GR 96 in nocte vigilie nativitatis domini in officinis aromatariorum abusus invaluit ludendi pro emendis syrupatis et aliis confecturis cum fractione ieiunii.
aroçia idr. “Arroscia”
AI 72 a.1234 in aliis locis utriusque vallis, scilicet vallis
unelie et vallis aroçie.
L arocia.
arotia idr. “Arroscia”
RLC 79 a.1297 (Cosio) a colla citra usque ad arotiam et
ultra arotiam usque ad nemores.
L arocia.
arpa sf. “fiocina, arpione”
CGS.1 25 a.1156 una arpa de ferro.
101
arzi
PAC 20: cf. it. arpione, prov. arpa “artiglio”.
L arpaveja. D arpa. arpetta.
arpaveja cognome
GC.1 82 a.1191 arnaldus arpaveja.
L arpa.
arpaxionem sf. “alpeggio, pascolo alpino”
FST 103 a.1592 (Triora) pastores sive pecudiarii non debeant venire domum de tota arpaxione sine licentia custodis alpis seu vailis.
L alpiaticum. D arpaigu.
arpem sf. “monte; alpeggio”
FAF 252 a.1263 (Ormea?) curmina scilicet arpes molocii. GR 16 (Ceriana) post dimidium mensem aprilis debeant (bandioti) ducere in garomacham et ultra colles et
ibi morari usque ad festum sancti barnabe; elapsoque
dicto festo, debeant eas ducere in arpes.
L alpem.
arpilia top. “Arpiglia, passo montano (ca. m.1400
s.l.m.), presso il passo di Mònega (Triora)”
FCT 14 a.1271 (Triora) salvo semper de pratibus arpilie.
FST 64 a.1592 (Triora) de confiniis pratorum arpilie.
L alpem.
arpixela top.
ZAC 93 a.1202 (Alb.) colla de l’arpixela. SCS 304
a.1530 (Sav.) prope burgum versus arpixellam.
L alpicella. D arpixella.
arza sf. “legno di leccio”
PVP 323 a.1505 pro duabus tabulis arze pro porta.
L argerem. arzerem.
arsalia / arzalia sf. “incendio”
GSS 100 a.1300 (Sarz.) si… homicidium, robbariam seu
arsaliam commiserit. GSS 82 a.1330 (Sarz.) si… guastum, incendium, dampnum seu arsalia factum vel facta
fuerit. GSS 109 a.1330 (Sarz.) incendium… seu arsaliam. LJ.2 509 a.1336 (Ilerda, Spa.)quibuscumque guerris, iniuriis dampnis incendiis cedibus vulneribus arzaliis
et aliis quibuscumque offensionibus…
DUC.1 408 arsalium.
D arsura.
arçeletus cognome
BNA 113 a.1259 guillelmus arçeletus maior.
L argeletum.
arzeleum top.
GIB 383 a.1175 rubaldus de arzeleo.
L argeletum.
arzellum top. (Roquebrune, Alpes Marit., Fr.)
LJ.2 642 a.1357 pecia terre posite in arzello.
D arzelato.
arzena sf. “fossato, canale di scarico”
RCP 38 a.1199 (Luni) ab ipso… puteo iuxta arzena acsolini de visirolo. RL 210 a.1288 (Alb.) de arzenis et quintaneis. ASA 279 a.1350 (Alb.) nulla persona in civitate
albingam vel extra… teneat arzenam… in qua teneat ponat vel amasset vel accumulet fimum vel leamen nec
murtam nel aliquam putredinem.
D arsenna.
arsenicum sn. “arsenico”
SAS 97 a.1404 (Sav.) spetiarii… non vendent alicui famulo ancille sclavo vel sclave lisagralum arsenicum sublimatum vel simplex. SAS 95 a.1592 (Sav.) teneantur
dicti speciarii iurare… non vendere alicui sclavo… nec
etiam alicui minori annis quatuordecim risagratum arsenicum vel aliquid venenosum.
arzerem sm. “legno di leccio”
PVP 268 a.1462 siga (= sigia) arzeris pro acoa ii.
L argerem. arza.
arzicha sf. “arzica, orpimento, sesquisolfuro di arsenico (materia colorante)”
GLI Gloss., a.1428.
arzi
arzinare vb. “arginare”
ASA 301 a.1350 (Alb.) et non possint nec debeant perpetuo trolia sive canales molendinorum arzinari propter
quod via aliqua comunis… distruatur.
L arzinum.
arçinum / arzinum sn. “argine”
CAC 329 a.1180 (Sav.) coheret… ab alia, idest superius,
arçinum. CNM 58 a.1205 (Sav.) coheret… inferius arzinum.
L arzinare erzinus. D arzeno.
arsitius top.
RCA 275 a.987 et in molino arsitio.
arzius agg. “colore di panno”
BBL 38 a.1472 p(almi) iii. panni arzii. BBL 46 a.1473
pro uno ciproidium panni arzii.
arzius sm. “panno di un certo colore”
BBL 122 a.1475 pro manifatura toga una arzii.
L alzius.
arçolius top., “monte (Taro sup.)”
EOL 23 a.1180 girardus de monte arçolio (Trebbia)
D arsone. arzu.
arzuchem sm. “sostanza colorante”
LG 566 a.1403 non possit… cendatum terzanellum ialnum tingere… nisi cum arzuche.
arzuffus soprannome
GGA 79 a.1322 (Alb.) iohannes ascherius cui dicitur arzuffus.
PIA 64 sg. n.12: dall’arabo, o forse dal germanico.
arsum sn. “aiuto che si doveva prestare, in navigazione, a chi si trovasse in difficoltà a causa di incendio”
LG 738 a.1404 teneantur participes navium facere avarias sentine, gubernacolorum sive timonorum, gabiarum
fasciandarum, tariffe et dacitarum solitarum, sine fraude
preter arsum et cursum.
arzurus agg. “azzurro”
VLB 50 a.1503 (Sav.) oleo arzuro bono et aliis bonis coloribus.
D azur.
artagiaria sf. “artiglieria”
SPV 18 a.1440 (Sav.) ipse testes vidit exportare artagiarias, bombardas et armamenta dicte comunitatis saone ad
civitatem ianue.
L artegeria. arteglaria. artellaria. D artagiaria.
artegeria sf. “artiglieria”
AND.6 409 a.1508 pantaleo merellus bombarderius promittit… facere fabricare et construere pecia tria artegeriarum bronzii.
L artagiaria. artegium.
artegium sn. pezzo di artiglieria”
AND.6 406 a.1508 construere pecia tria artegiorum bronzi videlicet canonum unum et reliqua duo pecia dicta farcones ponderis cantariorum quinque in circa singulum
eorum.
L artegeria.
arteglaria sf. “artiglieria”
MGT 240 a.1508 cum… tanta summa arteglarie brongij.
L artagiaria.
artellaria sf. “artiglieria”
AND.6 407 a.1498 naves huiusmodi artelariis… instructe. BFG.3 102 a.1548 in omnibus locis in quibus essent
tormenta et seu artellarie.
L artagiaria.
artem sf. “arte, mestiere, professione”
CP 258 a.1453 concesserunt quod ei libere liceat artem
acimatoriam exercere.
artem sf. “arte, corporazione”
LJ.1 1293 a.1267 consilio… consulum ministeriorum ac
capitudinum arcium.
articocha sf. “torta, focaccia”
ASA 316 a.1350 (Alb.) et in turtis et articochis non pos-
102
arti
sit accipere de aliqua torta vel articocha nixi denarios
duos.
L artocreas.
articulus sm. “articolo di legge”
SRC 557 a.1358 (Sav.) exigentibus frequentibus necescitatum articulis, provida utriusque iuris deliberatione cavetur…
artificatus agg. “artefatto, falsificato”
CSS 242 a.1435 (Sanr.) si… fuerit in ludendo operatus
tasillus amoratus, tocatus, artificatus quomodolibet vel
falsus.
D arte.
(ingeniosum) artificem sm. “ingeniere, artigiano
pratico di costruzioni belliche””
CDG.2 266 a.1181 cc arciferos et tres magistros lignaminis (carpentieri) et unum ingeniosum artificem et balistarios x.
artificiarius sm. “artigiano, lavoratore”
VFD 43 a.1306 (= PCP 740 a.1316) si fuerit artificiarius
aut ignobillis… si vero fuerit nobillis…
L artifficium. D artifici.
artifficium sn. “fabbrica, laboratorio”
CRA 141 a.1395 (Alb.) edifficia… annexa ad artifficium
coriorum, que vulgo dicuntur iancharie et affaytarie.
L artificiarius.
artile sn. “cassa, cassapanca”
GEM 186 a.1314 banchalem unum de castaneis et artile
meum cerri.
L arcile.
artimonus sm. “l’albero anteriore, e maggiore, della
nave”
CNM 189 a.1205 (Sav.) emerunt in bozea pro navi iamdicta artimonum i., et ipse artimonus erat goa lv. et plus.
BSL 10 a.1246 pro artimono velum unum. PCP 746 sg.
a.1316 (= VFD 210 a.1403) si quis posuerit res aliquas in
navi… iuxta sentinam vel canale vel artimonum vel alibi
infra navi, et damnum ei acciderit ex putrefactione vel
alio modo… –– si vicio cohoperte navis vel cathenarum
aut occasione sentine vel arborum damnum ei acciderit…
JAN.2 395, 434: mât et voile.
artimonus sm. “vela trapezoidale dell’albero di
prua”
VPM 216 sg. a.1246 item, quod habeat dicta navis vela
vii. cotoni de marsilia… videlicet pro artimono velum
unum cubitorum lxvi. BGS 82 a.1248 et pennam et carium novum de artimono et vellonum. VPM 217 a.1268
item debet habere vela sex cotoni… videlicet pro artimono cubitorum sexaginta sex. DAF 56 a.1300 navim…
furnitam de artimono uno novo, bono et sufficiente, ultra
illa vella quinque que sunt in dicta navi. SIG 342 a.1330
vella tria de cotono… videlicet artimonum, terzarollum
et papafigum. PLL 500 a.1441 vella tria de cotono ad
minus, videlicet artimonum unum, terzarolum et pappafigus.
JAN. VPM 215 sgg.
D artimone.
artimonus cognome
GC.2 7 a.1191 a rubaldo artimono. GG 406 a.1203 filius
olim rubaldi artimoni. LJ.1 1141 a.1251 enricus artimonus. SMV 235 a.1358 paulus artimonus.
SLS.2 30: “è il n. latino-cristiano Artemo(n), dal gr.-lat.
artemon, la vela maggiore della nave”.
artiplicem sm. “carciofo”
GR 20 (Lev.) caules, spinacia, artiplices, petrosilum.
D articiocca.
artista sm. “artigiano”
SSA 133 a.1345 (Sav.) fornarii… sicut faciunt alii artiste… SFG.1 78 a.1369 artiste seu artifices ianue.
MNS.1 16 a.1376 (Sav.) de modo regulandi artistas ci-
arto
vitatis saone. MAS 225 a.1466 artiste artium suprascriptarum. MSI 195 a.1467 cabillas et conspirationes,
iuramenta, commistiones, uniones et ligas quas ad invicem faciunt homines artistas civitatis ianue. DSP 159
a.1501 R. artiste in apothecis se contineant, seu de tollendis bancis. NAC 12 a.1539 (Sav.) alii artiste dicte
civitatis.
D arte. artista.
artochea / artoclea sf. “torta, focaccia”
RCP 294 a.1235 (Sarz.) si… iverit ad domum sponse
cum artoclea vel sine artoclea ad comedendum. SIP 176
a.1420 (Massa) duo paria testorum de terra pro artocheis.
L altroclea. articocha. astrocea. ortoclea. ortocrea.
artocreas / artrochea sf. “torta, focaccia, panino imbottito”
SSA 133 a.1345 (Sav.) de tortis sive artrocheis. DUC.1
414 s.v.: “artocreas: panis carnem continens, vulgo tortella, inquit Johannes de Janua”.
arubaria sf. “rapina”
LSA 78 a.1312 (Alb.) ocaxione arubarie de qua inculpabantur conradinus semencia et ramundinus de iustenice.
GR 20 (PortoM.) teneatur magistratus illius domini et districtus, super quo dicta arubaria facta foret, dicto derubato restitutionem fieri facere.
L arrobaria.
arrubatare vb. “far cadere; rotolare”
GR 20 a.1297 (Cosio) si aliqua persona castellanie cuxii
proiecerit vel arrubataverit lapides super alienam terram…
Cf. NIG 160 (stat. piem.) ludere ad rubatam.
ROM 26 (1897) 559: *orbatta ÷ orbis.
L rubatare. D rubatà.
arubra sf (err. per ambra) “ambra”
VCB 235 a.1245 (Bonif.) cum tunica et supracoro blavi
cum panellis (l. pomellis) quatuor de arubra (l. ambra).
L ambra.
arrugatus agg. “pieghettato, lavorato a pieghe”
ASD 193 a.1458 (Gen.) vestimentum arrugatum panni
nigri.
D rüga. arrugao. arrugaou.
arumen sn. “sterco di cane”
GR 20 a.1519 (Alb.) idem intelligatur in arumine, sive
stercore canis.
arumpe vb. “cardare ?”
LMS 339 a.1224 promito… laborare tecum de arte mea
videlicet de batere lanna… ita tamen quod debeas mihi
dare pro quolibet pensio lane quam laborabo den. sex de
ianua de marataso et de lanna de arumpe de sardegia et
dametere in trame den. quinque.
arumpere vb. “distruggere”
TL.1 356 a.1455 reperimus… locum sive castrum… doloze aruptum fuisse.
L rompere.
arrumpitorem sm.
GR 20 (Zucc.) et si aliqua bannita, que aliquis fecisset,
vel facere vellet, discordia esset… arrumpitores providere debeant.
L rumpitorem.
arrunchare vb. “sarchiare, dissodare”
SRB 211 (= PMS 40) a.1189 (Sav.) terre vero que arrunchate sunt ab annis quadraginta… GDN 572 a.1189
(Noli) ne vero runchi amplientur… si autem de tempore
quo arrunchati fuerint dicti runchi…
L runcare.
arundina n.p., f.
PLP 119 a.1250 (Sav.) et arundina cum pale in manu…
arrus sm. “caparra, garanzia”
CNM 359 ca.1205 (Sav.) accepit siphum i. argenti pro arro ab ipso anselmo pro predicta venditione.
103
asal
arva sf. “anta, sportello ”
AND.6 59 a.1599 dicta capsia cum suis foribus sive arvis…
D arva.
arvelium top. “villa nel distretto di Albenga”
GR 20 a.1519 (Alb.) in arvelio serviens (habere debeat)
soldos quatuor, nuncius soldos duos”.
L arvus. D arveglio.
arvina sf. “grasso, adipe”
LJ.2 462 a.1315 item pro qualibet lagena sive tonna arvine, pinguedinis, olei, butiri sive melli…
arvisium (err. per arnisium) “arnese”
LG 886 a.1404 vestibus, arvisiis, supellectilibus, iocalibus seu annulis.
L arnexium.
arvyum sn. “abbeveratoio”
GR 21 (Por.) in arvys sive bibitores bestiarum.
L arbium.
arvoreus agg. “alberato”
LJ.1 38 a.1131 in planicie arvoree que vocatur sanctus
petrus de claro.
L arborem.
arvus sm. “sito incolto”
CRL 61 sg. s. vi. (Ravenna) arvus “campo arabile”;
a.489 (Siracusa) agros arvos. CDL 158 a.807 (Brescia)
cum… campis, vineis, pratis, pascuis, silvis astalareis et
terras arvas, coltum et incoltum… GR.2 10 (Mon.) inferius via publica et a latere quidam arvus sive gerbus.
L absus. alvilium. arvelium. D arveglio.
asa sf. “matassa”
BBL 66 a.1473 pro ase xiiii. septe chii.
L acia.
asaccatus agg. “insaccato, messo in sacchi”
VCB 41 a.1238 (Bon.) corie asaccate sexaginta tres.
L dexachatus. rexaccatus. sachus.
asagiatorem sm. “saggiatore ufficiale della zecca”
MAS 224 a.1466 in presentia asagiatoris seche communis… –– per asagiatores communis.
D asazar.
asale sn. “cesta”
SSA.2 87 a. 1345 (Sav.) quo precio asalia possunt vendi
in saona… –– asale seu asalia. SSA.2 102 a.1345 (Sav.)
non faciat cistas seu asalia in nemore comunis saone…
non incidat arbores… pro faciendis cistis seu asalibus.
SSA.2 130 a.1345 (Sav.) portare… in asali vel calato, vel
aliquo alio vase… uvas. CCS 31 a.1414 (Celle) de unoquoque assali piscium omnium…
L asalem.
asalem sm. “striscia di legno per intrecciare ceste”
PLP 206 a.1250 (Sav.) ne quis faciat… circulos vel
rumdos vel asales de pallare vel quercu vel cerro.
SSA.2 77 a.1345 (Sav.) quod aliquis non faciat in bosco
saone circulos vel rumbos vel asales de palare vel de
quercu vel de cerro.
L asale. assarium.
assalem sm. “assale, perno della ruota del carro”
GR 21 a. 1327 (Ovada) possit extrahere de ipso nemore
gambas de fo et assales pro uno carro.
D ascià.
assalinare vb. “salassare, cavar sangue”
FST 70 a.1592 (Triora) nemo possit nec debeat assalinare… bestias cuiuscumque generis alterius persone…
–– item quod nemo debeat nec possit assalinare vel sal
dare aliquas bestias in aliquibus alienis pratis de alpe
seu valle.
IVI, n.: “anche gli statuti di Sarzana vietano di cavare
sangue agli animali”.
D salinår.
asal
(ferrum) assalium sn. “acciaio”
GR.2 11 (Vent.) ementes… ferrum assalium laboratum.
L azarium.
assaltus sm. “aggressione”
RSC 245 a.1143 si… fecerit assaltum super aliquem hominem nostre compange… –– per parabolam illius vel
eorum cui vel quibus iniuria vel assaltus factus erit. SC
181 a.1161 levare arma in ipso assaltu et sturmo. CNM
326 ca.1205 (Sav.) fecerunt asaltum.
L assultus. assurtus. exaltatio. insultus. aseglio. D asato.
asarciatus agg. (mar.) “munito di sartiame”
BSL 3 a.1246 naves… furnitas, asarciatas, completas et
amarinatas. BSL 25 a.1246 dicte taride debent esse facte
assarciate et amarinate sufficienter.
L sarciatus.
açardum / azardum sn. “specie di gioco a dadi”
CGG 299 a.1262 non ludam… ad aliquem ludum açardi
seu tassillorum. PCC 164 a.1370 ludere ad ludum azardi
taxillorum. SRB 327 a.1407 (Quil.) non ludat ad ludum
azardi ad taxillos. –– quod aliqua persona non permittat
ludere in aliqua domo sua ad ludum taxillorum seu azardi
ad pecuniam vel res aliqua… CSS 242 a.1435 (Sanr.) ludere… ad taxillos sive ad azardum.
LVO 16, ACV 136: < ar. az-zahr “dado per giocare d’azzardo”
L açardum. azarium. azzarrum. D azar.
assare vb. arrostire”
RCP 141 a.1188 (Luni) collaria et iskiki agnorum et capr(arum), si assati fuerint, debent esse cocorum. PPE
106 a.1217 quatuor edos plenos, coctos et assatos. ––
quatuor pullos assatos. SMV 127 a.1229 promitto tibi
coquere… panem… et turtas et azimas seu focacias et
carnes et rostos et alia assanda sine aliquo pretio.
SSL 218 a.1336 una sartago longa ad ponendum sub carnibus quando assantur.
DUC.1 428 assatio, assatura. REW 716.
açare sn. “acciaio”
GG 120 a.1201 lib. xxxii. … implicatas… in açare.
L azarium.
azaria sf. “arte dei maestri d’ascia”
DAA 56 a.1274 et docere te de ministerio meo, scilicet
arte azarie.
L axia.
azarinus sm. “punta d’acciaio?”
GR 22(Dolc.) in castro pro capsis iv. veretonorum ad rationem solidorum viii. pro capsia, computatis azarinis et
derizela.
L açarium.
(de) azario cognome
LJ.1 15 a.1102 nos guido de azario…
L azarium.
asarium sn. “acciaio”
PVP 231 a.1456 par unum arnixiorum asarii… par unum
brachialium asarii.
L azarium.
assarium sn. “nassa”
CCS 33 a.1414 (Celle) quod nulla persona… audeat ponere manus in retis vel assariis piscium.
L asalem.
açarium sn. “acciaio”
CGS.1 201 a.1158 xi. saccos açarii in quibus sunt
mmmccc virge. DRG.2 449 a.1253 sachertos octo açarii.
DRG.2 471 a.1253 sachertos tres decim acarii (err. per
açarii?). CGG 148 a.1260 (PortoV.) virgas duas açarii
L acarium. azarium.
azarium sn. “acciaio”
GC 254 a.1191 saccos xxx. azarij. NL.1 117 a.1203 saccos azarii xxiiii. NL.2 298 a.1225 in sacceto uno azarii.
RCP 647 a.1277 (Sarz.) soma hoctonorum sive plumbi,
ferri, azarii.
104
asca
REW 103. ALE 37 s.v. aciarium.
L acarius. alsare. alsarium. alzarium. assalium. açare.
(de)azario. asarium. açarium. açarius. nazarum. D asao.
azarium top.
GR 53 (Diano) recta linea usque ad barregum azarii, et a
dicto barrego usque glaream.
azarium sn. “gioco d’azzardo”
LG 292 a.1363 de ludo azarii seu basihazarie. SOV 263
a.1428 (On.) ludere… ad azzarium.
L azardum.
açarius n.p., m.; cognome
SMV 90 a.1212 açarius clericus. PLP 70 a.1250 (Sav.)
iacobus açarius.
L azarium. (de) azario. D asao.
azarrum sn. “gioco d’azzardo”
ACM 87 a.1396 (Carrara) de pena ludentis ad taxillos vel
azarrum. DMC 453 2/xv a quacumque persona que luserit ad ludum azarri.
L azardum.
asazare vb. “provare (abiti: detto dei sarti)”
SSA 170 a.1345 (Sav.) quod aliquis vel aliqua (sartor vel
sartrix) faciat suere in domo sua vel alibi, pro incidendo
et asazando.
L sazare.
assassinamentum sn. “assassinio”
SNS 26 ca.1510 ad obviandum latrocinia, homicidia, robarias et assassinamenta.
L assasinus.
assasinus sm. “assassino”
ASA 84 a.1367 (Alb.) homines assasinos et mallefame.
L assaxinus. assassinamentum.
asassinus cognome
CAC 321 a.1180 (Sav.) tibi rogerio asassino. CAC 333
a.1180 deibona uxor rogeri asassini de civitate ianue.
asazium sn. “verifica”
FIL 306 a.1376 (Sav.) debeat fieri perinde ac si de omnibus et singulis dictis bisaciis factum fuisset asazium sive
cercha vel probatio.
L sazum.
asazonare vb. “stagionare, essiccare”
GR 98 (Nizza) consules faciant iurare teolerium quod
non vendat… mattones nec teolos et quod sint bene cocti
et asazonati.
Cf. MB 175 (Bonvesin) asasonar, m.s.
L saxonare.
assata sf. “quantità di merce del valore di un soldo”
CNM 302 a.1204 (Sav.) et sic emi denariatam panis et
assatam l. vini. GR 21 (Novi) debeat fecisse murum per
duas assatas.
assavacare vb. “precipitare”
GR 21 a.1297 (Cosio) si… bonda seu lapides se assavacaverint in alienam terram… RLC 90 a.1322 (Cosio) et
bonda aliqua seu lapides se assavacaverunt in alienam
terram.
D subaccà.
assaxinus sm. “assassino”
ACC 45 a.1099 qui ab assaxinis fuit interfectus.
L assasinus. axaxinus. D assascìn.
asaxinus cognome
OSM 59 a.1190 villanus asaxinus. GG 47 a.1200 villanum asaxinum. NL.1 373 a.1210 villani assaxini.
asaxonare vb. “preparare, confezionare”
LG 402 a.1383 debeant panes… bene et diligenter ac legaliter coquere, et ipsos asaxonare bene et sufficienter.
L saxonare
hasca sf. (bot.) “specie di arbusto”
SOV 320 a.1428 (Chius.) si… inciderit carpanos vel
quercus aut alias plantas preter bozzolos vel arastras, rubos, hascas, camolas et alias frascas.
asca
ascalamentum sn. “scalata, assalto a mezzo di scale”
IVC 110 ad a.1297 (cod. N) inito hinc inde conflictu terribili ac ascalamento inaudito, vidisses utique spicula per
aere volantes velut nubes.
DUC.7 328 scalamentum: scalis admotis in muros irruptio.
L scala. D scharinare.
ascella sf. “ala laterale della chiesa”
CDG.3 73 a.1192 (Costant.) et in occidentali versus meridiem ascella, porta cum duobus ostiis de lignis.
DUC.1 416.
D ascella.
ascensius / ascentius cognome
BSR 315 a.1215 filii ambrosii ascentii. LJ.1 754 a.1225
(Sanr.) octo ascensius.
ascerbale sn. “erba sarchiata?”
BSO 212 a.1581 (Onzo) si quis acceperit foenum, paleam vel folias siccas de fico, foliatam de quercu et ligna
de alienis zerbatis, vel que parata essent pro aliqua zerbata, vel exportaverit ascerbale vel discomaverit pagliarium…
L xerbare.
ascerius sm. “fabbricante di asce”
GC.2 33 a.1191 rubaldus ascerius.
L ascia. axia.
ascherinus n.p., m.
ASA 139 a.1376 (Alb.) ascherinus quartaria.
L ascherius.
ascherius / askerius n.p., m.; cognome.
BCG 86 a.1012 nos opizo qui et askerius filius quondam
iohanni et tecgarda iugalibus. MSS 107 a.1137 ascherius
prior. CAC 267 a.1179 (Sav.) ascherius de brovia. PMS
46 a.1189 (Sav.) ascherius malumsemen. CAS 112
a.1209 (Alb.) ascherius malasemencia. CLS 1 a.1210
ascherius taiator. LJ.1 839 a.1228 guido cafarotus ascherius. FVA 140 a.1250 (Alb.) ascherius de villa. LJ.1
1362 a.1261 ascherius de braida. GGA 79 a.1322 (Alb.)
iohannes ascherius cui dicitur arzuffus. PCA 52 a. 1335
(Alb) terra guillielmi ascherii.
PCT 110: dal germanico. PIA 26,65 n.13: dall’arabo?
L ascherinus. ascherus. D ascheri.
ascherus cognome
DRG.2 458 a.1253 a te iohanne aschero.
aschia cognome
DRG.3 833 a.1292 philippino aschie.
L axia.
ascia sf. “ascia, scure”
SA 235 a.1340 (Sav.) (ars) magistrorum ascie. SGM 103
a.1376 (Massa) una ascia. GR 65 (Mon.) maracii duo,
ascia una.
L axia.
asconsus agg. “nascosto”
LJ.1 1367 a.1261 (Parodi) ubi dicitur in castaneto asconso.
L absconditum. absconse. absconsus. D aschozo.
(in) ascoso loc. avv. “di nascosto”
RCO 124 a.1242 (Ortovero) de guastho facto cognita
mente in ascoso de nocte.
ascripticius agg. (di servo della gleba) “iscritto, registrato asssieme al fondo rustico”
RCP 302 a.1255 (Sarz.) ab omni condicione qualecumque esset sive originaria vel servitutis glebe vel colonaria
seu censita vel ascripticia. RCP 377 a.1271 (Sarz.) vassallos, manentes et residentes, colonos perpetuos, horigenarios censitos ascripticios et inquilinos… et vassallos
seu fideles.
Cf. Cod. Iustin. 11.47.6 ascripticii (coloni) “categoria di
servi della gleba che seguivano le sorti della proprietà
del fondo”.
105
asec
ascultare vb. “ascoltare”
RCP 149 a.1232 (Sarz.) hoc exemplar lectum fuit et
ascultatum coram domino goltefredo iudice.
D ascotar.
assecare vb. “prosciugare”
GR 21 a.1538 (Ceriana) quevis persona non possit fossata dicti loci assecare… causa accipiendi pisces.
L scicare.
asecuracionem / assecuramentum sf. “assicurazione marittima”
LDC 195 a.1360 per viam cambii et assecuramenti. DSP
14 a.1459 contra allegantes cambia vel assecuramenta esse usuraria (cf. LDC 195 a.1363 contra allegantes quod
cambia sint usuraria). LG 572 a.1403 tractare… assecurationem sive assecuramentum… super aliquo navigio.
DMC 468 post 1461 pro ipsis cambiis at asecuracionibus. BCA 171 a.1466 (Sav.) quod omnes et singuli assicurantes, habito novo sive scientia… de solvendo assecuramenta sive assecurationes per eos… facta seu factas,
teneantur et debeant solvisse pecunias pro quibus assecuraverunt… infra sex menses.
L assecurationem.
assecurantem sm. “assicuratore”
BCA 171 a.1466 (Sav.) quod omnes et singuli assecurantes… teneantur et debeant solvisse pecunias pro quibus
assecuraverunt iuxta tenorem scripture seu apodisie censarii infra sex menses proxime futuros.
L assecurare.
assecurare vb. “assicurare, garantire, promettere”
CDG.2 56 a.1166 nos ianuensium consules de comuni…
assecuramus vos comites de lavania quod de castris et
possessionibus et tenimentis vestris que hodie tenetis…
non minuemus.
L assecurantem. assecurationem. assecuratorem. assecuratum. securare. D asegurare.
assecurare vb. “assicurare, coprire con assicurazione (navi, schiavi)”
BCA 152 ca.1390 non audeat vel presumat facere se assicurari de aliquibus navigiis. LG 572 a.1403 quod aliqua
persona… non audeat se assecurari de aliquibus navigiis
collocatis… in darsena communis ianue. TSL 166
a.1417 et ultra facere assecurare et securum et tutum facere, secundum morem et usum civitatis, dictum gregorium [uno schiavo]. A.NICOLINI, RII 39 (1984) 17 a.1428
melchion de stefanis asecuravit bartholomeum gambarinum de florenis x. auri in auro… pro lucia sclava ipsius
bartholomei nunc pregnanti. BCA 171 a.1466 (Sav.)
quod… assecurantes… teneantur… solvisse pecunias pro
quibus assecuraverunt… infra sex menses.
assecurationem sf. “assicurazione marittima”
LG 572 a.1403 tractare… assecurationem sive assecuramentum… super aliquo navigio. BCA 171 a.1466 (Sav.)
quod omnes et singuli assecurantes, habito novo sive
scientia… de solvendo assecuramenta sive assecurationes
per eos… facta seu factas, teneantur et debeant solvere
pecunias pro quibus assecuraverunt… infra sex menses.
L asecuracionem. assecuramentum. assecurare.
assecurationem sf. “scommessa; assicurazione, impegno di pagamento a garanzia di una scommessa”
BCA 125 a.1467 decretum ne assecuratio fieri possit super vita principum et locorum etc. mutationes. BCA 126
n. a.1475 de non faciendis assecurationibus super partitis.
D segurtà.
assecuratorem sm. “assicuratore”
TSL 166 a.1417 ipse gregorius habere et exigere possit
ab assecuratore libras centum.
L assecurare. assicuratorem.
assecuratum sn. “valore assicurato”
DMC 366 a.1479 si casus accideret exactionis assecuratorum, quod deus avertat…
L assecurare. assicuratus.
ased
assedium sn. “assedio”
RCP 478 a.1202 ducere hom(ines) de ipsa curte ad sturmum, ad assedium, ad agguaitum.
D assedio.
aseglio sm. “assalto?”
GSB 100 a.1577 (Baiardo) in casibus fortuitis ut puta de
scorratana aseglio è scappa (ivi, n. “testo prob. corrotto”).
L assaltus.
asegninus top. “(Monte)signano”
RCA 280 a.1039 et pro calmo asegnino descendente
usque in fossato de rio croso.
PAC 15. PTR 47.
L assinianus montasignanus.
asegomare vb. “ragguagliare (pesi e misure)”
GR 88 (Bobbio) ad iustum pondus bilanciarum, et iustam
mensuram, que sint bullate bulla communis et asegomate
cum pondere et mensuris dicti communis.
L saymare. D sàguma.
(buccad)asen cognome
CGS.1 83 a.1157 angelerius buccadasen.
L asinus. boccadasen. buccadasen. bucae asini. D aze.
asenarius “asinaio”; cognome
LJ.1 1361 a.1261 heredes quondam rufini asenarii. LJ.1
1386 a. 1261 rufinus asenarius.
L asinus.
asenelo cognome
RCA 285 a.1059 et alia quarta in sanguenedo, quantum
antea tenuit aldevrando asenelo.
PGM 8.
L asinellus. asinus.
asentem agg. “privo di ingerenza, spogliato di autorità”
CCI 18 a.1065 legitimas facimus tradic(ionem) et vestitura et nos exinde foris expullimus, vvarpivimus et asentem fecimus.
L absus. absentare.
asentor top.
ST.14 136 (= LEM 229) a.1238 in scagia de asentor. peciam i. terre.
cf. SCT 247-258: asentor(um): nomi locali in –orum.
L absenti.
asserem sm. “asse di legno, tavola”
VIV 477 s.xiii. in quadam capsia lignea de asseribus firmis compaginata.
L assia. assidem. D asse.
aseretum top. (Gen.)
RCA 219 a.1019 qui positi sunt in asereto.
L axeretum.
assermutii
LJ.2 471 a.1317 in compera librarum centum quinquaginta milium nuper imposita… super residuis offici assermutiorum.
assessorem sm. “assessore, carica giudiziaria”
CNM 212 a.1204 (Sav.) rogerius bremma, assessor domini wilielmi guercii, saonensis potestatis. CVM 94 a.1205
(Sav.) petrus ranfredus assessor, iudex et vicariusdomini
wilielmi guertii saonensis potestatis. PVS 40 n. a.1375 si
aliquis magistratus assessor consultor vel collator…
PVS 178 n. a.1375 et que non sit causa vel questio in qua
datus sit assessor consultor vel collator ad totam causam
de parcium voluntate.
assessoria sf. “incarico dell’assessor”
PVS 172 n. a.1375 et quotiens aliquis datus fuerit assessor consultor vel collator et ante finitam assessoriam consultoriam vel collatoriam se absentaverit a civitate ianue…
106
asig
açetum sn. “aceto”
DNB 58 a.1182 caricabo bona fide de açeto si acetum
potero habere.
L acetum.
açettum avv. “in salvo ?”
CAC 34 a.1178 (Sav.) et si ugo, postquam erit domi, noluerit redire aut suum nuntium dirigere retro cum eis, debet tantum dare eis quod possint furnire suam quartam
partem et gançerarum et hominum usque in saonam; et si
adduxerint açeptum, nihil debet habere de lucro.
azetus n.p., m.
LJ.2 53 a.1282 azetus de clavica.
L acetum.
asflorem / asflum sm. (bot.) “zafferano bastardo
(Carthamus tinctorius)”
DDG 477 a.1376 pro asfloris et alia in valore de lb. …
DDG 667 a.1377 debet nobis pro asflo pondis viii. …
asia sf. “ascia”
CGG 29 a.1259 (PortoV.) et ipsum (lignum) laborare omni laborerio asie et manarie. CGG 36 a.1259 (PortoV.)
laborare omni laborerio asie et magisterio asie. VFD 123
a.1333 magistri asie. LG 667 a.1406 ars magistrorum assie maris. TL.3 680 a.1449 magistri asie, calafati.
L axia. D assia.
assia sf. “asse, tavola”
CSS 232 a.1435 (Sanr.) aliquod lignamen, sicut sunt tabule, assie, graide.
L asserem.
azia sf. “matassa”
PVP 290 a.1492 septe stravai azie 39, lib.329 unc.13 in
uno fardello. PVP 291 a.1493 septe stravai azie 12 recepte in uno fardello.
L acia.
assicuratorem sm. “assicuratore”
ICG.6 164 a.1435 tam assicuratores quam assicuratos.
L assecuratorem.
assicuratus sm. “assicurato”
ICG.6 164 a.1435 tam assicuratores quam assicuratos.
L assecuratum.
assidem sm. “asse, tavola”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) xxii. assidibus de castanea.
CPB 244 a.1388 (Piac.)lecteria de asidibus.
L asserem.
asiherium sn. “nave adibita al trasporto di cavalli”
MGG 257 sg. a.1383 et ad portandos equos de famagosta
habeatur asiherium… –– et cum uno asiherio portentur
equi. MGG 261 a.1383 et de duabus galeis fiat asiherium, in quo portentur equi ad destructionem insule.
L axerium. uxerium.
assignare vb. “registrare; destinare (somme); imputare contabilmente”
LG 165 a.1330 redditus vero assignati dicto officio assignationis… sunt isti:… denarii decem mine granis ex denariis xii. qui colligentur pro qualibet mina. LG 229
a.1340 quod ad ipsam solutionem faciendam assignentur
predictis participibus illi solidi sex de qualibet mina salis
que de cetero vendetur in cabellis comunis. RVN 69
s.xiv. (Noli) debeant eligi duo, qui vocentur assignatores
seu magistri rationales… habeant librum in quo describantur per scribam communis omnis introitus et redditus
dicti communis… –– nec non pagas et proventus locorum more solito assignare.
L (officium) assignationis. assignatorem. signare.
D asignar.
(officium) assignationis/ assignationum sn. “ufficio
preposto alla assegnazione in locazione ai richiedenti
degli immobili di proprietàdel comune di Genova”
LG 45 a.1327 confortatores offitii assignationis, vel alteri
asig
ad quos spectent emboli vel terratica. LG 58 a.1327 locationes facte de terraticis, embolis, domunculis vel macellis assignatis officio assignationum. LG 165 a.1330
redditus vero assignati dicto officio assignationis… sunt
isti:… denarii decem mine granis ex denariis xii. qui colliguntur pro qualibet mina.
L assignare.
assignatorem sm. “maestro razionale; ragioniere comunale”
RVN 69 s. xiv. (Noli) ) debeant eligi duo, qui vocentur
assignatores seu magistri rationales… habeant librum in
quo describantur per scribam communis omnis introitus
et redditus dicti communis… –– nec non pagas et proventus locorum more solito assignare.
L assignare.
açima / azima sf. “focaccia”
BCG 83 a.1012 et pullos duos et azimas duas. RCA 212
a.1083 pullos duos et azimas ii. CAC 42 a.1178 (Sav.) et
ad natale domini spallam i. et açimas iii. et pullos iii.
CAC 360 a.1181 (Sav.) pullos duos et azimas duas.
SMV 127 a.1229 turtas… et azimas seu focacias.
RCA Gloss.: err. ‘cima’, “carne ripiena”.
azimaria sf. “cimatura dei tessuti di lana”
PMS.2 68 a.1280 (Sav.) debent laborare de officio eorum, scilicet azimarie.
L açimatorem. cimatura.
açimatorem / azimatorem sm. “cimatore, rasatore di
panni”
PMS.2 68 a.1280 (Sav.) andriolus azimator de casubtana,
ianuensis habitator saone. LG 395 a.1383 quod açimatores non possint tenere etc. (sic).
L azimaria. cimatorem.
asinarius sm. “asinaio” cognome
BRG 325 a.1296 fulco asinarius. CSF 95 a.1302 (Balestrino) oddo asinarius de castro vetere. SRC 314 a.1297
(Sav.) iacobus mussus asinarius. SSA 143 a.1345 Sav.)
de sacramento boveriorum et asinariorum. SNS 19
a.1404 (Sav.) alicui boverio vel asinario qui debeat ducere… ligna de nemore saone.
L asinus.
asinellus cognome
LJ.1 754 a.1225 (Sanr.) hugo asinellus.
L asinus. asenelo.
(montem) assinianum top. “Montesignano”
RCA 24 a.1143 et hec sunt nomina villarum de quibus
colligunt, videlicet de bavali. de serrino. de monte assiniano. de lugo.
PTR 47.
L asegninus. montasignanus.
asininus agg. “asinino”
IEL 90 a.1397 (testamento del maestro Lodisio Calvo)
quinque libros lucani in papirru… aliquas etiam questiones asininas in papirru. IEL 93 a.1398 (inv.) item alii
quaterni in apapiru qui sunt questiones asinine.
IEL 90: “questioni futilissime. In questo senso le chiama
asininæ Odofredo; e Cino da Pistoia questiones de lana
caprina”.
L asinus.
asinus cognome
GG.2 491 a.1211 heredum… martini asini. BSR 335
a.1218 ad costam petri asini. PMN 200 a.1307 nicola
asinus taliator.
L asenarius. asinarius. asinellus. asininus. axinelus. axininus. axinus. (buccad)asen.
asinxium sn. “arnese”
LG 27 s.xiii. exhonerari… merces et victualia que deferuntur in rayba et fructus et asinxia mercatorum.
L arnexium.
107
ason
assisia
SOV 350 a.1428 (On.) specialia gazelii. item quod talis assisia et bandita sint… in territorio gazelii contra omnes forenses quales vicini habuerint et ordinaverint contra gazaros.
cf. CHI 339 assisia, assize: “udienza giudiziale”
L assisius.
assisius sm. “carica ecclesiastica”
PLC 14 a.1301 vir dominus iacobus de accon, presbiter
et assisius ecclesie famagoste.
L assisia.
assium top. “Assio (On.)”
SOV 304 a.1428 (On.) in castro bistagni et in villa assij.
SOV 308 a.1428 (Bistagno) margae facte pro blavis in
territorio assij.
asius sm. “agio”, diritto d’uso”
SMV 59 a.1200 et asios quos habemus in muro illo de finestris et necessariis et mittendi tigna in muro et appodiandi domum nostram ad murum ipsum conceditis nobis
gratis et precario.
L aysinamentum. desasium. D axu.
asminare vb. “minacciare”
GR 21 a.1773 (Lev.) condemnetur insultans et asminans… licet non percusserit; dummodo asminaverit, vel
elevaverit manum, condemnetur.
FPI 5585.
L minationem. D menazar.
asneise sn. “armatura”
TL.2 336 a.1464. fibie da brase grose vi… item fibie da
morinelo dasneise grose viii.
L arnexium.
aznensascum top.
BCG 159 a.1047 in valle purcifera… mugnanegasco. aznensasco. vederaria.
PAC 14.
asnense sn. “arnese, oggetto, suppellettile”
OS 49 a.1194 vasa etiam argentea et aurum et monetas et
alias innumerabiles divitias et multum asnese. BGS 96
a.1251 et in ipsa nave portare vos et personas vestras et
compagnas et asnense et merces. MSB 232 a.1458 ex
ipsis asnensibus… et alia asnensia. PVP 304 a.1492
asnensia domus (“masserizie”).
L arnexium.
asnesium/asnexium/asnisium sn. “arnese; equipaggiamento, roba, masserizia”
GIB 472 a.1201 asnesium suum, pretii lb. lxxx. OP 98
a.1205 et totam raubam eorum, vexilla et tentoria et
asnesium totum ceperunt. OP 128 ad a.1213 boves, carros, barocios, tendas, papilionem, malas et asnesium totum retinuerunt. BSL 341 a.1277 pro centenario de cannis ultra asnesium et res quas habebat dictus dominicus.
BRG 313 a.1280 vos et… asnexium vestrum portare in
dicta galea. LBZ 243 a.1281-2 de precio raube et asnisii
dicti quondam iohannis. PLC 203 a.1301 tantas res sive
asnisium meum quod valebat uncias viginti quinque auri.
PCP 777 a.1304 asnisia sive masaricia. SSA 108 a.1345
(Sav.) de omni rauba, asnexio et massaliciis. LG 570
a.1403 aliquam quantitatem rerum, raubarum vel asnisiorum alicuius usurarii ex illis qui tenent staciones vel casanas in ianua.
L arnexium.
assola sf. “matassa”
PLL 466 a.1441 item fili pro balestris assole n. 200.
L acia.
azolum top.
BSR 354 a.1215 et quidquid ab azolo inferius, tam in insula quam in aliis.
asona sn. “arsenale”
BTS 172 a.1290 nec compellantur merces de dugana nec
de duchella nec de asona nec res alicuius amirati.
L darsinale. D arsinale.
ason
assongia sf. sugna, grasso animale”
RVN 124 s.xiv. (Noli) pro sepo et assongia solidum pro
cantario unum. RCO 141 a.1341 (Ort.) gabella carnium, sevi et asongie dicti comunis. CAR 55 a.1465
quod beneficium portature ipsarum assungiarum spectet… in totum dictis laboratoribus rippe et grassie, salvo
et reservato quod si contingerit dictas assongias ponderari…
L assungia. axunçia.
assonsia / assonzia sf. “sugna, grasso animale”
DDG 400 a.1376 pro assonzie caratelis iii. ICG.6 158
(s.xiv-xv.) pro quolibet cantario carnis salse tonnine assonsie et caviali et burri.
L axunçia.
asortatorem sm.
BBL 210 a.1474 item pro asortatoribus, videlicet simon
grifus et socii, lb. i. s.xiii.
assortire vb. scegliere, combinare”
AND.2 451 a.1519 promittit… inlagionare scalam undique cum porticibus… comentando et bene assortiendo et
accomodando lagiona.
L assortitus.
assortitus agg. “frazionato in sortes”
COS 103 a.1186 quoniam cum gandulfus de castagneto,
ugo de prato… roncasent in monte predicto dicentes
quod erat divisus et assortitus, contradicebant eis guido
de maiolo, opiço de erchi… dicentes quod mons erat comunis et acomunatus.
L sortes.
asp. abbr. di ”asperi, aspri, moneta orientale”.
CA 617 a.1292 summa totalis monete aspre vij mill.
ccxxij asp.
L asperus.
aspa sf. “strumento per la fabbricazione delle candele”
GSS 122 a.1330 (Sarz.) stipulus esse debeat de bumbice,
exceptis candelis de aspa; quarum aspa, super qua imponuntur, sit latitudinis unius brachii
aspa sf. “aspo, albero a pale”
VCB 146 a.1239 (Bonif.) pro aspa una de molendino.
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam aspam de molinello.
D aspa. aspe.
aspa sf. “parte dell’aratro”
SOV 325 a.1428 (Chius.) aliquod membrum aratri, veluti
tendegula, tragola, parrocinum, cuneus, aspa, caratia.
aspaldare sf. “munire (la nave) di ripari laterali per
i combattenti”
IA 125 a.1291 pro aspaldando navem captam.
cf. SAP 389 ant.lomb. aspaldo “spalto”
L spaldus. spaudare.
aspecia top. “La Spezia”
CGG 40 a.1259 apud aspeciam.
L spedia.
aspersatus agg. “di colore perso”
LEM 75 n. pannos albos et blavos et aspersatos
L apersatus.
asperus sm. “aspero, moneta di Caffa”
BCL 171 a.1290 asperos mille noningentos… barichatos,
bonos et expendibiles de caffa. TL.3 625 a.1449 (Caffa)
item de et pro quolibet monerio… asperos quadraginta
quinque. TL.2 745 a.1471 de nova impositione asperi
unius pro quolibet metrio vini melis et asperorum duorum super quolibet metrio vini arachi et aque vite.
L asp. asprus. D asperi.
aspeçia top. “La Spezia”
CGG 114 a.1260 (PortoV.) de aliqua quacumque parte
ultra gulfum aspeçie.
L spedia.
108
aste
aspetia top. “La Spezia”
CGG 114 a.1260 (PortoV.) ultra gulfum aspetie.
L spedia.
aspisatus agg. “schiacciato, o ispessito?”
LG 430 a.1383 lassorie sint equales et rotunde, et non in
aliqua parte aspisate.
asplanatus cognome
FCT 36 a.1391 (Triora) antonii asplanati notarii.
L splanare.
asprus agg. “di asperi”
CA 617 a.1292 summa totalis monete aspre vij mill.
ccxxij asp.
ast top. “Asti”
CAC 267 a.1179 (Sav.) canonici sancti aniani de castello
de ast… –– in domo petri vairati, in ast. PVP 317 a.1508
pro canabacio de ast cane 6.
SCT 152: “Hastae”, genitivo locativo. G.SERRA, RSL 13
(1947) 46 sgg.; RSL 18 (1952) 72-102. SLS.1 83 sgg.
RGS 349. PCT 52 n.97.
L aste. astengus. astensis. D aste.
asta sf. “asta; asta della bandiera; ferro del camino”
GR 64 a.1288 (Alb.) item teneantur ferrarii dare et vendere mapas et garganos, tripodes, astas, brandainos.
MNA 84 a.1386 (Caffa) de astis veretonorum. PVP 109,
235 a.1456 in cochina… aste due ferri. TL.3 1000
a.1474 ronconi veteres sine astis.
L astacurta. astella. astelonus. asteria. asterius. inastare.
D asta.
asta / hasta sf. “asta di bandiera, simbolo di investitura”
LJ.1265 a.1171 et ita vos investimus nomine feudi in publico parlamento per hastam unam cum vexillo cendati rubei.
astacurta cognome
CGG 76 a.1259 bonusmelior astacurta.
L asta.
astalarea / astalaria sf. (oppure agg. f., riferito a silva) ”saliceto o castagneto, bosco di piante adatte a far
pali (aste)”
CDL 158 a.807 (Brescia) cum curtes, ortos, areas, campis, vineis, pratis, pascuis, silvis astalariis et terras arvas.
CHAR 46 a.848 (Novara) et de aliis hominibus et casis,
curtis, edificiis ortis campis areis pratis vineis silvis pascuis astalarijs aquationibus… MSS 39 a.1030 cum…
terris arabelis, gerbis, campis, pratis, pascuis, silvis, astalareis, ripis, rupinis…
L astelarea. astoraria. stalarea. stallaria. stellarea
aste top. “Asti”
CHAR 403 a.1014 in aste. CNM 89 a.1205 (Sav.) iacobus de aste.
astella sf. “asta, asticciola”
MNA 84 a.1386 (Caffa) astelle de veretonis. CDC 150
a.1392 astelle remorum donzene vi.
L asta.
astelarea sf. (oppure agg. f. riferito a silva) ”saliceto
o castagneto, bosco di piante adatte a far pali (aste)”
FNU 7 a.1009 (Basaluzzo) pratis gerbis pascuis silvis
astelareis ripis rupinis…
astelonus sm. “nastro, guarnizione di abito”
CPB 246 a.1388 (Piac.) asteloni de lana… asteloni argentej luchixi… CPB 250 (Piac.) od. stolon “fettuccia”.
astengus n.p., m.; cognome
CNM 251 a.1204 (Sav.) astengus quondam balduini
astengi. BG 120 s.xiii. (Sav.) turris filiorum
astenghi.SRC 461 a.1298 (Sav.) opecina, uxor astengi
templareli PCC 19 a.1255 (Sav.) morandus filius astengi.
L ast.
astensis agg. “di Asti”
CAC 267 a.1179 (Sav.) sol. x. astensis monete.
L ast.
aste
asteria sf. “asta di ferro per uso dei molini”
BSR 413 a.1256 molendinum… cum omnibus asteriis et
aqueductu ipsius.
L asta.
asterium sn. “stallatico”
GEC 84 s.xiv-xv. (Chiav.): per istercum.
asterius sm “astaio, fabbricante di aste per lance e
frecce”
LEM 245 a.1240 filii quondam arnaldi asterii (nell’eredità figurano lanceas quadringentas triginta duas)
L asta.
astilaria sf. “untoria, sede di lavorazione di pellami”
GR 102 a.1519 (Alb.) quod affaitarie nec ungerie vel
astilarie possint fieri…
astiozus agg. “maligno”
TL.2 796 a.1471 verbis pongentibus et astiozis.
D asto.
astoraria top. (Pareto)
LJ.1 706 a.1223? mons magnus seu nemus quod dicitur
astoraria.
L astalaria. astorem.
astorem sm. “falcone da caccia”
FCD.2 295 a.1252 astorem unum et bene afaitatum qui
bene accipiat perdices et quarias.
L astoraria. asturem.
astracum sn. “pavimento della casa”
DUC.1 446 astracum: “pavimentum domi, cf. german.
“lapides quadrati figura tesselati”.
L astregum.
astraeum (err. per astracum) “costruzione in pietra”
PMS 108 a.1208 (Sav.) brandale, sicut est edifficatum et
muratum, et astraeum qui tenet se cum brandale.
Cf. DUC.1 446 astrum (saxonicum): “focular, domus”.
L astricum.
astragum sn. “costruzione in pietra”
CAC 4 a.1178 (Sav.) tres partes de toto eo quod possidebamus in saona ad munticellum ante tuum astragum.
CAC 19 a.1178 (Sav.) ante astragum guasci ferrar. CAC
60 a.1178 (Sav.) domus… cui coheret… ab alia astragum
bonavide bragalanie. CAC 253 a.1178 (Sav.) cunradus capiat astragum meum in quo habito. CAC 258 a.1180
(Sav.) et meam porcionem domus in qua habito, et utriusque astragi, anterioris et posterioris. CAC 331 a.1180
(Sav.) astragum meum cum turre et domo usque ad quintanam. CAC 375 a.1181 (Sav.) postquam astragum fuit factum. CAC 430 a.1181 (Sav.) et gisulfus debet expendere
in opere muri, ad faciendum ibi turrem vel astragum, lb.ix.
L astricum. astrum.
astrea sf. “casa”
DUC.1 446 astrea: “idem quod astrum, domus (bulla Innoc. iii. pp. ann.1199)”.
L astreum.
astregare vb. “lastricare”
GEM 70 a.1282 astregata logia et facte banche. SSA.2
125 a.1345 (Sav.) de contractis et viis astregandis. CST
277 a.1381 (Taggia) et teneatur quilibet de thabia arizorare seu astregare ante domum suam, secundum quod capit domus usque ad medium vie. CRA 118 a.1417 (Alb.)
astregare plateam… de maonis et carcina.
Cf. HB 73 a.1237 a.lomb. astregare m.s.
L astricare.
astregetus soprannome
FCD.2 401 a.1281 domus dicti guillelmi qui nominatur
astregetus.
astregum sn. “costruzione in pietra”
RBR 13 a.1198 (Gen.) cui coheret a duobus partibus via,
a latere astregum. CNM.233 a.1204 (Sav.) item medietatem astregi vetuli in quo stat bonus iohannes saccus.
CNM 413 sg. a.1205 (Sav.) astregum cum medietate turris… –– coheret… quintana dicti astregi. –– astregum
109
astr
vetus in quo dictus arnaldus et bonusiohannes et minor
habitabant. LJ.1 796 a.1228 peciam unam terre vacue
que erat extra castrum saone retro astregum bonehoris.
LJ.1 805 a.1228 iuxta astregum raimundi rustici. RBR
19 a.1254 (Sav.) voltam unam que est subtus scalam
astregi brandalis cum muro qui est ab angulo porte brandalis usque ad viam. BSR 417 a.1272 via que vadit ad
astregum osbergeriorum.
L astricum. astrum.
astregum sn. “pavimento in pietra”
AMSSSP 30 (1959) 33 a.1519 (Sav.) pavimentum sive
astregum marmoreum. GR 21 (Alb.) tantum quantum
durat pavimentum sive astregum laterum sive matonorum.
Cf. HB 74 a.1392 (ant. lomb.) astregum “pavimento, soffitto”
L astricum. astracum.
astreum sn. “costruzione in pietra”
PMS 108 a.1209 (Sav.) terra que coheret dicto astreo…
–– iuxta murum astrei.
L astrea. astricum.
astricare vb. “lastricare”
GSS 58 a.1330 (Sarz.) vias… de lapidis facere astricari.
GSS 66 a.1330 (Sarz.) fieri facere quoddam abeveratorium et quoddam guaçatorium de lapidibus astricatum.
AND.6 236 a.1598 vendidit lateres… pro astricanda domus ipsius.
astricationem sf. “lastricatura (di strade)”
DSP 378 a.1588 de strationibus viarum… posquam incipiatur aliqua astricatio in quavis via et loco civitatis tassentur omnes qui e dicta astricatione commoditatem receperint.
L astricum. astricare.
(de) astrico cognome
CGG 148 a.1260 (PortoV.) ad postulationem iohannis de
astrico scribe. BCL 375 a.1290 bonacia de astrico.
L astricum.
astricum sn. “lastrico”
GSS 58 a.1330 (Sarz.) et astricum quod invenerint male
factum, refici faciant. DSP 430 a.1556 pro astrico facto
per contra talia monasteria et ecclesias. GR 21 a.1519
(Sarz.) que transeuntibus nocere possint, vel astricum
strate destruere, seu destructum tenere ante eius domum.
L astregum. astricare. astricationem. D astrego.
astricus/ -m sn. “costruzione in pietra”
CDG 82 a.1133 ut sit edificium aut de astrico cum malta
et calcina, aut sit volta. BSR 291 a.1197 astricum meum
cum domo et furno in qua est, quod est iuxta illud. NB
90 sg. a.1198 iusta astricum de abate. –– iusta astricum
abatis. BSR 362 a.1210 astricum cum domo et furno.
LMS 340 a.1224 astricum unum sive domum. LMS 398
a.1224 vendicionem de astrico sive de parte astrici. LEM
220 a.1227 astricum in quo habitabat dictus pater noster.
LEM 230 a.1238 astricum unum album in quo habitat
xorus lanerius, cum puteo retro et cum curia in contrada
sancti donati. AI 144 a.1243 et cum sagonenses munitum haberent quemdam astricum qui extra civitatem erat
in capite plane albizole de versus sagonam. BVP 6
a.1251 domum sive astricum. LJ.1 1159 a.1252 actum
ianue in astrico furnariorum (cf. LJ.1 1165 a.1252 actum
ianue in palacio fornariorum).
DUC.1 447 astricus: “(glossa sec. vii.) astrum, vox deducta a Saxonico eoré ”focus, focular“… unde postea toti domui nomen inditum”.
BSR 537: “altana, terrazzo”. GR.21 “parte inferiore
della costruzione, in pietra, che sostiene la parte superiore in legno”.
L affricum. astraeum. astragum. astreum. astregum.
(de)astrico. astrigum. D lastrego.
astr
astrigare vb. “lastricare, pavimentare”
GC 355 a.1191 promittit… levare antea solare unum et
astrigare solare i. et cooperire et parare bene necessariis.
L astricare.
astrigum sn. “costruzione in pietra”
NL.2 238 a.1225 astrigum unum… cui coherent… et domum aliam lignaminis.
L astricum. astrum.
astringere vb. “stringere, ridurre”
ASA 300 a.1350 (Alb.) de hiis qui habent quintaneam
comunem… eo salvo quod eam quintanam claudere non
possit… ita quod non possit sturari et non possit astringi
ipsa quintana.
astrocea sf. “torta, focaccia”
FST 78 a.1592 (Triora) coquere panem, astroceas, seu ut
vulgo loquimur tortas et focacias.
L artocreas.
astrum sn. “casa”
DUC.1 447 DUC.1 447 astricus: “(glossa sec. vii.)
astrum, vox deducta a Saxonico eoré ”focus, focular“…
unde postea toti domui nomen inditum”.
L astragum. astregum. astrigum.
astulfus cognome
SRB 423 a.1485 (Sav.) nicolaus astulfus.
D astolfo.
astum sn. “ripulitura, lucidatura?”
SFG.2 75 s.xiii-xiv.: nella Zecca di Genova un impiegato
“ad bancum communis et astum et freigum ceche” ripassava le monete priuma che queste venissero messe in circolazione.
asturem s.m. e f. “falcone”
LMS 218 a.1222 libras duodecim, in quibus fuerunt computati astur unus et unum osbergum. DAF 83 a.1300
asturis una. ICG.6 347 s.xiv. (gabelle) de falconibus et
asturis… de ulssone et simia.
D astù.
asturzare vb. “potare, sfrondare”
MSC 260 a.1407 (Corvara) de incidendis vel asturzandis
arboribus que sunt super publicas vias.
D stuzzà.
astus sm. “schiena di maiale”
MBL 290 s. xi. (Lérins) vendiderunt… medietatem quartonis vini et porcorum et multonum ac obliarum et mestraliarum et astuum vel justiciarum, et petri vineam.
DUC.1 448 astus: “lumbus porcinus”.
assuexium (err. per asnexium) “arnese”
GR 22 a.1519 (Alb.) furtum… de corredis et assuexiis.
açuffatorem cognome
SRC 340 a.1309 (Sav.) guillelmus açuffator.
L çuffus.
assultus sm. “aggressione”
OP 134 a.1214 contigit quod sorleonus piper, cum rediret
de bisanneo spatiatu causa cum aliis nobilibus ianuensibus, venerunt bulbuninus, rubeus de turcha et nuvelonus
de camilla et assultum in eo fecerunt. PCP 695 a.1316 si
aliquis… fecerit…asultum super aliquem… in quo asultu
fecerit vulnus vel iocum (= ictum)… PCP 732 a.1316 si
asultus factus fuerit vel rixa… ASA 310 a.1350 (Alb.)
occaxione alicuius offensionis vel maleficii vel assulti
facti vel perpetrati.
L assaltus. assurtus. insultus.
assungia sf. “sugna”
RCP 647 a.1277 (Sarz.) et (de) qualibet paleta seu panne
assungie den. j et pro cent. ii. palete sive pannes. LG 552
a.1406 quod aliqua persona non ungat aliqua coramina…
nisi cum, et de, assungia equina, seu cum, et de, assungia
et pinguedine porcina. CAR 54 sg. a.1465 portature cavialium, ceporum et assungiarum ac pissium salsorum…
quod beneficium portature dictarum assungiarum spectet… in totum dictis laboratoribus rippe et grassie.
L assongia. açunçia. axunçia. D songia.
110
ater
açunçia sf. “sugna”
LMS xxvii a.1259 (inv. di speziale) item ampolam unam
cum pauro açunçie galine.
L axunçia.
azur sn. “azzurro, sostanza colorante”
GC 342 a.1191 de toto azur quod afaitabunt vel comparabunt.
Cf. ALN 123 a.813 folium judicum lazur atque prasinum.
< ar. volg. *lazurd < lazaward “lapis lazuli” (dal persiano). ACS 39 a.1339 (Verona) stivum sete lazure. BLG
19. PVO 421 a.fr. s. xi. lazur. ALN 59 sp. azul a.944.
L arzurrus. açurius. açurus. azurinus. azurus. D azuro.
azurrinus agg. “azzurro”
SSL 200 a.1336 item unum pluviale antiquum suprasanatum azurrinum laboratum in grecia ad angelos et imagines. SSL 209 a.1336 duo scapuli de panno azurino.
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum mantelum ab homine
panni azurini sive celistrini.
L azur.
açurius sm. “azzurro, sostanza colorante”
CGS.1 273 a.1158 lb.xxv. … implicatas in açurio, pipere, caxia, fistula et nucibus muscatis.
L açurus. D azur.
assurtus sm. “assalto, aggressione”
ASA 310 a.1350 (Alb.) nisi primo assurtum fecerit speciale vel itum sive feritam.
L assaltus. assultus.
açurus sm. “azzurro, sostanza colorante”
OSM 80 a.1190 x. somas aluminis, i. somam canelle …
et x. libre açuri.
L açurius. D azur.
azurus agg. “azzurro”
SSL 204 a.1336 gardatores de samito azuro.
L azur.
azurus sm. tessuto di colore azzurro”
SSL 213 a.1336 una fleta lata de serico et azuro.
atabus sm. “pesante raso rigato”
PVP 47 n., 233 a.1456 item pecia una atabi turchini.
L atagius. D tabbi. tabille.
atagius sm. “qualità o colore di tessuto?”
PVP 263 a.1462 item gona una bialdi atagi usata pro domina. PVP 277 a.1488 gonna una bonbaxina atagii.
PVP Gloss.348 “può essere una modificazione della voce
atabi che indica un pesante raso rigato: ma i testi non si
accordano con questo senso”.
atamisa top. “Tamigi? ”
DKR 49 a.1410 dicta navis possit ire et navigare in antona et in medreburgo et atamisa.
attefegium sn. pianta novella”
GR 22 a.1162 (Nizza) quicumque damnum fecerit vel in
bladis vel in palea, in vineis, in attefegiis…
DUC.1 455 sg. attefegium = attefectum “arbor novella
iam insita aut brevi inserenda”.
atemptare vb. “tentare”
PNF 404 a.1447 germano eius… quod contra nos ageret,
quodque atemptaret, indicavimus.
L atentare.
attenna sf. (mar.) “antenna, sostegno della vela”
CGG 66 a.1259 (PortoV.) salvis… arboribus et attennis.
L antenna.
atentare vb. “tentare ”
VFD 168 a.1340 si aliqua persona ducere vel mitere
atentaret aliquam galeam grossam vel que sit maior mensuris ordinatis pro subtillibus… incidat in penam.
L atemptare. temptare. D ententar.
atterrare vb. “abbattere”
GR 22 a.1297 (Cosio) qui atterraverit aliquam arborem
in via communis det bannum.
L terra.
ater
atterrare vb. (mar.) “tirare a terra (una nave)”
GR 22 a.1773 (Lev.) eo casu possit patrono dicte barche
licentia dari seu concedi, atterrari ad plagiam, ita quod
dictum vinum custodiatur.
atercacionem sf. “alterco, litigio”
ASA 427 a.1350 (Alb.) in atercacione verborum.
atterciatus agg. “triplice, in triplice forma”
SFG.2 293 a.1447 ita tamen quod omnis solutio numerum quinquaginta libr. excedens facienda sit triplicibus,
vel, ut dici solet, atterciatis monetis, aureorum videlicet
pro tertia parte talium, quales superius declarati sunt.
L atersatus. atresatus. tercius.
aterminare vb. “chiudere un processo”
GG 96 a.1201 et sicut iuravit et mostravit aterminare fecerunt.
L terminare.
atersatus agg. “di tre specie” oppure: “attrezzato,
equipaggiato, fornito?”
PLL 467 a.1441 reme pro barcha, laudo et gondora, qui
laudus habeat arborem et vellum cum suis remis atersatis.
JAN.2 163
L atterciatus.
atestare vvb. “vidimare, autenticare”
LJ.1 915 a.1232 dominus ugolinus marsilii, iudex sindicus comunis ianue, ut apparet per cartam unam atestatam
factam isto anno.
ASA 336 a.1350 (Alb.) (de solutioninus notariorum albingane) pro atestando sive ableviando soldos septem.
L testare.
athilhamentum sn. “collare degli animali da tiro”
GR.2 10 (Sospello) habere debeant duas bestias pro tirando granum quas tollere non audeant… nisi pro adequando alias areas mutando rampam seu athilhamenta.
DUC.1 458 attillamentum: “harnois, attelage”.
attilia f., n.p.
SLS.2 59 a.1156 giselbertus quondam ogerii cavarunci et
attilia uxor.
L altilia.
atractus sm. “trasporto”
LJ.1 708 a.1223? debent… in festivis diebus facere atractum operis ipsius castri faciendi… et si dominus castri
casezaret… debent trahere et facere lignamen operis.
RCP 680 a.1275 (Sarz.) debent solvere annuatim curie
lun(ensi) nomine afficti ij. staria frumenti ad rectum, iij.
staria ad vetus, et iij. scudellas pro attractu (cf. RCA 47
a.1143 spallam i. pro aporto).
L atrahere.
attrahere vb. “tirare, trasportare”
RCP 559 a.1160 (Luni) in petris atrahendis et in sabulo
et in calce ei in fornace facienda. RCP 527 a.1186 (Luni) adiuvent facere et attrahere palos, vimenas, sepes… et
lignamina ad bertescam et betefredum tantum et nihil
aliud.
L trahere. atractus.
atramentarium sn. “calamaio, simbolo di
tradizione”
BCG 67 a.1005 (Noli) et bergamena cum atramentario de
terra elevavi me paginam.
L agramentarium. atrementalia.
atramentum sn. “inchiostro”
TL.3 605 a.1449 (Caffa) scriba massarie… habere debeat
de pecunia massarie asperos quingentos quolibet anno
pro papiro atramento pureta filo cera et similibus pro
scribania massarie.
L agramentarium. intrementum.
atrebatensis agg. “di Arras (Fr.)”
DKR 35 a.1409 petrum lepingre prepositum atrebatensem.
111
aucu
atrementalia sf. “calamaio, simbolo di tradizione”
CHAR 736 a.1103 e bergamela cum atrementalia de terra
levavi.
L atramentarium.
atresatus agg. “attrezzato, equipaggiato, fornito”
PLL 484 a.1441 qui laudus habeat braciolos cum remis
atresatis, velum et arborem.
JAN.
L atersatus.
attritus agg. “consunto”
LEM 241 a.1240 linteamina quinque inter bona et attrita.
L detrictare. D tridu. triu.
attus agg. “adatto, idoneo”
GR.2 10 a.1619 (Sarz.) qui habent domum attam in sarzana teneantur eam dare potestati.
aubertus n pm “Oberto (germ. Aubert)”
PAC 3 a.1033 auberti. PSN 97 a.1394 (Triora) aubertus.
L obertus.
aubrigalla top. “Apricale”
LTI 74 sg. a.1166 (Vent.) ceylla de aubrigalla.
L apricale. abrigale.
auca sf. “oca”
CA 600 a.1292 item in tribus aucis xij asp.
D oca.
aucellus cognome
RCA 278 a.1058 nobis martinus et iohannes aucello. NB
23 a.1198 uxor quondam vivaldi aucelli. CCL 57 a.1301
(Lavina) iacobus aucellus.
PGM 8.
L ocellus. D auxelu.
auctenticum sn. “testo autentico”
DMC 74 a.1419? hoc est exemplum et registratio infrascripti instrumenti sive transumpti et exempli cuiusdem
instrumenti ab auriginalli et auctentico dicti instrumenti
transumpti et exemplati per suprascriptos…
auctilitatem sf. “utilità”
PCC 148 a.1357 (Sav.) pro bono, augmento, auctilitate et
profictu dicte ecclesie et capituli.
auctire (err. per acutire: “operazione agricola, aguzzare, potare in punta”)
BSR 409 a.1253 et pastinare in ea (terra), inserere et auctire tot arbores domesticas…
L acutire. D aguzo.
auctorem sm. “protettore”
PCC 14 a.1253 (Sav.) petrus augustinus syndicus auctor
et procurator monasterii sancti petri de mesena.
L auctoriçare. octorem. D aotor.
auctoriçare / auctorizare vb. “proteggere esercitando la propria autorità, difendere giudizialmente una proprietà”
CGS.1 83 a.1157 ipsam venditionem defendere et autoriçare promitto. BNA 26 a.1259 (Vent.) et ipsas terras…
ab omni persona legitimare defendere auctoriçare et disbrigare… CGG 141 a.1260 (PortoV.) ipsam (terram) ab
omni persona, universitate et loco legitime defendere,
auctoriçare et disbrigare. PCC 28 a.1273 (Sav.) quam
terram promiserunt… defendere, auctoriçare et disbrigare ab omni persona. RBR 29 a.1336 (Sav.) se obligando… dictam domum ipsi comuni deffendere actorizare et
disbrigare et expedire vacuamque possessionem ipsi
communi tradere. BGO 48 a.1360 quas possessiones…
deffendere, auctorizare et disbrigare propriis expensis.
L actoriçare. auctorem. autoriçare. autorizare. D autorité.
aucupare vb. “esercitare l’uccellagione”
FCT 20 a.1280 (Triora). possint pascere, laborare, bannire et disbannire, venare et aucupare.
aucupationem sf. “diritto di uccellagione”
BG 171 a.1192 (Sav.) aquis ripis venacionibus piscationibus aucupationibus aurifodinis argenti fodinis.
auda
auda f., n.p. “Alda”
NL.2 360 a.1225 tibi aude musse.
L audus, aldius.
audatia sf. “audacia”
AI 22 ad a.1227 cum tanto vigore et audatia cucurrerunt,
quod non videbantur homines sed leones et griffi vel
aquile celeriter convolantes.
audebrandinus n.p., m.
NL.2 7 a.1216 audebrandinus bacinellus.
L audebrandus.
audebrandus cognome
NL.1 260 a.1210 peire audebrandus.
L aldevrandus. audebrandinus.
audere vb. “osare”
RLB 33 a.1283 (Castell.) item quod nullum avere extraneum audeat intrare territorium dicti castri. GSS 125
a.1330 (Sarz.) nulla persona ocellare audeat ad columbos. LG 567 a.1403 quod aliqua persona non audeat…
laborare ramum vel latonum… CSS 216 a.1435 (Sanr.)
non audeat capere vel colligere castaneas… ultra pugnatas duas.
D ossar.
audetus n.p., m.
PSN 97 a.1390 (Pigna) iacobus audeti
L audus.
audus n.p., m. “Aldo”
PAC 7 a.1187 wilielmus de audo. PSN 97 a.1249 (Pigna) ugo audo.
L auda. audetus. aldius.
auferre vb. “offrire, donare”
MSS 46 a.1039 eidem monesterio donamus et auferimus
et per presentem cartulam aufersionis abendum confirmamus. BCG 157 a.1045 et ideo nos qui supra mater et
filia dono et aufero in eodem monasterio in suntu in suxidio monahorum pro anima nostra mercede…
PAC 3.
L aufersionem. auferta. aufertor.ofersionem. ofertorem
D offerir.
aufferem sf. “offerta, donazione”
BSM 161 s. xiii. (Mill.) de aufferibus licite decidendis.
aufersionem sf. “donazione, lascito”
BCG 99 a.1017 quidem expondeo atque promito suprascripta aufersio qualiter superius legitur in integrum ab
omni omine defensare. –– anc enim cartula aufersionis
paginam gisulfo notarius sacri palatii tradidit et scribere
rogavi. FNU 9 a.1017 cartulam aufersionis. PAC 3
a.1039 cartula ipsa aufersionis. MSS 46 a.1039 eidem
monasterio donamus et auferimus et per presentem cartulam aufersionis abendum confirmamus.
L auferre. aufferem. auferta. ofersionem. ofertionem.
auferta sf. “offerta”
ACB 22 a.1132 (Sav.) refutaverunt decimas solvere et
aufertam festorum sicut soliti sunt dare in manibus canonicorum sancte savonensis ecclesie.
L auferre. aufersionem. D oferta.
aufertorem sm. donatore.
MSS 46 a.1039 aufertores et donatores eidem monesterio.
PAC 3 a.1041 aufertor.
L auferre.
aufreonus n.p., m.
DKR 216 a.1415 georgii morandi quondam aufreoni…
civium saone.
augatum
CDG.3 72 a.1192 (Costant.) versus meridiem curie et sub
laqueari solario et augati medio et infimo per fornices
non semtum.
augerius n.p., m.
PSN 97 a.1261, 1394: germ. autger.
L ogerius.
112
aune
augeta sf. “cordoncino con punte metalliche, usato
per allacciare vesti”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item quatuor grossas de augetis
de cervio et soata.
L agugeta.
auglerius n.p., m.
PAC 3, 8 a.1097 auglerius, auglerio.
L ogerius.
augmentare vb. “aumentare, accrescere”
CGS.2 18 a.1161 iuravit quod has res bona fide salvabit
et augmentabit.
L augmentum. augumentare.
augmentum sn. “incremento”
PCC 148 a.1357 (Sav.) pro bono, augmento, auctilitate et
profictu dicte ecclesie et capituli. ISG 25 a.1432 specialia statuta tendentia ad publicam utilitatem et ad augmentum dicte artis (della seta).
L augmentare. augumentare. D augumento.
augugia sf. “ago”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item medium miliare de augugijs
de octono.
L agugia.
augugieta sf. “piccolo ago”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item medium miliare de augugietis pro cusiendo.
L agugeta.
auguglaria top. (Triora)
FST 112 a.1592 (Triora) usque ad rupes auguglarie.
FTL 62.
L agogia. agoglaria. D agugia.
augurium sn. “sortilegio, maleficio”
PCC 66 a.1311 aut incantaciones sortilegia aut auguria
vel maleficia.
D agur.
augumentare vb. “aumentare”
CGS.1 134 a.1157 professi sunt quod olim scamurrus societatem contraxerat cum ipsis ismaele et sorleone… de
qua augumentata professi sunt ad invicem quod fulco nominatus laboratum portat… lb. lxxiii.
L augmentare. augmentum.
auguxino cognome
NL.1 192 a.1203 iohannes auguxino.
L aguxinus.
auguxium top. “Uscio”
ST.14 136 a.1238.
aula sf.
CP 152 a.1390 pro expensis minutis factis…in stamegna
alba et stachetis pro facere duas lanternas… et in ferrario
pro aulis positis in dictis lanternis.
aula top. “fiume, od. Aulella”
PSA 104 a.884 flumen aule.
L aguilla. agullia. avula. lagula. D aulla.
auleum sn. “arazzo, tappezzeria”
BVP 61 a.1492 quingentas allas pannorum de arazio sive
auleorum.
DUC.1 481 s.v. 9 aula, pro aulæum: “tapisserie”
auliva sf. “oliva”
PAC 3 a.1037 aulivas. LJ.1 20 a.1110 de cetrinis pomis
et ficubus et aulivis.
L oliva.
aunes / aunia agg.pl. “(= omnes, omnia) tutti”
BCG 157 a.1045 suprascriptis casis et aunibus rebus…
aunia… ex onibus.
PAC 3.
L omnes. ones. D ogni.
aunetum sn. “bosco di ontani”
CDL 841 a.920 (Milano) et prato… silva castana et auneto simul tenente. CDL 1249 a.970 (Milano) suprascripta silva roborea et stalarea cum suprascripto auneto.
L aneto. onedu. onetum. D ona. oneto.
aunt
auntatus agg. “disonorato, svergognato”
PLP 100 a.1250 (Sav.) et dicere meretricem auntatam et
alia plura ignominia.
L unta. aduntatus. D auntao.
aura sf.
MBL 126 a.1141 (Lérins) quod raimundus de grassa vendidit cororis vel aure nomine terram que est sita in loco
revesti, que terra vocatur foraniza.
L (de) auria.
auraca m., n.p. (ebr. haberachà “benedizione”)
VDE 128 a.1394 (Chio) iosep filius auracha foihano.
aura palatii sf. “il palazzo arcivescovile di Genova,
sulla collina di Sarzano”
SC 280 a.952 per fines et coherentias designatas foris
muro civitatis ianue usque in fosato aura palatii et flumen
vesano.
U.FORMENTINI, Storia di Genova, Milano 1941, I. 43.
G. SERRA, RSL.17 (1951) 239 sg.: aura < *aula. “aura
palatium” unione di due voci di eguale significato sovrappostesi prima del sec. x., quando il palatium castri
civitatis (ianue), sulla sommità di Sarzano, divenne palatium archiepiscopale.
L aureum palacium. auri palacium. aurum palatium. orpalatium. ortolascum.
auratus agg. “dorato”
AAD 286 a.1532 confetere decem aurate.
L aurum.
(de) aurea cognome
MBL 141 s. xii. (Lérins) sub testificatione… guillelmi de
aurea.
G.Serra, RSL 11 (1945) 79.
L (de) auria. aurum.
aurea alexandrina sf. sf. “sostanza farmaceutica””
LMS xxviii a.1259 (inv. di speziale) item ampulam unam
in qua est aurea alexandrina.
L aurum.
aureatus agg. “dorato”
Glig. 13 (1886) 268 a.1400 item pluviale unum panni aureati de damasco cum fusto trino aureo.
L deauratus.
aurengus n.p., m.
PSN 98 a.1394 (Triora)
L orengus.
aureum idr. “ (Spotorno)”
SRC 532 a.1189 (Sav.) usque in vallem aurey. –– ad fossatum aurey.
L avregum. D oro. ouri.
aureum sn. “ducato aureo, moneta”
DSP 140 a.1494 et non solverunt dictum aureum… –– ut
solvant dictum ducatum.
L aurum.
aureum palacium sn.“il quartiere dell’Arcivescovado (Gen.)”
OSM 37 a.1190 iohannes cortesius de aureo palacio.
L aura palatii.
aurgalum top. “Apricale”
RL 207 a.1279 (Apric.) de illis qui voluerint esse habitatores aurgali… –– de eo quod iustitia aurgali antequam
exeat de regimine dimittat aliam iustitiam.
L avrigallum.
auria n.p., f.; cognome
RCA 60 A.1140 ansaldus de auria. MBL 177 a.1141 (Lérins) nos martinus de auria et obertus frater et ansaldus
de auria… CGS.1 218 a.1158 dominus ansaldus de auria. CGS.1 332 a.1160 ansaldus de auria. CGS.2 193
a.1164 auria quondam ribaldi de ginestedo. PGM 6 sg.
a.1193 (Gen.) terra illorum de auria. SRC 712 a.1332
paganinus de auria. LJ.2 601 a.1352 domini paganini de
auria amirati comunis ianue. DDG 169 a.1376 de adano
113
auri
de auria pro rebus delatis… PVP 314 a.1507 pro deauratura et duabus cartis sive quatuor positis in principio
quintiliani cum arma de auria et littera una.
G.SERRA, RSL 11 (1945) 79: aurum, aureus: elemento
onomastico: auria, n.p., f. a.1021-1044 (Fréjus, Fr. merid.). n.p. insigne poi come matronimico del casato genovese dei Doria.
PGM 6 sg.: auria, n.p., f. di lunga tradizione: a.740 (Lucca).
L aura. aurum. aurea. auria. oria. D doria.
auriana top. “Orignana (Vent.)”
LTI 63 sg. n.94 a.1063 auriane: < aurius, *aurinius, aulinius: n.p. rom.
L orignana.
auricula sf. “orecchio”
RVN 110 s.xiv. (Noli) abscindendo nasum, vel auriculam. SSA 164 a.1345 carnes salse… vendi debeant sine
çuffis et sine auriculis. GR.2 33 (Ovada) non ponderando de capite, anca, pede, auricula, gambono, figulo, pulmone vel mongutia.
L auricularis. oregia. D uegia.
auricula cognome
CGG 25 a.1260 (PortoV.) iohanninus auricula.
auriculare/-m sn/m. “guanciale”
NL.2 217 a.1225 camisiam i. et auricularem i. ASD 81
a.1381 soniam parvam pro uno auriculare. IEL 94
a.1398 item sonia una pro auricularibus recamata. PVP
226 a.1451 item auricullaria duo plumarum. OGM 190
a.1474 auricularia novem plume.
L auriger. D oregerio.
auricularis agg. “(del dito mignolo) che serve all’orecchio”
LG 428 a.1383 que mensura sit in fundo inte zinas parmos duos et unum digitum auricularem.
L auricula.
aurificem sm. “orefice”
MNS.1 16 a.1376 (Sav.) de sacramento aurificum qui
vulgo apelantur fabri.
L aurum.
aurifodina sf. “miniera d’oro (Plin. 33.78)”
BG 171 a.1192 (Sav.) aquis ripis venacionibus piscationibus aucupationibus aurifodinis argenti foddinis.
L aurum. fodina.
aurifrigium sn. “fregio aureo”
SSL 197 a.1336 unum amitum cum aurifrigio perlis et
cum uno butono de perlis et cum imaginibus. SSL 200
a.1336 item tres smerigli, unus de seta rubea et alius de
seta alba et alius de aurifrigio cum pendaliis et botonibus
de cristallo.
L frixius.
aurifrotum top. “Harfleur (Fr.)”
DKR 215 a.1415 ire frandriam sive ad partes aurifroti.
L alisfrotum. averfrotum.
auriger sn. “guanciale”
CGS.1 25 a.1156 duos cosinos unus de corre… et unum
auriger.
PAC 19 sg. AES 14.
L auriculare. auricularis. oglerium. oregerius. oregiarius.
oregierius. oreglerium. oreierius. oreierus. oricullare orogerium. D oreger.
auriginalle sn. “originale, documento originale”
DMC 74 a.1419? hoc est exemplum et registratio infrascripti instrumenti sive transumpti et exempli cuiusdem
instrumenti ab auriginalli et auctentico dicti instrumenti
transumpti et exemplati per suprascriptos…
aurigum top.
LJ.1 935 a.1223 pro villa aurigi et pro vexinasco. BSR
410 a.1254 territorii boschi qui dicitur gazius aurigi. BR
62 a.1150 (Alb.) in locis terris et villis infrascriptis, vide-
auri
licet in macro, aurigo, cuneo, luxinasco… BSR 412
a.1254 conphynes boschi qui appellatur gazum aurigi.
LJ.2 234 a.1290 (Celle) richinus de aurigo… petrus de
arigo. (Cf. L.PANIZZI, RII. 1 (1946) 59).
L arigum. avregum.
auringnana top. “Orignana (Vent.)”
LTI 63 sg. n.94 a.1192 auringnana < (aurius) *aurinius,
aulinius, aurius.
PSP 107 n.324. PTR 47.
L orignana.
auriolo top. (Gen.)
BCG 199 a.1095 ubi dicitur auriolo.
L loriolo. oriolo. D oro.
auri palacium top. “il quartiere dell’Arcivescovado,
a Genova”
CGS.2 278 a.1156 bonus infans de auripalacio CGS.1
92 a.1157? omnia mea in potestatem presbiteriorum
sancti antunini de auri palacio… antefenarium meum et
cetera bona mea ecclesie de auri palacio.
L aura palatii.
auripellem sm. “orpello: lega di rame, zinco e stagno, somigliante all’oro, usata per oggetti di ornamento”
ICG.6 342 a.1323 de sauma… mercurii, cinapri, auripimenti, auripellis, lane laborate…
DEI.4 2681: lat class. auripellis [che però non è
attestato].
L auripellum. aurum. aurumpellum. orpelatus. D oro
pello.
auripelum sn. “orpello”
DDG 451 a.1376 pro… auripeli caratelo i.
L auripellem.
auripimentum sn. “orpimento: minerale di solfuro
di arsenico, di colore giallo-oro, usato come colorante”
ICG.6 342 a.1323 de sauma… mercurii, cinapri, auripimenti, auripellis…
Cf.auripigmentum, Vitr.7.7.5, Plin. 33.79, Isid. 19.17.12
L auriplumentum. aurium pumentum. auropimetum.
auriplumentum sn. “orpimento”
CGS.2 150 a.1163 libras centum implicatas in lacca, in
nixadra, in croco et auriplumento.
L auripimentum. auropimetum. aurum.
auristilla n.p., f.
SLS.2 33 a.1085 (Pistoia) auristille uxori sue.
IVI: *aristilla, aristus/-a (greco-lat.).
L orestella..
aurium pumentum sn. “orpimento”
BBL 56 a.1473 pro ro(toli)… aurii pumenti.
L auripimentum. pigmentum.
auropimetum sn. “orpimento”
DDG 827 a.1377 pro auropimeto capsiis iiii.
L auriplumentum. auripimentum. orpimentum.
aurum sn. “oro”
NL.2 159 a.1216 in v. oralibus sete liscati de auro et seta.
FAF 67 sg. a.1229 libras lxiiii. pro precio unciarum xliiii.
minus tercia auri paiole de karatis xx. çicatarum in virgis et
marcatarum, quas vobis vendo… –– dictas uncias… auri
de paiola, çicatas et marcatas in virgas… LG 149 a.1326
pignora in auro vel argento vel lapidibus preciosis seu perlis. DSP 146 a.1355 solvere ducatum unum auri. DDG
214 a.1376 pro auro in valore de £ cc. delato de yspania.
DDG 220 a.1376 pro auri dobre dlxxxx. DDG 358 a.1376
pro auri gordene… CDC 46 a.1386 auri floreni }cc. CPB
245 a.1388 (Piac.) item tres uncias auri luchexi. CDC 104
a.1392 auri de lucha capsete ii. LG 567 a.1403 quod aliqua persona non audeat… laborare… ramum vel latonum
vel aliud metallum quod non sit aurum vel argentum, supra
quo metallo ponatur aurum vel argentum, ex quo tale metallum sit deauratum vel inargentatum. MAS 174 a.1460
ducati quatuordecim… boni auri ad pondus ceche ianue.
114
auts
L aricharchum. auratus. aurea. aureum. auria. aurifici.
aurifodina. auripellis. auriplumentum. deaurare. orcoita.
origemma. orstallum. D oro.
aurum filatum sn. “oro filato, filigrana”
DDG 229 a.1376 pro auri filati capsia i. DDG 823
a.1377 pro auri filati et nasiciorum capsiis ii. CDC 5
a.1386 auri filati capsie iii. CPB 245 a.1388 (Piac.) item
unam libram auri filati. LG 560 a.1403 aliquod laborerium auri filati… in quo sit mistum aurumpellum. GR 22
(Levanto) aurum fillatum quod de hac civitate extrahitur
excellit omne aurum fillatum aliarum civitatum.
aurum palatium top. “il quartiere dell’Arcivescovado, a Genova”
RCA 738 a.1235 presbiter naalis minister ecclesie sancti
antonini de auro palatio.
L aura palatii.
aurumpellum sn. “orpello”
LG 560 a.1403 aliquod laborerium auri filati… in quo sit
mistum aurumpellum.
L auripellem.
auzatorem cognome
CAT 123 a.1323 (Alb.) arnadinus auzator.
L alzare. D arsòu.
auscullare vb. “baciare”
ASA 132,434 a.1350 (Alb.) si pecigaverit seu manus in
sinu posuerit seu ipsam (sclavam) auscullatus fuerit et similia fecerit, puniatur…
austana top. (Valle di Lavagna)
RCA 422 a.977 in loco que dicitur austana.
PAC 6. PTR 47: < Austius, gent. rom.
L agustus. D agosti.
auster sm. “vento del Sud”
UAR 136 ca.1330.
autentia sf. “autenticazione”
LJ.2 15 a.1192 (Sanr.) ad instar autentie reistri per manum publicam transcribere facerent.
D otentica.
auterio cognome
RCA 188 a.1061 et in nervi pasteno uno qui nobis obvenit per conquestum da parte iohannes auterio.
PGM 8.
L auterius. D autero.
auterius sm.
OSM 119 a.1190 iordani fratri meo s. xl. Wuilelmino
eius auterio s. xx.
L auterio.
authonata sf. “pascolo autunnale dei prati, che si dà
in affitto”
FST 113 a.1592 (Triora) que autem authonata vendi habeat annuatim per agentes communis in publica calega.
L autumnata.
autoriçare vb. “difendere giudizialmente”
CGS.1 35 ca.1156 promittimus… ipsam venditionem ab
omni homine defendere et autoriçare. CGS.1 272 a.1158
ab omni homine defendam at autoriçabo.
L auctoriçare.
autorizare vb. “difendere giudizialmente”
IEA 10 a.1255 (Alb.) hanc quidem vendicionem… defendere et autorizare et disbrigare promitto. MAS 203
a.1460 dictam logiam sive voltam eisdem deffendere, autorizare, expedire et disbligare a quacumque persona, comuni, corpore, collegio et universitate.
L autoriçare. auttorizatus.
auttorizatus agg. “autorizzato, ufficiale”
LBZ 245 a.1282 sindicus auttorizatus et procurator hospitalis fratrum (sancti iohannis de capite arena).
L autorizare. D autoritè.
autspergum sn. “usbergo, corazza”
MBL 108 a.1047 (Lérins) et comparavit isto alodem bernardus unum caballum et unum autspergum.
L osbergum.
autu
autum top. (Alb.)
ZAC 97 a.1254 de omnibus rebus quas… habent in auto.
D auto.
autumnata sf. “pascolo autunnale dei prati”
FST 74 a.1592 (Triora) si… damnum intulerit in aliquam
ex banditis et autumnatis presentis communis… FDT.1
59 s.xiv. confines autumnate barboni.
L authonata. D autünnu.
auxelia top. “Osiglia (Calizz.)”
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) castrum et villa auxelie.
L oxelia.
avacans agg. “vacante”
PMN 162 a.1382 extinctis et defficientibus alias ellectorum avacancium gradibus, de successuris eisdem in conservacionem prerogative… sit provisum.
avalancare vb. “franare”
GR 22 (Natic.) si terra alicuius avalancata fuerit super
terram vicini, ille cuius fuerit terra avalancata teneatur
ipsam terram avalancatam et lapides avalancatos tollere
infra dies x.
L lavanca.
avanare vb. “molestare, angariare”
TL.3 630 a.1449 molestare… inquietare et avanare.
D avania.
avaneta “sf. “coperta da letto?”
LEM 232 a. 1238 culcitram, trapunctam i. avanetam
unam, coxinum unum, linteamina iv. FCD.2208 a.1278
avanetas quatuor cotoni.
L avarela.
avantagium sn. “vantaggio, utilità; aggiunta”
MGG 260 a.1383 dicit non debere poni gentem nostram
in fortunam nisi manifesto avantagio precedente (= procedente). FIL 309 a.1404 (Sav.) dabunt de ipso eodem
panno gratis et sine aliquo precio computando tres quartas partes alterius palmi pro avantagio cimature, quod
preisa lingua materna nostrati vocatur. DMC 317 a.1417
quod nemo… audeat… acipere vel habere aliquod avantagium, comodum vel melioramentum (sugli stipendi tariffati).
L avantalium. evantalium. D avantaio.preisa
avantalium sn. “aggio sul cambio; giunta sul peso.”
PVP 291 a.1494 item… pro avantalio monete pro lucris
de 83. PVP 295 a.1494 in summa cant.17 ro.43 et pro
avantaio iuxta consuetudinem quinque pro antonio sunt
ro.87 in summa cant. 18 ro.30.
L avantagium.
avaratus agg. “non effettuato; condonato”
FCT 30 a.1349 (Triora) et pena absoluta vel avarata…
(ivi, trad.: “e pagata o no la pena”)
avarravare / avarregare vb. “avvelenare (le acque
per la pesca)”
SSA.2 69 a.1345 (Sav.) de aquis avarravatis vel incalcinatis… –– si quis avarravabit aquas… GR 22 a.1363
(Diano) de aquis non avarregandis vel amorbandis. IV,
a.1428 (On.) de aquis non avarregandis.
L varregare.
avarela sf. “capo di vestiario ?”
LMS 445 a.1226 duo oralia de septa et unum de septa et
bambecini et aliud de lino et avarellam unam.”
L avaneta.
avaria sf.
PLL 450 n. “Il y a peu de mots qui aient une acception
plus vague dans les lois du Moyen-Age”.
Sembra che lo sviluppo semantico della parola avvenga
partendo dal significato di “danno conseguente al jactus
levandae navis gratia, (danno che veniva ripartito su tutto
il carico), passando al significato di “spesa conseguente
al danno” , e poi a quello di “contribuzione a titolo di riparazione ripartita fra più soggetti, imposta o tassa”.
115
avar
G.DE GREGORIO-CHR.F.SEYBOLD, “Studi Glottol.Ital.” 3
(1903) 225, citato da M.R., ROM 32 (1903) 464 sg.: <
ar. avària “merce danneggiata dal mare”. FEW I 189
(a.1928); REW 839a (a.1934) < ar. <awar “danno, merce
danneggiata”. VPM 142,220 (a.1939) < ar. awerija
(a.1505) “merce avariata”, prob. dallo sp. averia, m.s.
A.GHISELLI, “Paideia” 8 (1953) 1-4: gr. ¶baráa “riduzione di peso conseguente al getto a mare”: quindi > danno
> risarcimento proporzionale > contribuzione > imposta, tassa. H. & R.KAHANE, BALM 1 (1959) 211-214,
poi “Romance Philology” 17 (1963) 313: gr.biz. bareàa
(abbreviazione di sumbol¬ barûa “contribuzione
gravosa a titolo di risercimento del danno”. FEW 19
(1967) 12 sg.: ar <awarija “merce danneggiata dal mare”. CIV (a.1970) 254 accetta la proposta di
H.&R.Kahane, cf. ven. varea “avaria”. ALN (1972) 95
mantiene la derivazione dall’arabo. B.E.VIDOS, BALM
13-15 (1971-73) 393-397 abbandona la sua precedente
ipotesi e accetta la proposta di A.Ghiselli. DEI. 1 376
(a.1975) mantiene la derivazione dall’arabo.
VPM 149, 157, 163: la parola nasce, come termine marinaresco, nel sec. xii. a Genova e di qui si irradia nell’area romanza, donde passa nell’Europa settentrionale.
avaria sf. “avaria: spesa conseguente al danno subito dalla nave per getto a mare di parte del carico
VPM 218 sgg. 1/xii.(Gen.) iactum facere vel avarias seu
expensas facere… possit fieri illud iactum et ille avarie,
sive expediri possint fieri et illud iactum sive avarie ille
debeat seu debeant emendari per solidum et libram de ere
quod in ipsa navi vel ligno erit. PCP 752 ca.1316 si forte
contingerit quod navis aliqua… iactum faciat… vel faciat
aliquas avarias vel expensas aliqua occaxione…
DUC.1 463: (Gen.) de jactu seu avaria.
avaria sf. “spesa inerente a viaggio marittimo; nolo”
CNM 183 ca.1205 et expendit avarias dicte navis in dicto
viagio… respondet: non credit quod faceret omnes expenssas navis. PCP 752 ca.1316 si forte contingerit quod
navis aliqua… iactum faciat… vel faciat aliquas avarias
vel expensas aliqua occasione… LG 238 a.1404 teneantur participes navium facere avarias sentine, gubernacolorum sive timonorum, gabiarum fasciandarum, tariffe et
dacitarum solitarum. PVP 287 a.1492 cotona conducta
de chio cum navibus furnara et camilla ratio avariarum
debent pro naulis de sachis 36 receptis de navi ieronimi
de furnariis.
avaria sf. “spesa (in senso generico)
LEM 195 a.1251 excepto quod… in me retinere debeo
pro avariis de tellaro et spolis. GSS 128 a.1330 (Sarz.)
fiat panis venalis… computatis omnibus expensis et avariis macinature, buratature, cocture. PLL 450 a.1333 expensas et avarias. LSD 617 a.1408 avarie et expense presentis cartularii.
avaria sf. “l’insieme delle spese domestiche (ad eccezione di quelle relative al vitto, che costituiscono lo scotum)”
BBL 97 a.1473 in racione avariarum domi nostra… PVP
305 a.1491 avarie mee debent pro pecia una clameloti nigra de qua facta est una iornea berthomellino pro ratione
clamellotorum de 63 l. 17.
avaria sf. “imposta (in senso generico)”
GG 422 a.1203 lib. lxvi den. ian. mundas ab omnibus expensis et avariis. BGS 111 a.1253 dare et solvere promittimus bisancios duo millia… sarracinales syrie mundos et expeditos ab omnibus dacitis et avariis infra menses duos. DAA 14 a.1274 bissantios… expeditos ab omnibus dacitis et avariis maris et terre. LJ.2 133 a.1283 sine aliquibus aliis avariis vel dacitis. BCL 167 a.1290
modia frumenti libera et expedita ab omni dacita et cocta,
excepto a comerzio, et aliis avariis que fient in dicto loco.
avar
LJ.2 416 a.1300 a quibuslibet drictu et avaria collecta
realibus vel personalibus impositis. GLI 9 1/xiv avarias,
collectas, mutua et alia onera impositas vel imposita in
civitate ianue. BGO 69 a.1360 cabellas seu comergium
ac avarias. LJ.2 934 a.1384 si… facte seu imposite fuerint quamplures imposiciones avarie seu gravamina…
SOV 36 a.1428 (On.) taleas et avarias. IEL 95 a 1430 insuper, de avariis persolvendis (da chi voglia frequentare
una scuola) ac etiam dicto collegio et operi portus et moduli alia debite faciendo. DSP 6 a.1459 omnes et singulas rationes et partitas ad ipsum cumune quomodocumque pertinentes, tam ratione salis comperarum cabellarum introituum quam alia quacunque massariarum mutuorum avariarum patronum navium aut galearum aut
alia ratione occasione vel causa. SGS 237 a.1505 pro
avariis levandis ordinariis. GR 25 a.1519 (Alb.) a solutione talearum seu avariarum.
avaria sf. “imposta diretta”
RVN 117 s. xiv. (Noli )dicta persona teneatur habitare
omni anno mensibus sex in naulo… et sic faciat avarias,
et expendat in communi, sicut alii cives tenentur. MIA
93 a.1295 (Sav.) sicut homines cellarum non tenetur facere avarias. ZAC 207 a. 1294 (Alb.) cives albingane tenebant et possidebant dictum castrum cum pertinentis,
faciendo ex eis avarias pro communi albingane… tamquam cives et subditi communis albingane. MIA 92 a.
1298 (Sav.) instrumentum unum de non faciendis avariis
in aliis locis nisi in illis in quibus homines habitant.
SAG 135 ad a. 1341 ianue taxatio, que avaria lingua vulgari dicitur. LG 396 a.1383 facere avarias et angarias reales et personales. AS 55 a.1432 se habitasse in civitate
ianue… ac solvisse avarias communis ianue. TL.3 666
a.1449 (Caffa) non possit… facere avariam seu partimentum intra stipendiarios seu habitatores cimbali.
BBG 29: la avaria è l’unica imposta diretta, progressiva,
esistente a Genova e in Liguria. Si distinguono: avaria
possessionum a.1413, imposta fondiaria; avaria capitum, focagium, imposta personale e di famiglia; avaria
mobilium imposta di ricchezza mobile.
GFC 253: l’imposta non è appaltabile, e viene riscossa
direttamente da funzionari statali. GLI Gloss.: soppressa nel 1490.
SFG.1 121; 2.137 sg. ICG.5 218 sg.
L angaria. D avaria.
avastare vb. “danneggiare”
GR 22 (Ment.) quod bestie de nocte non avastentur.
L devastare. D aguastà.
avelana sf. “nocciola”
LJ.1 905 a.1232 drictum casei axunzie et carnis castanearum amigdolarum avelanarum et ficuum. ASA 453
a.1350 (Aln.) avelanis viridibus cum cortice suve ruscha.
MBA 365 ca 1410 (Seyne) avelanas. GR.2 11 a.1430
(Apric.) a vigilia nativitatis domini ad epiphaniam possint ludere ad avelanas. GR 107 a. 1519 (Alb.) absolvat
et det communi sive gabellario de qualibet mina obulum,
excepto de persicis, mellis, zezenis, nespolis, avelanis
etc.
(de) avelano cognome
LJ.2 234 a.1290 (Celle) petrinus de avelano.
avelutatus sm. “tessuto vellutato”
AS 65 a.1432 nullus… magister aut laborator pannorum
siricorum possit facere… avellutatos cremesi. DKR 612
a.1436 fabricando tantam quantitatem veluti seu avelutati. PVP 232 a.1456 item upa una pro domina avelutati
cremexi. MAS 145 a.1488 pro velutis… pro avelutatis.
L velutum.
avelutum sm. “velluto”
BBL 135 a.1475 p(armi) iiii.or aveluti nigri.
L velutum.
116
aver
avemaria sf. “avemaria, campana della sera ”
LG 653 a.1404 usque ad campanam de sero, que pulsatur
paulo post avemariam. LG 957 a. 1404 de nocte, videlicet a campana que pulsatur post sonum campane de avemaria et que ultimo sonat botos tres, usque ad campanam
dierum que similiter sionat botos tres. LG 475 a.1403 ab
avemaria… usque schillam.
D avemaria.
avena sf. “avena”
LJ.2 463 a.1315 item pro quolibet centenario firtellorum
frumenti siliginis ordei avene pisorum fabarum veciarum
vel alterius anone.
L advena.
avena sf. “decima, imposta, canone di affitto”
BSO 210 a.1581 (Onzo) omnes decimas, albergarias,
avenas, taleas et omnia alia que solebat et obligatus erat
solvere.
DUC.1 472 avena: praestatio agraria, seu census annuus ex agris avena solvendus.
L advena.
avenata sf “avena”
LMS xxix (= LEM 256) a.1259 sachum unum avenate.
L advena.
avencia / aventia top. “Avenza”
ACM 5 a.950 gerardus de aventia. PRV 32 a.1198
(Sarz.) et a flumine de avencia usque ad hospitale de scugnavarano. RCP 553 a.1270 apud avenciam… fovea de
avencia.
PLS 72.
aventura n.p. (nome augurale, cf. Eutyche, ecc.)
SLS.2 131 a.1198 (Bargagli) testes… aventura de cereto.
L aventurerius. bonaventu. bonaventura. D aventuroso.
desaventura.
aventurerius cognome
BNA 95 a.1255 (Vent.) raimundo aventurerio.
L aventura.
avere sn. “gregge”
RLB 33 sg. a.1283 (Castell.) item quod nullum avere extraneum audeat intrare territorium dicti castri… –– si
quis cum avere suo… FCT 45 a.1435 (Triora) et in dicto
baucio qui ibi ante fuerit cum averis de predictis universitatibus… GR 48 a.1516 (Ment.) nec cum aliquo avere
depascere… GR 92 a.1516 (Ment.) troppatum sive sorta
averis minuti GR 95 (Vent.) pro transitu, passagio et pulveragio averium… euntium in provinciam pro yemando.
SLS.3 158 sg.: avere grossum, avere minutum. SPL 750.
L averium. D averaggio.
avere sn. “proprietà”
CNM 136 ca.1203 et abstulerunt ei totum suum avere.
SRB 32 a.1212 (Alba) si potuerit mostrari ipsum avere
plus esse quam non fuit incantatus… GSS 81 a.1330
(Sarz.) de bonis vel avere… debeat condempnari. SSA
130 a.1345 (Sav.) non facient rassam aliquam nec coniurationem super aliquo avere alicuius, cuius fuerit. SSA
89 a.1347 (Sav.) potestas… aliquod habere non possit de
avere comunis, nisi solum salarium suum.
DUC.1 474 sg. s.v. averium.
L here.
avere sn. “cosa, roba”
SSA 123 a.1345 (Sav.) canapum vel stupam aut aliquod
aliud avere.
averfrotum top. “Harfleur (Fr.)”
DKR 320 a.1424 navis… que passa fuit naufragium in
averfroto.
L alisfrotum. aurifrotum.
avergare vb. “di operazione del pelliparius”
SSA.2 142 a.1345 (Sav.) discarnare, avergare, moriçare… sulfanare… pennas seu pelizarias.
L vergatorem.
aver
averium sn. “pascolo”
GR 65 a.1529 item legat mearias averii duas.
L avere.
avernacia top. “Vernazza”
LMS 135 a.1222 occasione cuiusdam decime que est in
cornilia et in avernacia.
D vernazza.
averoysius n.p., m.
RCP 130 a.1283 (Sarz.) averoysius habitator sarzane.
avezeta sf.
LJ.1 706 a.1223 (Pareto) iuxta avezetam abbatis sancti
quintini de spigno… et infra dictos confines est avezeta.
avetem sm. “abete”
FAF 159 a.1250 arborem pro dicta nave… boni et sani ligni avetis.
L avetus.
(de) aveto cognome
IEA 121 a.1233 (Alb.) vassallus de aveto.
SLS.2 31.
avetus sm. “abete”
CGS.1 24 a.1156 septem tabulas de aveto.
PAC 18.
L habetus. D avéu.
avexendare vb. “avvicendare (nelle cariche”
LG 90 ca.1330 quod illi… qui omni anno electi fuerint
ad predicta in sequenti anno non possint nec debeant dicte electioni interesse, sed alii… eligantur ad predicta… et
sic semper avexendentur.
D vexenda.
avia sf. “nonna”
PCP 568 ca.1316 patri… aut matri, avo vel avie sue.
PVS 220 a.1375 mater vel avia vel agnati vel cognati.
ACL 214 a.1383 andriollam… aviam dictorum filiorum
suorum (del testatore). PVS 218 n. a.1404 et quod dictum est de matre intelligatur de avia paterna, quando mater non superesset.
L avus.
aviamentum sn. “pratica di un’arte”
GR.2 11 (capitula pictorum genue) debeant recurrere ad
aliquos pictores quibus est aviamentum magnum in dicta
arte.
L via. D avià.
avignones sm.
DAA 100 a.1279 confiteor tibi quod tu meis precibus et
mandato intercessisti pro me versus quodam catalanum,
de daremis septingentis novis de armenia, occasione avignonum quos a te habui.
aviones sm. pl. “genitori”
PLP 89 a.1250 (Sav.) nec tu nec orrida bastarda a quatuor
avionibus…
DUC.1 479 s.v.
L avioni. avus.
avioni sm. pl. “genitori”
PLP 89 a.1250 (Sav.) orride bastarde de quatuor avionis.
L aviones.
avisium top. “Eza”
GR 22 “così è denominato in antiche carte il nome di
Eza… così pure denominavasi un’antica torre, posta sul
capo di Bordighera, convertita nel 1750 in campanile”.
L advizare.
avocatorem / avocatus sm. “avvocato”
CHAR 198 a.962 (Pavia) varimundus camerarius et avocatus domni imperatoris. MSS 2 a.964 per consensum
alexandri iudes, avocator sancte ianuensi eclesie. RCA 15
a.1143 domnus syrus ianuensis archiepiscopus… nomina
eorum a quibus (bona ecclesie) tenebantur per alexandrum
hyconomum et avocatum suum seriatim scribere iussit.
BIR 326. ST.9 63 sg.: gli advocati subentrano agli scarioni in epoca carolingia.
L advocatus.
117
axem
avocatus n.p., m.; cognome
RCA 17 a.1143 aliam partem que fuit de suis nepotibus
tenet curia… aliam partem tenent filii avocati. RCA 31
a.1169 filii lanfranci avocati. RCA 134 a.1150 alexander
avocatus.
avogaxii sm. pl., etnico “abkhase (popolazione della
Georgia, fra il Caucaso e il Mar Nero)”
NMS 42 a.1452 sclava… de progenie avogaxiorum.
L advogasius.
avogia sf. “tela da imballo; imballo”
NB 32 a.1198 petias vi. de panno de mensa cum avogiis.
L vogia.
avolium sn. “avorio”
LMS 241 a.1222 buxola avolii.
D avoliu.
avotronem/ avotronus sm. “pelle di agnello nato
morto, o di agnello da latte”
DDG 374 a.1376 pro… avotronorum donzenis xx. per £
xx. delatis de cartagenia. CDC 211 a.1393 avotronum
balla i.
D abordu.
avramem m., n.p. “Abramo”
ASD 93 a.1360 (Caffa) occaxione debiti summorum octuaginta argenti, quos… dare et solvere tenebatur ex causa cotoni dicto quondam avrami.
avregum top.
NL.1 145 a.1203 apud meseman, loco ubi dicitur avregum. NL.2 361 a.1225 terram nostram quam habemus in
avrego.
L arigum. aureum. aurigum. avreum. avrigum.
avreum top. (Sav.)
SRC 164 a.1263 (Sav.) in avreo.
L avregum.
avrigallum top. “Apricale”
LTI 31 sg. n.5 a.1092 de avrigallo.
L aurgalum. D apricale. aurigo.
avrigum top. (Triora)
FST 81 a.1592 usque ad vallonum avrighi podii grassi.
L avregum. D avrighi.
avula top. “Aulla”
RCP 604 a.1201 (Luni) quod si unus vellet alium exfortiare ibi burgenses de avula debeant teneri sacramento
omnes adiuvare illos qui essent ibi exfortiatos.
PSA 105: “è dal sec. xi-xii in poi la forma normale della
tradizione scritta latina (più raro avulla)”.
L aula.
avundina n.p., f.
PLP 119 a.1250 (Sav.) accusacio avundine contra balduynum gaborragium.
L avundus.
avundus n.p., m.; cognome
FAG 5 a.1271 (Sav.) avundus tabernarius. CAT 130
a.1326 (Borgh.) heredes thoyrani avundi.
L avundina. D abundo. avundu.
avus sm. “nonno”
568 ca.1316 patri… aut matri, avo vel avie sue.
L avia. aviones. D avo.
avustus n.p., m.
ZAG 156 a.1288 (Alb.) georgius et avustus.
L agustus.
axa sf. “ascia”
GG.2 383 a.1206 axam i. et capam i. NL.2 79 a.1216 in
domo bogloli magistri axe.
L axia.
axaxinus cognome
GC.2 10 a.1191 villanus axaxinus.
L assaxinus.
axemplare vb. “collazionare?”
DMC 74 a.1376 supradictum exemplum ut supra sumptum et axemplatum.
L exemplare.
axer
axerbale/-m sn. e m. “rastrello”
RLC 53 a.1297 (Cosio) qui acceperit alienum axerbalem.
FST 66 a.1592 (Triora) si aliqua persona arripuerit aliquod axerbale vel rastellum.
FDT.4 14.
axerbinus cognome
SRC.3 80 a.1318 (Sav.) iohannes axerbinus.
D axerbo.
(de) axereto cognome
DKR 30 a.1408 durantis de axereto. TL.1 51 a.1453 iacobus de axereto. TL.1 60 a.1460 benedictum antonium
de axereto. TL 2 301 a.1464 lazaro de axereto.
L axeretum.
axeretum top. (Montobbio, Gen.)
RCA 225 a.1061 fines vero de una parte fossato de axereto. LMS 64 a.1222 pecia una terre que est in axereto.
PAC 10: “malamente italianizzato in “Assereto”
L (de) axereto. D asssereto.
axerium sn. “nave per il trasporto dei cavalli”
OSM 90 a.1190 omnes tabulas que opus fuerint ad axerium tuum. PLS 458 a.1301 tercie parti cuiusdam axerii
et tercie partis sarcie ipsius.
L asiherium. uxerium.
axevellacionem sf. “liberazione, affrancamento”
LJ.1 1116 a.1251 possit liberare et dimittere seu axevellare pisanos captos pro redempcione cambio seu axevellacione suorum captorum.
axevellare vb. “liberare, affrancare”
LJ.1 1116 a.1251 possit liberare et dimittere seu axevellare pisanos captos pro redempcione cambio seu axevellacione suorum captorum.
axia sf. “ascia”
BSL 53 a.1248 et omnibus aliis pertinentibus et necessariis ad magisterium de axia. BGS 82 a.1248 et ferras
duas cum axia. CGG 65 a.1259 (PortoV.) magistri axie.
MNS.1 18 a.1483 (Sav.) artis magistrorum axie. SF 196
a.1266 et dono gratis manaronum unum sive picociam…
scopellum et axiam. MSG 266 a.1272 ars axie
L acchia. apia. ascerius. aschia. ascia. asia. axa. axla.
axonem. axonum. azaria.
axia feticha sf. (bot.) “assia fetida, pianta officinale”
GLI Gloss.
L caxia.
axil / axillus cognome
LJ.1 115 a.1146 guillelmus axil. OMS 250 a.1190 wilielmus axillus. DDG 303 a.1376 dominichus axillus.
118
axun
SRB 239 a.1397 antonius axilus. TL.1 31 a.1453 jeronimus axillus. VCC 28 a.1480 (Sav.) simon axillus.
D axillu.
axinelus cognome
LJ.1 1205 a.1254 facius axinelus.
L asinus.
axininus agg. “asinino”
CVQ 342 a.1407 (Quil.) de qualibet bestia mulia cavalina et axinina.
L asinus.
axinus sm. “asino”
SNS 53 a.1526 (Sav.) item quod muliones facentes ligna
in dicto nemore teneantur et debeant solvere grossos
quindecim pro omni mulo et grossos decem pro omni
axino.
axiungia sf. “sugna”
GR.2 11 (Levanto) quelibet persona que vendiderit ad
minutum carnes, panem et axiungiam.
L axunçia.
axla sf. (err. per axia) “ascia”
BSL 244 a.1268 gondola una cum… rebus de camera infra scriptis… axlis tribus, axonibus tribus.
L axia.
axnense sn. “arnese, oggetto”
AAD 257 a.1561 inventarium rerum, bonorum, mobilium,
axnensium et suppeletilium palacii ill.mi d. andree d’oria.
L arnexium.
axonem sm. “grossa ascia”
VCB 41 a.1238 (Bonif.) securis una et axonem unum.
BSL 244 a.1268 axonibus tribus pro darbare.
L axia.
axongia / axonçia / axonzia sf. sugna”
SRC 256 a.1273 (Sav.) caseus, carnes et axonçia. BCL
164 a.1290 cum panibus axonziarum quadraginta. SGS
251 a.1505 (Sav.) nunc noviter arrestaverunt barcam
unam et certam axongiam certorum saonensium.
L axunçia.
axonum sn. “grossa ascia”
CAC 338 a.1180 (Sav.) securem i. et axonum i. PMN
198 a.1239 sapam, axonum, specum.
L axia.
axunçia sf. “sugna”
SRC 109 a.1256 (Sav.) introitus carnis, casei et axunçie.
REW 846. A.GRAUR, ROM 56 (1930) 104: axungia, absungia, exungia.
L assongia. assonsia. assonzia. assungia. açunçia. axiungia. axongia. axonçia. axonzia. D sciunza.
baal
119
baci
B
(de) baaldo “(di) Baiardo”: cognome
GR 23 a.1257 (Vent.) presbiter enricus de baaldo
L baardum. baiardum. D baiardu.
baalucum top. “Badalucco”
LJ.1 909 a.1232 obertus de baaluco. LJ.1 1303 a. 1259
domnicatus curie baaluci. LJ.1 1311 a. 1259 iurant fidelitatem pro curia baaluchi. LJ.2 36 a.1260 bonifacius comes baaluchi.
L badaluqum. D Baraüccu.
baaluchus cognome
CVB 33 a.1262 (Bonif.) obertus baaluchus de burdigueta.
baamuntem cognome
BNA 195 a.1260 (Vent.) oglerio baamunti.
baapitius cognome nome di famiglia
CNM 48 a.1204 (Sav.) sicardus filius baapitii. CRA 111
a.1420 (Alb.) turris baapitiorum.
baardum top. “Baiardo”
ADL a.1261 johanni baardo.
L baaldus. baiardum. D Baiardu.
babo cognome
SRB 87 a.1216 (Sav.) anselmi babo. FAF 127 a.1237
(Sav.) umbertus babo habitator saone. MIA 79 a.1302
(Sav.) frederici babo notarii. LJ.2 569 a.1347 matheus
babo de Saona.
babuinus sm. “babbuino”
SSL 206 a.1336 una cultra de duobus sindonis… laborati
ad folia et babuinos.
DUC 1.507 baboynus.
bachalar/ bachalare sm. “mascalzone (parola ingiuriosa)”
BSR 329 a.1218 dixit: Guilelme bacalar mendice, ad
quid pergis omne sero contra me? PLP 68 a.1250 (Sav.)
et turpiter dixit mihi orride bachalar. PLP 94 a.1250
(Sav.) et ipsa dixit mihi orride bachalar lixa proditor
mentimini per gulam. PLP 100 a.1250 (Sav.) dixit mihi
fel bachalare senex latro.
L bacalarius. D bachalar.
bachalar cognome
LJ.1 738 a.1224 (Vado) enrigetus bachalar.
bacalare top. (Sav.)
SRC 144 a.1263 (Sav.) in fornellata bacalaris.
DUC 1.509 baccalaria: praedii rustici species.
bachalarius sm. “baccelliere, dottore”
PCC 192 a.1398 (Sav.) frater benedictus de bozolo de janua ordinis fratrum minorum bachalarius ianuensis.
VCS 26 a.1442 frater benedictus baxadone, prior ecclesie et conventus sancte tecle de janua, ordinis heremitarum sancti augustini, necnon infrascripti fratres, videlicet
baccalarii et lectores, ceterique fratres dicte ecclesie et
conventus.
CAR 57 a.1466 frater rainerius de florentia, in sacra teologia bacalarius.
DUC 1.511 baccalarii seu baccalaurei: qui in eo gradu
sunt, ut ad doctoratum aspirare possint.
bacalarius sm. “mascalzone (ingiuria)”
BSR 327 a.1218 et tunc ipsi dixerunt: bacalarie mendice,
quid queris hic tali hora? nescis quod nos habemus reguardum? PLP 154 a.1250 (Sav.) et bene audivi lanfranchinum dicentem: oyme percussit me bachalarius.
REW 863. HSL 19.150 sgg. “termine feudale penetrato
in epoca francone fino in Guascogna e Catalogna; forse
più anticamente in Francia meridionale. ÷ * bak > a.fr.
bacheler “giovanotto”, a.prov. bacalar “giovane studente;
giovane in età da matrimonio” B.MIGLIORINI, LN 34
(1973) 2: “caso di deterioramento semantico”
bacalarius cognome
CAC 422 a.1181 (Sav.) mainfredus bacalarius. LJ.1 738
a.1224 (Vado) anselmus bacalarius
bacanus cognome
HSL 19.151 a.1266 (Voghera) johannes bacanus: < precelt. *bakD bacàn.
bacharius “fondachiere; tenitore di magazzino per la
vendita all’ingrosso”
LG 666 a.1406 ars fondegariorum sive bachariorum.
L fondegarius.
bacemus cognome
SLS.2 143 a.1203 obertus bacemus. (<lat class. balsamum).
L bachemus. (de) balsamo.
bacepeire top. (Sav.)
PCC 95 a.1314 (Sav.) pecias terre iacentes in posse saone
ubi dicitur ad bacepeire.
L battipeire.
bacerrus cognome
HSL 19.149 a.1158 (Gen.) lanfrancus bacerrus: < precelt. *bak- (cf. mil. bagai, gen. bagasciu, bagasciö “ragazzo”)
D bagasciu.
bachemus sm., n.p.
PIA 26, 65 n.14: < arabo. Bachemi: cognome genov.
L bacemus.
bachernium top.
PCI 499 a.1298 ianuenses existentes in bachernio contra
venetos existentes in constantinopoli.
D Bachernia.
bachilem sm. “bacile?”
MBL 249 ca.1030 (Lérins) mulam… et mapulam et bachiles obtimos donno fulconi dedit.
L bacinus.
bacile/ -us sn/m. “bacile, catino”
CGS.1 259 a.1158 bacilia nostra argentea et cuppam argenteam. CGS.2 204 a.1164 duo bacilia. LEM 224
a.1230 item orchas tres et bacilia quinque. NBI 37
a.1390 item donzelleta una cum uno bacile de ramo.
GSA 33 a.1404 (Sav.) in tacijs siphis callicibus stragnarijs bacilibus. NIS 355 a.1425 bacille unum de argento a
barbitonssore. GR 99 a.1428 (On.) barberii teneantur habere bacile unum et toagiolas. PVP 221 a.1451 item bacile de damascha talle quale. PVP 240 a. 1456 item bacille
unum seu testum rami. PVP 265 a.1462 item bacile
unum pro barbitonsore. BBL 4 a.1472 bacile unum et sua
stagnera. PVP 304 a.1492 debent pro uno bacile damaschino.AAD 286 a.1561 item bacili quinque ponderis librarum triginta trium.
REW 860, 866. J.HUBSCHMID, ZRPh. 66 (1950) 35 sg.,
92. HSL 19.157,212 sgg.: “bacca, Gefäßbezeichnung”;
probabile origine lig. pre-i.e. Bacile è più tardo di bacinus, che può essere considerato variante suffissale.
L bacinus.
baci
baciletus sm. “elmo, simile al morione”
FNV 76 (= LEM 238) a.1239 panceriam et corellum, baciletum unum et braçarolas tres. PLP 116 a.1250 (Sav.)
set non habebam cerveleriam vel baciletum neque lanceam vel spatam. DRG.2 400 (= BGS 103) a.1252 scutis, lanceis, spatis, capellis sive baciletis seu insulis (infulis).
L bacilotus. bacillus. bacinettus. bacinus.
bacili sm. pl. “fave secche”
CDC 35 a.1386 bacilorum balla i. per lb. viii.
Cf. ALE 37: tardo lat. baccillum < baculum (baccello).
D bacillu.
bacilotus sm. “elmo”
PLP 87 a.1250 (Sav.) inveni… armatos, scilicet cum corellis,et gorgeriis magnis et bacilotis et maciis.
L baciletus.
bacillus sm. “elmo”
ICG 6.342 s.xiv pro sauma… spatarum bacillorum cimorum azarie. DKR 618 a.1437 bacilorum rotula…
L baciletus.
bacinerius sm. “elmo”
PVP 231 a.1456 item bacinerii duo et una cellata.
L bacinetus.
bacinettem / bacinettus sm. “catino, bacinella”
CA 592 a.1292 item in vij. platis ferreis, xj bacinettes et
ij lavatoreis. CA 605 a.1292 item in duobus bacinettis
argenti emptis apud trapesende. CA 608 a.1292 item in
emendatione unius bacinetti.
L bacinus.
bacinetus sm. “elmo”
SOV 340 a 1428 (On.) unam cervelleriam seu bacinetum.
L baciletus. bacinerius.
bacinus sm. “bacile, catino; unità di misura”
CGS.1 25 a.1156 duos bacinos de ramo. LEM 247
a.1240 item duos bacinos. PVP 330 a.1505 granorum
corsice in sachis de bacinis 16 pro saco et sacus unus de
bacinis 15 ad orlum.
PAC 19. HSL 19.156, 212: “tipo molto antico in territorio ligure”. PGC 98: celtico (cf. baccinon, Gregorio di
Tours). DEI.1 398 “prob. mediterr.”
L bachilem. bacile. baxia. bazinus. baciletus. bacinettus
D basì.
baconem sm. “carne salata”
CA 617 a.1292 in bacone xvij car.
DUC.1 514 baco: ex gallico et anglico, porcus saginatus,
ustulatus et salitus.
D bacon. rason.
baconerius sm.
PLC 168 a.1301 raymundinus de tripoli… baconerius.
PLS 411 a.1301 iohannes de Tripoli, baconerius.
baconus cognome
BSR 292 a.1206 vassallus baconus.
HSL 19.151 (cf. ZRPh. 66 (1950) 314): tardo lat. bacco.
DUC.1 512 baccones: rustici, agricolae, coloni”
baculum sn. bastone”
PLP 90 a.1250 (Sav.) et iste Villanetus venit cum baculo
uno cum furore magno et ex ipso baculo percussit me
magnis ictibus ita quod fregit bracchium. F.BRUNO, BSSS 2 (1899) 68 a.1470 cum suo bachulo. SGS 254 a.1505
(Sav.) bacculis percuserunt. GSB 100 a.1517 (Baiardo)
homines… scindentes ac extrahentes bacula, schoegacia,
trapas, ramoiras.
REW 874. ALE 38.
D baccu.
baculus/ -m sm/n. “bastone, scettro, insegna di comando: simbolo di investitura feudale”
OSM 101 a.1190 do tibi… in rectum feudum totum tenimentum… in casali et pertinentiis et inde per te et fratres
tuos baculo quem manu teneo investio. RCP 592 a.1206
(Luni) investiendo predictos marchiones… per baculum
120
baga
seu virgam quod seu quam in suis manibus detinebat.
RCP 501 a.1254 (Sarz.) totum quod nobilis mulier matilda in feudo ab ecclesia lun(ensi) tenere confitetur… in
carpino, vesigna… tibi… dedit et concessit et de hiis omnibus te per quoddam baculum investivit. SRC 120
a.1261 (Sav.) dominus potestas… investivit cum quodam
baculo quem in manu tenebat dictum dominum Nicholam in nobilem et honorificum feudum. CGG 264
a.1261 (Porto V.) ipsum (abbatem) cum baculo quem in
manu tenebat, investivit. RLB 32 a.1283 (Castellaro) tradente investituram baculi. LJ.2 59 a.1284 potestas et capitaneus… dictos fratres filios et heredes quondam domini manfredi per baculum de dicto feudo investiverunt.
LJ.2 222 a.1289 predicti dominus potestas et capitanei
dicto nomine investiverunt per baculum seu virgam quam
in manu habebat dictus dominus potestas de predictis
omnibus et singulis tamquam de gentili feudo de rebus
concessis in feudum gentile. LJ.2 584 a.1350 ipsumque
dominum enricum dictis nominibus de castris predictis et
toto burgo locis iurisdictionibus et aliis pertinentibus ad
loca predicta per ducalem baculum et oris osculum solemniter investivit. LJ.2 854 a.1379 magnificus dominus
dux… ipsum bonifacium… cum bacullo trappa seu sceptro quod tenebat in manibus de dicto feudo legiptime…
investivit.
bacuus agg. “(= vacuus) nudo, privo di ogni avere”
BCG 566 a.735 se ipsa warcinia facere minime voluerimus exeamus bacui.
badaluqum top. “Badalucco”
PSP 103 a.1318 (Pigna). mondinus badaluqui.
L baalucum.
badasarem n.p “Baldassarre”
TL.1 755 a.1457 badasarem paliarium.
D Badassare.
badera top.
G.ALESSIO, RSL 15 (1949) 234 (Tabula Peutingeriana)
od. Baziège, città della Gallia Narbonense.
D Baziège.
badile sn. “badile”
ICG 6.342 s.xiv. de sauma… badilium. TL.3 34 a.1473
badilia ducenta triginta quinque. GR 2.12 (Capriata) aliqua persona non debeat devastare… cum sapa neque badile.
JAN.2 182. REW 992.2 lat.med. *batile. G.A LESSIO ,
RSL 15 (1949) 234.
L baile. D bair.
badinela cognome
DKR 115 a.1412 antonius badinela.
L baldinella.
badinus cognome
CCS 23 a.1414 (Celle) petrus badinus. CCS 135 a.1570
(Celle) cristofarus badinus.
L badus. D baldini. badu.
badus cognome
CCS 136 a.1570 (Celle) vincentius badus.
L badinus. baudo. D bado.
baffadosso cognome
RCA 406 a.1143 andrea baffadosso.
DUC.1 519 baffa: idem quod baco (fr. jambon). PAC 17:
prob. “baffa d’ossu”.
bafumaria sf. “moschea”
CDG 32 a.1109 et terciam partem tripolis ab uno mare
usque ad aliud prout regis bafumaria (ms. bufamaria) determinat cum insulis ipsius civitatis et portu
DUC.1 519 bafumaria: templum Mahometo dedicatum.
bagadella sf. “panno di colore bagadello (“indaco di
Bagdad”)
GC 139 a.1191 lib. vi. et sol.vii. et bagadellas ii. et cannas ii. et brachium i. saje vermilie
L bagadellus.
baga
bagadellus sm. “indaco di Bagdad; panno di tale colore”
CGS.1 340 a.1160 pannos de bagadellis et catabratiles.
CGS 2.48 a.1161 et portat indici de bagadellis centenaria
ii. GC 191 a.1191 lib. lxx. implicatas in perlis et in muscato et in bagadellis. LMS 137 a.1222 item cultra una
bagadeli. LMS 294 a.1223 item duas cultras bagadeli.
LMS 246 a.1240 dupletum de bagadello.
REW 859 < lat. baca. ALN 123 sg.: < ar. bagdâdi.
M.ALINEI, LN 28 (1967) 99-101.
L bagadella.
bagassa sf. “prostituta (termine ingiurioso”
CNM 80 a.1205 (Sav.) eam perculsit cum lapide et vocavit eam bagasam et malam ancillam. CNM 350 a.1206
vocavit… prencessam et malam ancillam et bagassam.
D bagascia.
baginus cognome
LJ.1 840 a.1228 corvus baginus.
D baggiu.
bagnaira top. (Corsica)
LJ.2 225 a.1289 guiduzurellus de bagnaira de corsica dominus in partem totius terre bagnaire.
L balneum.
bagnara top. (Marola, Spe.)
CGG 162 a.1260 (PortoV.) iohannes filius laborantis de
bagnara.
L balneum.
bagnaria top. (Sav.)
CAC 140 a.1179 (Sav.) locus qui dicitur bagnaria.
NSS 257 “località imprecisata”.
L balneum.
bagnascum top. (Ceva)
FAF 26 a.1226 (Ormea) bonifacius de bagnasco. BAV
191 a.1393 (Moncalvo) loca et poderia locorum tinorii,
bardinetti, peciole, bagnaschi et maximini.
L balneum.
(de) bagneira cognome
RCA 82 a.1148 cunradus de bagneira.
L balneum.
bagnum sn. “bagno”
PVP 274 a.1488 lensolo uno de bagno.
L balneum.
bagnum “bagno di tintura delle stoffe”
MAS 261 a.1519 et datis coloribus bagnum ipsum disperdatur, ni ex eo fraus committi possit. (IVI 263 trad.
coeva:) “il bagno del quale colore, in quello instante,
compita l’opera, si habia a disperdere e butar via”.
L balneum.
bagoda top. (Celle)
CCS 56 a.1414 (Celle) eundo per viam usque ad bagodam et a bagoda usque ad cimam picatii.
bagula sf. “balia”
PVS 413 a.1404 bagulas seu mamas.
L baila.
bay agg. “di colore baio”
RCO 128 a.1286 (Ort.) equum unum bay cum sella et
freno.
L baius.
baiamontem n.p., m.
RCS 165 a 1263 (Sav.) medietatem unius campi cum
Baiamonte.
baiardum top. “Baiardo”
TLI.1 33 a.1130 homines baiardi.
L baaldus. baardum. D baiardu.
baiena top. (Bard.)
BCB 100 n. s.viii-ix (IVI, 113: s.xi-xii) in monte qui vocatur baiena.
baietus agg. “di colore baio”
NL.2 11 a.1216 pretio unius muli baieti burcardi stellati
in fronte.
L baius. D baietta.
121
baiu
baila sf. “balia, nutrice”
NL.2 235 a.1225 promitto tibi marchisie baile donidei
longi… GR 2.24 (Levanto) nulli puero in baptismo, vel
obstetrici, baile vel commatri pecunia donetur.
L bagula. baiula. bavila. D baila.
bayla sf. “autorità, potere”
LJ.2 153 sg. a.1288 obsides veniant ad civitatem ianue in
forciam et baylam comunis ianue.
baila cognome
CSF 101 a.1433 (Sav.) manuelem bailam.
baile sn. “badile”
LEM 230 a.1238 baile unum. BNA 451 a.1262 (Vent.)
verrubium unum, baile unum. RCO 128 a.1286 (Ort.)
bayle.
L badile.
bailia sf. “autorità, potere”
CDG.1 364 a.1157 nec ullam bailiam ei dabo… ego non
consentiam quod obertus de paxano… habeat bailiam,
neque potestatem de frascali. CDG.2 148 a.1172 ante
quam regni bailiam accipiat. CDG.2 289 a.1184 aliquam
facultatem … vel bailiam.
L balia. D bailia.
bailivus sm. “funzionario amministrativo”
CDG.2 18 a.1165 (Roma) vicecomites et bailivos qui pro
tempore fuerint in terracina. LJ.2 486 a.1329 in scriptura… sigillo bailivi sigillata.
L baiulus.
baylus agg.
RCO 128 a.1286 (Ort.) due crivellerie bayle… seacia ii.
baillus sm. “comandante, governatore, balivo”
RLB 34 a.1283 (Castellaro) baillus regius.
L baiulus.
baiola top. (Sav.)
CAC 37 a.1178 (Sav.) rivus baiole. CNM 38 a.1204
(Sav.) de quadam vinea que iacet in baiola. CNM 74
a.1205 (Sav.) in plano saone ad quintanam baiole. PLP
207 a.1250 (Sav.) terre iacentis in bayola. PCC 37
a.1305 (Sav.) rivus bayole. SSA 157 a.1345 (Sav.) fontes
bayole et puteum terrini et puteum de plano. PCC 107
a.1370 (Sav.) baiolla.
NTS 11 “a Savona, nel borgo della Foce”. NSS 223: è
anche n. di fam.
L baola.
bayolum top. “Bailleul, Fr.”
DRG.2 575 a.259 peciis quinque virgatorum de bayolo.
baiolus sm. “signore, governatore”
G.PETRACCO SICARDI, RII 11 (1956) 93 a. ut ipse dominus baiolus… prestare debeat iuramentum…
L baiulus. baiulinus.
bairamus agg. “di una qualità di boccassino”
PVP 299 a.1492 pro una pecia bocasini bairami pro una
iornea… pro una pecia bocasini bairami integra.
baittura sf. err. per batitura “battitura”
DRG.2 149 a.1213 confitetur se habere in sua potestate
et bailia baitturas duas auri et argenti.
L batitura.
baiula sf. “balia”
LG 391 a.1383 nutrices vel baiulas. LG 625 a.1403
baiulla sive nutrix. PVS 410 a.1403 de mamis sive baiulis. GR 63 a.1498 ab aliquo sclavo… vel baiula nutrice
vel mama.
REW 886.
L baila.
baiulare vb. “custodire, portare”
AI 19 ad a.1227 et eidem vexilla baiulanda commisit et
dedit. AI 127 ad a.1242 confalonerios seu vexiliferos fecit publice nominari… et eisdem vexilla baiulanda comisit et dedit… vexillum dedit feliciter baiulandum.
L baiulus. D bairar.
baiu
baiulinus sm. “signore, governatore”
PSN 93 a.1394 in presentia nobilis viri honorati… castellani et baiuli dicti loci et requirentibus ipsis dominis
baiulinis ut ipse dominus baiolus… prestare debeat iuramentum… (IVI: constitutis ipsis dominis comissariis).
L baiulus.
baiulus sm. “governatore”
CDG.2 115 a.1169 baiulum seu rectorem locorum. PSN
93 a.1394 castellani et baiuli dicti loci.
L bailivus. baillus. baiulinus. balius. bavilus.
baiulus sm. “luogotenente, delegato”
ACC 50 s.xii. cui balduino dimisit in baiulum comittem
raimundum de tripoli.
PCP 660 a.1316 salvo quod quilibet possit propinquo et
baiullo et hospite alegare et verba dicere coram quolibet
magistratu. BNA 485 a.1262 (Vent.) detinebatur in carceribus rubaldi balbi, baiuli<s> domini comitis provincie.
baiulus sm. “titolo dell’ambasciatore veneto alla
Porta Ottomana”.
PLC 48 a.1301 nicolaus zugus, baiulus venetorum in famagosta. LJ.2 602 a.1352 tenere eos qui facerent brigam
et mittere ianuenses… ad potestatem peire, venetos autem ad baiullum venetorum.
L balius. bavillus.
baiulus sm. “facchino, trasportatore”
CAR 105 a.1576 capitula baiulorum caravane. MNS.3
33 a.1606 (Sav.) baiuli qui portant grana ad domum
ementium.
REW 888.
L baiulare
baius agg. “di colore fulvo, rosso bruno”
CNM 300 ca.1203 (Sav.) interrogatus cuius pili est iste
mulus, respondit: baius est. NL.1 395 a.1210 pretio
unius muli bai. FNU 206 a.1212 mularum duarum…
quarum una est baia et alia rubea. BNA 223 a.1260
(Vent.) pro expensis duorum destrariorum quorum unus
erat baius et alter ferrandus. SSL 219 sg. a.1336 equus
baius… –– item unus palafredus parvus baius de alamania.
PVB 209-212. A.PRATI, AGI 17 (1910) 284: < varius,
“cangiante”, sp. s.xi. bairo. REW 877, 906. ALE 38.
DEI.1 408 sg. PGC 103 lat. badius, origine celtica già
posta in dubbio da TB 17.144.
L bay. baietus. bavus. D baietta.
balla sf. “pallina, usata nelle votazioni”
TL.1 529 a.1456 repertis ballis xvi albis. BSO 185
a.1581 (Onzo) et exinde per balas seu voces aut calculos
approbentur.
balla sf. “involto di feltro o canovaccio contenente
per lo più una certa quantità di lana, o un certo numero
di panni”; più genericam. “involto di mercanzia”
CNM 89 a.1205 (Sav.) ballam unam de fustanio tincto.
VCB 176 a.1239 (Bonif.) ballam unam virmiliatis que
est pecias tres et cannas quinque. CGG 26 a.1259 (PrtoV.) ballas quatuor pannorum. DAA 31 a.1274 de ballis
duabus lombardeschorum. DAF 23 a.1300 balle quatuor
de tuscana. balle tres panni. LJ.2 463 a.1315 item pro
qualibet balla seu rotulo vel torsello panni linei dealbati
vel non dealbati… DDG 221 a.1376 pro agninarum ballis viii. CDC 6 a.1386 pannorum catalanorum balla i.,
pecie viii. CDC 14 a.1386 pro folie natoni balle iii.
CDC 76 a.1386 pro folie ballis viii.
REW 908. BLG 30. BBL lxxviii. RPM 105.
L ballassius. balleta. D balla.
balladrictus cognome
DAF 107 a.1300 arnaldus balladrictus de barcelona.
L balare.
balamatrucha top. (Sav.)
VTS 103n. a.1532 (Sav.) in carrubeo vocato balamatrucha.
122
bala
balancia sf. bilancia”
RL 215 a.1288 (Alb.) de perforandis balanciis in linguetam. GR 2.12 (Sarz.) becharii teneantur ponderare ad balancias.
L balança.
balandranum sn. “palandrana, veste”
BBL 139 a.1474 in uno balandrano gamelini de ianua.
D balandran.
balança sf. “bilancia”
CGS.1 25 1156 et unam balançam cum v. libris de ramo.
PAC 19.
L balancia. balantia. balanzia. barancia. belancia. belantia. bilances. bilancia. billantium. lamcia. D baransa.
balantia sf. “bilancia; piatto della bilancia”
CST 176 a.1381 (Taggia) et in statella balantiarum nichil
sit additum nisi cordam et balantie quarum una non ponderet plus quam alia. ACM 51 a.1396 (Carrara) balantias
et pesas et mensuras. SRB 327 a.1407 (Sav.) teneatur…
tenere continuo iustas ballantias et iusta pondera ac iusta
scandalia. CSS 308 a.1435 (Sanr.) scandalium vel ballantias. DMC 477 2/xv. causa vendendi ad pondus cantareti seu balantiarum.
L balança.
balanzia sf. “bilancia”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item quatuor paria de balanziis
inter parva et magna.
L balança.
balao sm. (mar.) “ballatoio della nave”
DSP 251 a.1548 semper fuit observatum exigere anchoragium ab omnibus patronis vaxorum que ut vulgo dicitur (habent) lo balao, et ab illis qui non habent dictum
balao exigitur solum cabella rivaguli.
L ballatorium. D balao.
balaorus m., n.p.
BSR 320 a.1216 testes balaorus et ardizonus.
L ballatorium. D balao.
balare vb. “ballare”
BFG 4.422n. a.1567 industriam (impegno) sonandi, cantandi, balandi et alia faciendi.
L balladrictus. D balà.
balasietum sn. “gemma di colore rubino”
PVP 233 a.1456 fermagium parvum tale quale cum perlis, nacharis, cum uno balasieto parvo tale quale.
L balassium.
balasium sn. “segnale luminoso notturno”
GR 22 a.1462 (Nizza) et tunc ipsi socii de galea fecerunt
balasium assecuratis, ut invicem loqui possent. GR 2.32
pl. balasia.
GR 2.32.
balassius/ -m sm/n. “balascio, rubino di minor pregio dell’orientale, e di colore rosso violaceo”
FCD 2.208 a.1278 perlas quatuordecim grossas… et balasii quinque. PVP 228 a.1451 item quodam fermagium
cum suo ballasio et perlis sex.
PVP 151.
L balaxium.
ballassius sm. “imballaggio, balla”
SFG 2.290 a.1375 ballassii tres qui ponderant kant.
lxxx… fassati in una pecia sive tella in saginbachati et in
saginbacho nostro signo telle (IVI, n.: la marca (di johannes dardella) super cera vermillia.
L balla. ballassus.
balasterius sm. “fabbricante di balestre”
GC 285 a.1191 obertus balasterius.
L balistarius.
balassus sm “balascio”
SSL 189 a.1336 una mitra in qua sunt xviii balassi. SSL
268 a.1336 balasi iii non ligati quorum duo sunt perforati, alius non… –– balasus de quadra in auro… balasus
plattus.
L balaxium.
balc
balatterius sm. “mercante, commerciante”
CLS 54 a.1234 berrutus balatterius.
L baraterius
balatorem sm. “specie di arma”
ASA 89 a.1400 (Alb.) quod aliqua persona non audiat
deferre arma cuiuscumque maynerie… ensem, cultellum
de latere, lanciam, runcilium, spontonum, stochum, cultellam, apiam, balatorem.
ballatorem sm. (mar.) “balcone; castello anteriore
della nave; galleria di combattimento”
BGS 140 a.1286 et cum pontibus, ballatoribus, brazolis… et omnibus furnimentis. PLL 467 (= VFD 223)
a.1441 item rampegolli duo cum suis catenis pro ballatore
JAN 2.161, 265.
L ballatorium.
ballatorium sn. “balcone, poggiolo”
ROS-BRÖNDAL, ID 16 (1940) 223-226: cita: Annales Pisani a.1156-68: anno 1158 fuit combustio magna… unde
consules omnia balatoria iuxta sarnum iusserunt destruhere; Annales Parmenses maiores, a.1287: fuerunt
apensi ad balatorium communis.; a.1300 steterunt apense
ad balatorium communis quod est inter domum potestatis
et palatium vetus communis.–– GIB 493 a.1202 (Costant.) habitaculum superum cum sala superedificatum in
muro cementiceo qui est super eandem semitam cum et
balatorio infero versus meridiem et versus occidentem
cum supero balatorio.
L balao. ballatorem. bellatorium. balaorus. D balao.
balòu.
ballatorium sn. (mar.) “castello anteriore della nave;
galleria di combattimento”
PLL 482 a.1441 correrium de popa usque ad ballatorium.
ABS 17.
balaxium sn. “balascio,gemma color rubino”
NL.1 380 a. 1210 frontale unum perlarum et filos duos
perlarum et balaxium unum. DRG.2 163 a.1214
den.xxxi inplicatos in adamantibus, in rubinis, in balaxiis
et smaradinis.
ALN 122, PVO 426: < ar. balahsh > Balashan (provincia
persiana, od. Afghanistan sett.).
L balassius. balassus. baltexius. barasetum. barassium.
D barasci.
balbaria top. (V.Nervia)
LTI 33 sg. n.10 a.1185 ad balbariam: nome di un castello, poi esteso alla valle e al fiume. Risale ai primi secc.
dell’E.V. (“insediamento di barbari”, cf top. Barbaresco
(Alessandria).
FTL 190 “insediamento leggendario di Saraceni?” PSN
98: < Balbus, n.p., germ. Dal s.xiv: Rocchetta Nervina.
L balbus. D balbaira. barbaira.
balberius sm. “barbiere”
CAT 144 a.1326 (Alb.) bertonus balberius.
L barberius.
balbotata top.
LJ.2 35 a.1250? itus cum galeis sedecim a malta et in
balbotatas et nesciebant ubi fuisset itus.
balbus cognome
SCT 248 a.1209 (Sav.) terra balborum. MIA 96 a.1285
(Sav.) lanfranchum balbum de Suxilia.
L balbaria.
balcenunum top. “Barcellona”
PVP 302 a.1492 manifactura unius corrigie balcenuni in
goarnimento lucretie.
PVP 348.
balconata sf. “balconata”
GC.2 120 a.1191 et facere balconatam i. in mezano.
L barchionata. barconata. barconus. D barchum.
barcurà.
123
bald
balconem sm. “balcone, finestra”
CGS.1 24 a.1156 çoendas balconum de caimera. CAC
375 a.1181 (Sav.) et caracappa pluribus testibus probavit
quod habebat pontile unius rasi et hostium et balconem et
aquariolum super ipsam quintanam. CNM 132 a.1204
(Sav.) albertus predictus habebat balconem i. largum per
duos palmos et plus deversus duos pedes terre predicte et
deversus ipsos duos pedes ipsum balconem aperiebat.
RCP 450 a.1230 (Sarz.) colonnellum marmoreum balconis istius camere. PPE 316 a.1253 fenestras ferratas sive
balcones. AI.2 73 a.1265 volens se emittere per balchonem. GSS 114 a.1330 (Sarz.) si… ad balconem vel ad
domum alicuius proiecerit lapidem.
L barconus.
balconus sm. “balcone, finestra”
RVN 113 s.xiv (Noli) si autem quis proijecerit aquam in
publicum de domo, seu de fenestra vel balcono. PVP
322 a.1505 pro una iornata s.10 ad faciendum telarios
balconorum.
L barconus.
baldachinus sm. “stoffa di seta ricca e costosa, generalmente ornata di figure, il cui tessuto era sovente
broccato d’oro”
MAS 161 a.1466 pro pannis sericis baldachinis.
MAS 161 n. stoffa ALN 115 n.: < Bagdad, centro di produzione. C.TAGLIAVINI, Storia di parole, Brescia 1963
pp.438-442.
L bandachinus.
baldachinus s. “baldacchino”
VQP 157 a.1496 (Pietrasanta) pro palmis quinquaginta…
camocati albi pro baldachino sub quo imperator conductus est. BFG 3.103 a.1548 ad faciendum illos ornatus in
baldachino pro prefato serenissimo principe… –– hastas
baldachini sub quo ex discessu triremium usque ad stationes quibus hospitabitur ire debeat.
REW 881. ALN 115n. PVO 425 sg.: il passaggio al significato attuale da quello originario (“stoffa di seta”) è
già avvenuto in Oriente.
L bardachinum. D baldachino.
baldanetum top. “Bardineto”
LJ.2 1230 a.1395 actum in castro baldaneti, in lobia dicti
castri.
L bardineto.
baldantia cognome
SLS.2 142 a.1215 (Luni) domno baldantia cantori.
L baldatia. D baodanza.
baldatia cognome
SLS. 2 142 a.1219 (Luni).
L baldantia.
baldenetum top. “Bardineto”
PGT 12 a.1479 (Bard.) de baldeneto.
L bardineto.
baldeçonem/baldeçonus/baldezonus n.p., m.
LJ.1 15 a.1102 guido baldezonus. CAC 362 a.1181
(Sav.) baldezonus filaor. CGS.1 235 a.1158 baldeçon.
CGS.1 261 a.1158 baldeçoni (dat.) CAC 191 a.1180
(Sav.) baldeçonus de meliore.
PGM 5.
L baldizonus.
baldezun / baldicionem m., n.p.
PAC 4 a.1118 terra de baldezun. RCA 20 a.1143 guilielmus niger et frater eius baldicion. CGS.1 237 a.1158
baldicio albinganensis. RBR 20 a.1254 (Sav.) baldicio
musa notarius. MIA 89 a.1221 (Sav.) baldicionis muse.
baldinella sf. “tessuto non pregiato, tela per asciugamani”
CGS.1 71 a.1156 xxxii libras de baldinellis que sunt canne clxxxiiii. CGS.1 101 a.1157 cannas de baldinellis et
vogias. GC.1 401 a.1191 lib. xlvi. implicatas in baldinellis que sunt canne cccl. GC.2 85 a.1191 pecias xii. de
bale
baldinellis. NB 52 a.1198 canas baldinellarum viiij…
brachia v. baldinelle. NL.1 194 a.1203 ballam unam baldinellarum. OP 92 a.1204 ultra ballas cccl. pannorum et
baldinellarum invenerunt. LMS 137 a.1222 item linteamina duo de baldinela.
REW 881. M.ALINEI, LN 28 (1967) 99. ALN 115. PVO
425. < Bagdad. GFC 253, GLI Gloss.: “tela originaria
della Germania”.
L badinela. bandinella. bardinella. baudinella.
baldinella n.p.
MIA 83 a.1263 (Sav.) baldinellam de galexe.
L badinela.
baldiçon/ baldiçonus n.p., m.
CGS.1 41 a.1156 baldiçon fornarius. MIA 93 a.1224
(Sav.) baldiçonis muse. CGG 179 a.1260 (PortoV.) baldiçonus nadalini.
L baldizonus.
(de) baldissone cognome
SC 294 a.1157 ugo de baldissone.
L baldizonus.
baldizonus / baldizun n.p., m.
PAC 4 a.1136 de baldizun. G.COSTAMAGNA, BLig v.
(1953) 65 a.1250 baldizonus dictus canis.
L baldeçon. baldeçonus. baldezonus. baldezun. baldicionem. baldissone. baldiçonus. bardezonus. baudezonus.
baudiçonus. baudizonus. D badisone.
baldoinus cognome
OSM 173 a.1190 terra baldoini belli oculi.
L balduinus.
baldoria cognome
LJ.1 306 a.1259 guillielmus baldoria.
D bardòia.
baldraa cognome
LJ.1 1305 a.1259 gandulfus baldraa.
L baldracus.
baldracus cognome
LJ.1 1305 a.1259 sibonus baldracus.
ALN 101: it. baldracca < Bagdad.
L baldraa.
balduinus n.p., m.
CNM 597 a.1206 (Sav.) astengus filius balduini astengi.
CGG 8 a.1259 (PortoV.) balduinus de veçano. DDG 216
a.1376 bartholomeus de balduyno.
L baldoinus. baudoinus. D balduini. bardoin.
ballena n.p., f.
RPV 201 a.1201 (Var.) in varazene… tenutas omnes et
reditus… ballene et earum filiarum.
DUC.1 535 balena, lat. class. ballaena “balena”.
L balenerium. D balenna.
balenerium sn. “nave baleniera”
GRR 95 a.1435 naulizaverit certam navem seu balenerium. MGT 251 a.1436 due naves magne cum uno ballenerio. GRR 105 a.1442 ad duas naves… et ad balenerium unum… paratos pro eundo ad bellum contra saracenis. GRR 138 a.1475 et cum dictum balenerium onustum frumenti pervenisset. BCM 54 a.1484 pro duobus
baleneriis… –– cum scribis baleneriorum.
DUC.1 535. JAN.
L ballena. D balenèa.
balesterius sm. “fabbricante di balestre”
CAC 210 a.1180 (Sav.) petrus balesterius de colonega.
L balistarius.
balestinum top. “Balestrino”
LAV 412.: “balestinum è le denolminazione corrrente nei
docc. medievali”.
L balestrinum. D barestin.
balestra sf. “sorta di gioco”
GR 37 a.1327 (Ovada) quecumque persona ludere possit
ad schacos et ad tabulas, ad chiapellam et balestram.
124
bali
balestrinum top. “Balestrino”
CSF 95 a.1302 dominos balestrini. PCC 169 a.1370
(Sav.) francischus rubeus de balestrino sacrista…
L balestinum. D balestrino.
balleta sf. “piccola balla di merce”
BCL 236 a.1290 balletas decem… telle de campagna.
BRG 321 a.1292 balletas quinque tellarum de rens.
DDG 227 a.1376 pro pannorum de malignes baleta i.
CDC 3 a.1386 folie latoni balete ii. TL.2 779 a.1471 baletam unam pannorum.
L balla.
balletus m., n.p.
GG.2 131 a.1205 balletus de portuveneris. CGG 152
a.1260 (PortoV.) in cartulario sive libro ipsius homodei
scripto manu balleti socii ipsius homodei.
D bala. baleti.
balia sf.
DAF 23 a.1300 asturis una, capscia vacua, balie quatuor
de tuscana. balle tres panni.
balia sf. “potere, facoltà”
DSP 31 a.1459 habeat baliam denunciandi et accusandi.
DSP 43 a.1461 arbitrium ac baliam.
L bailia.
(bati)balia cognome
OC 209 a.1168 lambertum batibaliam.
L palea.
(officium) balie sf. “ufficio genovese al quale gli anziani demandavano la difesa in tempi difficili”
DSP 58 a.1487 spectabilibus officiis balie et monete.
GLI Gloss.
balicus “sm. “parte del meccanismo del mulino”
GR 23 (Vesalico) molinarius non teneat farinetas ad molendinum; nec balicum molendini longe a mola nisi duos
digitos.
ballinus n.p., m.
CGG 212 a.1260 ballinus et januinus… comiti galee dicte alegrancie.
D ballìn.
balista top. (Appennino emiliano)
Liv. 39.2.7; 40.41.1; 41.18.1: mons balista. LAV 412;
PSL 73 “nome ligure di etimologia i.e.”
L balestinum. barexonum. D Balestra. Bareste.
balista sf. “balestra”
GG 122 a.1201 balistas de stanbeco de streva et de cruce
(crocco) xlviii et duas de turno. CLS 59 a.1236 balistas
vi. videlicet tres de cornu et tres de ligno. LEM 227
a.1238 balistam de cornu unam. PLP 158 a.1250 (Sav.)
armati cum balistis et aliis armis. CGG 168 a.1260 (PortoV.) libre xiii. implicate erant et implicatas habuit in balistis vi. de stambeco de sterva et balista una de torno.
SF 203 a.1276 balistas duo de turno et de stambeco.
TL.2 667 a.1470 teneatur habere… balistam, seu sarbatanam loco baliste. BNA 253 a.1260 (Vent.) item trabem
unam cum quatuor pecollis, quod fuit factum pro tenendo
balistam de turno.
JAN.1 291; 2.175 sg. N.CALVINI, Balestre e balestrieri
medievali in Liguria, Sanremo 1982.
L balistare. balistra. D balestra. balista
balistare vb. “scagliare proiettili con la balestra”
ASA 458 a.1350 (Alb.) non possit… lanzare seu proicere
vel balistare cum balistra aliqua.
L balista.
balistarius sm. “fabbricante di balestre”
CGS.2 261 a.1156 rauleto balistario. CNM 398 a.1205
johannes balistarius. CGG 168 a.1260 iacobus balistarius de modulo. MSG 295 a.1275 johannes lungus, balistarius. LG 664 a.1406 ars balistariorum.
L balista. balesterius. balistrarius. baresterius. D barestré.
balistarius sm. “balestriere, soldato armato di balestra”
LJ.2 7 a.1156 quatuor balistarios in caballis. CAF 51 ad
balm
a.1158 soldaterios, balistarios et archiferos… conduxerunt. IA 62 a.1285 de potestatia clavari supersalientes et
balistarios cl. BBG 487 a.1349 pro balistariis ducentis
palacii domini ducis et pavesariis quinquaginta. LG 270
a.1363 pedites… quorum quarta pars sit pavesariorum et
relique tres partes balistariorum. TL.2 235 a.1463 deinde
scorpionorum qui balistarii vulgari nomine nuncupantur.
TL.2 237 a.1463 quo pretio conducentur marinarii…
scorpiones vero sive balistarii aliquanto pluris pretio conduci mererentur.
balistarius sm. cognome
DAF 48 a.1300 georgius balistarius de accon.
balistra sf. “balestra”
BGS 129 a.1267 cum balistris octo de cornu de duobus
pedibus [venivano azionate facendo forza sui due piedi]
et aliis duabus balistris de streva. VCB 293 a.1288 (Bonif.) balistre de turno… balistre de duobus pedibus… balistre de duobus fustis imberzate. VCB 303 a.1290 (Bonif.) balistre de stambecis vi. … balistre ligni de leva…
balistre ligni de streva. SIG 324 a.1330 balistram unam
de streva, bonam et suficientem, cum duabus bonis cordis
ultra magistram et crocho et carchassio. ASA 458 a.1350
(Alb.) non possit… lanzare seu proicere vel balistare cum
balistra aliqua. CST 286 a.1381 (Taggia) nemo lanzet
cum balistra intra castrum Tabie. CPB 246 a.1388
(Piac.) item duas libras fili a balistris.
L balista.
balistrare vb. “lanciare proiettili con la balestra”
LJ.2 608 a.1352 cuius possessionis comune ianue partem
maximam occupavit causa balistrandi et in ea balistrariorum artem exercendi.
L balista. D abelestrar.
balistrarius sm. “balestriere”
LJ.2 608 a.1352 causa balistrandi et in ea balistrariorum
artem exercendi.
L balistarius. balistrerius. D barestré
balistrarius sm. “fabbricante di balestre”
VSC 80 a.1448 bartholomeus de marco, balistrarius.
L balistarius.
balistrata sf. “getto di balestra”
FST 73 a.1592 (Triora) circum circa per spatium unius
balistrate.
L balista.
balistrerius sm. “balestriere”
GR 15 a.1363 (Diano) balistrerium sive alcutorem.
L balistrarius.
balistus/ -m sm/n. “balestra”
LG 270 a.1363 teneant assidue cerveleriam in capite,
crochum cinctum et balistos paratos. GSS 37 a.1330
(Sarz.) balistum unum sufficiens cum fornicamentis.
L balista.
balius sm. “assistente in giudizio”
MS 183n. ca 1222 et partibus… iniunxi quod sub balio
litigarent… –– quod balius licet ab initio contradixerit…
L baiulus.
balius sm. “titolo dell’ambasciatore veneto alla Porta Ottomana”
MS 183n. ca.1222 (Gen.) balio venetorum iniunxi.
CIV 35 sgg.
L baiulus.
balma top.
ASB 67 a.721: in pago pauliaccense balma et corniciaco
(IVI: “è la prima attestazione del nome (od. Beaume,
presso Pouilly-en-Auxois (Côte d’Or)”.
ASB 67 a.739 in balmas (Val Maurienne, Savoia).
balma sf. “grotta, antro”
DUC.1 540 balma: caverna, antrum, fovea, spelunca”.
B.TERRACINI, Riv.filol. e istr. class. 49 (1921) 411. T.BOLELLI, Ann. Sc.Norm.Sup. Pisa, s.2., 11 (1942) 158. TB
125
baln
17.144. HAW 16. G.D.SERRA, Studi Calderini-Paribeni, I. Milano 1956 pp.391-402. J.HUBSCHMID, Conv. St.
Apuani (Carrara 1955), Rendic.3. giorn., Carrara 1956,
rec. N.L AMBOGLIA RSL 23 (1957) 119 sg. FTL 97.
SLS.3 47-61. PGC 101n. ASB 67-82: “voce di sostrato
lig. pre-i.e.”
L balmatis. balme. balmeta. barma. D barma.
balme top. (Rochebrune, Fr.)
LJ.2 206 a.1289 pecia una terre… ubi dicitur balme.
L balma.
balmatis top. (Sav.)
SRC 364 a.1297 (Sav.). campum unum, loco ubi dicitur
balmatis.
L balma.
balmeta top.
MBL 10 a.1046-1070 (Lérins) mansum unum qui est in
loco qui vocatur balmeta.
L balma.
balneare vb. “bagnare”
GSS 41 a.1330 (Sarz.) (i becchini comunali) debeant
mortuos balneare et suare et in faretris ad ecclesiam deportare. SSA 127 a.1345 (Sav.) et non balneabunt dictum filatum nec etiam fregabunt cum aliqua re balneata.
LG.434 a.1383 tinctores… non teneant tellas tintas vel
balneatas ad perticas ante domos eorum… ubi possint
(transeuntes) tingere vel balneare.
L balneatura. balneatus. balneum. barneare. D bagnà.
balneatorem sm. “bagnino, inserviente dei bagni
pubblici”
FAG 160 a.1307 tibi vassallo de stella balneatori in balneo
de Scutaria. FCD.2 352 a. 1281 (Reg.: Fulco da Sori) balneatore; (Giacomo) balneator in balneo guerciorum.
OGM 205: “scarse notizie si hanno sui balneatores genovesi”.
L balneare. balniatorem.
balneatura sf. “bagnatura: operazione nella lavorazione dei panni”
SSA.1 280 a.1345 (Sav.) pro acimatura et balneatura alicuius panni lombardischi.
L balneare.
balneatus agg. “bagnato”
BGS 82 a.1248 aguminas x balneatas. SSA 127 a.1345
(Sav.) et non balneabunt dictum filatum nec etiam fregabunt cum aliqua re balneata. LG.434 a.1383 tellas tintas
vel balneatas. LG 454 a.1386 pannos madefactos seu
balneatos. CDC 127 a.1392 pupe balneati balete vi.
D.GIOFFRÉ, ASLSP n.s.9 (1959) 33 a.1393 (contratto di
assicurazione marittima) non teneatur de balneato (merce bagnata).
L balneare.
balneatus cognome
BNA 325 a.1261 (Vent.) railmundus balneatus.
balneum sn. “bagno (per la pulizia del corpo)”
RCP 661 a.1274 (Sarz.) debent… facere balneum domino episcopo et aportare aquam de mari, et colligere herbas odoriferas ad dictum balneum faciendum, quociens
idem dominus ep(iscopus) voluerit et preceperit. PLC 68
a.1301 item paria quatuor de linteaminibus et aliud de
balneo linteamen. NIS 354 a.1425 vellatam unam a domina pro balneo cum frixo de auro. PVP 224 a.1451
item alia cultris septe pro balneo parva.
L bagnara. bagnaira. bagnaria. bagneira. bagnascum bagnum. balneare. banola. barneum. bannum. D bagnu.
balneum sn. “vasca da bagno”
PVP 239 a.1456 item calderonum unum rami cum sua
tromba pro balneo.
balneum sn. “bagno (stabilimento pubblico di
bagni)”
MGB 793 a.1267 item dedit et concessit… logiam, palacium, ecclesiam, balneum, furnum et iardinum et domos
baln
sufficientes ad stallum mercatorum. PPE 197 a.1279 donatio balnei et domorum eius… octavam partem… terre,
balneorum et officinarum et domorum et edificiorum.
FCD.2 352 a.1281 balneator in balneo guerciorum.––
balneum domoculte. FAG 160 a.1307 tibi vassallo de
stella balneatori in balneo de Scutaria BLC 92 a.1297
pro expensis que fieri debebant in balneo comunis ianuensium posito in nicosia, quod predicti… appaltaverunt a dicto comune. FAG 160 a.1307 tibi vassallo de
stella balneatori in balneo de scutaria… –– (ego)… que
habito ianue ad balneum de barcha. LJ.2 442 a.1304
item quod habeant in eodem loco ipsi ianuenses… libertatem sine aliquo impedimento et habeant macellum…
logiam balneum ecclesiam. PCA 53 a.1335 (Alb.) coheret… ab alia (parte) balneum. SSA.2 37 a.1345 (Sav.) ire
ad balneum. VTS 104 a.1530 (Sav.) carrubeus balnei…
–– balnea illorum de pavesiis.
balneum sn. “vasca per la tintura delle stoffe”
GC 192 a.1191 locat paxio de luca et pinello tinctori balneum suum de ristorbio.
balneum sn. “bagno, luogo o occasione di dissolutezze”
TL.2.870 a.1472 accesserunt ad convivia ad balnea ad
commessationes et in choreis cantibus et similibus.
balniatorem sm. “bagnino”
PLC 29 a.1301 symon, filius quondam balniatoris de famagosta.
L balneare. balneatorem.
baloneta sf. “piccola balla di merce”
CDC 4 a.1386 folie ferri balonete v.
L balonus.
baloneto sm. “piccola balla di merce”
CDC 13 a.1386 telle baloneto i.
L balonus.
balonus sm. “grossa balla di merce”
CDC 120 a.1393 alzarii baloni ii. BBL 21 a.1475 balla
una stuparum et balonum unum stupariolii.
BBL lxxix. “unità di imballaggio per tessuti”
L balla. D balloni.
ballonus sm. “massa di terra da mattoni”
SSA 134 a.1345 (Sav.) teneantur ipsi fornaxarii dare et
vendere cuilibet civi… de opere fornarcis sue… et de illo
ballono de quo cives habere voluerint.
D balezà.
ballota sf. “pallina usata nelle votazioni”
RVN 67 s.xiv. (Noli) debeat deliberari ad ballotas albas
et nigras. (cf. IVI, p.63: ad lapides albos… et nigros).
L balla. ballotola. palocta. D balotori.
ballotationem sf. “votazione”
RGL 27 a.1576 a voto, seu ballotatione prefatorum.
L ballota. abolotare. D balottatione. pallotatione.
ballotola sf. “pallina usata nelle votazioni”
DMC 138 a.1379 absolvendo infrascaripta omnia et singula ad ballotolas albas et nigras. VSF 419 a.1449 illi qui
prevaluerunt ceteris aliis denominatis secundum iudicium
ballotolarum. TL.1 129 a.1454 absolventes se ad calculos albos et nigros elegerunt ad infrascripta officia infrascriptos videlicet qui convenerunt in electione istorum
pre ceteris ballotole numeri sufficientis.
L ballota. ballotora.
ballotola sf. “pallottola, proiettile; arma”
LG 956 a.1404 misericordiam vel cultellessam, bastonos
ferreos, ballotolas ferreas seu plumbeas, seu quodvis
aliud genus vel vocabulum armorum offendibilium vel
deffendibilium. GR 105 a.1498 ballotolas ferreas vel
pombleas.
balotora sf. “pallottola, arma, proiettile”
ASA 89 a.1400 (Alb.) stochum, cultellam, apiam, balotoram.
L ballotola. D barlottua.
126
bamb
(de) balsamo cognome
SLS.2 143 a.1205 jacomus de balsamo.
L bacemus. bachemus.
balsamus/ balçamus/ balzamus sm. “ramo, frasca,
palo”
PLP 206 a.1250 (Sav.) quod nullus faciat in bosco saone
balçamos vel pales vel ligna viridia seu sicca pro portandis extra districtum saone. SSA.2 84 a.1345 (Sav.)de
balzamis et lignis non portandis extra saonam… non faciat in bosco saone balzamos, ligna viridia vel sicca… ––
carrigari… balzamos et pallos… pro ipsis utendis in vineis et terris suis. –– si emerit in saona… ligna, balçamos vel palos. SSA.2 133 a.1345 (Sav.) quecumque persona que aduxerit in saona… aliquos balzamos debeat
habere centum balçamos pro qualibet manna sine ligaminibus. RVN 112 s.xiv (Noli) si quis vero inciderit salices, vel balsamos… SRB 316 a.1407 (Sav.) quod aliqua
persona non possit facere nec colligere balsamos aliquos
de castanea seu aliquo alio ligno.
D balciami.
balsanus agg.
SGM 102 a.1376 (Massa) una banneria balsana ad arma
lucani comunis.
balçanus/ balzanus agg. “(di equino) che ha le zampe macchiate di bianco”
FNU 201 a.1212 mulum balçanum… mulum flavum.
BVP 283 a.1229 equum… balzanum de duobus pedibus
superioribus. FNV 185 a.1252 de precio unius eque baie
balçane. FCD 2.1426 a.1281 mulum balzanum de omnibus pedibus.
DUC.1.542 balzanus: de equo qui in pedibus albas habet
maculas. REW 919.
balzare vb. “rivoltare (terra)?”
CNM 427 ca.1205 (Sav.) laboravi in ea (terra) ad balzandum eam et splanandum.
balzellus sm “balzello, gravame”
GR.2 12 a.1330 (Sarz.) exempti ab omnibus et singulis
muneribus, angheriis, perangheriis, collectis, impositionibus balzellige (= balzellisque).
baltefredus sm. “torre di legno per vedetta o assalto
di mura”
LJ.1 783 a.1227 nec fiat murus nec parengata… –– parengate et baltefredi, que seu qui sunt super costas fossati
illius loci seu ville… omnino removeantur et destruantur.
DUC.1 619 sg. belfredus. REW 1041.
baltexius sm. “balascio, rubino del Balakshan”
DRG.3 923 a.1304 lb… inplicatas in lapidibus, smeraldis
et baltexiis.
L balaxium.
balum sn. “palla, proiettile”
ACC 27 a.1097 cum armis et cum omnibus que ad bala
sunt necessaria.
D bala.
bambagarius / bambaçarius sm. “artigiano del cotone”
CGS.1 408 a.1160 johannes bambagarius. LMS 530
a.1226 (regesto).
Cf. SLS.3 34 a.1262 (Roma) bammacarii m.s.
L bambaxarius.
bambasium sn. “cotone”
SSL 208 a.1336 una pecia de bambasio… due pecie tele
de cotono. LG 601 a.1403 tinctores et manganatores telarum et bambasiorum.
L bambaçarius. bambaxium. bambaxinum. banbecium.
bambaxarius sm. “artigiano del cotone”
FAF 223 a.1257 jordanus bambaxarius. PLS 215 a.1301 tibi
gregorio bambaxario. PC 288 a.1364 capitula artium …
bambaxariorum cotoninarum. LG 665 a.1406 ars bambaxariorum. TL.2 757 a.1471 augustinus de planis bambaxarius.
L.bambagarius. bambaçarius. bambasium. bombaxarius.
bombecium. D bombaxeri.
bamb
bambaxilem sm. e agg. “cotone”
DRG.2 503 a.1254 in… fustaneis et bambaxilibus.
L bumbacilis.
bambaxilis agg. “di cotone”
CGG 148 a.1260 (PortoV.) paludellum unum bambaxile.
bambaxinum sf. “tela di cotone”
GR 51 (Vent.) qui vendiderit fustana, bambaxina…
D bambaxina
bambaxium sn. “bambagia, cotone”
CPB 245 a.1388 (Piac.)sex libras bambaxij endegi coloris… unam libram bambaxij albi. PVP 280 a.1488 item
toagia una bambaxii nova.
L bambasium. bambaxarius. bambaxilis. bambaxinum.
banbecium sn. “cotone”
CGG 261 a.1261 (PortoV.) paludellum meum tele banbecii.
L bambasium. bembegium. bombecium.
bambinus sm. “bambino”
GR.2 26 duo pueri sive bambini.
DUC.1 543 bambinus.
D bambìn.
bamnire vb. bandire, esiliare”
BAV 196 a.1393 (Moncalvo) proditorem, latronem, ruptorem stratarum, nec aliquem bamnitum vel bamnendum
domini marchionis.
L bannire.
bampnum sn. “penalità”
RII 11 (1956) a.1463 (Tenda) sine aliqua pena et bampno.
L bannum.
banasta / banastra sf. “cesta”
GR 2.12 (Nizza) banaste in quibus portantur racemi…
tempore vindemmiarum sint tales, quod teneant iv. panerios.
DUC.1 543 banastum. J.STORM, ROM 5 (1876) 167 sg.
REW 1035.
TB 17.153: gall. benna x lat. canistrum (gr.
kßnastron). REW 1035.
D banastra. benna.
banca sf. “panca, sedile”
CGS.1 24 a.1156 duas bancas de maniar… quatuor bancas
de sedere in butega. VCB 59 a.1239 (Bonif.) archobancum
unum, bancas duas. RBR 19 sg. a.1254 (Sav.) cum omnibus
banchis de lignamine… –– cum mureto qui dicitur bancha
versus ipsum murum… –– bancha parva que est iuxta murum. DSP 350 a.1415 in angulo exteriori… dimittere bancam palmorum quindecim sine banco, in qua sedeant et
quiescant cives graves et famosi et officiales comunis.
MIL 196 sg. BLG 30 long. panka.
banca sf. “cassapanca (posta di solito al fondo del
letto)”
CGG 362 a.1275 (PortoV.) item banca una. item catreda
una. PCC 142 a.1353 (Sav.) banche tres pro dictis lectis
CAR 12 a.1381 strapointa una… banca una… covertor
uno. PVP 224 a.1451 bancha una intarsiata. PVP 226
a.1451 item torcular unum cum sua bancha intarsiata,
circumcirca dictum torcullar, clavata. PVP 257 a.1459
bancha una intarsiata.
L bancaeta. bancharetum. banchella. banchera. bancheta.
banchetum. banchum. disbancare. panca. subbancha.
banca sf. “banco di lavoro”
LEM 185 a.1222 bancam unam ad tondendum pannos (cf.
LEM 188 a.1238 discum ad tondendum). CGG 149
a.1260 (PortoV.) item bancham unam ad faciendum oleum.
banca sf. “banco di vendita”
CAC 265 a.1179 (Sav.) in domo burgi ubi sunt banche mee.
banca sf. banca, banco di cambio”
LJ.1 1085 a.1251 quod… homines de Ast possint tenere
bancum sive bancam in civitate ianue faciendo securitatem.
A.SCHIAFFINI, ID 6 (1930) 52 storia del vocabolo.
L bancharotus., banchatus.
127
banc
banca pl., top. “Banchi (piazza di Genova)”
LJ.2 1455 a.1415 platea bancorum. DSP 345 a.1415 de
logia bancorum. DSP 350 a.1415 que porticus sint aperte a facie platee bancorum. BCM 64 a.1482 die lune xvi
decembris, in bancis. DSP 61 a.1487 proclamasse… in
bancis et per loca pubblica.
L banchum.
bancaeta sf. “panchetta, seggiolino”
PVP 242 a.1456 item bancaete quatuor.
banca perforata sf. “seggetta”
OGM 202 a.1472 item bancha una perforata pro infirmis.
bancalarius sm. “falegname”
MSI 317 a.1470 dexerenus de monte bancalarius. BBL
108 a.1473 pro domenico de terile banchalario. AND.2
31 a.1487 inter bancalarios, cazarolios et capsiarios sive
magistros asie.
L bancararius. D bancalà.
banchale sn. “panca”
PVP 275 a.1488 banchale uno novo contra leto cum sua
subbanca.
L banca. banchaletum.
banchale sn. “cassapanca”
LG 23 s.xiii. capsia seu sospitale vel banchale. PCC 142
a.1353 (Sav.) item banchale unum de una clavatura parvum. NBI 37 a.1390 banchalle unum pro libris cum duobus clavaturis. IEL 90 a.1397 banchale de quatuor pedibus. PVP 219 a.1451 bancale unum tarsiarum. PVP 223
sg. a.1451 bancallia duo intarsiata circa lectum.–– bancallia duo intarsiata circa dictum torcular. PVP 232
a.1456 banchalle unum intarsiatum duarum clavaturarum. PVP 260 a.1461 aliud banchale de duobus coperchiis.
RNB 80: dal gen. il neogr. mpagkßri, mpagkßli,
“cassapanca”
L banchalem. bancharius. D bancale.
bancale sn. “banco, scrittoio
CPB.2440 a.1388 (Piac.) unum banchale a tribus coperchiis cum scrana post. NBI 37 a.1390 item bancale
unum pro scribendo.
bancale sn. “copertura di stoffa per il capo del letto”
SSL 210 a.1336 inventarium vestium, sargiarum et lectorum, bancalium et tapetorum… unum bancale a omere.
item quatuor bancalia a fogliagio laborata multis diversitatibus… item unum bancale factum a serpibus.
L banca. banchum. bancheria. D bancale.
banchalem sm. “cassa, cassapanca”
GEM 186 a.1314 banchalem unum de castaneis. OGM
105 a.1370 item banchales pro pannis ii. PVP 260
a.1461 banchales tres unius coperchi.
banchaletum sn. “panchetta”
PVP 226 a.1451 item banchaletum unum parvum. PVP
260 a.1461 banchaletum unum parvum.
bancharetum.
bancararius sm. “falegname”
MSI 326 a.1500 leonardus bancararius.
D bancà. bancarà.
banchare sn. “cassapanca”
PVP 272 a.1488 banchare uno longo.
bancharetum sn. “panchetta; piccola cassapanca””
IEL 91 a.1397 bancharetum parvum… PVP 233 a.1456
item bancaretum unum. PVP 241 a.1456 bancaretum
unum duarum clavaturarum. PMN 202 a.1487 in quodam banchareto.
L banca. banchaletum.
bancharia sf. “attività bancaria”
LSD 618 s.xiv. officium bancharie seu mense nummularie. DNB 124 sg. a.1353 omnes qui banchum tenebunt
aut exercebunt officium bancharie.
L banca. bancherius.
banc
bancharius/ -m sn. “cassone, cassa per documenti”
LMS 276 a.1222 et unum arcobancum et bancharium
unum. LEM 240 a.1239 bancaria duo, sospitalia duo.
LG 105 a.1327 quod bancharium habeat duas clavaturas
et duas claves. VFD 91 a.1341 reservato semper loco capsie sive bancharii pro armis. SSA 98 a.1345 (Sav.) fieri
facere unum bancharium in quo ponantur dicta cartularia.
ASA 269 a.1350 (Alb.) et teneri debeat in uno bancario
in quo sint due clavature seu claves. BF 86 1/xv. item
bancarius unus de mealibus (cassetti?) tribus talis qualis.
L banchale.
bancharotus sm. cambiavalute, piccolo banchiere”
LG 446 a.1383 bancherii et bancharoti. LJ.2 1459 (=
DSP 350) a.1415 que bancha… non potuerunt unquam
locari… nisi bancheriis et bancharotis et notariis et collectoribus publicorum introytuum ac censariis.
L banca. bancherotus.
banchatus agg. “bancabile, accettato in banca”
ACL 120 a.1344 asperos… banchatos, bonos etexpendibiles de caffa.
L banca.
banchella top. (Vado)
PCC 5 a.1152 (Sav.) terra banchelle.
L banca. D banchela.
bancher sm. “banchiere”
CGS.1 179 a.1158 baldo bancher. CGS.2 83 a.1162 ingo
bancher.
L bancherius.
banchera sf. “panca”
NBI 38 a.1390 item banchere iij francische. PVP 219
a.1451 item bancale unum tarsiatum… item bancheram
unam.
L banca.
bancheria sf. “copertura di stoffa”
CDC 84 a.1386 pro panni peciis ii. et bancheria, missis
in pisas. PVP 223 a.1451 item bancherie quatuor. PVP
241 a.1456 bancheria una. PVP 260 a.1461 bancherie
due de flandria. MAS 40 n. a.1463 tellam, sarzam, coprilectos et bancherias, bocasinos.
L banchale.
bancheria sf. “attività bancaria”
GVG 125 a.1256 gregorius nigurbonus de placentia bancherius… occasione officii bancherie. PCP 642 a.1316
alicuius bancherii… qui exerceat officium bancherie seu
numularie.
L banca.
bancherius sm. “banchiere”
CGS.1 67 a.1156 a te nubeloto bancherio. SC 297
a.1157 bando bancherius. CGS.2 82 a.1162 ingo bancherius. GC 20 a.1191 baudo bancherius. SRB 52
a.1197 henricus bancherius. GG 16 a.1200 bartholomeus
bancherius. LMS 220 a.1222 lanfrancus bancherius.
DNB 120 a.1227 ego rainaldus feliçanus bancherius confiteor me accepisse a te… in deposito et custodia occasione banchi libras… que sunt scripte in cartulario mei
banchi. BSL 142 a.1253 secundum quod scriptum est in
cartulario dicti bancherii. DAF 45 a.1300 ugolinus de
messana bancherius. PCP 642 a.1316 alicuius bancherii… qui exerceat officium bancherie seu nummularie.
VFD 160 a.1317 depositum de libris trecentis… in bonis
et ydoneis personis non bancheriis. LG 43 a.1327 item
quod quodlibet anno debeant eligi bancherii in quibus
possint recipi assignationes solutionum et proventuum
communis per officium protectorum et visitatorum et
confortatorum. DMC 129 a.1364 anthonio de leone bancherius. LG 656 a.1404 de bancheriis et aliis rumpentibus. LG 659 a.1404 bancheriorum rumpentium. DSP
350 a.1415 que banca non poterunt unquam locari… nisi
bancheriis et bancarotis et notariis et collectoribus publicorum introituum et censariis. TL.3 97 a.1474 donec
128
banc
alias fidejussiones et cautiones bancherius ipse prestiterit. DMC 418 a.1510 dictas libras… transmitti ad bancha
infrascriptorum bancheriorum.
DNB 83. AES 14.
L banca. bancharia. bancher. bancheria. banchum.
D banché.
bancherius de tapeto sm. “banchiere abilitato a
compiere operazioni finanziarie per conto del comune di
Genova.
LG 545 a.1403 nemo possit aut debeat tenere banchum
in ianua vel ut bancherius ponere tapetum, vel pro bancherio de tapeto se gerere vel haberi, qui ellectus et approbatus non fuerit pro bono et ydoneo per officium mercantie.
LG 656 a.1404 quod omnes et singuli bancherii de tapeto… teneantur et debeant officio et coram officio mercantie singulis annis in kalendis ianuariis incipiendis dare
et prestare fidejussores ydoneos usque in libras viginti
quinque milia ianuinorum ad minus.
L banchum tapeti.
bancherotus sm. cambiavalute; piccolo banchiere”
SFG 2.52 s.xiv minores bancherii quos vulgus nuncupat
bancherotos. LG 564 a.1403 quod bancheroti non emant
a sclavis… res subscriptas (oggetti preziosi)
DNB 124 bancheriotus.
L banca. bancharotus.
bancheta sf. “panchetta”
BSR 368 a.1218 banchetas duas. CGG 173 a.1260 (PortoV.) banchetam i. PVP 260 a.1461 banchete tres. PVP
275 a.1488 bancheta una. VOL 170 a.1503 (Sav.) comprehensa etiam in dicta altitudine dicyte maiestatis bancheta ipsius.
L banca. D bancheta.
bancheta sf. “banco di chiesa”
GVG 337 a.1307 vendo tibi… banchetam unam positam
in ecclesia sancte marie in vineis.
bancheta top. (Savona)
CAC 9 a.1178 (Sav.) ad banchetam. PLP 90 a.1250
(Sav.) et cum fui ad banchetam… SSA 83 a.1345 (Sav.)
a bancheta usque ad pontem. SRB 362 a.1424 (Sav.)
transitum facientes per civitatem saone et posse, scilicet
a ponte pillarum et maiestate banchetarum et a fontanacia versus arbizolam.
NTS 11. NSS 227, 257 “crosa lungo il planum saone, in
direzione di Lavagnola (od. Via dei Mille).
D banchetta.
bancheta perforata sf. “seggetta”
PVP 241 a.1456 item bancheta una perforata.
PVP. 101.
D banchetta.
bancheta soprannome
ZAC 241 a.1296 (Alb.) iacobus marixanus dictus bancheta.
banchetum sn. “banco di vendita o di scrittura”
LG 426 a.1383 bancha vel bancheta, scanna. LJ.2 1459
a.1415 cui… columne sive pilastro… possint adhereri facere et appodiare banchetum unum locandum scribis.
DSP 350 a.1415 banchetum unum locandum scribis, tante latitudinis quanta est grossitudo dicte columne sive pilastri.
L banca. banchetus. D banchetti.
banchetus sm. “tavolino”
SIP 178 a.1420 (Massa) unus banchetus rotundus.
SIP 307.
L banchetum.
(officium) banchorum sn. “magistratura del comune
di Genova”
AS 59 a.1432 absque solutione introitus cabelle apellationum ad venerandum officium banchorum.
banc
banchum sn. “panca, banco”
SIG 327 a.1330 et sint… loca expedita videlicet a porta
petentarii sive senescalchi versus popam in schandollario
sub bancho vel supra banchum. AND.6 33 a.1516 item
bancum scanni cum suo pogiolo fulcito et fasciato cum
suis canteris.
L banca. imbanchare.
bancum sn. “banco”
LJ.2 1459 a.1415 construi faciant… banca pulcra circumquaque bene apta ad tenendum banca…que bancha… non poterunt unquam locari… nisi bancheriis et
bancarotis et notariis et collectoribus publicorum introytuum ac censariis. DSP 350 a.1415 –– bancam palmorum quindecim sine banco, in qua sedeant et quiescant
cives graves et famosi et officiales comunis.
banchum sn. “banco da lavoro”
CAR 21 a.1435 visaque etiam longa et longeva consuetudine que est attributa dictis laboratoribus caravane de tenendo clavias, banchum et marchum. CAR 36 a.1451
mercatores civitatis ianue… qui tenent claviam, bancum
et maleum cum quibus vibrantur seu stellantur et ponderantur et mondantur coria et consimilia…
bancum sn. “banco di vendita”
RSC 250 a.1143 feudum de bancis et scariis qui sunt inter bucam (bovis). CDG 257 a.1149 usumfructum de
banchis comunis ianue. PRV 93 a.1224 (Sarz.) omnia
bancha beccariorum. LG 57 a.1327 bancha macellariorum. LG 426 a.1383 bancha vel bancheta, scanna.
SOV 279 a.1428 (On.) vendere carnes… ad banchum.
AS 72 a.1432 domum apothecam vel banchum.
bancum sn. “banco del tribunale”
CAR 21 a.1434 prefatum officium in totali numero congregatum, sedens pro tribunali ad eius solitum iuris bancum.
banchus/ -m sn/m. “banco, banca, banco di cambio”
CDG 258 a.1149 ut aliquis non possit cambiare in banchis
nec in tabulis nec in civitate… CGS.2 129 a.1163 tot mirgorenses que valebunt lb. cxvi ianuensium ad banchum illius terre (in montepesulano). GG.2 117 a.1205 confitetur
obertus bancherius se habere in accomendatione a johanne
de torexella lib. xxv. causa operandi ad bancum usque ad
annum proximum ad medietatem proficui. OP 130
a.1213 in civitate iuxta merchatum vetus ad banchos cambiatorum. DNB 120 a.1227 ego rainaldus feliçanus bancherius confiteor me accepisse a te… in deposito et custodia occasione banchi libras… que sunt scripte in cartulario
mei banchi. LJ.1 1085 a.1251 quod… homines de ast
possint tenere bancum sive bancam in civitate ianue faciendo securitatem. BSL 151 a.1253 libras… scriptas in
cartulario banchi tui. BSL 160 a.1253 prout eas (libras)
nobis scribi fecistis in banchis. LG 50 a.1327 deliberare
bancha secura in quibus debeant fieri solutiones. –– id
quod habendum restabit de pagis totius eiusdem anni, in
pecunia sive banchis. LG 112 a.1327 omnes homines volentes banchum tenere in civitate ianue… –– pro omnibus
campsoribus et bancheriis qui banchum tenuerint in civitate ianua. LJ.2 607 a.1352 quam… pecuniam… confessi
sunt se habuisse et recepisse in bancho francisci de parma
bancherii. DNB 124 sg. a.1353 omnes… qui banchum tenebunt aut exercebunt officium bancharie. DSP 350
a.1415 construi facient… banca pulcra circumquaque bene apta ad tenendum banca. TL.3 98 sg. a.1474 liceat…
recusare solutiones acceptare in banco aliquo pecuniarum
sibi debitarum. DMC 418 a.1510 dictas libras… transmitti ad bancha infrascriptorum bancheriorum.
L banca. bancherius. D banché.
banchum de tapeto / tapeti sn. “banco abilitato a
compiere operazioni finanziarie per conto del comune di
Genova”
PVS 189 a.1375 instrumentum vel scriptura publica vel
scriptura banchi tapeti. PVS 198 a.1375 et si fuerit exi-
129
band
bitum instrumentum vel apodixia banchi de tapeto solucionis vel legiptime quitacionis eius sententie… LG 843
a.1404 instrumenta et scripturas publicas et banci de tapeto. –– instrumentum vel scriptura publica vel scriptura
banci tapeti. DSP 203 a.1531 liceat… ipsam solutionem
facere de scripta banci de tapeto.
LDS 25 banchum cum tapeto et capsieta.
L bancherius de tapeto.
banchus sm. “garanzia bancaria
LG 149 a.1326 statuendum duximus quod pro prima secunda et tertia paga emptores introytuum dare debeant et
teneantur bonos et ydoneos banchos vel pignora in auro
vel argento.
banda sf. (mar.) “bordo, parapetto della nave”
SIG 338 a.1330 item quod quilibet patronus… debeat
portare publice super bandam in sua gallea unam banderiam ad arma dicti d(omini) capitanei. SIG 342 a.1330
quod capsia pro armis possit fieri deversus bandam drictam prope portam fogoni amutata dicte galee. DCG 337
a.1383 cum firis quatuor serrarum amorsatarum pro qualibet banda.
L (lignum de) bandis.
(dare ad) bandam vb. (mar.) “inclinare la nave su un
fianco per rassettarla”
CDO 220 a.1605 ordo circa prohibitionem dandi carenam… –– licentiam arriondandi, neque dandi ad bandam
cuivis vasi a gabbia cuiusvis capacitatis… prohibitio facta de vasibus a gabbia… bruscandi, dandi ad bandam &
arriondandi in darsena presentis civitatis.
bandachinus sm. “stoffa di seta”
VCB 57 a.1239 (Bonif.) calicem, amitram… planetam
unam bandachini, dalmaticam.
L baldachinus.
bandella sf. “bandiera”
PFG 25 a.1364 (Alb.) confaronos et bandellas.
L bandeleta. bandera.
bandeleta sf. (mar.) “banderuola per segnalazioni
marittime”
PPG 319 a.1555 coffinis duobus et bandeletis quatuor
cum ipsorum tabulis pro faciendis signis triremibus, cum
suis antenis et sonchis.
L bandella. bandera.
bandera sf. “bandiera”
ZAC 137 a.1287 (Alb.) cum… equitibus armatis cum
quadam bandera ad arma et signa domini nanni marchionis ceve. RL 222 a.1288 (Alb.) de portanda bandera in lignis albingane. ASA 454 a.1350 (Alb.) portare banderam
comunis albingane quando navigant in eorum navigiis.
Cf. RNB 80: cf. neogr. mpandûra. m.s.
L bandella. bandeleta. bandererius. banderia. banneria.
D bandeira.
bandererius sm. “alfiere, portabandiera”
ASA 135 a.1288 (Alb.) in exercitu generali ubi sit vexillum confalonum comunis debeat potestas compellere
omnes bandererios seu banderas. RPV 166 a.1346 bandererium comunis. GR 2.20 (Vezzano) ire debeant constituto caporale et uno alio bandererio.
L bandera. bannerarius. bannerius.
banderia sf. “bandiera”
SIG 338 a.1330 item quod quilibet patronus… debeat
portare publice super bandam in sua gallea unam banderiam ad arma dicti d(omini) capitanei. LG 303 a.1363
banderiam ad arma comunis… scilicet gonfaronum…
seu vexilum. PGF 25 a.1364 (Alb.) consignata fuit banderia una ad arma comunis. CP 131 a.1366 missus est
portare banderiam domini supra turrim dicti castri. TL.3
665 a.1449 pro vexillis seu banderiis communis et domini ducis. SOV 340 a.1428 (On.) et comune teneatur habere unam banderiam.
L bandera.
band
bandezare vb. “bandire, esiliare”
CDG.3 119 a.1197 nullum bandezatum vel forestatum a
ianuensibus recipiam. SRB 109 a.1206 (Gen.) possessionem et dominium tibi inde tradidisse confitor, eo salvo
quod per stellam transire quod gastaldus me suscipere teneatur ad hospitandum sicut solitus est et si nollet possim
accipere sicut solitus sum et bandezare. IEA 45 a.1252
(Alb.) punire ac mulctare, imponere, bannire seu bandezare.
L bannizare. D bandezar.
bandia sf. “bandita”
BSO 215 a.1581 (Onzo) in alienis terris silvestribus, bandiis, pratis et segetibus.
L bandita.
bandicta sf. “bandita”
LJ.2 697 a.1361 gabella bandicte et erbagia.
L bandita.
bandimentum sn. “assoggettamento al regime di
bandita”
RPA 43 a.1230 (Pigna) bandimentum hominum de argeleto… in lite et discordia… super drictum et redditum
fructuum montis qui vocatur ansa et marcola et super
bandimentum dicti montis.
L bandita.
bandinella sf. “specie di tela”
COS 11 a.1186 unam ballam bandinellarum et unam ballam fustaneorum.
L baldinella.
bandinus cognome
SCS 299 a.1530 (Sav.) stephano bandino.
DUC.1.547 bandinum: bannum, mulcta.
bandiotus sm. “assegnatario all’incanto di bandite”.
GR 24 a.1538 (Ceriana) liceat bandiotis dictarum banditarum… pascere suas bestias ultra colles. GR 24 a.1592
(Triora) finito tempore bandite dictus bandiotus nullam
personam vel bestiam accusare possit.
L bandita. bannerius. D bandiota. bandita.
(lignum de) bandis sn. (mar.) “nave a vela, che ha i
bordi rialzati a differenza dalle navi a remi”
DAF 69 a.1300 taridam nostram de bandis et de duobus
arboribus. SIG 360 a.1330 galearum navium cocharum
taridarum lignorum de bandis et aliorum lignorum navigabilium. SIG 363 a.1330 navim cocham taridam galeam vel aliquid lignum de teriis vel de bandis. VFD 76
a.1340 lignum de teriis vel de bandis. VFD 78 a.1340 ligni de teriis de bandis seu oneris. VFD 168 a.1340 ultra
autem sciciliam sic navigare possint… dummodo reducantur ad modum lignorum de bandis sive ad navarescam. CP 290 a.1343 cuicumque navi galee coche ligno
de bandis seu cuicumque alio ligno navigabili.
JAN.1 358 BR 558. FNG 38 e n. DMM 400: lignum de
bandis = lignum ad navarescham.
bandita sf. “terra comunale, boschiva e prativa, che
il comune dava in uso per un anno, dietro compenso fissato in asta pubblica. L’appaltatore aveva il diritto di subaffittare o gestire in proprio la bandita, facendosi consegnare le bestie da pascolare dai singoli proprietari nei
mesi in cui era più difficile trovare erba. Ovviamente
l’accesso alla bandita era vietato agli altri pastori”.
RL 198 a.1192 (Diano) ita quod habeant et teneant pro
bandita et castelania… secundum usum diani. NL.1 24
a.1203 terra illa que dicitur bandita communis. GR 24
a.1267 (Apric.) de ementibus banditas sive herbagium
communis. SEV 58 sg. a.1303 (Vent.) pascere et stare
debeant in bandita ordinata capris tantum, et non alibi.
–– si voluerint transire ab una bandita in aliam. FCT 34
a.1379 (Triora) de bannis pratorum et banditarum. CST
288 a.1381 (Taggia) extra bandita plani (“Bandita del
piano”: ampia zona comunale che sembra comprendesse
la maggior parte del territorio verso mare di Taggia,
130
bani
Bussana e Riva). FST 74 a.1592 (Triora) de damnis factis in banditis. GR 24 a.1538 (Ceriana) liceat bandiotis
dictarum banditarum… pascere suas bestias ultra colles.
TAL 52. RRL 65. LPT.228. FTL 122 “elemento toponomastico frequente”. CST 112.
L bandia. bandicta. bandimentum. bannire. bannita. bannum. D bandita.
banditus agg. “associato, collettivo”
CDG.2 198 a.1174 si tamen propterea vos hostem banditam feceritis, tenebimur inde vobis ausilium nostrum fideliter et sine fraude dare cum tot galeis.
DUC.1 548, 3.bandum: caterva, manus, societas; 2.bandus: hominum turba sub certo duce vel vexillo collecta.
L bannitus. bannire.
bandum sn. “bando, notificazione”
CDG.1 8 a.1056 bandum vero non apmplius quam quindecim dies missum erat, quando marchiones placitum ad
tenendum veniebant.
bandum “multa, penalità”
RCP 403 a.1204 (Luni) quis non habet unde banda persolvat… GR 27 a.1267 (Apric.) possit tollere vel derancare bosolos et brugos… sine aliquo bando. RL 200
a.1277 cadat ad bandum solidorum x. PCP 633 a.1316 et
si ipse infra terminum non solverit… accipiam bandum
vel vintenum usque ad unum denarium. FCT 33 a.1379
(Triora) solvat pro bando…
L bannum. contrabandum.
bannerarius sm. “alfiere, portabandiera”
GSS 37 a.1330 (Sarz.) duo… pro quolibet vexillifero et
duos pro quolibet bannerario.
L bandererius.
banneria sf. “bandiera”
GSS 147 a.1330 (Sarz.) de pena refutantium officia comunis sarçane. quicumque non receperit banneriam vel
pennellum perdat solidos x. SGM 102 a.1376 (Massa)
una banneria balsana ad arma lucani comunis.
TL.3 661 a.1449 pro vexillibus et bannerijs.
L bandera. bannerius.
bannerius sm. “alfiere, portabandiera”
LJ.2 182 a.1288 coscius enrici bannerius comunis pisarum. GSS 37 a.1330 (Sarz.) confalonerios et bannerios.
L banneria.
bannerius/ banneus sm. “funzionario comunale delegato al controllo delle bandite”
GR.24 (Nizza) restaurabunt domino passo in arbitrio
banneorum. IVI (Monaco) petebant quod in dicto castro
consules bannerii ponerentur.
L bandita. bandiotus. banneus. D bandita.
banhat sn. “gioco d’azzardo lecito, che ha come posta la consumazione all’osteria”
GR 2.86 a.1376 (Grasse) non debeat ludere ad aliquem
ludum aleysuch sed tantum causa solatii ad banhat.
MBA 401 a.1440 (Digne) banhat.
L eyssuch.
banilem sm. “specie di tessuto?”
VCB 235 a.1245 (Bonif.) rigatas duas de banili.
bannire vb. “battere, raccogliere (castagne)”
GSB 101 a.1577 (Baiardo) capiens castaneas in alienis
castanetis, tamdiu quamdiu banniuntur et juxta solitum
presentis loci nectantur.
bannire vb. “bandire, esiliare”
IEA 45 a.1252 (Alb.) bannire seu bandezare. CP 268
a.1264 bannivit et forestavit. VFD 152 sg. a.1316 non
possent bannire et forestare… –– de quibus forestationibus et banno exire non possint. PPV 77 a.1370 (PortoV.)
bannitum vel forestatum. LG 926 a.1404 forestare et
bannire de ianua.
REW 930.
L bamnire. bannitus. bannum. forbannire. frobanditus.
D banire.
bani
bannire vb. “sottoporre al regime di bandita”
RL 196 a.1172 (Diano) habeatis potestatem bannendi et
piscandi et boscandi. BSM 162 s.xiii. (Mill.) rubrica de
pratis banendis. FCT 20 a.1280 (Triora) possint pascere,
laborare, bannire et disbannire, venare et aucupare. ASA
458 a.1350 (Alb.) teneatur magistratus albingane… omni
anno in die carnis proxime venturi … bannire facere prata
que dicuntur sancti georgii et ipsa bifare et signare… cum
signis certis positis in arundinibus seu lignis et ipsa prata
tenere banita usque ad festum santi johannis de junio.
SCT 39: franco banjan, got. bandvjan “termine usato per
indicare il divieto di uso pubblico dei terreni comunali”.
RGS § 1155: germ. -jan latinizzato in -îre..
L bandita. disbandire. disbannire. D bannire.
bannita sf. “bando, notificazione”
PLV 104 a.1260 (Alb.) crias et bannitas et deveta.
L bandum.
bannita sf. bandita”
BSM 162 s.xiii (Mill.) de non incidendo in bannitis… de
loco quo bannite fieri debeant… de non pascando in bannitis… de bannitis apertis. ASA 303 a.1350 (Alb.) non
possit fieri aliqua bannita civibus albingane de terris silvestris sive boschis. BSO 193 a.1581 (Onzo) omnes terre,
canneti et prata et omnia pascua territorii untii sint… bannita… et custodiri et servari debeant ab omnibus bestiis.
L bandita.
bannitus sm. “esule, bandito”
SRC 275 a.1268 (Sav.) non receptabunt bannitos. CST
209 a.1381 (Taggia) banniti et forestati comunis ianue.
L bannire. banditus.
bannizare vb. “bandire, esiliare”
LJ.1 1092 a.1251 bannizetur et nullo tempore de banno
extrahatur.
L bandezare. bannire.
banola sf. “bagnarola, mastello per il bagno”
RCO 128 a.1286 (Ort.) banolas tres.
bannum sn. “bando, norma, decreto”
PCC 75 a.1311 (Sav.) omnia banna et statuta precepta et
ordinamenta.
L. bandum.
bannum sn. “diritto di bandita”
FAF 25 a.1226 (Ormea) ita tamen quod rovare sint in banno constitute… quod non incidantur per homines ulmete.
FCT 34 a.1379 (Triora) de bannis pratorum et banditarum.
RPA 45 a.1230 (Pigna) et habeant banna communiter.
L bandita.
bannum sn. “diritto di imposizione”
CAC 164 a.1179 (Sav.) reservando in nos rosias et carreçum et bannum et placita et albergariam et dare et tollere terre… LJ.1 490 a.1202 de omnibus fidelitatibus et fodris et bannis et drictis et tortis et omnibus usantiis quos
habebant et capiebant. IEA 75 a.1212 (Alb.) de castro de
petra et cum omni districtu et comitatu et iurisdictione…
cum omnibus placitis et bannis, in foudro et in tocta et pedagio. SRB 156 a. 1216 (Sav.) et fidelitatibus et fodris et
bannis. LJ.1 946 a.1234 dictum castrum et villam, homines et iurisdictiones habeant et teneant. cetere vero, exceptis predictis, ad ipsos consortes sive dominos de carpaxio
pertinent in ipso castro, villa, hominibus, iurisdictione, segnoria, bannis, placitis, rosiis, serviciis et aliis. IEA 84 a.
1263 (Alb.) dacitis et collectis et bannis et roxiis, angariis
et parangariis. FAG 140 a.1300 (Ferrania) decimam, drictum, molandina, batenderia, fulla, banna, penas, pascheria.
L contrabandum.
bannum sn. “ammenda, penalità”
FCT 12 a.1250 (Triora) sit condemnatus ad bannum et
emendam. RLB 33 a.1283 (Castellaro) item si quis domum
alienam vel grangiam… fregerit, bannum seu penam quinquaginta solidorum incurrat. ASA 352 a.1350 (Alb.) si…
actor iuraverit se non posse dare pignus banni. RVN 111
131
bara
s.xiv (Noli) sit bannum… solidorum quinquaginta. CVQ
361 a.1407 (Quil.)et habeat medietatem banni. SOV 97
a.1428 (On.) item si aliquis fecerit presaliam, det bannum.
FST 39 a.1592 (Triora) medietatem bannorum quarumcumque accusarum quas ipsi respective fecerint.DUC.1 556.
L bampnum. bandum. bannire.
bannum sn. “bando, esilio”
CDG.2 64 a.1166 ideo in bannum publicum ex parte domini
imperatoris federici ipsos mittimus et res eorum universas.
LJ.1 1092 a.1251 bannizetur et nullo tempore de banno extrahatur. CP 268 a.1264 bannivit et forestavit, de quo banno
et forestatione… IA 179 a.1277 quidam alii nobiles, civitatem egressi, banno fuerunt adscripti perpetuo. VFD 153
a.1316 de quibus forestationibus et banno exire non possint.
PRV 209 a.1334 (Sarz.) in dicta forestacione et banno.
bannum sn. “pubblicazione (matrimoniale)”
PCC 137 a.1351 (Sav.) quicumque vero matrimonia clandestina bannis non editis confecerint.
bannum sn. “bagno”
PVP 264 a.1462 par unum linteaminum de banno.
L balneum.
baola top. (Sav.)
SRC 206 a.1272 (Sav.) in saona, loco ubi dicitur baola sive praeli. PCC 115 a.1334 (Sav.) (Reg.: una pezza di orto) ad baolam.
L baiola.
baonensis agg. (mar.) “di tipo di timone”
DCG 337 a.1383 temones quatuor scilicet baonenses
duos et latinos duos. LG.769 a.1404 cochis vero seu navibus baonensibus.DCG.337: “da Bayona (Sp.), o Bayonne (Fr.); tipo di timone che non sappiamo identificare.
Cf. JAN.2 1 sgg. bavonesco “di ricambio”. Forse meglio
intendere come mahonensis “alla foggia di Mahona (Isole Baleari), come ve ne erano “alla navarrese”.
D baonexe.
bapta n.p., m. “Battista (< Bap.ta)”
MSI 323 a.1500 d.nus bapta de opizato. MSP 43 a.1508
iohannes bapta. SCS 297 a.1530 d.ni jo. bapte de cimaralis. MNS.3 16 a.1679 (Sav.) joannem baptam.
L baptinus. D batta. batesto.
baptinus n.p. “Battistino”
MSI 320 a.1498 baptinus filius iuliani canecaterii. MSI
326 a.1500 baptinus de plaza nepos bernardi calciolarii.
D batina.
baptisimum sn. “battesimo”
CGS.2 71 a.1162 si melese ancilla mea ad baptisimum
pervenerit.
D bateximu. batismo.
baptuti sm. pl. “battuti, penitenti riuniti in confraternita”
SCS 304 a.1530 (Sav.) ecclesia sancti bartholomei de solario in varagine tenetur a baptutis seu verberatis.
L batuti.
barra sf. “sbarra, chiavistello”
CSS 190 a.1435 (Sanr.) iam clausis hostiis domus cum
ferro, clave, vel cera sive barra.
barra sf. “nome di nave da carico marsigliese”
OP 119 a.1203 ceperunt navem unam magnam marsiliensium nomine barra.
BNN 73: “questo nome non compare altrove”.
baraba cognome
LJ.2 481 a.1319 (Sanr.) grimaudus baraba.
D barraban.
barracam/ barracame/ barracamen sn. “tessuto (o
veste o coperta) di panno di capra”
LJ.1 361 a.1190 barrachamium pecias xxxv, arraziorum
pecias xxv. CGS.2 204 a.1164 tria copertoria, quatuor
lintea vetera, barrachamen unum. SMV 48 a.1185 lego
lectum meum… cum sacone et cum coopertorio et barrachamine et cussino. CNM. 46 a.1204(Sav.) et baracham
bara
i. et sospeale i. CNM 78 a.1205 (Sav.) unum barracam.
LMS 64 a.1222 lectum meum videlicet coopertorium et
unum barachamen et duo linteamina et unam culcitram.
CGG 148 a.1260 (PortoV.) item baracame unum.
PCV.68.
L barrachamen. baracamillus. baracamus. barracanem.
D barracano.
baracamillus agg. “di specie di panno
AS 76 a.1432 quilibet texeranus qui intraverit artem setarie… teneatur… manifestare consulibus seateriorum verum precium quod invenerit seu habere potuerit de quolibet panno syrico quem laboraverit… sive ad numeratum
sive ad tempus seu baracamillum pannum vendere aut
permutare voluerit.
L barracam.
baracamus sm. “tessuto (o veste o coperta) di pelo
di capra”
CGS.1 25 a.1156 duos baracamos iauni. GC 195 a.1192
donatione… de barracamo l.
PAC 14, 19, 20. REW 941. ALN 113. PIA 31. M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95-97: < ar. barrakan, m.s.
L barracam.
barracanem sm. “panno o veste di pelo di capra”
DRG.2 45 a.1200 barracanes ii. de belvaxii.
barrachinus cognome
NL.2 7 a.1216 a te nicoloso barrachino. PCC 48 a.1319
(Sav.) iacobus barachinus. SRC 59 a.1394 (Sav.) ioannes barachinus. SRC 574 a.1399 (Sav.) pro christoforo barachino.
PIA 66 < arabo?
barragus sm. “steccato, riparo di bestiame”
CSS 228 sg. a.1435 (Sanr.) camparii… teneantur inquirere in barregis caprarum. –– incidere… arborem pro faciendis barragis seu clausuris bestiarum. GR 24 (Naticino) furtum… in domibus, porticis, barraghis, areis.
L paragus. D barrà. baràu.
baral/ baralem cognome
FNU 217 a.1214 obertus baral. LMS 33 a.1222 oberto
barali.
L barilem. barulus. D barale.
barancia sf. “bilancia”
ASA 324 a.1350 (Alb.) omnes qui habent barancias et
qui vendunt ad pondus sive ad barancias.
L balança.
barancum sn. “burrone, voragine”
GR 2.18 (Garessio) capre vero non stent nec vadant a
tecto bernardi inferius usque ad baranchum calando ad
planum.
*barranca: V.BERTOLDI, SMA 512 sg: gallico? G.ALESSIO , RSL 15 (1949) 224, 227; SE 9 (1935) 145 sg:
anario. SMB 126: elemento di sostrato.
barasetum sn. “balascio”
BBL 100 a.1473 pro uno baraseto et uno rebineto et due
costete adiamanti
L balaxium.
barasium sn. “balascio”
DRG.2 564 a.1259 lb. … implicatas in annulis aureis ligatis cum robinis, smeraldinis, barasiis et safiriis et in
smeraldinis. DDG 503 a.1376 pro barasiorum peciis iii.
NIS 353 a.1425 fermatium unum de auro cum perlis et
barassio… collanam unam de auro cum perlis septuaginta septem cum barassiis septem et uno zafirro.
L balaxium.
barata sf. “baratto, scambio”
LJ.1 521 a.1204 de baratis denariorum. LG 356 a.1363
liceat… merces emere ad precium numeratum et ad baratam de rebus presentialiter tradendis impune. ASD 51
a.1381 quas perlas… habuit ex quadam barata facta cum
quodam saraceno cum una cassia corallorum. LG 692
a.1406 in modum emptionis cambio barate vel aliquo
alio modo.
L baratare. D barata.
132
barb
barata sf. “baratto oneroso, fraudolento”
CGS.2.42 a.1161 non facturis inde baratam usure. ––
non fenerari neque facere baratam cum aliqua potestate.
baratare vb. “barattare, scambiare”
LJ.2 247 (= BTS 173) a.1290 baratare et vendere libere
et expedite… –– et ipsas merces revendet in alexandria
seu baratabit. SSA.2 212 a.1345 (Sav.) de re exhibenda
et non baratanda. DMC 254 a.1404 centenaria triginta
septem masticorum vel quanta pars esset ipsorum que…
navigata, baratata, vendita et destinata in parte ad partes
occidentales…
L barata. barataria. baratarius. D baratar. bâtà.
baratare vb. “truffare, frodare”
MAS 41 n. a.1463 aliquam quantitatem septe que furtiva
sit aut baratata.
barataria sf. “gioco d’azzardo; imposta sui giochi
d’azzardo”
LG 360 a.1363 potestas peyre non possit… vendere baratariam logie peyre. CRA 71 a.1388 (Alb.) barataria sive
basihazaria. DMC 453 2/xv. ludum baratarie seu bistarie. –– introitus baratarie.
D baratare. barateria.
barataria sf. “baratto oneroso, fraudolento”
PCP 660 a.1316 ad excludendum eciam baratarias eorum
que utuntur circa curias, qui dampna maxima inferunt
miserabilibus et pauperibus personis et aliis.
barataria sf. malversazione, corruzione”
LG 96 a.1327 multe condemnationes… non exiguntur…
sed pro baratariis vel alio modo cassantur sive absconduntur vel anichilantur. LG 327 a.1363 pro baratariis et
illecite preceptis. LG 538 a.1403 de venalitate, dolo malo
et barataria. LG 950 a.1404 de baratariis puniendis…
aliquando contingit quod comodatarius sive depositarius,
vel ille cui res vel pecunia traditur alii preferanda… utatur illa re vel pecunia ad alium usum quam ad quem destinata est. LG 663 a.1406 culpam maniariam vel baratariam. AS 71 a.1432 ut baratariis et furtis plenius obvietur. TL.3 589 a.1449 pro baratariis et aliis indebite per
eos commissis. DSP 5 a.1459 nisi dolum fraudem vel
baratariam forte committerent.
baratelus sm. “orcio”
SIP 176 a.1420 (Massa) unus baratelus ab oleo.
REW 1038.2. SIP 201.
D barastru.
baraterius sm. “mercante; cognome”
CGS.1 45 a.1156 ribaldus baraterius…. AES 14 a. 1163
amicus grillus baraterius. SC 462 a.1172 philippus baraterius. NL.1 3 a.1202 lambertus baraterius. NL.1 129
a.1203 in fundico quondam philipi baraterii. NL.2 117
a.1216 testes henricus baraterius et obertus baraterius.
VCB 176 a.1239 a te nicholoso baraterio. BNA 325
a.1261 (Vent.) Guillelmi baraterii.
AES 14.
L baratus.
baratus sm. “scambio, vendita”
PVP 290 a.1492 in uno fardello, habito a iohanne baptista… per tomam cataneum ad baratum de pecis 53 mantuanarum ianue mihi spectantes per £ 205 netis…
L baraterius.
barba sm. “barcaiolo”
PPG 82 n.12 a.1485 ars barcharoliorum qui vulgo barba
appellantur.
barba sm. “zio”
CHAR 269 a.984 (Asti) rotbertus filius quondam item
stavelioni barba et nepotibus de loco monte alto. RCA
207 a.1007 barba et nepos. CGS.2 241 a.1164 buronus
meus barba.
L barbanem. barbano. barbanus. D barba.
barba auri n. di nave; cognome
VNB 32 a. 1247 (Bonif.) cum sagita que dicitur leo barbaauri.
barb
barbabruna n.p.
BSR 123 a.1186 ugoni de oxeleto cum barbabruna.
barbacana sf. “barbacane, opera muraria di fortificazione”
OC 245 a.1171 et alter murus, qui appellabitur barbacana, levabitur… ASA 3 a.1254 (Alb.) in ponte faciendo…
et in barbacanis comunis et operibus que pro utilitate comunis ordinata fuerunt. PTS 69 a.1258 (PortoV.) actum
in barbachana dicti castri. BNA 15 a.1259 (Vent.) actum
in barbacana castri collis vintimilii. ZTA 25 a.1288
(Alb.) expendere… de pecunia comunis in muro sive barbacana cente £ L ianue. CRA 135 n. a.1288 (Alb.) de sepibus que sunt in civitate intra barbacanas… de complendo muro sive barbacana que est iuxta portam turlate iuxta
beudum et viam. ASA 328 a.1350 (Alb.) de non facienda tintoria in civitate albingane nec in barbacanas. ZTA
39 n. a.1397 (Alb.) pro refficiendis barbachanis ture gabelle…–– super reffecione poncium barbacanarum, torris gabelle. TL.1 321 a.1455 item aptari feci maiorem
partem barbacane porte.
REW 941a. DUC.1 568. ALN 421 < arabo. CRA 135
(Alb.): “indicava nel s.xiii. la parte esterna delle mura,
qualche volta anche lo spazio fra e mutra e il fossato; in
seguito, anche la zona interna adiacente alle mura“.
D barbacan. barbacana.
(porta) barbacane top. (Noli)
RVN 128 s.xiv. (Noli) cala galee intelligatur esse a porta
predicta (porta magna vinee conventi sancti francisci)
usque ad portam barbacane.
barbanem sm. “zio”
CHAR 53 a.872 (Asti) pertenit de barbane meo stadeverto seu de germano.
L barba.
barbano sm. “zio”
RCA 162 a.983 quantum antea tenuit avius noster thomas, et barbano nostro venerando buca nigra. RCA 283
a.1062 et andrea barbano meo.
L barba.
barbanus sm. “zio”
PAC 14 a.973 de barbanis seu parentibus meis. CGS.2
61 a.1161 dono tibi wuilielmo buroni barbano meo.
CGS.2 151 a.1163 aut matri eorum vel barbano eorum.
CDG.1 556 a.1182 (Sav.) consilio… gandulfi, barbani
minorum. GC 133 a.1191 filie sui barbani ioannis. GG
56 a.12000 enricum… blancum meum barbanum. GG.2
308 a.1206 ab enrico dete salve suo barbano. NL.1 273
a.1210 tibi guilielmo pontio… barbano meo.
BID 12 germ ALE 40 “uomo barbuto, anziano”.
L barba.
barbarascum top. (Lunigiana)
HSL 18.90 a.1191 (Luni)
D barbarasco.
barbaregal sn. “spelta, farro”
CAC 338 a.1180 (Sav.) de grano quartini xiiii, de avena
quartini x., de barbaregal quartini x., de melica quartini
x.,et de ficubus quartini iiii.
Cf. NIG 14 (Cuneo) barbariatum, m.s. (< barba)
D balbaryà.
barbarescha sf. “cera di Barberia”
DDG 240 a.1376 pro barbaresche panis xxv et sachis iiii.
barbaria top. “Barberia (Africa sett.)”
RCA 9 a.1143 omnes naves que venerunt de ultramare…
et de illis partibus. et de barbaria. et de affrica. Lj.1 1485
a.1279 in toto garbo barbaria yspania. DKR 183 a.1414
si exonerate fuerint in barbaria.
D barbàia.
barbaria sf. “barbuta”
LMS 531 a.1226 panceriam et barbariam et gamberias.
CGG 225 a.1261 (PortoV.) barbariam unam.
L barberia.
133
barb
barbarinus sm. “tipo di coltello”
PLP 88 a.1250 (Sav.) latrones tres armatos, habentes…
cultellos in manibus, scilicet barbarinos.
barbarius sm. “barbiere”
CA 621 a.1292 item in duobus lapidibus pro barbario.
IVC 54 a.1295 cum ergo barbarius ad radendum principem accederet….
L barberius.
barbarius agg. “(di terreno) incolto”
G.PETRACCO SICARDI, BLig. 17 (1965) 10 sg. a.1436 (Pigna) in terris barbariis sive gasquis… de ipsis terris gasquis seu barbariis.
Cf. Barberino top.
barbarubea cognome
BNA 123 a.1259 (Vent.) iacobo barbarubea. MIA 101
a.1303 (Sav.) Guillelmus barbarubea.
L barbarugia. D barba. barbarussa.
barbarugia sf. moneta
LJI 271 a.1172 untia de marca papie. de marinis melechinis et barbarugiis pro marcha argenti.
L barbarubea. D barba. barbarussa.
barbarum sn. “rabarbaro”
DRG.3 1052 a.1312 libras viginti in pondere de reubarbaro ad libram ianue existimatas… renuntians exceptioni
non habiti et non recepti barbari…. quod reubarbarum…
L reubarbarum.
barbazelata / barbazerata n.p., m.
CDG.2 289 a.1184 in podio barbazelate. LJ.1 616
a.1218 (Vent.) barbazelata.
TL.2 65 a.1460 jacobus de barbazerata.
D barba.
barbata sf. “barbuta
ASD 65 a.1381 coyretum unum magie grosse… barbatam unam veterem cum sua magia.
L barberia.
barbavaira / barbavaria cognome
BSR 195 a.1153 bonusvassallus barbavaria. SC 369
a.1188 bonusvassallus barbavarie. GC 299 a.1191 a bonovassallo barbavaira. GC 45 a.1200 wilelmus barbavaria. GG 45 a.1200 wilielmum barbavairam. BSR 353
a.1214 nicola barbavaira. GRR 93 a.1433 franciscus barbavaria.
PAC 2.
D barba.
barbaxora cognome
LJ.1 1166 a.1252 obertus barbaxora. BNA 104 a.1259
(Vent.) willelmus barbaxora.
D barba.
barbena / barbera sf. “barbuta, parte dell’armatura:
elmo munito di camaglio e di nasale”
CNM 239 a.1204 (Sav.) osbergum i., barbera i., elmum i.
NL.2 69 a.1216 pancerie iiii et barberam unam. NL.2
218 a.1225 corellum i. ferreum et barbenas ii. ferri.
L barberia.
barberia sf. “barbuta”
CNM 254 a.1204 et est illa causa (causa civile) unius
barberie. NL.2 69 cum tribus barberiis. LMS 321
a.1224 panceriam unam et barberiam unam. PLP 88
a.1250 (Sav.) latrones armatos habentes barberias in capite connexas retro et cultellos in manibus.
L barbaria. barbena. barbera. barboria. barbuta.
barberia top. “Africa settentrionale?”
GLI Gloss. lana barberie “lana di Barberia, di qualità
mediocre”.
barberius sm. “barbiere; cognome”
GC.2 23 a.1191 gerardus barberius. LMS 55 a.1222
obertus barberius. CGS.2 292.7.A a.1226 obertus titinus
barberius. CGG 68 a.1259 (PortoV.) conscilio bonacursi
barberii. DAF 92 a.1300 iohanninus de accon, barberius.
RBR 23 a.1302 (Sav.) petrus barberius, sacri palacii no-
barb
tarius. CAT 144 a.1326 (Alb.) heredes facieti barberii de
ulmeta. SA 236 a.1340 (Sav.) ars barberiorum. LG.665
a.1406 ars barberiorum. GR 99 a.1428 (On.) barberii teneantur habere bacile unum et toagiolas. TL.3 655
a.1449 barberius unus doctus in arte cerugica. PVP 319
a.1504 pro magistro petro barberio pro eius mercede medicandi eam. MSP 43 a.1508 data est bailia a consilio ac
parlamento … provideri de idoneo barberio seu cirurgico… prout fuerit expediens.
L balberius. barberius. barbitonsorem. D barbé.
barbeta cognome; soprannome
MBL 3 s.xi. (Lérins) lambertus barbeta. MBL 348 s.xi.
(Lérins) filii domni lamberti barbette. SPV 18 a.1508
baptista cicalla de ianua dictus barbeta.
D barbetta.
barbi sm. pl. “trasportatori”
CDC 265 a.1392 cere panes iiii. centenaria xv. per lb. cl.
barbi.
D barbo.
barbina sf. “parte del maiale”
RCP 139 a.1188 (Luni) de porco quem coci interfecerint
et paraverint ad opus coquine, ipsi coci debent habere sumatam… et debent habere collare preter barbinam, et
caudam cum tribus nodis
barbitonsorem sm. “barbiere”
NIS 355 a.1425 bacille unum de argento a barbitonssore.
TL.1 329 a.1455 barbitonsoris relatione (per dichiaraziione del barbiere).
L barberius.
barboria sf. “barbuta”
RCO 128 a.1286 (Ort.) barboriam feri.
L barberia.
barbota sf. “struttura difensiva delle navi da guerra”
IA 119 a. 1290 et paratis trabucis et platis cum barbotis
et aliis necessariis pro turribus dicti portus capiendis et
dirruendis…
IVI, n. “copertura a volta, di cui si fornivano chiatte e
anche galee per proteggerle dai prioiettili lanciati dalle
torri nemiche”.
Cf. C.MANFRONI, Il Banco di San Giorgio, Genova 1911
p.445. DUC.1 573. JAN.2 224, 258. MNA 83 (a.1386,
Caffa).
L imbarbotare. D barbotua.
barbuta sf. “barbuta; soldato munito di barbuta”
G.BARELLI, RII.7 (1952) 10 a.1363 barbutas sive homines armigeros de equo. NBI.37 a.1390 item barbuta una.
L barberia. berrutus.
barca sf. “nave da carico di media portata, a vela e
remi, usata per il piccolo cabotaggio”
CGS.1 314 a.1159 calcabimus… navim et barcam et caravellum copertum. PTS 49 a.1258 (PortoV.) quarterium
unum mee barche, que vocatur falconus. CGG 42 a.1259
(PortoV.) terciam partem unius barche dite rose. FNV
287 a.1254 barcam… cum sarcia et apparatu. SAG 137
a.1342 super naviculas que barche dicuntur ascenderunt.
SSA 66 a.1345 (Sav.) non possint facere armari aliquam
barcam. PLL 467 a.1441 reme pro barca, laudo et gondora. PVP 329 a.1504 tercia pars unius barche portate
minar. 260.
barca/ anche barca canterii/ de canterio sf. “scialuppa, piccola imbarcazione da carico che andava a rimorchio delle navi di grossa portata.
CAF 22 ad a.1124 navem unam maiorem … de quadringentis viris armatam invenerunt, et barcam abstulerunt
DNB 20 a.1182 navis… cum barcha et barcheta. OS 55
a.1195 cum barchis canteriorum. OP 103 a.1206 supradicti vero consules maris tres magnas naves cum tribus
galeis, barcis tribusque canterii magnis… armaverunt.
AI 161 a.1245 dum in barca canterii descenderent. BSL
6 a.1246 unam barcam canterii. BGS 82 a.1248 duas or-
134
barc
cias pro barca de canterio. BGS 100 a.1252 et cum barcha canterii et barcha parascalmi. CGG 407 a.1275 navim unam cum barchis duabus, videlicet una de paroscarmo et gondola quadam. BSL 6 a.1246 unam barcam
canterii. BGS 104 a.1253 et cum barca canterii et alia
parascalmi et alia barcheta.
JAN.2 388 sgg. PVB 207. VPM 236 sgg. BSL 6, DSP
13 “nome derivato dal legno solido ond’era costruita tale barca”.
L barchata. barcheta. barcarius. barchezare. canterius.
D barca.
barca sf. “bica, pagliaio”
OSM 29 a.1190 domus de levana cum terram de circum,
faxa in qua sunt barche.
D barca.
barchairolus / barchayrorius sm. “barcaiolo”
ASA 326 a.1350 (Alb.) quilibet barchayrorius habens
barcham de albingana. DSP 33 a.1459 aliquis platarolius
barchairolus.
L barcarius. barcayrorius. barcharolius. D barcaiö’.
barcalium sn. “sbarramento di canne per la pesca
nei fiumi”
GR 85 a.1381 (Tag.) aliqua persona non possit ponere
barcalium in dicto flumine.
D barcagiu.
(de) barcana cognome
BG 120 s.xii (Sav.) turris richelde de barcana.
D bàrcanu.
(monte) barcario top. “Mombarcaro”
CHAR 334 a.999 sale. monte barcario. CHAR 403
a.1014 sale. monte barcario.
L monte barcario.
barcarius sm. “barcaiolo; cognome”
PMS 18 a.1175 (Sav.) a te petro barcario. GIB 382
a.1175 petrus barcarius. CRA 118 a.1417 (Alb.) pro utilitate… mercatorum et barchariorum vendencium et apportantium granum.
L barca. barchairolus. barchayrorius. barcarolius.
barcharolius sm. “barcaiolo”
CGG 138 a.1260 (PortoV.) philipus barcarolius. RL 112
ante 1331 pratarolii vel barcharolii. SSA.2 89 a.1345
(Sav.) pro conventu ipsorum (fratrum) … vel cade barcaroliorum. LG 665 a.1406 ars barcharoliorum. LG 722
a.1406 barcharolius cuius dicta barcha fuerit, seu qui barchezaret ipsam barcham. PPG 80 n.12 a.1485 ars barcharoliorum qui vulgo barba appellantur.
L barcarius. barchairolus.
barchata sf. “il carico di una barca”
LG 439 a.1383 si quis calcinarolius vel aliqua persona
que vehat… aliquas barchatas… laterum. TL.3 599
a.1449 conducant… pro quolibet viagio barchatam unam
lapidum. DSP 121 a.1466 universas naves… tenentur
asportare de receptibus communis… barchatas ab octo
usque in decem et octo jacti. PVP 321 a.1504 pro barcatis quinque harene.
L barca D barcata.
barcellenia n.p., f. (corr.: barcellonia)
SLS.2 64 a.1233 (Toirano) sibilla boceta et barcellenia.
L barchinonia.
barchezare vb. “condurre una barca”
LG 722 a.1406 barcharolius cuius dicta barcha fuerit, seu
qui barchezaret ipsam barcham.
L barca. D barchezà.
barcheta sf. “piccola imbarcazione; scialuppa”
DNB 20 a.1182 navis… cum barcha et barcheta. AI 15
a.1226 galeas quatuor et duas sagitteas et bucium magnum et barchetas et alia ligna armavit. BGS 104 a.1253
et cum barca canterii et alia parascalmi et alia barcheta…
DSP 93 a.1436 pro schiffetis et barchetis parvis.
L barca.
barc
barcheta n.p.
CGG 19 a.1259 (PortoV.) actum in portuveneris, ante domum barchete. CGG 60 a.1259 (PortoV.) testes barcheta
quondam piperini.
L barca.
barcheti top. (Torria, On.)
SOV 331 a.1428 (On.) via que vadit in barchetos.
D barchette.
barchinonensis agg. “barcellonese”
TL.2 468 a.1467 nuper interceperunt navem unam catalanorum seu barchinonensium cum una navi biscainorum.
L barchinonia.
barchinonia top. “Barcellona”
CDG.3 207 a.1202 lignum de naula non ibit in pelagus
ultra sardineam aut barchinoniam. DKR 33 a.1409 in
maioricis, barchinonia, valentia. SRC 817 a.1410 (Gen.)
et inteligatur salo esse illum locum sive illum flumen
quod est ultra barchinoniam iuxta ragonam per quinque
miliaria sive circa.
L barcellenia. barchinonensem.
barchionata sf. “balconata”
LCA 57 a.1398 (Alb.) (costruzione di un campanile) hedificabit et laborabit barchionatam unam et solarium
unum.
L balconata.
barchionem sm. “balcone, finestra”
MSB 79 a.1304 non possit facere… aliquem barchionem… nisi esset ferratum. SSA.2 78 a.1345 (Sav.) pontiles et capsias de barchionibus. SSA.2 86 a.1345 (Sav.)
fenestras, portas seu barchiones.
L barconus.
barcinarius sm. “asse, trave, legno d’opera”
DAA 17 a.1274 barcinarios… lign<e>os signatos signi tui.
DAA 30 a.1274 barcinarios centum honeratos in nave mea.
DAA 36 n.: “cita M.DULAURIER, Historiens arméniens des
Croisades, I. 749, 752; 863 secondo cui si tratterebbe di
voce armena, designante una misura di volume. Ma si deve
piuttosto intendere “legno d’opera” in generale”.
barchonata sf. “balconata, arcata di balcone”
LCA 58 a.1398 (Alb.) barchonatam campanilis. LPV 7
a.1421 (Alb.) quod iste due apothece notariorum diruerentur… et ipsa lobia fieret cum duabus barconatis.
L balconata.
barconem sm. “balcone, finestra”
NB 89 a.1198 promitit barcones et fenestras facere in voluntate oberti… PLP 81 a.1250 et ego apposui me ad
barchonem meum. PLP 103 a.1250 (Sav.) dixi: tu es
meretrix et facis salire strupatores a barchonibus.
L barconus.
barchonus sm. “finestra, balcone”
RBR 19 a.1254 (Sav.) deversus barchonos dicti brandalis. PPV 84 a.1370 (PortoV.) proicere aliquam aquam vel
brutezum de aliquo barcono. LPV 7 a.1418 (Alb.) quod
ipse de mandato judicis albingane fecit unum barconum
in camera palatii ubi habitat dictus dominus judex.BLG
30. MIL 196 long. (che pure non ha subito la 2. Lautverschiebung) balk/palk “palco, impalcatura”.
L balconata. balconem. balconus. barchionem. barconem. D barca. barcon.
barconus sm. “tendaggio di finestra?”
BVP 50 a.1395 barconus unus inceratus.
barcosa sf. “barcoso, barca di piccola portata adibita al cabotaggio”
DDG 288 a.1376 pro grane de coranto sachis v. … delatis
de sycillia in barcosa iohannis clavonerii. DDG 297 a.1376
pro casei cantariis c. delatis de sycillia in barcossa rogerii
de urso.DUC.1 575 barcussius: navis species. JAN.2 163.
barda sn. “sella, basto?”
ASD 81 a.1381 (Caffa) item barda unum magnum (elencato fra tovaglie, tappeti e coperte).DUC.1 575.
135
bare
bardachinum sn. “baldacchino”
ASLSP 13 (1879) 402 n. a.1500 quoddam bardachinum sive ut
vulgo dicitur palium de borcato foderatum camocato sub quo
in processionibus solitum deferri sacratissimum corpus d.n.j.c.
L baldachinus.
bardanetum top. “Bardineto”
CAC 468 a.1181 (Sav.) vitalis de bardaneto. SRC 390
a.1324 (Noli) in silvis et nemoribus ville calezani et bardaneti… homines calizani et bardaneti.
bardanum top.
RCP 180 a.1201 (Sarz.) quod homines de falcinello debebant
uti, boscare… in bosco qui est ultra montes versus bardanum.
bardena soprannome
FAG 170 a.1313 ego enricus qui dico(r) bardena de perlo, habitator ceve.
D bardana. bardena.
bardezonus cognome
G.BALBIS, AMSSSSP n.s.15 (1981) 50 a.1206 (Mill.) wilielmus bardezonus.
L baldizonus.
bardinella sf. “specie di tela”
ICG 6.342 s.xiv. de sauma piperis… fustaneorum vulpium et bardinellarum canelle masticis…
L baldinella.
bardineta top. “Bardineto”
E.CAVALLI, RII 4 (1938) 233-235: a.1076 pagus bardineta
(documento falso).IVI: a.1171 locus bardineta.
L bardineto.
bardineto top. “Bardineto”
N.LAMBOGLIA, RII 20 (1965) 4 n. (Cronaca del monastero di S.Pietro in Varatella (s.xiii-xiv): presunta donazione
di Carlo Magno (s.viii-ix) alio loco qui nominatur bardineto.BCB 100 n., 113 n.
L baldanetum. baldenetum. bardanetum. bardineta. bardinetum. D bardineto
bardinetum top. “Bardineto”
ST.9 66 a.1355 castrum ex villa bardineti. BAV 191
a.1393 (Moncalvo) loca et poderia locorum tinorii, bardinetti, peciole, bagnaschi.
L bardineto.
bardoni n.p., m.
RCA 337 a.1143 testes… bardoni clericus.
L bardus.
bardus n.p., m.
BCG 200 a.1097 presbiterum bardum filium quondam
martini.
L bardoni. D bardi.
barregum top. (Diano S.Pietro)
FCL 60 a.1363 usque barregum. GR 53 (Diano) recta linea usque ad barregum azarii, et a dicto barrego usque ad
glaream.
L paragus.
barrel/ barrellum sn. “attrezzo da pesca: rete a maglia con una lunga corda, munita di piombi alla imboccatura inferiore, maneggiata con due aste affiancate”
GR 2.49 (Sospello) piscantes cum corbino, nauzea, …
barrel. FST 96 a.1592 (Triora) nec ulli liceat alio modo
piscari rete nec, ut vulgo dicitur, barrello, nec quolibet
alio instrumento.
L barrel. D barer.
baresellus cognome
CGG 51 a.1259 montanarius baresellus.
L barrixellus.
baresterius sm. “balestriere, soldato armato di balestra”
CNM 186 ca.1205 expendit… bizantios xcvii. in compagna et in baresteriis atque in marinariis necnon aliis rebus.
L balistarius.
baresterius sm. “fabbricante di balestre”
CAT 124 a.1323 (Alb.) guillelmus baresterius.
L balistarius.
bare
barexonum / barexum top. “rio Balestra (Toirano)”
LAV 413 a.1256 (Alb.) aqua barexi. LAV 413 a.1575
aqua barexoni.
L balista. D barescione.
bargae top.
SCT 133: TV ca.110 d.C.
L paragus. D barga.
bargagi/ bargagii top. “Bargagli”
RCA 298 a.1143 pro quadam decima bargagii. CGS.1 80
a.1156 pro toto quod habeo in plebeio bargagiis in peciis
terre inferius scriptis.
PAC 6. ST.9 148 sgg.
L bargaginus. bargagium. bargali. bargalina. bargalinus.
bargalium. bargallus. bergaginus. bergalli. D bargagli.
bargaginus agg. “di Bargagli; cognome”
LJ.2 792 a.1321 (corr.: 1373) simon bargaginus.
L bargagi. bargalinus.
bargagium top. “Bargagli”
RCA 298 a.1143 pro quadam decimam bargagii.
bargali / bargalina top. “Bargagli”
RCA 159 a.916 in finibus bargaline loco ubi dicitur lavaniasco. RCA 287 sg. a.1101 in loco bargali. RCA 146 a.1065
petimus in bargali castanetis quantum petimus in isto loco
ST.9 148 sg.
L bargagi.
bargalinus agg. “di Bargagli; cognome”
ST.9 150 a.1190 dodus bargalinus.
L bargagi. bargaginus.
bargalium top. “Bargagli”
RCA 390 a.1046 pro medietate libellarie de bargallio. EM
250 a.1259 fulconis de bargalio. LJ.2 788 a.1373 iohannes de bargalio. DDG 799 a.1377 iohannes de bargalio.
L bargagi.
bargallus n.p., m.
ST.9 150 a.1198 bargallus barilarius.
L bargagi.
bargema top. (Var, Basses-Alpes, Fr.)
MBL 65 a. 1026-1066 (Lérins) mansum unum in bargema. MBL 202 a.1158 (Lérins) bertannus de bargema.
GR 24 “nome comune ad alcune regioni campestri”. PTP
24. Cf. SM berigiema.
L bergema berigiema. D bargema.
bargonum top. (Sestri Levante)
LMS 466 a.1127-8 in sigestro, in villa de bargono, ad costam.
bari top. “Bar, (Francia centrale), sede di fiere”
DRG. 2 171 a.1215 in proximas ferias de bari. DRG.2
313 a.1250 in proximis nundinis baris.
L barrum.
barichatus agg. di moneta
BCL 171 a.1290 asperos barichatos mille noningentos…
bonos et expendibiles de caffa. PCP 775 a.1304 ad restituendum… de quolibet aspero baricato denarios x … et
de quolibet aspero turchie denarios xvi.
baricellus sm. “bargello, ufficiale di giustizia”
DSP 382 a.1589 de cavaleriis et baricellis.
L barrixellus.
barila sf. “barile; unità di misura”
DRG.2 143 a.1213 faxos xxx de dugis de barrilla. CGG
148 a.1260 (PortoV.) item vegetes tres, due quarum sunt
de barilis viii. pro qualibet, aliam esse de barilis vi. dixit.
CA 640 a.1292 in emendacione ij barillarum de estraves… in stopeurs barillarum. SIP 178 a.1420 (Massa)
unus boticellus cum tribus barilis acetj.
L barilem
barilarius sm. “bottaio; cognome”
CGS.1 414 a.1160 gastaldus barrilarius. PAC 2 a.1180
barrilarius. BSR 67 a.1182 johannes barrilarius. CNM
110 a.1206 petrus barrilarius. LMS 93 a.1222 bonus
johannes barilarius. SA 235 a.1340 (Sav.) ars barilario-
136
bari
rum. LG 665 a.1406 ars barilariorum. PVP 269 a.1462
item serras duas pro barrilario… item marracinum unum
pro barrilario. item raspam unam pro barrilario.
L barilem.
barile sn. “barile”
CGS.1 154 a.1157 specias in uno barili… libras xviii.
CGS.2 43 a.1162 in uno barili de corallo. DDG 229
a.1376 bisagra barile i. CDC 5 a.1386 pissium barilia
iiii.
L barilem.
barilem sf. “barile; unità di misura”
RCA 8 a.1143 barilem unam olei. CAC 497 a.1182
(Sav.) de barrili una de fabis… et de vegeticula una… ––
fabas cum barrili et butticellam. OSM 115 a.1190 curbes
et concas et bariles et nastritas et tinam CGG 99 a.1260
(PortoV.) bariles duodecim vini boni et puri. CGG 148
a.1260 (PortoV.) tinam unam ad decem bariles. item barilem unam ad oleum. SSA 160 a.1345 (Sav.) barrilem
unam et mediam barrilem et quartarolam pro oleo mensurando. ASA 278 a.1350 (Alb.) duas medias barilles et
duas quartarolas. DMC 474 ante 1351 in lagenis et barrilibus, iarris et aliis vasis. GR 42 a.1519 (Alb.) possit
portare facere ad vineas vel alium locum corbina, cavagnia seu bariles vel alia vasa causa vindemiandi. CAR
100 a.1560 tonine in barilibus
L baral. barilla. barilarius. barile. barilletus. barrilotum.
barilotus. barlus. D barril.
barilletus sm. “barilotto”
BF 86 ca.1390 item barilletus unus broncii.
L barilem. barixella.
barrilotum sn. “barilotto”
PVP 267 a.1462 fonda pro barrilotis cxvi. … barrilota
pro oleo… barrilota pro piscibus… barrilota de rubo uno.
PVP 317 a.1508 cum uno barriloto composte.
barilotus sm. “barlotto, cappotto grossolano dei pescatori”
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum barilotum de mischio
cum uno frixo auri a domina.
L barilem.
barrire vb. “urlare”
PLP 130 a.1250 (Sav.) et ipsa tunc cepit barrire et dicere
via via orrida guiconesa meretrix et leno de uno denario.
barissime avv.
PRV 48 a.1295 (Sarz.) et petentes a dicto comuni… et
barissime requirentes se recipi in burgenses et castellanos
dicti burgi et castri.
barixonus n.p., m.
MIA 87 a.1297 (Sav.) barixonum cintragum.
L barixanus.
barrius sm. “muro di cinta di città o terra”
GR 32 .1144 (Nizza) avere bovinum et porcinum stare debeant in camarcio, subtus barrium macelli. GR 2.13 (Nizza) nullus civis faciat soillas nec extra nec iuxta barrios.
DUC.1 589 sg. in provinciae vero comitatu barrium vocant eum aedium numerum qui muris includitur… barium saepius pro muris civitatis usurpatur.
PIA 54 < arabo.
D barro.
barixanus cognome
CCS 23 a.1414 (Celle) antonius barixanus.
L barixonus.
barixella sf. “barilotto”
FCD.2 286 a.1279 barixella una plena de macharonis.
L barilletus.
barixellus sm. “barilotto?”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unam scallam de barixellis (IVI p.252: “forse il gradino che nella cantina sostiene
il barile?”)
DUC.1 578 barisellus: minus barile.
L barilletus.
bari
barrixellus sm. “bargello, ufficiale di giustizia”
BBG 548 a.1530 pro barrixello cum sociis.
L baresellus. baricellus. D barrexello.
barixellus cognome
CGG 5 a.1259 (PortoV.) columbinus barixellus.
barla sf. “barilotto”
GR 24 (PortoM.) quelibet persona impune possit implere
barlas in dictis fontibus et puteis.
L barlus. baxabarlla. D barla.
barla cognome
MIA 83 a.1263 (Sav.) guillelmum barlam.
barlaira cognome
PAC 2 a.1174 rolandus barlaira.
L barlus.
barlar/ barlarius sm. “barilaio; cognome”
CAC 272 a.1180 (Sav.) detesalve barlar. CAC 501
a.1182 (Sav.) filie fulconis… barlarii.
L barlus.
barleta sf. “barilotto”
RCA 382 a.1158. tres barletas de vino.
L barla. barlus. barletinus. D berletta.
barletinus n.p., m.
MIA 84 ca.1263 (Sav.) Guilierium, generum barletini.
L barleta.
barlotus sm. “brulotto, imbarcazione carica di materie infiammabili, inviata contro un bersaglio”
IA 38 a.1283 paraverunt barlotos.
IVI, n.: fr. bruleau (a.1642) brûlot (a.1671) < brûler.
barlus sm. “barile”
ASA 475 a.1350 (Alb.) liceat portare in uno vasse seu
barlo usque in quinque pintas vini.
L baral. barilis. barla. barlaira. barlar. barleta. barulus.
D barla.
barma sf. “grotta”
GR 23 a.1274 (Castellaro) item si aliquis posuerit signum in aliqua barma, causa craveandi vel agnellandi…
L balma.
barma top. (Rochebrune, Fr.)
LJ.2 643 a.1357 loco ubi dicitur ala barma.
L balma.
barneare vb. “fare il bagno”
ASA 86 a.1288 (Alb.) barneare in barneo. ASA 421
a.1350 (Alb.) et non possit barneare aliqua meretrix publica in barneo.
L balneare. barneum.
barneum sn. “bagno (stabilimento pubblico di
bagni)”
ASA 86 a.1288 (Alb.) barneare in barneo. ASA 421
a.1350 (Alb.) et non possit barneare aliqua meretrix publica in barneo.
L balneum. barneare.
barocius sm. “carro campestre”
OP 128 a.1213 boves, carros, barocios, tendas.
PTA 611 birotium. REW 1114. ALE 140. SAP 391
a.lomb. barozo m.s.
L barosiarolus. barotium. barucius. D birociu.
barocius n.p.; cognome
LJ.1 1013 a.1244 barocius. ZAC 125 a.1286 (Alb.) guillelmus barocius.
baronciasca top.
RCA 162 a.983 fines vero… costa de primanico. et castanea baronciasca. et valle ursaria.
baronem s.m. “nobile, barone,”
LG 316 a.1363 quod nulla persona… audeat vel presumat, aliquo quovis colore quesito, habere tenere seu portare picta arma aliquorum regum principum seu baronum
in vexilis, banderiis, armis, cognoscenciis. LG 370
a.1363 rege, principe, marchione, comite, barone, domino. SRC 57 a.1394 (Sav.) dominum, principem vel baronem. TL.3 583 a.1449 (Caffa) quod dominus consul
caphe… non possit… aliquod munus vel exenium recipe-
137
baza
re ab aliqua persona, dominatione vel barone.
L baronus. baronia. D baron.
baronia sf. baronato, possesso baronale”
BAV 191 a.1393 (Moncalvo) agregavit et composuit sue
baronie montisferrati.
L baronem.
baronus sn. (mar.) “attrezzo della nave”
BGS 82 a.1248 et candellas duodecim cum suis coronis
et cum baronis ad suficienciam.
D barùn.
barosiarolus sm. “carrettiere che compra frutta per
portarla al mercato”
GR 56 a.1519 (Alb.) statuimus quod barosiaroli ementes
fructus teneantur solvere incesariis, si thelanis, solidos
quadraginta.
L barocius.
barotium sm. “carro campestre”
GR 24 a.1327 (Ovada) pro menda de carro vel barotio.
GR 100 (Ovada) emendet totum damnum quod fecerit
cum carro, trazia vel barotio quod duxerit.
L barocius.
barçena sf. “ asse, trave”
FAG 42 a.1278 (Parigi) de qualibet duodena barçene ii.
denariois.
L barzenum.
barzenum sn. “asse, trave”
DAA 65 a.1274 barzena viginti quinque de robore ab octo usque in decem cubitos in longitudine, et in largitudine parmi unius de canna et in altitudine similiter in arbitrio seu electione tua… quos barzena sive lignamina…
L barçena.
bartedum top.
HSL 18.94 a.1253 Johannes de bartedo.
IVI: cf. a.prov. barta, pre-i.e. “foresta”, FEW.1 262.
bartholomeus n.p., m. “Bartolomeo”
CCS 117 a.1414 (Celle) presentibus… bartholomeo bertorotto.
L bertolomeus.
barucius cognome
LJ.1 1114 a.1251 petrus barucius.
L barocius.
barrularius sm. “barilaio”; cognome
BSL 19 a.1246 nicolaus barrularius.
L barulus.
barulus sm. “barile”
BSL 11 a.1246 vegetes barulos et bautesellas.
L baral. barlus. barrularius.
barrum sn. “imposta”
TL.2 784 a.1471 consulatum dicti coparii vendimus, sed
non pretio anni preteriti quia propter saxionem discursam
non est sequenda consueta utilitas barri tabernarum et
aliarum utilitatum.
DUC.1 590 barruum: tributi genus.
barrum top. “Bar (Francia centrale), sede di fiere”
DRG.3 629 a.1262 in proxima futura fera barri.
L bari.
baza sf. “unità di misura?’
CPB 245 a.1388 (Piac.) item quatuor bazas capistrorum.
bassaca sf. “pagliericcio”
GR.2.13 a.1507 unum cubile cum bassaca pauci valoris.
DUC.1 594 bassacha: culcitra straminea.
D basaca.
basalarium sn. “specie di coltello, pugnale”
NIS 354 a.1425 basalarium unum.
DUC.1 591 basalardus, basalaria: ensis brevis species.
bazale sn. “mercato”
DMC 74 a.1419 preconizare… per civitatem et bazalle
chii. TL.3 624 a.1449 mittere publicum proclama tam in
logia quam in bazale. DMC 471 res vero… que venduntur et ementur in foro sive bazalle chii.
L bazalium. bazarium. bazariotus.
baza
bazale sn.
BCL 317 a.1290 dum tamen tenearis et debeas nobis respondere de milliariis quinque… usque dies decem tunc
proxime venturos, fracto bazali, et ipsa milliaria piscium
tenearis… emere. BCL 378 a.1290 expectando vos ibidem, pro dicto onere recipiendo et levando usque dies viginti proxime venturos, fracto bazali eiusdem loci.
bazali top.
RCA 183 a.987 in suprascripto loco struppa ubi dicitur
bazali. RCA 33 a.1143 bibens aqua de bazali. BSR 26
a.1176 blancus de bazali de stropa. BSR 200 a.1184 loco
ubi dicitur bazali.
bazalium sn. “mercato, compra-vendita”
DMC 470 post 1461 et quia multociens solent fieri bazalia et contractus… absque medio censarii…
L bazale.
bassalus sm. “specie di gioco con la balestra”
GR 25 (Nizza) quod quilibet homo possit portare causa
venationis et ludendi ad bassalum balistram suam cum
matraciis.
baçanum sn. “pelle di capra o pecora”
GG.29 a.1200 de soma una et media de baçanis et de cordoanis.
DUC.1 612 bazan, bazana: vitulinum vel ovinum corium.
D bazana.
bassare vb. “baciare”
CAR 14 a.1416 illi qui non ibunt ad bassandum marie
palium solvant denarios vi.
L biaçiare. baxiadonna. baxacan. baxabarlla. baxavetula.
D baxà.
baçarescum sn.
PLP 146 a.1250 (Sav.) (in una rissa) et ipsa cepit ei dicere baçarescum inter me et te sit.
bazariotus sm. “rivenditore al minuto”
BCL 293 a.1290 a quodam mossorimano habitante in
sorchati, bazarioto. SIG 348 (= VFD 117) a.1341 aliquis
bazariotus et calamaihi… DMC 326 a.1418 item quod
dictus capitaneus habeat suam tabernam et ecpum et bazariotos ut consuetum est.
L bazale. D bazarioto.
bazarium sn. “mercato, emporio”
DMC 151 a.1381 nemo in bazario folie… emere possit
aliquid.
L bazale.
bascacia sf. “gioco d’azzardo”
FCD.2 15 a.1267 ad aliquem ludum taxillorum neque ad
aliquam aliam bascaciam.
L biscacia.
baschiazaria sf. “bisca”
SSA.2 30 a.1345 (Sav.) neque teneat nec manuteneat baschiazariam alicuius ludi, tam ossarum et ballarum, quam
taxillorum.
L basihazaria.
bazelea top. (Alb.)
ZAC 97 a.1254 in bazelea.
L becelea. D bacelega.
baselica sf. “basilica”
CDG 12 a.1098 (Antiochia) ecclesiam… que est in strata
que recto tramite tenditur ad baselicam sancti petri.
L baxilica.
bazeta sf. “misura per l’olio”
ACS 40 a.1339 (Verona) duas bazetas ab oleo.
Cf. DUC.1 612 bazia, bacia “bacile.
D baseta.
basgazaria sf. “gioco d’azzardo”
ASA 139 a.1376 (Alb.) reditus et proventus gabelle ludi
et basgazarie ac bordelli albingane.
L basihazaria.
basiaciaria sf. “gioco d’azzardo”
SSA.1 90 a.1349 (Sav.) item quod nihil detur de avere
comunis saone potestati, iudicibus et milliti comunis sao-
138
bast
ne, occasione alicuius luminis… nec occasione basiaciarie sive bordelarie
L basihazaria
bassiare vb. “abbassare”
SSA 151 a.1345 (Sav.) beudum… esse levatum … vel
bassiatum.
L basitare. bassus. D abaxar. bassar.
basihazaria sf. “gioco d’azzardo; bisca”
LG 292 a.1363 de ludo azarii sive basihazarie. CST 273
a.1381 (Taggia) nec basihazariam facere nec tenere.
CRA 71 n. a.1386 (Alb.) gabella ludi sive basihazarie.
L baschiazaria. basgazaria. basiaciaria. bastazaria. bisazia. biscaciaria. busihazaria. D bazigar. beschiççà. biscassa.
basigalupus cognome
MSI 322 a.1500 d. presb. ciprianus basigalupus.
D basigà.
bazinus sm. “bacile, catino”
CPB 244 a.1388 (Piac.) duos bazinos a manibus… item
unus bazinus a capite.
L bacinus.
basirius n.p., m. “Basilio”
CAC 200 a.1180 (Sav.) ante butegam basirii merçarii.
bassem sf. “basamento”
PVP 322 a.1509 pro columnetis cum capitellis et bassibus… et capitella et basses ad s. 10 pro pario. AND 8 76
a.1509 pilastros quatuor… cum suis capitelis et basis.
basitare vb. “abbassare, ridurre?”
GR 2.64 a.1642 (PieveT.) qui basitaverit seu scarzaverit
dictum pillotum, currat in pena…
L bassiare.
basle top. “Basilea”
DRG.2 173 a.1215 arnulfus de basle.
basta sf. “balza, orlo”
PVP 254 a.1458 culter una bocasini de media basta.
PVP 278 a.1488 culcitra una telle nova ha baste.
BVP 83 a.1312 (una coltre di boccasino bianco) de bastis largis. NBI 40 a.1390 item cultres due cum bastis
largis. PVP 223 a.1451 cultris una de bastis largis.
D basta.
bastardus agg. “(figlio) illegittimo”
CGG 3 a.1259 (PortoV.) iohanne, filie mee bastarde.
ASD 322 n. a.1369 (diploma di Carlo iv., cf. IVI p.253)
basthardos, manzeres, nothos, spurios et quoslibet alios
ex illicito et inconcesso coitu procreatos; a.1417 (diploma di Sigismondo, cf. IVI P. 263) naturales, bastardos,
spurios et manceres, nothos, incestuosos. LG 893 a.1404
aliquem bastardum seu naturale tantum ex quocumque
coitu non legitime natum.
DUC.1 596 bastardus: quod nomen nihil turpe olim sonabat.
D bastardo.
bastardus agg. “bastardo: termine ingiurioso”
PLP 89 a.1250 (Sav.) orrida bastarda a quatuor avionibus… et dixit de me quod eram meretrix bastarda… dixit
la sucia orrida bastarda filia sucie bastarde. PLP 146
a.1250 (Sav.) ei ipsa dixit mihi orride bastarde de merda.
D bastardu.
bastardus agg. “non genuino, non della misura consueta”
TL.2 232 a.1463 triremes esse debent, ut vulgo dicitur,
borde vel bastarde. Cf. TL.2 227 a.1463 de galeis… respondemus utiliores futuras galeas subtilles; tamen sint
ut vulgariter dicitur aliquanto borde sive mediocres.
L bordus.
bastardus n.p.; cognome
BSR 161 a.1198 rubaldus bastardus. NL.2 87 a.1216
lanfrancus bastardus. LJ.1 1106 a.1251 benadu bastardus. BNA 20 a.1259 (Vent.) bastardi de picamiliis.
GVG 147 a.1261 a te bastardo de montemerlo. CGG
bast
309 a.1262 (PortoV.) bastardus ferrarius de bibula. LJ.1
1415 a.1267 domino alberto bastardo. ZAC 127 a.1286
(Alb.) bastardus brunus, nuncius comunis albingane.
bastazaria sf. bisca”
SRB 328 a.1407 (Quil.) quod nemo teneat bastazariam
factam ad taxillos vel alio modo quolibet inhonesto.
L basihazaria.
bastasius sm. “facchino
CNM 162 ca.1205 (Sav.) quod dedit pro portatura predicte vele ad domum suam bastasio denarios vi. CNM 309
ca.1205 johannem tusum bastasium. CNM 431 ca.1205
consul bastasiorum.
L bastaxenus. bastaxinus. bastaxius. D bastaxo.
bastatus agg. “(animale) da basto”
SNS 19 a.1404 (Sav.) animale… bastatum seu a basto.
L bastum.
bastaxenus sm. “facchino”
SSA.2 12 a. 1345 (Sav.) viles persone sive bastaxeni.
L bastasius.
bastaxinus sm. “facchino”
SSA.2 11 a.1345 (Sav.) per aliquem hominem bastaxinum vel vilis condicionis. SSA.2 48 a.1345 (Sav.) bastaxinus sive laborator aut portator pagleti in saona.
SSA.2 130 a.1345 (Sav.) bastaxini… qui portant cum cebaris.
L bastasius.
bastaxius sm. “facchino”
LJ.1 1487 a.1279 bastaxii debent habere pro eius portatura et labore de pundo de robe x. m. i. de capsia magna,
m.i. de fascio salis. CAR 48 a.1459 quod nemo laborator
seu bastaxius… audeat portare aliquas merces seu raubam… spectantes et pertinentes ad exercitium camallorum caravane dugane.
L bastasius.
baster/ basterius sm. “fabbricante di basti; cognome”
CGS.1 421 a.1160 bernardus basterius BSR 127 a.1188
raimundus baster. OSM 23 a.1190 petrus basterius.
MGB 806 a.1267 ambroxius basterius. MIA 76 a.1269
(Sav.) berthonus basterius. LG 665 a.1406 ars basteriorum. VSC 152 a.1468 raphaelis de casaregio, basterii.
MNS.1 8 a.1482 (Sav.) ars basteriorum.
AES 14.
L bastum. D bastero.
bastia sf. “fortificazione”
AI 188 a.1250 et ipsis bastiis munitis balistariis, sagittariis et viris bellicosis munitis et ornatis…
L bastita. D bastia.
bastida sf. “costruzione”
SPL 747 “nelle Alpi Marittime il termine ha il particolare significato di “casolare temporaneo di pastori”
L bastita.
bastigia top. (Noli)
RVN 126 s.xiv. (Noli) a ponta capitis nauli usque ad rupem bastigiam infra. RVN 128 s.xiv. (Noli) non sit aliquis qui audeat… bolezare ab agro nigro usque ad rupem
bastigiam.
Cf. CHI.1 223 2/xiii. basticia “fortificazione”
L bastita.
bastinum sn. “prestazione dovuta”
GG 56 a.1200 item quod ecclesia de tario veniunt annuatim in sabbato sancto ad bastinum monasterios
DUC.1 600 bastinum: servitutis genus.
bastire vb. “costruire”
AI 85 a.1238 et trabuchus unus bastitus fuit in ipsa navi.
REW 981. RGS § 1155 germ. bastjan.
L bastita. D imbastì.
bastita sf. “fortificazione, edificio fortificato”
AI 118 a.1241 et etiam bastitam construere in capite fari.
SRC 97 a.1248 (Sav.) bastita sive castrum. PLP 103
139
bata
a.1250 (Sav.) prope calcinam que est in monticello pro
bastita. PLP 105 sg. a.1250 (Sav.) quod ego factis scandolis pro bastita feci et secui quasdam tabulas… aliud
opus non feci quod positum non fuerit in opus bastite.
–– apud bastitam nemoris… quando bastita reparata fuit.
PLP 160 a.1250 (Sav.) castelanus bastite.
L bastia. bastida. bastigia. bastire. D bastita.
bastita top.
PLP 69 a.1250 (Sav.) heri veni a bastita. PLP 71 a.1250
(Sav.) veniebam cum matre mea a bastita. PLP 83
a.1250 (Sav.) diem veneris, quo ivi ad bastitam… et redii
ipsa die in saona. GGA 41 a.1321 (Alb.) iacobus nasus
de bastita… augustus vialis de bastita. CAT 119 a.1323
(Alb.) prope burgum bastite.
L bastia. bastigia. D bastia.
bastonata sn. “bastonata”
ASA 84 a.1367 (Alb.) per corpus christi ego tibi dabo
hodie tot bastonata<s> quod faciam tibi exire flatum.
L bastonus.
bastonem cognome
BSR 83 a.1171 citadinum, filium quondam anselmi bastonis calderarii de domo.
bastonus sm. “bastone”
PPV 78 a.1370 (PortoV.) percutere… de aliquo baculo sive bastono. TL.3 294 a.1474 armis et bastonis ligneis armati (Cf. TL.3 293 a.1474 arma et baculos longos (tenentes) in manibus). GR 105 a.1498 bastonos ferreos.
L bastonata. D baston.
bastonus cognome
BSR 83 a.1171 anselmus bastonus. CDG.2 214 a.1175
obertus bastonus. COS 12 a.1186 rulandus bastonus.
LMS 106 a.1222 nicolosus bastonus. MIA 86 a.1297
(Sav.) hugolini bastoni notarii.
L bastonem.
bastum sn. “basto”
RLC 64 a.1297 (Cosio) bestia de basto. LG 455 a.1386
bestie defferentes bastum. SNS 19 a.1404 (Sav.) animale… bastatum seu a basto. CCS 38 a.1414 (Celle) cum
bestiis a basto laborare. DMC 485 2/xv bestiam asininam que portet bastum GSB 100 a.1577 (Baiardo) bestie
de basto. FST 57 a.1592 (Triora) bestiis de basto seu
cancello.
REW 983. GSB 100: “forse di origine preromana”.
L bastare. bastatus. baster. imbastare. D bastu.
bastum sn. “bastone, coreggiato”
PTA 631: “REW 982, derivazioni in piem., lig., veneto”.
bassus agg. “basso, minore”
CNM 133 ca.1204 (Sav.) credit quod retro illas domos
non erat solarium et dicit quod habebant tectum bassum
super unum murum bassum. RII 11 (1956) 123 a.1463
(Tenda) dantes dictis arbitris… plenum et largum posse,
plenamque liberam et omnimodam potestatem altam et
bassam. MAS 145 a.1488 pro velutis altis et bassis. MR
131 a.1505 (Alb.) ad celebrandum missam conventualem
aut bassam. AND.5 75 a.1510 item quatuor pedestalos
aponendos sub dictis pilastris cum suis cornixiis altis et
basis dictorum marmarorum…
L bassiare. basitare. D basso.
bassus cognome
SCS 299 a.1530 (Sav.) bartholomeum bassum de ruvere.
batagius cognome
CNM 31 a.1204 (Sav.) henricus batagius.
L bataglium. D batagiu.
bataglerius cognome
CAT 120 a.1323 (Alb.) acelinus bataglerius.
L batalia.
bataglium sn. “battaglio di campana”
GR 25 a.1363 (Diano) ads quod parlamentum pulsetur
campana grossa tantum ad bataglium.
L batagius.
bata
bataiola “finto combattimento, esercitazione militare”
SOV 266 a.1428 (On.) de non faciendo bataiolam inter
homines unelie et illos de portu mauritio… quod nemo
debeat ire ad bataiolam cum hominibus porti mauritii.
L batalia. bataliola. D batagiöe .
bataiola cognome
CNM 50 a.1204 (Sav.) wilielmus bataiola.
batalia sf. “battaglia, combattimento”
AI. 176 a.1247 et fecerunt exercitum ad ipsum locum de
pexina, et per bataliam ceperunt eum.
L bataiola. bataglerius. D bataia.
batalia sf. “duello come prova giudiziaria”
RCA 164 a.1068 et desuper via usque in pereto in primanico campo de batalia. CDG.1 156 a.1143 si autem ille
cui crimen (homicidium occultum) opponitur per bataliam se defendere noluerit, tamquam de homicidio palam
facto penam sustineat. si vero ille qui incriminatus fuerit
mundus de ea pugna exierit, ille qui crimen obiecit penam homicidii paciatur. PCP 701 s.xii si homicidium occultum factum fuerit in homine ianue… et aliquis alicui
homini contra quem potestas ianue habeat aliquod indicium vel presumptionem crimen illud obicere voluerit arbitrio illorum id libere concedat, et bataliam inde fieri faciam per ipsas principales personas vel campionem. ––
ad bataliam vel duellum. PCP 709 s.xii. et (si) ille qui
guastum vel incendium… passus fuerit per bataliam probare voluerit… OC 199 a.1166 ad hoc uguezonus pisanus respondit dicens tu mentiris, et ex hoc faciemus te
per bataliam victum et mortuum et ut ita dicamus recredentem. SOV 206 a.1428 (On.) et ille qui calumniatur de
homicidio teneatur se defendere per bataliam per se vel
campionem. SOV 210 a.1428 (On.) et si ille cui factum
fuerit furtum… voluerit probare per bataliam contra aliquem quem diceret fecisse ipsum furtum, concedatur eis
ipsam bataliam facere per se vel per campionem…. –– se
defendere per duellum.
BIR 549. REW 995. ALE 286 s.v. battuere.
batalia sf. “duello”
FNU 190 a.1210 (Var.) periurium, adulterium, homicidium et bataliam.
batalia sf. squadra di soldati, battaglione”
AI 126 a.1242 et constitutis bataliis per compagnas…
batalia soprannome
CAT 142 a.1326 (Cisano) heredes aycardi ferrari dic(ti)
batalie.
(venci) batalia cognome
OSM 230 a.1190 obertus venci batalia.
bataliola “battaglia, gioco infantile”
SSA 7 a.1345 (Sav.) de pueris qui ludunt ad bataliolam.
L bataiola.
batare vb. “battere, trebbiare”
CNM 286 a.1204 (Sav.) nicola de cervario iuratus dixit
quod ipsemet batavit blavam quam habuit super terram
comunis.
L patare.
batedorius sm. “battitore; cognome”
MSS 209 a.1207 albertus batedorius.
L batere. batitorem.
batenderium sn. “gualchiera”
FAF 12 a.1210 (Quil.) molendinum et batenderium et paratorium quos habeo in roveasca. FAG 140 a.1300 (Ferrania) molandina. batenderia. fulla… PCC 41 a.1306
(Sav.) possit in ipso molandino seu apud ipsum fulla et
batenderia facere. LJ.2 1180 a.1390 cum omnibus et
singulis territoriis possessionibus molendinis boschis…
furnis ferreriis batenderiis rupibus ruinis… GR 2.13
(Calizz.) item batituram canapi ad batenderium.
DUC.1 603 batenderius m.s. ALN.181 < ar. battan
“gualchiera”
L batitorium
140
bati
bateorem sm. “battitore; cognome”
MSS 159 a.1180 johannes bateor.
L batere. batitorem.
batere vb. “battere in genere, percuotere; battere lana, tessuti; battere oro, metalli; coniare (moneta) trebbiare (grano)”
CNM 286 a.1204 (Sav.) batavit blavam. GG 523 a.1205
promittit… henrico batifolio laborare secum de sua arte scilicet de batere folium auri. LMS 339 a.1224 promitto laborare tecum de arte mea videlicet de batere lannam. FAF
118 sg. a.1235 ad inquirendum et habendum magistrum
unum pro percutiendo et batendo stagnum.–– de qualibet
pista stagni batuti. LEM 187 a.1237 in batendo, philando et
pectinando lanam. LEM 189 a.1244 non debeat texere nec
batere (lanam). RLC 62 a.1297 (Cosio) iverit… ad aream
alicuius persone, dum messes essent ibidem ad batendum.
PLC 108 a.1301 daremos novos de ermenia sex milia, videlicet de illis qui nunc laborantur sive batuntur. GVG 318
a.1302 causa adiscendi artem batendi lanam ad archum…
PPV 90 a.1370 (PortoV.) mulieres… non audeant… ire post
aliquem mortuum cridando vel batendo de una manu super
aliam vel super pectus. LG 434 a.1383 battere vel verberare telas. LG 601 a.1403 verberare vel battere telas. LG.684
a.1406 quod aliquis lanarius non battat… lanam. FIL 313
a.1404 (Sav.) facere laborare, texere… batere… tingere (lanam). MSC 259 a.1407 (Corvara, Spe.) de his qui batunt
blada in ecclesia sancti michaelis.
REW 996. PTA 628, 631. PGC 104: “lat. battuo, prestito
gallico, raro nella lingua scritta (Plauto, Cic, Lettere)
doveva essere usuale nella lingua parlata. A partire da
Frontone: batto”.
L batedorius. bateorem. baticau. batifolius. batilaurum.
batistagnum. batitura. batumum. D batte.
batibalia cognome
OC 209 a.1168 lambertum batibaliam
L palea.
baticau cognome
RCA 235 a.1039 martinus baticau.
PAC 11.
L batere.
batifogia / batifolia sm. “battiloro; cognome”
NB 121 a.1198 wilielmus batifogia. SMV 128 a.1230
vivaldus batifolia.
L batifolius.
batifolius/ -m sm/n. sg. e pl. “battiloro; cognome”
GC 9 a.1190 germani battifolii. GG 523 a.1205 promittit… henrico batifolio laborare secum de sua arte scilicet
de batere folium auri. CLS 30 a.1214 wilielmus batifolius. DAA 40 a.1274 nicolosus batifolium. LJ.2 397
a.1299 frate henrico batifolio. LG 666 a.1406 ars laboratorum batifoliorum. AS 69 a.1432 battifolius. MAS 174
n.148 a.1466 item quod batifolium non possint laborare
argentum de sua arte nisi primo fieri faciant in cecha ianue sazium de suo roello. MAS 223 a.1466 constituciones et ordinamenta artis batifoliorum.
L batifogia. batifolia. batifugia.
batifugia sm “battiloro; cognome”
NB 123 a.1198 enricus batifugia.
L batifolius.
batigia cognome
ZAC 96 a.1251 (Alb.) domini bertrami batigie.
batilagium sn. “nolo, spesa di trasporto su battello”
CA 593 a.1292 item in batilagio xvij d.
batilaurum sm. “battiloro”
AND.1 410 a.1451 johannes de picardia de torne, batilaurum.
L batilogius.
batilogius sm. “battiloro; cognome”
LEM 263 a.1261 hedifficium heredum enrici batilogii.
DRG.3.933 a.1305 garnerius batilogius.
L batilaurum.
bati
battipeire top. (Sav.)
NTS 11 s. xii.: borgata in corrispondenza della Banchetta superiore e inferiore, ove è l’odierna Via dei Mille.
L bacepeire.
batiporta sm. “soglia, parte inferiore della porta dove poggiano gli stipiti”
PVP 307 a.1491 pro batiportis et uno scarino pro trogio
et portello superiore solarii. AND.5 51 a.1519 portale
unum marmoreum… cum sua pilastrata marmorea et scalino uno et suo batiporta marmoreis.
CAD 118, s.v. battente (della porta).
Altra cosa in PVP 349(Gloss.) “finestra bassa e larga
posta sopra l’architrave del portale, da cui viene luce e
aria anche quando la porta è chiusa”.
batistagnum sm. “battistagno; cognome”
MSG 299 a.1302 bartolinus batistagnum.
L batere.
batitorem sm. “battitore; trebbiatore”
COS 105 a.1186 amicus batitore. OSM 31 a.1190 iohannes batitor de oleio. OSM 73 a.1190 obertus baldus batitor sancti siri. CDG.3 99 a.1193 a spigulatoribus, metitoribus et batitoribus. FAG 184 a.1284 batitor lane; GLI
256 a.1290 de spiculatoribus, metitoribus et batitoribus.
DRG.3 837 a.1292 johannes tora battitor lane. GVG 348
a.1313 andriolus… batitor. FIL 300 a.1376 (Sav.) tam
mercatores dicte artis (lane) quam batitores carzatores
tintores tonditores batitores lane.
LEM 105 “nell’industria della lana il batitor è sempre
nominato insieme al carçartor (garzatore)”
L batedorius. bateorem. D batitore.
battitorium sn. “gualchiera, locale dove si batteva
la canapa macerata”
GR 2.13 (Nizza)pono tibi in pigno partem molendini mei
et batitorii quod habeo pro episcopo.
L batenderium.
batitura sf. “operazione di battitura ( della canapa,
dei fogli d’oro o argento)”
GG 523 a.1205 batere folium auri… unde promittit… dare pro unaquaque batitura soldos… GR 2.13 (Calizz.)
item batituram canapi ad batenderium.
L batere. D batüa.
batitura sf. “foglia d’oro o d’argento battuto”
DRG.2 149 a.1213 confitetur se habere in sua potestate
et balia batituras duas auri et argenti. LG 553 a.1403 et
si dictus sazator reperierit batituram (folii auri) esse deteriori liga quam sint boni sterlini, videlicet uncie undecim
et denarii duo… si autem reperierit batituram esse ad dictam ligam sterlinorum… MAS 174, 228 a.1460 item non
possit daurari aliqua batitura nisi in presentia sazatoris
communis… quod batitura integra non possit fieri pluris
quam librarum decemseptem argenti in pondere, in qua
ponantur… pro dauratura ducati quatuordecim… boni
auri ad pondus ceche ianue. MAS 224 a.1466 de daurando batituram argenti.
batumum sn. “pavimento”
SRC 210 a.1272 (Sav.) quoddam batumum sive pavimentum.
L batere. imbatumare. imbatumata. D batume.
batuti sm. pl. ”battuti, confraternite di penitenti”
VSC 200 a.1488 quod nullo modo concedatur dictus locus eisdem battutis et disciplinis.
L baptuti. verberati. D battui.
(contrata) batutorum top. (Sav.)
VTS 127n. a.1487 (Sav.) in domo magna verberatorum
sancti iohannis, in contrata batutorum.
batutus agg. “battuto (di lana o canapa sottoposta a
battitura)”
FIL 313 a.1404 (Sav.) quantitatem aliquam lane bature…
SSA.2 122 a.1345 (Sav.) caneva batuta vel gramolata.
baucium sn. “masso di pietra; balza scoscesa”
FCT 45 a.1435 (Triora) item vadit confinium per vallo-
141
bava
num usque ad bauzum fornelli, et in dicto baucio…
L bauzum.
bauda sf. “chiudenda”
GR 25 a.1267 (Apric.) si quis aperuerit baudas et non
clauserit…
DEI.1 468 : s.xiii. (Ravenna) bauta “chiusura mobile,
serranda”.
L baudaria.
baudaria sf. “chiudenda”
CSS 218 a.1435 (Sanr.) si… clausuram, bondeliam, sepem aut portam vel baudariam fregerit.
L bauda.
baudeta top. (Dolc.)
TMV 65 a.1260 (Vent.) vallis baudete.
L baudetis.
baudeta cognome, f.
CAT 131 a.1326 (Borgh.) iohanna baudeta.
D baudeta.
baudetis cognome
SCS 297 a.1530 (Sav.) dominus stefanis baudetis.
L baudeta.
baudezonus cognome
CAT 122 a.1323 (Alb.) heredes guaschi baudezoni.
L baldizonus.
baudinella sf. “specie di tela”
DRG.2 247 a.1236 canas tres baudinelle.
L baldinella.
baudiçonus/ baudizonus cognome
PAC 7 a.1193 obertus baudiçonus. LJ.2 481 a.1319
(Sanr.) rogerius baudizonus.
L baldizonus. bauditionem.
bauditionem n.p., m.
GVG 9 a.1192 bauditio cudega.
L baudiçonus
baudo n.p., m.
GC 20 a.1190 baudo bancherius.
PGM 25: *baudi “elemento onomastico germanico”
L badus.
baudoinus n.p., m. “Baldovino”
PSN 97 a.1261 (Triora); a.1394 (Triora) baudoinj.
< germ. baldwin.
L balduinus.
(bucha) baule cognome
DRG.2 365 a.1251 vobis… egydio bucha baule.
L buchabaule.
baulerius sm. “fabbricante di bauli; cognome”
CP 934 a.1297 iacobus baulerius de bonifacio.
D baullo.
bauzum sn. “grossa pietra; balza scoscesa”
CST 294 a.1381 (Taggia) usque ad bauzum urmete.
FCT 45 a.1435 (Triora) item vadit confinium per vallonum usque ad bauzum fornelli; et in dicto baucio… FST
112 a.1592 (Triora) usque ad rectum bauzi navoni.
REW 919.
L baucium. D bausu.
bauzum top. (Alassio)
CAT 124 a.1323 (Alassio) terra de bauzo.
bautesella sf. “botticella”
BSL 11 a.1246 ita quod habeat dicta navis vegetes… et
barulos et bautesellas pro aqua levanda usque ad mezarolias centum.
L buticella.
bauxia cognome
BSR 80 a.1170 oglerius bauxia.
bava cognome
DAF 18 a.1300 (Sav.) salvinus bava de sagona. MIA 98
a.1306 (Sav.) ad oberto bava. DDG 279 a.1376 anthonius bava. CSF 101 a.1443 (fin.) cum manuele bava de
toirano notario.
L bavosi. D bava
bava
(malla)bava cognome
SRC 527 a.1388 (Sav.) francisci mallabave, gastaldi ville
speoturni.
L mallabava.
bavali top. (Gen.)
BCG 31 a.990 in valle bavali. PAC 4 a.1159 in bavali.
BSR 117 a.1183 possessionem terre de bavali, que est in
loco ubi dicitur cella et campellus.
ST.10 71 sg. a.952 bavali: “se è ipercorrezione di bavari
può essere indizio della presenza di bavaresi, se pure non
del nucleo primitivo di longobardi”.
D bàvari.
(de) bavastro cognome
BSR 55 a.1175 bernardus de bavastro.
bavazanus n.p., m.
LJ.2 38 a.1272 (Ovada) bavazanum filium alegri de valle.
bavila sf. “balia, nutrice”
NL.1 35 a.1203 (testamento) nepti mee… duabus bavilis
meis… atilie bavile mee… marie servienti mee…
L baila.
bavilus sm. “rappresentante, tutore”
ACC 49 s.xii et successit eidem in regno balduinus eius
filius et reliquit ei bavilum quemdam consanguineum
suum qui vocatus fuit meille.
Cf. CDL 242 a.820-840 (Milano) dum ego eram bajolus
adelaide filie ipsius pipini.
L baiulus.
bavillus sm. “ambasciatore veneto in Oriente”
LJ.2 602 a.1352 cum bavillo venetorum.
L baiulus.
bavosi/ bavoxi cognome
DDG 396 a.1376 anthonius bavosi… anthonius bavoxi.
L bava.
bavus agg. “di colore baio”
VCB 307 a.1290 (Bonif.) equum unum bavum brunum.
L baius.
baxabarlla cognome
GG 224 a.1201 vivaldus baxabarlla.
L barla. bassare.
baxacan cognome
GIB 519 a.1294 manuel baxacan. FAF 181 a.1253 a…
ogerio baxacane de alba.
L bassare.
baxadone cognome
VSC 26 a.1442 frater benedictus baxadone.
L bassare. baxiadonna. D baxadonne.
baxavetula cognome
LMS 159 a.1222 iohannes baxavetula.
L bassare.
baxia sf. “bacile, catino”
CDL 27 a.745 (Agrate, Lombardia) de argento meo,
quod emi de roderate, baxia una maiore adque scudellas
duas.
L bacinus.
baxiadonna cognome
GC.2 301 a.1192 otto baxiadonna.
L bassare. baxadone.
baxilica sf. “cappella”
FNU 17 a.1100 dono et confero… baxilica una que est
edificata in onole sancti nicolai, que ecclesia iacet in territorio craviada.
Cf. CRL 76 sg., a.564 (Ravenna) basilica.
L baselica. D baserega. baxilica.
bea sf. “stuoia, scendiletto”
GC.2 195 a.1192 (donationem) de culcitra i. et de matalafo i. et de coopertoria i. et barracamo i. et duas beas [in
sopralinea: boas] et de duobus linteolis.
L boa.
beale sn. “canale”
SSA 153 a.1345 (Sav.) fossatum quod est apud vadum…
142
bech
decurrat super terram dicti comunis usque ad beale comunis.
L bedalium. betalis. D beà.
beaqua n.p., m.; cognome
SC 298 a.1157 wilielmus beaqua. LJ.1 573 a.1215 beaqua. DRG.3 1018 a.1310 franceschus beaqua, ligator
ballarum. SRC 551 a.1382 (Sav.) francisci beaque. SCS
297 a.1530 (Sav.) de uno boscho illorum de beaquis.
L bibens aqua. D beve aqua. bevi acqua. bevilacqua.
becha sf. “fascia del cappuccio, ornamento nell’abito dei dottori”
PCC 187 a.1388 (Sav.) quod nemo presbiter… possit
portare caputeum cum becha que sit maioris longitudinis
parmi i. quam sit capucium. PVP 263 a.1462 item caputeum unum vermilium pro homine cum duobus bechis.
PVP 145. DUC.1 614.
L bechus.
becha cognome
PCC 193 a.1398 (Sav.) presbiter guillelmus becha rector
ecclesie sancti michaelis de cellis.
becadellus sm. “mensola”
BSR 384 a.1226 liceat illi… ponere becadellos lapideos
in muro, et super eisdem ponere radices seu ligna, super
quibus lignis possit ponere trabes domus sue predicte
contigue dicto muro.
L becarellus. becatellus. bicaellus.
bechagirum top. “la bocca del Mar Nero”
PCI 505 a.1324 quod illi de peyra habebant galeas xvi.
armatas et ipsos guelfos expectabant in bechagiro cum
magna multitudine barcharum.
L buca de giro.
bechan top. (Quil.)
LJ.2 193 a.1289 peciam terre castagneti ubi dicitur bechan.
becarellus sm. “mensola”
NB 88 a.1198 et in predicto muro debet ponere becarellos de petra.
L becadellus.
(de) beccaria cognome
MIA 113 ca.1300 (Sav.) becarii de beccaria.
L beccarius.
beccarius sm. “beccaio, macellaio”
PRV 93 a.1224 (Sarz.) omnia bancha beccariorum. CGG
92 a.1260 (PortoV.) mercadantis beccarii. RCP 41
a.1269 (Sarz.) becarii. CAT 127 a.1326 (Alb.) uxor
johannis becharii…. heredes georgii macelarii.
MNS.1.16 a.1376 (Sav.) de sacramento macelatorum sive
bechariorum. ACM 53 a.1396 (Carr.) et quod predicti
beccarii non possint vendere ad pensum aliquam minzolam.
L beccaria. beccherius. begarius.
becatellus sm. “mensola”
PVP 323 a.1504 beccatelli positi sub clavibus tecti.
L becadellus.
becelea top. (Alb.)
ZAC 98 a.1255 (Alb.) castrum un
tii et villas menetii, becelee et castrum roche polace.
L bazelea. D bacelega.
beccherius sm. “beccaio, macellaio”
NL.1 76 a.1203 tibi wilielmo sardena beccherio.
L beccarius.
bechiatus sm. “terziario francescano”
GR 25 a.1519 (Alb.) bechini sive bechiati tercii ordinis.
L bechinus.
bechignonus cognome
DDG 587 a.1377 marchus bechignonus.
bechina sf. “pelle di capretto”
CDC 283 a.1392 bechinarum faxia x. BBL 183 a.1474
in racione bechinarum de lx.
L becuna.
bech
bechinus sm. “terziario francescano”
GR 25 a.1519 (Alb.) bechini sive bechiati tercii ordinis.
L beghina.
bechinus cognome
MIA 83 a.1263 (Sav.) iacobinum bechinum.
beccia cognome
DRG.2 104 a.1206 jacobus beccia qui stat in statione malocelli.
D becià.
bechus sm. “becco, marito tradito (termine ingiurioso)”
CSS 188 a.1435 (Sanr.) si aliqua persona irato animo
dixerit alicui cogozo vel becho.
D beccacornua.
bechorosso cognome
LJ.2 950 a.1385 bertonus bechorosso de nervio.
L beccus rubeus.
bechuina sf. [corr.: becuna?]“pelle di capretto”
CST 226 a.1381 (Taggia) exeptis coriis, becuinis et omni
alio pellamine.
L becuna.
becuma sf. “pelle di capretto”
CGS.2 111 a.1163 beccuna sexcentas. GG 25 a.1201
centenaria 1 1/2 de becunis. CNM. 131 a.1203 (Sav.)
faxum i. de beccunis. CNM 248 a.1203 (Sav.) de faxo i.
beccunarum. VCB. 8 a.1238 (Bonif.) agnelinas… cavreinas… bechunas. CDC 138 a.1392 (si vera lectio) bechumarum faxia ii. CDC 225 a.1392 becune faxia vi. pecie. GRR 25 a.1519 (Alb.) exceptis coriis et bechunis ac
omnia pelamina.
C.SALVIONI, Arch.Storico Sardo, 5 (1909) 229 logod.
beccuna m.s. ALE 43.
L bechina. becuina. bechuna. becunia. becunis. bechus.
becunia sf. “pelle di capretto”
GG 85 a.1201 becunie dc. DDG 292 a.1376 pro becuniarum faxiis xviii.
L becuna.
(de) becunis cognome
GC.2 291 a.1192 ogerius visus de becunis.
L becuna.
bechus sm. capretto, caprone”
DMC 451 2/xv irchus seu bechus.
REW 1020a. NIG 21. C.Nigra, ROM 31 (1902) 504: ÷
barbiccus < barba + -iccus “animale barbuto”.
L becuna. D becu.
beccus sm. “becco (degli uccelli)”
SON 262: beccus già in Svetonio: parola di antica origine celtica. REW 1013. TB 17.151 “l’origine celtica non
è provata”. PGC 104: celtico.
L bechorosso. beccus rubeus. D beccu.
beccus rubeus cognome
LMS 100 a.1222 domino becorubeo vice comite. NL.2
262 a.1225 nicola beccus rubeus. FNV 108 a.1244
johannes beccusrubeus. LJ.1 1141 a.1251 becusrubeus
vicecomes/.
L bechorosso. beccus.
bedale sn. “canale”
GR.2.14 (Nizza) necessarium mihi fuerit in terra vestra
bedale ampliare.
L betalis. D bedale.
bedalium sn. “canale”
GC 66 a.1191 ut possit apponere clusam et introitus bedalii habere, et nichil amplius nec intus nec extra bedalium.
L beale. bedus. bialare. biale. bialis. biullare. buolario.
D beà. beu.
bedo sm. “canale”
RCA 294 a.1143 da una parte bedo et aqua ductile. ASA
App. 4 a.1174 (Alb.) dicta clusa et bedo manutenere bona fide.
PAC 14.
L bedus.
143
bele
bedonus n.p., m.
GG.74 a.1201 bedonus de vulturi de colla. FNV 51
a.1236 bedonus cigala.
D bedonia.
bedulle top. (Gen.)
FNV 88 a.1241 castagnetum unum ubi dicitur bedulle.
D béula.
bedus sm. “agnello”
SOV 331 a.1428 (Torria) sit bannum omnibus capris hircis et bedis.
D bedìn.
bedus sm. “canale, fossato”
RCA 262 a.1170 que via decurrit iusta bedum istius cluse nove.
PAC 14. NAG 2.358. PRA 382. REW 1016 celt. *bedo
“fossa, canale”, piuttosto che francone bed “ruscello”.
TB 17.151. FDT 3.46. PSL 31 n.15. PSS 51.
L bedalium. bedo. beuda. beudus. D beà. beu.
begalfigum top. (Gen.)
RCA 281 a.1062 de alia parte terre de begalfigo.
D becafighe.
begali top. “od. Beghè (Gen.)”
RCA 12 a.1143 in plebejo de rivarolio in villa que dicitur
begali.
PAC 4 a.1193.
L begallem. betalem.
begallem sm. “canale”
GR.62 (Novi) ducere… aquam que delabitur de terra novarum super aliquem pontem vel luxillem aut begallem.
L begali. betalem.
begarius sm. “beccaio, macellaio”
CGG 166 a.1260 (PortoV.) filius martini begarii. CGG
271 a.1261 (PortoV.)
iohanninus begarius.
L beccarius.
beghina sf. “terziaria francescana”
SSA.2 187 a.1345 (Sav.) in domibus vel ecclesiis fratrum
minorum et predicatorum atque in domibus beghinarum.
DSP 168 a. 1496 de monialibus et feminis deo dicatis…
comprehensis etiam iis que tercii ordinis aut beghine appellantur.
DUC.1 617 sgg. beghardi.
L bechinus. beguina. D beghìn.
beginus cognome
LJ.1 1044 a.1251 iacobus beginus. PLC 143 a.1301 tibi
manueli begino.
D begino.
beguinus sf. “terziario francescano”
SIG 407 a.1330 illa terra que deputata est pro hospitali…
et terra deputata in podio pro beguinis.
L beghina.
beyiha sn.
ASD 65 a.1381 (Caffa) (inv.) item iharium unum tale
quale cum uno beyiha.
beynerus sm.
PVP 245 a.1456 gona una nigra foderata beynerorum.
bellafilia cognome
PTS 53 a.1258 (PortoV.) guilielmum bellafiliam.
L filia.
bellaflor/ bellaflora n.p., f.
CAC 310 a.1173 (Sav.) carta bellaflore uxoris petro de
bulgaro. CNM 36 a.1204 (Sav.) bellaflor soror tutadone
bavose.
L flora. D sciùa.
bellagamba cognome
SML 217 a.1427 iohannes bellagamba civis ianuensis.
L gamba.
bellamorem n.p., m.
CGG 38 a.1259 (PortoV.) conscilio bellamoris de columbesa.
L amorem.
bela
belancia sf. “bilancia”
GG.2 383 a.1206 belancias ii. LMS xxv. a.1227 item belancias parvas et magnas. LEM 227 a.1238 paria tria belanciarum. LEM 244 a.1240 bellancias cum boiolo.
LJ.1 1488 a. 1279 consules ianuenses habere debeant trabuchetum et alium trabuchum et bellancias si voluerint.
L balança.
bellanda top. “antico nome di Nizza”
GR 25 (da: N.CAIS, Le xi. siècle, p.30) civitas nicie posita
in capite provincie supra mare ab antiquis bellanda vocata.
L bellenda.
bellandus n.p., m.; soprannome
PGM 8 a.1036 ursus qui et bellandus. SLS.2 260 a.1071
belando; a.1100 bellando presbitero.
PGM 10.
L bonandonem.
belantia sf. “bilancia
LEM 225 a.1230 paria dua belantiarum parvarum. LEM
188 a.1238 bellantias ii.
L balança.
bellatesta cognome
CGG 13 a.1259 (PortoV.) paganus bellatesta. CGG 329
a.1262 (PortoV.) per paganum bellatestam de marola.
bellatorem sm. “soldato, guerriero”
ACC 26 ad a.1097 quindecim galeas et sandanum i. de
fortissimis bellatoribus viris armaverunt. MS 193 a.1223
ad quam (offensionem) inferendam cum parvissima acie
bellatorum eum mittere satagebat.
L bellatorium.
bellatorium sn. (mar.) “castello di prua;
ballatoio,galleria di combattimento della nave”
DUC.1 621 bellatorium: pars navis, illa forte in qua milites pugnare solent. REW 1023a “eine Gallerie auf den
Kriegsschiffen”. B.MIGLIORINI, SR 19 (1928) estr. 11
a.1268 (Ven.) bellatorium.
L bellatorem.
bellatorium sn. “pianerottolo; piano di sosta in una
salita”
G.I.ASCOLI, AGI 5 (1878) 554 sec.V.: hii psalmi graduum
dicuntur quia in ascensu templi canebantur per ea intervalla (quae) in numerositate graduum fieri (solebant)
propter requiem ascendentium… appellantur vulgo huiusmodi spatia bellatoria: in his subsistebant unum ex his
psalmis canentes”.
Cf. P.A.VACCARI, ALM 1 (1924) 185. ROS-BRÖNDAL, ID
16 (1940) 223. ABS 17 sg.
L ballatorium.
belboschetum top. (Sav.)
SRC 145 a.1263 (Sav.) in loco ubi dicitur belboschetum.
L bosquetus.
beldi n.p., f.
FNV 35 a.1235 beldi uxor bertrami goardatoris de turrigio.
beldisnarius cognome
LJ.1 1311 a.1259 beldisnarii de tabia.
D disnà.
belecaze cognome
DDG 279 a.1376 nicolaus belecaze.
beledi sn. “zenzero indiano”
DDG 231 a.1376 pro gingibris beledi pondis viii.
IVI, Gloss.: < arabo.
belegerium top. (centro di produzione di zafferano)
CDC 189 a.1392 safrani belegerii fangotus i., libre xx.
L belengerium.
belegnia top. (Gen.)
BCG 113 a.1019 in loco de vico de belegnia.
bellenda n.p., f.
SLS.2 261 a.1100 bellota et bellenda.
L bellanda. bellandus. bellesenda.
belendinus sm. “sorta di pesce”
GR 25 (PortoM.) in piscibus qui venduntur ad numerum
minutis, saldenis, anchiois et belendinis.
144
belm
belengerium top. “centro di produzione di
zafferano”
CDC 287 a.1392 safrani belengerii et orcha (Huerta).
L belegerium.
belengerium top. (Legino, Sav.)
CAC 525 a.1182 (Sav.) in leçino, in belengerio.
belengerius n.p., m.
GC.1 58 a.1191 belengerius de narbona. GC.1 98 a.1191
belengerius bancherius. GC.1 248 a.1191 belengerius de
volta. GC.2 60 a.1191 belengerius calafat. NL.1.129
a.1203 belengerius specularius. MSS 312 a.1224 belengerius traverius. FAF 98 a.1231 (Gen.) frater belengerius de bergolio. FNV 18 a.1233 terra willelmi de belengerio. CGG 91 a.1259 (PortoV.) bellengerius. DAF 74
a.1300 bellengerius de turre. MIA 71 ante 1316 (Sav.)
guillelmus de bellengerio notarius. CAT 152 a.1326
(Alb.) belengerius barbera. PCC 122 a.1385 (Sav.)
anthonius de belengeriis.
L (de) berlingerio. D berlingero.
bellesenda n.p., f.
PGM 8 a.1034 ofrasia qui et bellesenda.
PGM 10: adattamento romanzo del germ. belissendis (s.
xi., Lione).
L bellenda.
bellexia cognome
FAF 17 a.1213 obertus bellexia ferrarius.
D belesa.
bellicus agg. “bellico”
GRR 121 a.1463 viros armatos, victualia, bellica instrumenta ac ceteros bellos (corr. bellicos) apparatus.
bellina sf. “berlina, gogna”
LPV 2 a.1366 (Alb.) deversus domus oberti cassarini
usque ad bellinas. (IVI, n.: “ad Albenga le berline erano
appese alla Torre delle carceri”.
L berlina.
(de) belina cognome
SRC 383 a.1318 (Vado) francischus de belina.
L bellinus.
belinello top. (Sav.)
CAC 527 a.1182 (Sav.) totum hoc quod habeo proprietatis in belinello, excepto castaneo. VPT 321 a.1214 (Sav.)
in loco quiliani ad castellino ad belinello.
NSS 257: “località imprecisata”
L bellinus.
bellinus n.p.; cognome
ACC 52 a.1099 dominus balduinus de bellino. OSM 27
a.1190 coheret superius costa… ab uno latere bellini et
totum castanetum. OSM 30 a.1190 una pecia ante domum belini in qua est pirus. OSM 110 a.1190 gandulfus
bellinus de noli. OSM 128 a.1190 terre… indivise cum
bellinis. CGG 4 a.1259 (PortoV.) bellinus quondam martinacii de carpena. VCB 294 a.1288 (Bonif.) belinus de
dairago. PLC 24 a.1301 domini philipi de bellino. CAT
150 a.1326 (Alassio) obertinus bellinus. LJ.2 926 a.1384
petrus bellinus.
L (de) belina. belinello.
beli oculus sm. “bellocchio, asteria, occhio di gatto
(gemma)”
Plin. n.h. 37.10. ALE 43.
L bellus oculus.
beliscima / bellissima n.p., f.
CHAR.2 155 a.1061 ego beliscima filia quondam ardoini. CGG 145 a.1260 (PortoV.) in causa quam habeo cum
bellissima filia gareti de marola et nuru mea.
bellissimus cognome
GG 148 a.1201 Guido bellissimus.
D beliscimu.
belmalvasius cognome
CNM 245 a.1203 ansaldo belmalvasio.
belm
belmondus cognome
DDG 141 a.1376 anthonius belmondus.
L bermundus.
belmustinus / belmustus n.p., m.; cognome
CGS.1 5 a.1155 testis… belmustus. GC 299 a.1192 otto
belmustus. SMV 48 a.1189 belmustus lercarius. SRB
113 a.1202 dedit belmusto. GG 271 a.1203 domus rollandi belmusti. NL.2 40 a.1210 filius belmusti lercarii.
BGS 99 a.1252 johannino lercario quondam belmusti.
VCB 328 a.1291 (Bonif.) belmustus. DRG.3 833 a.1292
belmustinus reba. MIA 101 a. 1303 (Sav.) rollandum
belmustum… rollando belmusto de pelio notario.
L bellumustus. (bel)mustus. pulchra facies. D mostazo.
(de) belnaso cognome
NL.1 167 a.1203 ugo de belnaso de nauli.
L nazus.
belloculus cognome
SC 295 a.1157 ugo belloculus.
L bellus oculus.
bello oculo cognome
RCA 21 a.1143 ugo bello oculo (nominat.)
L bellus oculus.
bello homo n.p., m.
OSM 174 a.1190 testes bello homo de portu veneris.
D belommu.
bellotus cognome
BG 119 sg. s.xii (Sav.) turris ponci bellotti… turris heredum belloti. MIA 81 a.1263 (Sav.) guillelmum bellotum.
MIA 77 a.1306 (Sav.) francischus bellotus.
D bellotto.
belrisus n.p., f.
OSM 54 a.1190 tibi belrisui sorori mee.
belta n.p., f. (“beltà, bellezza”)
SLS.2.145 s.xiv. ‘(Alassio) belta uxor quondam leonis
nucagne.
beltramem n.p., m.
BSR 460 a.1308 presentibus testibus: dominis beltrame
abbate monasterii de zerbino ianuensis diocesis…
L betrame.
beltresca sf. “bertesca”
BSR 299 a.1207 quartam partem molendini qui dicitur
beltresca IA 77 a.1287 combusserunt etiam beltrescas
viii. et trabuchos duos magnos.
FA 332 “cf. prov. bertresca, forma che ci si aspetterebbe
anche in a.gen.”
L bertesca.
bellumcadrum top. (Beaucaire, Fr.,sul Rodano presso Avignone)
BSL 42 a.1248 faciemus… solutiones apud bellumcadrum vel parisium.
bellumustus n.p., m.
SRB 115 a.1185 (Sav.) bellumustus lercar.
L belmustus.
bellus agg. “bello”
LJ.706 sg. a.1223? per viam que vadit ad fagum bellum… –– usque in roborem bellam.
D bello.
bellus cognome
SRC 492 a.1381 (Sav.) leonardus bellus prior.
bellus agg. err. per bellicus “bellico”
GRR 121 a.1463 viros armatos, victualia, bellica instrumenta ac ceteros bellos apparatus.
bellusaria cognome
FNV 222 a.1253 obertus bellusaria.
belus ocius n.p., f.
NL.2 35 a.1216 de dotibus beli oci.
L bellus oculus.
bellus oculus cognome
NL.2 32 a.1216 ansaldi belli oculi. PPE 29 a.1145 filii ottonis bellis oculi. OSM 173 a.1190 terre baldoini belli oculi.
L beli oculus. belloculus. bello oculo. belus ocius. occulus.
145
bene
belvasius sm. “panno di Beauvais”
CDG.2 377 a.1190 belvasiorum maiorum pecias duodecim.
L beovays.
belvax/ belvaxii top. “Beauvais; panno di Beauvais”
DRG.2 62 a.1200 a… guatino malingra de belvax.
DRG.2 45 a.1200 barracanes ii. de belvaxii.
L beovays.
belvaxius sm. “panno di Beauvais”
DRG.2 40 a.1200 pecias vi. de belvaxiis. GG.2 43
a.1205 de belvaxiis quos ei vendidisti. DRG.2 135
a.1212 in petiis duodecim belvaxii.
L beovays.
belveder sm. “belvedere”
GC 64 a.1191 ex parte loci de belveder de sancto silvestro.
D belvedere.
belvisus n.p., m.
VCS 96 a.1453 belvisus lanternarius.
bembegia top. (Chiav.)
RCA 322 a.1147 octavam partem de decima de bembegia.
L bembelium. D Bembeggi. Bembellia
bembegium/ benbegium top. (Chiav.)
RCA 320 a.1146 quarta parte decime capelle ramagii atque bembegii. BSR 185 a.1203 in vignali et in benbegio
et in rimaio et in cernetola.
L bembegia.
bembelium top. (Chiav.)
RCA 674 a.1387 ecclesia sancti colombani de bembelio.
L bembegia. D Bembeggi. Bembellia.
benadu n.p., m.
LJ.1 1106 a.1151 benadu bastardus. CGG 74 a.1259
(PortoV.) benadu de carpena.
L benaduxi.
benaduxi n.p., m.
PPE 103 a.1184 benaduxi de portuveneris notarius.
CGG 195 a.1260 (PortoV.)
in instrumento inde facto
manu benaduxi notarii de portuveneris.
L benadu.
bennata n.p., f.
SLS.2 265 a.1269 (S.Venerio Tino) maritus bennate.
L benenatus.
bencecresi n.p., f.
CGG 130 a.1260 (PortoV.) nos contessa et bencecresi filie quondam villani de rogerio de portuveneris.
bencia sf. “serva, domestica”
PVS 287 ca.1340 de salariis domicellorum domicellarum
famulorum baiularum benciarum et ceterorum famulorum stancium ad salarium.
L bencius. D bensa.
bencivegna n.p., m.
CGG 136 a.1260 (PortoV.) sygembaldo quondam bencivegne de planosa.
L bentivegna. bencivenisti.
bencivenisti n.p., m.
CGG 30 a.1259 (PortoV.) et burgensi quondam bencivenisti de nellis de florentia.
L bencivegna. bentivegna.
bencius cognome
CAT 122 a.1323 (Ceriale) heredes bonavie bencii… guillelmus bencius. SRC 41 a.1394 (Sav.) bartolomeum bencium.
L bencia. bentiarius. D bentio.
bendola idr. (Pigna)
LTI 35 a.1092 rio de bendola.
D bendola. bendura.
bene avv. “bene”
LG 681 a.1406 facere crochos bonos et legales guarnitos
sufficienter et bene de bona tela nova et de bono maschaicio bene bono.
bene
beneadornus cognome
LJ.1 1331 a.1261 anselmus beneadornus.
L maladornus.
benedicta sf. “acqua benedetta”
LMS xxvii. a.1259 ampolam unam in qua est benedicta
simpla et ponderat ampolla cum ipsa benedicta lb.xvii.
D beneito.
benedicta sf. “nome di nave”
NL.2 139 a.1216 sana veniente in ianua nave que dicitur
benedicta. DRG.3 654 a.1262 galeam nostram que dicitur benedicta.
BNN 77, 84.
L beneitinus. D beneito. beneitìn.
beneficium sn. “beneficio ecclesiastico”
SMV 180 a.1288 contendentium se ius habere in beneficio et plebenda. DRG.3.611 a.1259 de plebenda sive beneficio ecclesie sancte marie de nitono.
beneitinus n.p., m.
PVP 328 a.1504 pro bertono quondam beneitini de amelia.
L benedicta.
benemegius/ benemelius n.p., m.
CGG 26 a.1259 (PortoV.) crescenbene fiius benemelii de
stephania. CGG 203 a.1267 (PortoV.) crembene benemegii.
benenatus n.p., m.
SLS.2 265 a.1261 (PortoV.) tibi benenato.
G.SERRA, RSL 11 (1945) 80; SLS.2 16 “tarda origine latina; risponde nella tradizione cristiana al lat.-gr. eugenius”.
L bennata.
benenca/ benencasa n.p., f.
CNM 224 a.1204 (Sav.) benenca boscheria, dicta benencasa.
L benencasus. benincasa.
benencasus cognome
NL.2 6 a.1216 tibi deustesalve benencaso.
L benenca. benincha.
benestai top. (Gen.)
PAC 13 a.1170 de villa benestai. BSR 224 a.1198 totum
hoc quod tenet… ad benestai et muscaroliam.
beneveniatum esclam. “benvenuto”
GG 58 a.1200 monaci et clerici veniebant oviam ei et dicebant beneveniatum domini de valdetario.
L benvenuta. D benvegnue.
benfaita n.p., f.
BNA 205 a.1260 (Vent.) benfaita, avia predictorum minorum.
benincha/ benincasa n.p.; cognome
SLS.2 147 a.1004 benincasa et ingonem to obertum germanos. SRB 382 a.1443 (Sav.) georgius benincha.
L benenca. benencasus. benincha.
bensevega n.p., m/f.
CAC 121 a.1179 (Sav.) a te bensevega cognata mea. SF
182 a.1180 (Sav.) confiteor me accepisse a te bensevega
soldos xl. CAC 430 a.1181 (Sav.) vendo tibi bensevege.
bentiarius sm. “servitore agricolo?”
GR 25 (Zucc.) pastor vel bentiarius seu alia persona
que… fuerit in alpibus alienis.
L bencius.
bentivegna n.p.
CGG 136 a.1260 (PortoV.) bentivegne (dat.) quondam
loterengi.
L bencivegna. bencivenisti.
benvegnuta n.p., f.
CAT 138 a.1326 (Alb.) benvegnuta uxor quondam bonsegnoris pezolis.
L benvenuta.
146
bere
benvenuta “nome di nave da carico genovese”
OP 152 a.1219 quandam navem nuncupatam benvenutam. NL.2 251 a.1225 galea mea que vocatur benvenuta.
BNN 77.
L benvegnuta. benveniatum
beovays / beovalx top. “Beauvais (Fr.); panno di
Beauvais”
DRG.3 1159 a.1328 torselli tres pannorum franceschorum de beovays… DRG.2.141 a.1213 stanfortes blancos… de beovalx. DDG 250 a.1376 pro pannorum de
beovays torsellis iii. LG 784 a.1406 beovays.
L belvax. belvaxius. belvasius. bervaldus.
berarda “nome di nave da carico genovese”
G.2 6 a.1205 navis que dicitur berarda. BNN 74: forse
dal nome del proprietario
berardus n.p., cognome
AMSSSP n.s.15(1981) 182 a.1753 (Noli) marcus eugenii
berardi.
(la) berba top. (Segno, Sav.)
CSF 87 a.1443 prope montem qui dicitur la berba.
D berba.
berbena idr. (Alb.)
IEA 75 a.1212 (Alb.) in plano mulemole a feudo borzii et
a via albinganessa inferius et ab aqua berbene usque ad
mare. IEA 93 a.1266 (Alb.) fossatus berbene… usque ad
fontem berbene. IEA 97 a.1283 (Alb.) usque ad fossatum berbene.
G.D.SERRA, RSL 17 (1951) 128. SLS.1 267 n.: collega il
top. con il culto della verbena (REW 9219), erba sacra
in epoca romana e medievale.
L berbenus. D barbena.
berbenitia sf. “misura di peso”
TL.1 368 a.1455 panes… valent in ipsis locis asperi l in
lv la berbenitia et plus valuerunt.
berbenus top. (Balestrino)
CSF 99 a.1433 (Sav.) usque ad sommitatem collis berbeni.
L barbena.
berberius sm. “pastore, pecoraio”
GR 25 a.1297 (Cosio) quod aliquis berberius… non possit ducere paritam, agnellatam seu vaciatam… IVI (Zucc.)
cravarius vel berberius. GR 2.32 (Ormea) aliquis berberius non debeat aportare aliquam felcatam vel zoncatam.
RLC 78. REW 9267. SLS.3 164. SPL 731. Cf. a.it. berbichaio, prov. berger, piem. bergé.
L berbix. berbicem.
berbierius sm. “pastore, pecoraio”
SSA.2 96 a.1345 (Sav.) berbierius vel vacharius.
L berberius.
berbicem sf. “pecora”
FNU 1 a.946 pro berbice et caprea.
cf. HB 78 a.846 (Lombardia) berbicem. ALE 437.
L berberius. D berbixi.
bercium sn. “specie di cuoio”
BNA 264 a.1260 (Vent.) balistam unam de turno, grossam, copertam de bercio. SIG 376 a.1330 quod nulla
persona in portu ianue,… audeat onerare lignamina facta
vel infecta, bercium nervum atque mumulucos mares vel
feminas vel alia vetita per dictos tractatus super aliqua
galea.
DUC.1 641 bercia: corium.
L.berzeum. bricium.
berenga top. (Albisola)
SRC 507 a.1381 (Sav.) in dicto loco albizolle, loco ubi
dicitur berenga.
bereta sf. “berretta”
PPV 93 a.1370 (PortoV.) caputeum vel beretam. PVP
331 a.1508 pro duabus beretis paonaciis de grana.
L berreterius. berretina. bireta. D beretta.
bere
berreta n.p.; cognome
IEA 15 a.1262 (Alb.) uxor condam berete. GDN 653
a.1265 (Noli) iohannes berreta. TCL 16 a.1351 (Loano)
nicolinus bereta. SRC 509 a.1381 (Sav.) terra… que antiquitus fuit cuiusdam nomine berreta de bruxatis.
berreterius sm. “berrettaio”
MAS 243 a.1479 testibus… bartholomeo caffarena berreterio.
L bereta. D berreterio.
berretina sf. “stoffa di colore grigio-cenere”
BBL xxxi. a.1453 pe(cie) xxiv. berretinarum bocasini.
BBL 5 a.1472 in pe(cie) lxxxxvi berretinarum duple.
BBL 82 a.1472 implicita berretinarum duple, resepte ab
uno nostro debitore angrie.
L beretinus.
berretina sf. “berretta”
DAF 23 a.1300 item berretina una deaurata. PVP 282
a.1488 item berretina una bocasini.
L bereta.
beretinus agg. “di colore grigio-cenere”;
SIP 176 a.1420 (Massa) una tunica beretina.
SIP 194.
L berretina. D berretino.
bergaginus agg. “di Bargagli”
ST 9.150 a.1191 vasallus bergaginus.
L bargagi. D bargagi.
bergalla top. “monte presso Loano”
HGL 288 a.1001 de una parte cacumine montis qui dicitur bergalla.
Cf. ST 9.148-150.
L bargagi. bergalli. D bregalla.
bergalla cognome
CAT 144 a1326 (Alb.) guillelmus bergalla.
bergalli sm. pl. “etnico ligure antico”
ST 9 148 sgg.: (i-e. bherg) “montanari, abitantidei
monti”
HSL 18.107 sg. bergalei “Stammesname” CIL.5
5050.11 a.46 E.V. “il suffisso –llo è lig. pre-gallico”.
D bergiàn.
bergalli top. “(Gen.; antica frazione di Bardino Nuovo (Sav.)”
BCG 135 a.1027 actum in loco bergalli ubi sancto laurencio dicitur feliciter. RCA 288 a.1101 in bergalli fine
via publica.
PAC 6. ST 9.149. HSL 18.107. HGL 218: gall. *berga,
germ. bherg.
L bargagi. bergalla. perogallum.
bergamena / bergamina sf. “pergamena, simbolo di
tradizione”
CHAR 68 a.884 (Asti) set presens cartola omni in tempore in suo robore firmis et stabelis permaneat et bergamina cum agramentario (= atramentario) ego eurado de
terra levavi. BCG 67 a.1005 (Noli) et bergamena cum
atramentario de terra elevavi me paginam.
PAC 11.
L pergamenum.
bergantinus sm. “brigantino”
SGS 252 a.1505 (Sav.) unus bergantinus bartholomei de
bozallo armatus.
L brigantinus.
bergar cognome
CCL 56 sg. a.1301 iohannes bergar (Lavina)
IVI: ber “ursus”; gari “iacula”. EGGER, Lexicon nominum
virorum et mulierum, Romae 1957, 26 sg. “iaculator fortis ut ursus”.
bergaçinum top. (Sav.)
HGL 218 a.1305 (Sav.) terre in bergaçino, ubi dicitur ad
montem.
IVI: gall. *berga, germ. berg.
D bergassana.
147
beri
bergegi / bergegium top. “Bergeggi”
CGS.2 95 a.1162 lanfrancus gastaldus de bergegi. CSF
92 a.1490 sg. (Sav.) universitates sputurni et bergegii.
illorum de bergegio.
L berçeçi. berçeçium. bersezinum. berzezi. berzezium.
berzezum. brezezum. D bergeggi.
bergema top. “(Var, Basses-Alpes, Fr.)”
SMB 125. PTP 24 s.xii. bergema, od. Bargemo, (fr.
Bargème) “esatto continuatore di berigiema (SM)”.
L bargema. berigiema.
bergemulum top. (Basses-Alpes, Fr.)
SMB 125 a.814 villa bergemulum.
D bergemolo. berigiema.
berghen top. “Berghen (Norvegia)”
LJ.2 462 a.1315 veniendo a dicto opido de berghen antvverpam et redeundo antvverpia usque berghen.
bergogna top. “Borgogna”
PS 3 a.1467.
D bogognon.
(de) bergognono cognome
MIA 84 ca.1263 (Sav.) quilianetum de bergognono.
bergolium top.
FAF 98 a.1231 (Gen.) frater belengerius de bergolio.
L bergolus.
bergolus cognome
CGG 152 a.1260 (PortoV.) nadalinus bergolus… de vernacia. GVG 243 a.1279 iohanninus bergolus macellarius.
L bergolium.
bergomascus agg. e sm. “bergamasco; tessuto bergamasco”
DRG.2 81 a.1203 cannas lxx. de bergomaschis. DRG.3
634 a.1262 lib. … inplicatas separatim in pannis alamaneschis et bergomaschis.
L pergamascum.
(de) bergoncio cognome
SRC 383 a.1318 (Vado) andreas de bergoncio.
bergues top. “Bergues (Arras, Fr.)”
DRG.1 153n.; 2.214 a.1225 giliberti de bergues.
bericatus agg. “di moneta”
BRG 308 a.1274 asperos bericatos trescentos.
L beriç.
bericus sm.
ACM 95 a.1396 (Carrara) qui camerarius teneatur solvere de communi bannorum salaria nunciorum communis
carrarie, bericorum dictorum nunciorum.
berigiema top. (Appennino lig.)
SM a. 117 a.C. in montem berigiemam infumo.
G.RIBEZZO, Onomastica 2 (1948) 47: ber(i)ge-ma ÷ lig.
barga. SMB 122 sgg.; 130: i.-e. “monte nevoso, soggetto
a frane e valanghe”. P.KRETSCHMER, KZ 28, 118 n.2.
APT 19: “non i.e.” PTP 4 n., 24 sg., 42: i.e. *bherg
“monte”. PSP 27 n.3 –iema: elem. paleolig. (cf. convallis caeptiema). PSL 73: i.e.
L bargema. bergema. bergemulum.
(de) berrina cognome
LJ.2 241 a.1290 baldinus de berrina.
L berrinus.
berrinus n.p., m.
SRB 207 a.1302 (Sav.) berrinum et matrem eius. CCL
58 a.1338 (Lavina) berrinus: < germ. ber “orso”
L (de) berrina.
berrionem/ berrionus sm. “arnese agricolo per il
trasporto del fieno”.
CSS 235 a.1435 (Sanr.) licere… coligenti folliam in dicto nemore pro portandis cum berrionis, in fundo, et circa
dictum berrionem ponere de frondibus illucum.
D beriùn. berrione.
beri
beriç sn. moneta
PLP 128 a.1250 (Sav.) dixit mihi quod darem ei beriç
quos debebam… –– petentem ab eo beriç xxvii. Cf. IVI
129: petebam ab eo monetam.
L bericatus.
beritensis agg. da top.
LJ.1 687 a.1223 qui emerit vinum et oleum, si mutuati
fuerint mensuram et mensuraverint cum ipsa de quinque
jarris beritensibus, unum debent persolvere denarium.
berlengerius cognome
TCL, s.v. brengée, a.1310 (Loano) iacobus berlengerius
de loano.
L belengerius. D brengée.
berlina sf. “berlina, gogna”
ASA 417 a.1350 (Alb.) et si solvere non poterit illud
bannum proiciatur in aqua de ponte cente aud ad catenas
fixas de novo in muro capri aud ad berlinas. ASA 421
a.1350 (Alb.) ponatur ad berlinas seu catenas. LG 293
a.1363 vel ipsum poni facere ad berlinas vel ad cathenam. PPV 74 a.1370 (PortoV.) ponatur ad berlinas. PPV
95 a.1370 ponantur… in ceppo vel ad berlinas. TL.3 292
a.1474 furchas et berlinas. TL.3 295 a.1474 furchas et
berlinas ligni. GR 105 a.1519 (Alb.) sit arbitrio magistratus ipsas tales personas poni facere ad berlinas vel ad
cathenam vel ad carcerem. BSO 223 a.1581 (Onzo) possit condemnari ad berlinam. FST 35 a.1592 (Triora) ponantur in die festivo per horas sex ad berlinas.
FST 35: “nella piazza della Collegiata di Triora sussistono ancora oggi, infissi in due travi sotto le arcate, due
anelli ai quali il colpevole veniva legato, forse con le mani in alto”.
L bellina. D berline.
(de) berlingerio cognome
VCB 294 a.1288 (Bonif.) bastardus de berlingerio.
L belengerius.
bermundus cognome
LJ.1 830 a.1228 guillielmus bermundus.
L belmondus.
bernabo/ bernabovem n.p., m.
RCP 210 a.1269 (Sarz.) per dominum bernabovem. LJ.2
182 a.1288 bernabovem de porta notarium (civis) ianue.
CP 113 a.1300 dominus bernabo spinula… ipsum bernabovem. SIG 382 a.1330 nobilis vir bernabos de monyardino civis ianue. ACL 130 a.1344 bernabos… bernabovis.
DUC.1 639 bernabos: nomen proprium… fuit et nostris
huic similis, sed originis mihi ignotae, vox excitatoria
(a.1376: en criant: bernabo et galiache, à haute voix)
L bovem. D bernabochi.
bernada cognome
VCC 55 a.1364 (Sav.) anthonius bernada.
bernai top “panno prodotto a Bernay (Fr.)”
LG 784 a.1406 bernai.
bernizonus n.p., m.
SRB 29 a.1198 (Noli) bernizonus.
bernochus n.p., m.
RCP 84 a.1278 (Sarz.) bernochus barberius.
D bernoco.
beroarius sm. “ funzionario di polizia comunale”
GSS 19 a.1330 (Sarz.) et beroarii nec ligna a sarçanensibus sibi faciant deportare gratis. GSS 145 a.1330 (Sarz.)
custodes… qui per beroarios potestatis inventi fuerint
dormiri ad custodiam.
L beronarius. berovarius. berruarius. D beruer.
beronarius / berovarius sm. “servitore, aiutante”
ACM 30 a.1385 (Carr.) qui vicarius debeat tenere berovarios tres eet duos equos et unum notarium. Cf.ACM
44 a.1396 (Carr.) tenere duos equos… et tres famulos
idoneos ad serviendum in eius officium. ACM 50 a.1396
(Carr.) famuli sive beronarii.
ACV 136.
148
bert
bersageria n.p., f.
PLP 116 a.1250 (Sav.) presentes erant matelda, bersageria, flos divicia.
bersagium sn. “tiro al bersaglio”
GR 26 a.1288 (Alb.) ludi faciant diebus festivis… ad bersagium consuetum. GR 26 (Capriata) liceat… ludere ad
tabulas saxiatas et scachum et bersagium et pilam.
D bersagio.
berçanum/ berzanum top. (Noli)
PMS 40 a.1189 (Sav.) usque ad fossatum de berçano.
SRB 210 a.1189 (Sav.) usque ad fossatum de berzano.
D bersano.
berzelegi top. (Pino, Gen.)
PTP 25 a.1201: i.e. *bherg “monte”
berzerium sn. “specie di cuoio”
VFD 149 a.1316 ferrum factum vel infectum, lignamina
facta vel infecta, berzerium nervum sagittas quadrellos
balistas vel aliquod aliud genus armorum.
L berzeum.
berçeçi / berzezi top. “Bergeggi”
CAC 24 a.1178 (Sav.) de toto eo quod habeo in berçeçi, in
loco qui dicitur bruxeta. CAC 108 a. 1179 (Sav.) ad berçeçi,
in loco ubi dicitur scandolicia. CNM 125 a.1203 (Sav.) a
domo ansaldi de berzezi. GIB 520 a.1294 gulielmus de berzezis. BBL 218 a.1474 nicolaus baiardus de berzezi.
L bergegi.
berçeçium top. “Bergeggi”
CAC 10 a.1178 (Sav.) poncius de berçeçio. PLP 79
a.1250 (Sav.) filiam ansaldi de berçeçio. PLP 291 a.1250
(Sav.) in berçeçio. SRC 82 a.1251 (Sav.) bonusjohannes
de berçeçio.
L bergegi.
bersezinum top. “Bergeggi”
CNM 392 a.1205 (Sav.) de quadam terra que iacet bersezini.
L bergegi.
berzezium / berzezum top. “Bergeggi”
CNM 257 a.1204 (Sav.) bonusiohannes de berzezio.
GDN 626 a.1254 (Noli) homines… de spulturno vel de
berzezo. SRC 236 a.1272 (Sav.) brunus lainus de berzezio civis saone. LJ.2 1045 a.1385 (Noli) locum berzezii.
L bergegi.
berzeum sn. “specie di cuoio”
SIG 372 a.1330 ferrum factum vel infectum, lignamina
facta vel infecta berzeum nervum sagittas quadrellos balistras vel aliquod aliud genus armorum.
L bercium. bricium. berzerium. berzo.
(de) berzignano cognome
DDG 327 a.1376 pro picis… misis pisas in vacheta philippo de berzignano.
berzo sn. “specie di cuoio”
CDC 150 a.1393 berzo fangotus i.
L berzeum.
bersoçinum top. (Sav.)
PMS 2.207 a.1311 (Sav.) in posse saone, ad bersoçinum,
ubi prayçolii dicuntur.
bersula idr. “affluente di destra del Po”
PSL 73 (Tabula Peutingeriana): ligure, i.e.
bertadellus sm. “arnese da pesca”
GR 26 (Godano) si aliquis de nocte queret vel levabit
bertadellos, aut alienas tesuras tentas ad pisces, condemnetur. GR 70 (Pontremoli) quod nulla persona audeat…
accipere seu levare aliqua retia seu nechias aut bertadellos, seu alias tesuras alterius tensas et positas et tentas
pro piscibus.
L bertavel.
bertania top. “Bretagna”
DRG.3 914 a.1303 in partibus de bertania, loco ubi dicitur pondavi.
D brettania.
bert
bertarellus sm. “arnese da pesca”
GR 89 (Arquata) nemo audeat vel presumat levare aliquos bertarellos, scarcabium, nassas vel tensuras.
L bertavel.
bertaudus cognome
BNA 110 a.1259 (Vent.) oberti bertaudi.
bertavel/ bertavellus sm. “specie di nassa per la pesca nei fiumi”
RVN 120 s.xiv. (Noli) quilibet civis qui piscatus fuerit…
ad bulentinum aut bertavellos. GR 34 (Arquata) bertavellos, carcabios vel nassas. GR 2.49 (Sospello) piscantes cum corbino, nauzea, incanata, bertavel.
REW 9251. PVB 221. FNTL 41. HB 78. ALE 138.
L bertadellus. bertarellus. D bertaélu.
berterotus n.p., m.
SRB 73 n. a.1191 (Sav.) berterotus iohannis magistri.
L bertolotus.
bertesca sf. “bertesca
RCP 527 a.1186 (Luni) adiuvent facere et attrahere palos, vimenas, sepes, boccos, palancam, scelonos et lignamina ad bertescam et betefredum tantum. PLP 143
a.1250 (Sav.) et ivimus ad bertescam turini… ivimus ad
custodiam turini.
L beltresca. betrenschari. betresca. bretesca. D betresca.
berthi n.p., m.
PSN 97 a.1394 (Triora) germ.
L berthonus.
bertola cognome
PCC 48 a.1313 (Sav.) nicolaus bertola.
D bertola.
bertolata sf. “cavalla”
DUC.1 642 bertolata: (Albertinus Mussatus) equites
1200… equas ruralium… quas bertolatas longobardi vocant, circiter mille.
L bertolota.
bertolinum top. (Albisola)
PAA 219 a.1253 (Sav.) mansus de montecalvo seu de
bertolino.
bertolitus n.p., m.
DRG.2 79 a.1203 bertolitus de langasco.
L bertolotus.
bertolomeus n.p., m.
LMS 153 a.1222 bertolomeum archipresbiterum plebis
plecanie. ASA 52 a.1340 (Alb.) bertolomeus et guillelmus.
L bartholomeus. berthomellinus. D bertome.
bertolota sf. “cavalla”
DUC.1 642 s.v. bertolota : Chron. parmense ad a. 1282
militia vero brixie cum bertolotis suis equitavit ad castrum urtii.
L bertolata. bertolotus.
bertolotus n.p., m.; cognome
CAC 168 a.1180 (Sav.) bertoloti et sismundi filii willelmi
de li ferrar de vigarso. BSR 198 a.1184 bertolotus frater
josberti. PMS 2.223 a.1191 (Sav.) bertholotus iohannis
magistri. NB 5 a.1198 iusta terram bertoloti. LJ.1 488
a.1202 bertolotus alberti. CNM 422 a.1206 (Sav.) bertolotus calegarius. PPE 118 a.1215 bertolottus. LMS 30
a.1222 bertoloti canonici ianue. BSL 64 a.1250 bertholotus grillus. PTS 25 a.1258 (PortoV.) bertolotus manetus de
portuvenere. RCP 40 a.1285 (Sarz.) uxor dicti bertholoti;
fratris ipsius bertolotti. BCL 310 a.1290 famulo bertholoti
de porta. CAT 124 a.1323 (Alb.) guillelmus bertolotus.
L berterotus. bertolitus. bertolota. bertorottus. D bertolotto.
bertolucius cognome
SAV 14 a.1559 (Alt.) ioannem bertolucium.
berthomellinus n.p., m.PVP 305 a.1491 pro una pecia clamelloti nigra de qua facta est una iornea berthomellino.
L bertolomeus.
149
besa
berthonus n.p., m.
MIA 75 a.1290 (Sav.) berthoni de sancto michaeli. SRB
268 a.1346 (Sav.) bertonus. PSN 97 a.1394 (Triora)
berthonus: germ. bert.
L berthi. D bertone.
bertorottus cognome
CCS 117 a.1414 (Celle) presentibus… bartholomeo bertorotto.
L bertolotus.
bertramus n.p., m.
FNV 35 a.1235 beldi uxor bertrami goardatoris de turrigio. BNA 173 a.1260 (Vent.) bertramus vicecomes.
L betrame
bertrandus n.p., m.
PSN 97 a.1394 (Triora) germ.
L bertrara.
bertrara top. (Pigna)
PSP 114 n.359 (Pigna) porta bertrara: germ. bertrand +
suff. –âno.
L bertrandus.
bertus n.p., m.
BCG 61 a. 1003 bertus qui et albertus quondam filius
leoni.PGM 8 sg.: forma ipocoristica.
D berto
berruarius sm. “funzionario comunale”
SRC 803 a.1416 (Sav.) iudices, milites, domiceli, berruarii sive quicumque alii oficiales.
L berroarius.
berus cognome
SRB 179 a.1264 (Sav.) nicola berus. SRC 380 a.1318 (Sav.)
belengerius berrus. SRB 351 a.1393 (Quil.) dominicus berrus.
D bèru.
berrusblanchus n.p., m.
CAT 145 a.1326 (Alb.) iohannina neptis berriblanchi.
L berus.
berusetis top.
TV ca.110 d.c. SCT 131 < *berusetius, gent. lat., oppure
< *berusetus, cognome lig.-lat.?
berrutus/ -a n.p., cognome
CAC 117 a.1179 (Sav.) berrutus. CLS 54 a.1234 enricus
berutus. CCL 57 a.1301 (Lavina) ramundus berrutus.
PCC 108 a.1319 (Sav.) bonifacius berutus. CAT 130 a.
1326 (Borgh.) heredes bertolomei berruti. SCS 298
a.1530 (Sav.) luciam berrutam.
D berruti.
berrutus sm. “parte di armatura (barbuta?)”
VCB 10 a.1238 (Bonif.) spatas duas, scutum et capellinam, berrutos duos et oreglerium unum.
L barbuta.
bervaldus agg. “di Beauvais?”
DDG 325 a.1376 pro pannorum bervaldorum ballis ii.
L beovays.
besagninus agg. “di specie di panno [cf. agninus?]”
ASA 141 a.1383 (Alb.) gabella tele et panni albasii besagnini.
L besaygninus.
besagnum idr. “Bisagno”
PPE 27 a.1132 a flumine besagni usque ad flumen sturle.
L besania. besanium. bisagnum. bisamna. bisamnem. bisampnem. bissannem. bisanium. bisanum. vesano. vesanum. D besagnu. bezagnìn.
besaygninus agg., “di specie di panno”
GR 26 (Nizza) mercatores vendentes pannos albasios,
agninos, besaygninos, apportent…
L besagninus.
besania / besanium idr. “Bisagno”
BSR 74 a.1169 iusta flumen besanii. RCA 101 a.1172
pro faciendo molendino per eos in besanio. BSR 45
a.1174 unam peciam terre que est in besanio. BSR 59
a.1177 in besanio. PAC 5 BSR 309 a.1208 intra quamdam aquam que vocatur besania.
L besagnum.
besa
besançius / besantius sm. pl. “bisanzio (moneta)”
CAC 30 a.1178 (Sav.) in hac mobilia fuerunt rationati besanti grossi et coclearia argenti et anuli argenti et denarii.
COS 21 a.1186 de besançiis marabotinis xi.
L bisancius.
besatia sf. “bisaccia, doppia sacca per il carico dei
muli”
NBI 38 a.1390 paria duo besatiarum.
L bisacia.
besaunt sm. “bisanzio (moneta)”
CA 614 a.1292 saracenis qui duxerunt robas de taurisio
usque trapezunde cij besaunt, qui valent dx asp(eros).
L bisancius.
besavus sm. “bisnonno”
RCA 237 a.966 besavus noster lupo et petrus rautalo.
PAC.5
D bezavu.
besaza cognome
LJ.1 145 a.1150 rubaldus besaza.
PAC 6.
L bisacia.
bescutatus agg.
SSL 202 a.1336 unus pannus veluti bescutati pro altari.
besençonum top. “Besançon, Fr.”
DRG.2 128 a.1210 gualterius de besençono.
beses top. “Bèze (Fr.), centro di produzione di panni”
LG 784 a.1406 beses.
besius cognome
LJ.1 1324 a.1260 ottone besio (abl.) FAG 5 a.1271 raymundus besius de saona. SRC 381 a.1318 (Sav.) iacobus
besius.
D beize. beyzo.
bestagnum top. (Ponente ligure)
LJ.1 1473 a.1202 castrum… bestagni.
D bestagnu.
bestagnus n.p., m.
MIA 95 a.1256 (Sav.) bestagnum et socios de saona.
L bestagnum.
bestemare vb. “bestemmiare”
CAR 26 a.1440 qui bestemavit deio e la mader e tuti li
santi.
L blasfemare. D giastemà. iastemar.
bestenta sf. “sosta, indugio”
SRB 320 a.1407 (Quil.) sine faciendo aliquam bestentam
seu moram per vias publicas
D bestento.
bestiamen sn. “bestiame”
LJ.1 1518 a.1280 (Cors.) et homines bonifacii et suum
bestiamen. VCB 306 a. 1290 (Bonif.) totum bestiamen
et here. TL.2 779 a.1471 magnam somnam (somma) bestiaminum diversarum qualitatum.
D bestia.
bestinallis / bestinus agg. “di pesce: cartilaginoso”
PPV 88 a.1370 (PortoV.) piscium de scaliis… piscium
bestinorum. LG 421 a.1383 dalfini autem, serasie grosse
et alii pisces bestinalles, qui consueti sunt vendi ad pondus. GR 26 a.1475 (S.Stefano) et possint vendere in quadragesima libra bestinorum den. v. et alios pisces de scalia den. x. GR 26 (PortoM.) pisces bestinos… in quibus
piscibus bestinis non intelligatur tonus.
D bestìn.
bestiolus sm. “piccolo animale (gallina, coniglio)”
BNA 235 a.1260 (Vent.) ita tamen quod omnes bestioli
qui dantur pro decima de toto territorio, et cetere pensiones… sint in comuni.
D bestiora.
bestoxus sm.
BBL 213 sg. a.1474 in vendia de pc. lxxv bestoxi et marsi. –– pro pc. lxxv bestoxi et marcii.
150
beve
betta sf. “bietola”
GSB 101 a.1577 (Baiardo) capiens bettas vel brasica…
ac seu geas vel caules.
L gea. D gea.
betale/ betalem sn/m. “canale”
ACM 56 a.1396 (Carr.) et qui fregerit vel ruperit aliquod
betale, presam betalis mastri… PRV 99 a.1237 (S.Stsfano Magra) molendina… et eorum macinas, aqueductum
et betalem. PRV 101 a.1317 (S.St.M.) possessione molendinorum, betalium et aqueductus. ACM 56 a.1396
(Carr.) quilibet teneatur remundare… suos betales.
PTA 616. REW 1016. ACV 136.
L beale. bedale. begali. begallis. D beà.
betardum top. (Legino, Sav.)
CAC 307 a.1170-74 (Sav.) in betardo.
betefredus sm. “battifredo, torre di legno per
vedetta”
RCP 527 a.1186 (Luni) adiuvent facere et attrahere palos, vimenas, sepes, boccos, palancam, scelonos et lignamina ad bertescam et betefredum tantum.
DUC.1.646 betfrerius: turris altior in urbibus, vulgo beffroi. REW 1041.
betidfum top. “Bedford, Ingh.”
DRG.2 578 a.1259 in nundinis betidfi, in anglia.
betrame top.
LJ.1 91 a.1144 a porta betrame usque ad portum monachi.
L beltrames. bertramus. D beltrame.
betrenschare vb. “munire di bertesche”
CRA 135 a.1421 (Alb.) possit hec civitas… eius muri inmartellari et betrenschari et reparari.
L bertesca.
betresca sf. “bertesca”
CAF 51 ad a.1158 betreschis (v.l. breteschis) et… spaldis. . CRA 153 a.1395 (Alb.) pro faciendo betrescam sive suppenam unam in torraco. CRA 135 n. a.1421 (Alb.)
in merlis murorum civitatis, betreschis super dictis muris
existentibus et quibuscumque aliis lignaminibus.
L bertesca.
beudus/ -m sm/n. “canale”
IEA 40 a.1270 (Alb.) beudum sive aqueductum molendini
sui. RL 212 a.1288 (Alb.) de beudis molendinorum. RLC
81 a.1297 (Cosio) beudum sive fossatum. PCC 41 a.1306
(Sav.) et beuda et aqueductus ipsorum molendini et fullorum et batenderiorum purgare et scurare. FVA 142 a.1326
(Alb.) pro orto de insula nucis cui beudum molendini et
via. SSA 151 a.1345 (Sav.) beudum vel clausam de aqua.
CST 179 a.1381 (Taggia) beudus molendini. SOV 247
a.1428 (On.) de beudis scurandis. CSS 319 a.1435 (Sanr.)
debeat obturare et stagnare ipsam clausam aut beudum
quod aqua non discurrat. BSSS 128 a.1584 (Sav.) usurpantes et indebite retinentes aquas beudorum et discurrentes per dictum aqueductum. FST 83 a.1592 (Triora) bibere in aqueductu, idest beudo dicti fontis.
L bedus.
bevaria sf. “pelle di castoro”
BTS 169 a.1280 collectam … de pennis ermerinorum, de
bevariis, de luciis et de omni pellizaria.
L bevera.
bevelinum top. “Beverino”
CGG 82 a.1259 (PortoV.) willelmus de bevelino.
L beverinum.
bevenderium top. (Sav.)
CAC 111 a.1179 (Sav.) peciam unam terre… que iacet in
saona… ad portam bevenderii. CAC 116 a.1179 (Sav.)
actum ad portam bevenderii, extra murum.
bevera sf. “pelle di castoro”
VCB 228 a.1245 (Bonif.) in canonis… auri et beveris
xxx.
L bevaria. bivera. D vinvera.
beve
bevera idr. “ affl. del torr. Roja”
LTI 36 n.16 s.xi. in valle torrentis bevere. DPD 64
a.1155 usque beveram. BNA 35 a.1259 (Vent.) in districtu vintimilii ubi dicitur bevera.
C.SALVIONI, ID 5 (1929) 302 sg… LTI 36: piuttosto che
REW 1012 (prerom. *bebros) ÷ REW 1016 (gall. bedo).
REW 1016 Nachtr.: brianz. bevera “Bach”.
L beverelum. beverinum. beverotus. D bevera.
beveragium sn. “rinfresco, offerta di bevande”
TL.3 617 a.1449 pro beveragio tubetarum asperi duodecim… item pro poxione t anfolis asperi viginti.
D beverage.
beveratorium top. “abbeveratoio (Gen.)”
DSP 171 a.1502 dictum locum in strata positum… quod
beveratorium dicitur.
L abeveratorium.
beverelum top. (Alb.)
CAT 116 a.1326 (Alb.) de… beverelo.
L bevera.
beverinum top. “Beverino”
LJ.1 1021 a.1247 castri et ville beverini… –– omnes de
beverino.
L bevera. beverlinum. D beverino.
beverotus idr. (Sav.)
BG 180 a.1484 (Sav.) fossatum beveroti.
L bevera.
bevinus cognome
CAC 323 a.1180 (Sav.) totum illud quod iacet… in costa
bevinorum et sideratorum. CAC 380 a.1181 (Sav.) super
domum iordani bevini.
bezonus cognome
LJ.1 595 a.1217 (Sanr.) guillielmus bezonus.
D besùn.
biacha sf. “biacca, ossido di zinco”
RCP 352 a.1277 (Sarz.) de biacha cruda. RCP 647
a.1277 (Sarz.) soma vel de biaccha sive mellis.
GLI Gloss. BLG 28 28: long.
L blaca. iacha.
biadus sm. “panno di colore turchino”
PVP 246 a.1456 item bialdi duo biadi.
L blavus.
bialare top. (Sanr.)
LJ.1 5 a.962 (Vent.) in comitatu vigintimiliense in locas
et fundas matucianas… paragallo. bialare. castalare.
L bedalium. biullare. buolario.
bialdus/ -m sm/n. “veste maschile e femminile indossata sopra la camicia”
CAC 270 a.1179 (Sav.) et bialdum meum peius. CAC
460 a.1181 (Sav.) iuppam meam gialdam et bialdum subtile. SMV 48 a.1185 aldete nepti richelde bialdum
meum… VCB 241 a.1245 (Bonif.) et vestes quas in dorso habeo et bialdus unus. PVP 234 a.1456 bialdum
unum pro usu constancie uxoris dicti quondam benedicti.
PVP 246 a.1456 item bialdi duo biadi.
PVP 133: fr. bliaut.
L bialium. bidaldus. blauda. blavis. blialdus.
bialis cognome
CCS 135 a.1570 (Celle) obertus bialis.
L bedalium. vitalis.
bialium sn. “specie di veste”
GC 126 a.1191 paludellos iii., bialia ii., camisias ii.
CNM 322 sg. ca.1204 (Sav.) sed nescio cuiusmodi pelles
essent et bialia et camisias… –– bialia et todalie et binde
et retiselle et camisie.
L bialdus.
biaçiare vb. “baciare”
PLP 81 a.1250 (Sav.) nam scio quod mussus biaçiat ipsi
symone culum.
L bassare.
151
bifu
biatricem / biatrixia n.p., f. “Beatrice”
FAG 129 a.1295 tibi biatrici filie quondam guillelmi de
pontremulo. CAT 135 a. 1326 (Alb.) biatricia filia quondam musi perdicis.
D beatrice. biao. biatrixia.
bibentem aqua/-m n.p., cognome.
RCA 33 a.1143 bibens aqua de bazali. RCA 398 a.1159
bibentem aquam de rapallo… predictus bibens aquam.
BSR 66 a.1180 bibensaquam. GDN 567 a.1186 (Noli)
facius bibensaquam.
L beaqua.
biberatum sn. “abbeveratoio”
DSP 122 a.1466 domum unam positam a tergo biberati
palatii.
L abeveratorium.
bibianum top. (Gen.)
PCA 428 a.1006 in quinto. in bibiano. in sarzano.
PTR 47: < baebius, gent.rom.
bicaellus sm. “mensola”
OSM 129 a.1190 etiam faciemus cogornices, archetos,
bicaellos et faciemus murum de medio voltarum.
L becadellus.
bicapitem agg. “bicipite”
ISG 21 fine s.xiii. (Londra) unus pannus de ianua, rotellats cum avibus bicapitibus.
bicherius sm. “bicchiere”
SSL 171 a.1336 duo bicherii.
bidaldus sm. “specie di veste”
CGS.1 92 a.1157 bidaldum meum et camisotum.
L bialdus.
biduanum top. (Rapallo)
RCA 16 a.1143 in biduano.
PTR 47: < betuius, o betuvius, gent. rom.
biella top. “Biella”
PTC 54 a.826 biella.
IVI: gallico?
L bugella.
biestrum top. “Biestro (Sav.)”
MAA.2 317 a.1111 Biestrum cum omnibus que videtur
habere in carcaris…
bifa sf. “biffa, stoffa di lana di tessuto rado, di qualità non molto fine”
LEM 232 a.1238 mantellum unum de bifa cum cendato.
DRG.2 255 a.1239 in viginti septem cannis… bife.
LEM 241 a.1240 supracotum bife cum cendato ialno.
LAE 195 a.1248 pecie bifarum ianue. DRG.2 352
a.1251 peciam unam biffe plane francie. DRG.2 355
a.1251 pannos de biffis virgatis. DRG.2 453 a.1253 pecias duas pannorum, una que est de parixino et alia biffe
virgate. DRG.2 511 a.1254 peciam unam panni biffe.
CGG 167 a.1260 (PortoV.) supracotum de biffa. DRG.3
647 a.1262 peciam unam biffe virgate.
DUC.1 656 biffa: panni species. REW 1091. CGG
Gloss.
L biffus.
bifare vb. “misurare e munire di segnali indicatori
(le bandite comunali)”
GR 26 a.1288 (Alb.) magistratus albingane teneatur prata
sancti georgii biffare et signare cum signis crucis. ASA
458 a.1350 (Alb.) bannire… prata que dicuntur sancti
georgii et ipsa bifare et signare… cum signis certis positis in arundinibus seu lignis.
REW 9535.
D biffa.
bifulcus sm. “biforcazione?”
GR.2.14 (Sarz.) a bifulcis usque ad summitatem montium…–– usque ad bifulcum aque calcandule.
D bifforchi.
biffus agg. “di biffa”
DRG.3 655 a.1262 tot pannos biffos et parixinos.
L bifa.
biga
biga sf. “carro?”
RCO 128 a.1286 (Ort.) vegetes, palarios vi., bigas ii.
RCO 117: “prob. carri comuni”
bigaratura sf. “risvolta di abito di diverso colore (fr.
bigarrure)”
PVP 338 a.1506 nec alia listatura aut bigaratura in ipsis
goneletis et gonellis poni possit.
D bigarra. bigarà.
bigetus n.p., m.
DAA 64 a.1279 tibi bigeto de varagine.
bigota sf. (mar.) “bigotta, strumento di legno tondo
con fori, con cui si tengono ferme le estremità inferiori
delle sartie”
BSL 240 a.1268 troca una cum mantelletis et bigota.
DUC.1 659 bigorra (haud scio an legendum bigotta),
m.s. JAN.2 392, 399.
D bigaöa.
bigottus n.p., cognome
CGS.1 37 a.1156 testes bigottus iudex. LJ.2 9 a.1164 bigoto judice. OSM 194 a.1190 iohannes bigotus.
bigua sf. “bica”
FDT 7.70 a.1357 (Lavina)in borralibus, seu biguis.
REW 1094.
D bigu.
bigus cognome
CP 936 a.1348 bartholomeus bigus.
DUC.1 659 bigus: species travis.
D biga. bigu.
bilancere sn. “asse della bilancia”
PVP 281 a.1488 item par unum bilanciarum parvum cum
suo bilancere.
L balança. bilancia.
bilancem / bilancia sf. “bilancia; piatto della bilancia”
VCB 10 a.1238 (Bonif.) bilancias cum tribus mozolis.
LG 410 a.1383 vendere… ad pondus, cum bilanciis iustis
et pensis ferreis. LG 415 a.1383 ad pondus bilanciarum… – nec ad cantaretum, sed tantum ad bilancias
ponderetur. LG 646 a.1404 quod coperturerii et sartores
ponderent ad billancias… –– quod non liceat copertoreriis emere vel vendere… ad pondus cantaretorum. SOV
276 a.1428 (On.) teneantur emere bilances bonas et utiles. PVP 281 a.1488 item par unum bilanciarum parvum
cum suo bilancere.
L balança. bilancere.
bilancium sn. “bilancio”
GR 26 a 1519 (Alb.) teneantur magistri rationales… bilancium, sive libri calculum, facere.
billantium sn. “bilancia”
LG 45 a.1327 cum statera vel billantio in manibus.
L balança.
bimayus sm.
GR.2 72 (Garessio) bestie tenere non dent bannum nisi
essent cernute a matribus… nec alique bestie tetantes bimayum vel munzayum.
binda sf. “benda, fascia, nastro”
CNM 46 a.1204 (Sav.) binde de lino vii. CNM 323
a.1204 (Sav.) bialia et todalie et binde et retiselle et camisie. LMS 59 a.1222 bindam meam… meliorem. BNA
263 a.1260 (Vent.) cum scutis quarteriatis auri et rubei, et
circa scutos sunt binde de diversis coloribus. SIP 177
a.1420 (Massa) una binda lini nova. PVP 281 a.1488
item toagiola una de brugiis et binda una de brugis.
PVP 147. REW 1110. DPC 186.
L bindatus. bindellus. D binda.
binda sf. “striscia di terra; elem. topon.”
SCT 30. PCT 105.
bindatus agg. “ornato di strisce”
LEM 243 a.1240 cultram vermiliam veterem et aliam
bindata de ialno et vermilio veterem.
L binda. D bindà.
152
bire
bindel/ bindellus cognome
CDG.3 206 a.1202 guillielmus bindellus. SRB 53 a.
1208 (Sav.) guilielmus bindellus. GDN 607 a.1222 (Noli) guilielmus bindellus. GDN 653 a.1265 (Noli) bartholomeus bindel.
bindellus sm. “benda, striscia”
ACS 38 a.1339 (Verona) unam cultram cendati a bindellis.
L binda. D bindello.
binella n.p., f.
TCL a.1233 (Loano) binella benedicta.
L binellus. D binellu.
binella top.
LJ.1 1383 a.1261 peciam unam terre ad binellam.
binellus agg. “gemello”
LJ.1 33 a.1128 usque ad molendinos binellos. PAC 14
a.1149 in molendinis illis binellis. BSR 77 a.1170 duodecimam partem molendini binelli suptani… in isto molendino binello suptano… PAC 14 a.1172 in molendinis
binellas. GC.2 113 a.1191 in molendino quod dicitur ripa et in molendinis binellis superioribus. MSS 235
a.1211 aque de varena in qua sunt molendini binelli sancti andree. LJ.1 1303 a.1259 ad ficum binellum.
L binella. D binellu.
binellus cognome
RCA 34 a.1143 martinus binellus. RCA 403 a.1152?
martinus binellus. PLC 190 a.1301 nicolini binelli.
birra sf. “soprannome dei ghibellini genovesi”
PCI 503 ad a.1317 et cepit inter omnes ianuenses generalis dissipatio et appellata vel nominata est a diabolo pars
guibellina birra, et pars guefa birhi.
L birhi. birrus.
bircius cognome
NL.2 127 a.1216 anselmus bircius.
D sbilerciu.
birrectus sm. “berretto”
CSG 65 a.1375 sine clamide vel capa vel aliter habitu
honesto et birrecto vel capuceo.
L biretus.
biregus sm “costruzione (baracca)*
RCP 528 a.1184 (Luni) totum quod habet in castro faucenova seu in toto podio eiusdem castri… tam in domignone quam in biregis eiusdem castri, in casis, casamentis, turri, muribus.
[ma si tratta più prob. di err. per burgis].
bireta sf. “berretta”
PCC 52 a.1311 (Sav.) cum biretis in capite. LG 349
a.1363 gardatores et executores comunis ianue… qui portant birretas sive sarbosos in capite… ita quod possint cognosci ab omnibus personis pro executoribus et nunciis
comunis ianue. PVP 293 a.1492 pex. 75 biretorum grane.
L bereta. biretus.
biretinus sm. “berrettino”
PVP 258 a.1459 item biretinum unum nigrum.
L biretus.
biretus/ -m sm/n. “berretto”
RVN 63 s.xiv. (Noli) nomina eorum scribantur in duabus
appodixiis, que appodixie ponentur in uno sacculo, vel
bireto. RVN 73 s.xiv (Noli) et comune teneatur dare
(cintracis) biretum unum de panno cum arma communis.
AND.1 411 a. 1451 m. colinus de forne, magister birretorum. PVP 246 a.1456 item birreta duo nigra tallia quallia. PVP 316 a.1508 pro uno bireto nigro pro me.
L bereta. bireta. birrectus. biretinus. birrus.
biretus sm. “berretto, simbolo di investitura o nomina”
MSB 152 a.1383 per biretum quem in manibus tenemus
te investimus (del priorato). MSI 171 a.1387 et exequtor
apostolicus publice dedit fratri beltrami dicti ordinis
(predicatorum) insignia magistralia hec est biretum rotundum.
birh
birhi sm. pl. “soprannome dei guelfi genovesi”
PCI 503 ad a.1317 et cepit inter omnes ianuenses generalis dissipatio et appellata vel nominata est a diabolo pars
guibellina birra et pars guelfa birhi.
L birra.
biribiribi sn. “sorta di gioco”
GR 2.14 (Alb.) alearum, taxillorum et saculi vulfo biribiribi ludos prohibemus.
D biribis.
(montem) birotum top.
MIA 81 a.1263 (Sav.) iohannem de monte biroto.
birrus/ -m sm/n. “mantello, veste pesante”
GBV a.1514 s.v.: “la veste grossa”. DUC.1 664. REW
1117a. SLS.1 315; PGC 105 < celt. birrus (s.iii.
E.V.)“mantello con cappuccio”.
L biretus.
birrus agg. “di colore fulvo”
PCI 503 ad a.1317 et appellata vel nominata est a diabolo
pars guibellina birra et pars guelfa birhi.
L birra.
birrus n.p., cognome
DNB 45 a.1187 birrus de sexto. SRB 247 a.1394 (Sav.)
angelinus birrus.
birrutum top. “Beyrouth”
DAA 97 a.1279 actum in birruto, in logia ianuensium.
bis. abbr. di bisancius “moneta”
GG 55 a.1200 drapi duo, quos vendidit buçee… que
ascendent in calica bis. iii.
bis abbr. di bisantinus ”bizantino, di Bisanzio?”
GG 509 a.1205 libras bis. iiii de miiaresis et miiaresum
unum mundos ab omni daceto et avariis et a dugana.
bissa sf. “specie di panno”
VCB 235 a.1245 (Bonif.) cum indumento bisse virgate.
ASA 84 a.1350 (Alb.) pannum stamini fortis et bisse et
alios pannos.
bisaca sf. “bisaccia, misura”
RVN 124 s.xiv (Noli) si quis ponderabit filum de canapo
solvat denarios quatuor pro fascio, sive pro bisaca.
L bisacia. D bisacca.
bisacia sf. “bisaccia
FIL 306 a.1404 (Sav.) ex… ligaciis sive bisaciis. –– de
quantitate ligatiarum sive bisaciarum. –– si dicta lana
que vendetur et tarezari debebit erit in bisaciis sive ligaciis…
bisacia sf. “saccone, pagliericcio”
BNA 5 a.1258 (Vent.) in bisaciis pro iacendo… –– in bisaciis sive saconis pro iacendo. BNA 599 a.1264 (Vent.)
soldos decem qui… expendi debeant in bisaciis pro pauperibus.
L besatia. besaza. bisaca. D bezassa.
bisacia n., cognome
OC 157 a.1164 rubaldus bisacia. PLP 185 a.1250 bisacia
flandalengus, civis sagone.
(de) bisagnono cognome
OSM 126 a.1190 edificium doni dei de bisagnono.
bisagnum idr. “Bisagno”
AASLSP 17 (1885) 219 a.1184 a capite fari usque ad bisagnum. BSR 207 a.1186 usque ad bisagnum… ––
coheret… flumen bisagni. OSM 22 a.1190 a capite fari
usque ad bisagnum.
L besagnum.
bisagnum top. “Valle Bisagno”
COS 61 a.1186 petrus de bisagno. COS 130 a.1186 in
bisagno inferiori. OSM 10 a.1190 actum in bisagno.
OSM 12 a1190 unius domus et terre posite in bisagno.
OSM 126 a. 1190 bernardus ortolanus de bisagno.
L besagnum. D bezagnìn.
bisamna / bisamnem top. “Bisagno; Valle Bisagno”
CGS.1 4 a.1155 in loco nostro de bisamne. CGS.1 31
a.1156 flumen bisamnis. CGS.I 188 a.1158 vineam de
153
bisa
bisamne. CGS.2 190 a.1164 in bisamne. CGS.2 238
a.1164 ponti de bisamne. CGS.2 190 a.1164 pro vicesima octava molendini domnici quod est in bisamna.
L besagnum.
bisamnium / bisampnem top. “Valle Bisagno”
CGS.2 19 a.1161 ponti bisampnis. BSR 237 a.1201 terra
de bisamnio.
L besagnum.
bisanciata sf. “quantità di merce corrispondente al
valore di un bisanzio”
PLC 279 a.1301 illas octingentas bisanciatas blave.
L bisancius. bisantiata.
bisancius sm. “bisanzio, moneta”
LJ.1 173 a.1154 item remiserunt predicti consules eidem
guillelmo embriaco totum illud quod ipse pro bisanciis
predicti gibeleti et aliorum locorum comuni ianue dare
debebat… quoniam predictus guillelmus debet dare singulis annis bisantios ccxx comuni ianue… CGS.1 14
a.1155 in reditu capitale et proficuum tuum esse debet,
exceptis vii. bisanciis quos inde debeo habere pro conducto. CGS.1 136 a.1157 accepi a te… bisancios
clxxxiiii ad numerum, ad pensum autem clxxiiii et quartam, et ultra ipsos xvi bisancios alexandrrie qui sunt in
penso bisancii xv minus quarta. LEM 28 n. a.1251 bisancios novem… miliarensium vel dubleriorum sicut
currunt per terramDAA 11 a.1271 solvi… bisancios viginti duo milia … et charatos septem sarracinales armenie. PLS 416 a.1301 lego pro anima mea pauperibus infirmis et cecis et sidratis bisancios albos centum.
DAA 7-10. MGT 130 sg. CIV 43.
L besantius. besaunti. bisanciata. bisantius. bizantius.
bisannem / bisanmnem top. “Bisagno; Valle
Bisagno”
CGS.1 94 a.1157 ecclesia de bisanmne. BSR 142 a.1188
in bisanni. BST 148 a.1190 pro loco de bissanni. BSR
237 a.1201 terra de bisanne. BSR 195 a.1205 in bisanne.
BSR 299 a.1207 in valle bisannis. BSR 407 a.1255 deversus aquam bissanis. BSR 413 a.1256 murum unum
deversus flumen bissannis. MSG 286 a.1255 priorem ecclesie seu hospitalis sancte marie crucifferorum de bissanne. BSR 429 a.1274 inferius flumen bissannis. IA 62
a.1285 de potestatia bissannis nauclerii xxviii.
L besagnum.
bisanium top. “Bisagno; Valle Bisagno”
RCA 101 a.1172 versus bisanium. BSR 65 a.1180 in bisannio inferiori.
L besagnum.
bisantiata sf. “quantità di merce corrispondente al
valore di un bisanzio”
GC 56 a.1191 habet bisantitatas c. in mercibus ultramare.
L bisanciata.
bisantinum sn.
LEM 243 a.1240 brochetas tres argenti deauratas, bisantinum de cupa, pomella ambre et argenti x.
bisantius sm. “bisanzio, moneta”
LJ.1 173 a.1154 debet dare singulis annis bisantios cclxx.
comuni ianue et palium unum valentem bisantios x. altari
sancti laurentii. CGS.1 354 a.1160 dabo tibi… bisantios
cclxxv. sarracinales mundos. GC.35 a.1191 usque in bisant(ios) cc. de mijarexis. GC.2 34 a.1191 bis(antios)lxviii. de mijarexis mundos ab omni dricto ei iusti ponderis. DRG.2 151 a.1213 debet ei dare ultramare pro unaquaque libra bisantios iii. sarracinales de syria. GVG 60
a.1237 bisanti xxxi. miliariensium. DAF63 a.1300 bissantiis albis, bonis et expendibilibus de cipro. DAF 112
a.1300 recepisse in acomendacione bissantios albos quinque milia… in cotono et riso. DRG.3 1056 a.1312 bisantios argenti de cipro bonos et expendibiles in dicto loco.
L bisancius.
biza
bizantius sm. “bisanzio, moneta”
CNM 44 a.1203 (Sav.) bizantios auri lxi visufini.CNM
32 a.1204 (Sav.) promiserunt dare tot bizantios. CNM
163 a.1204 (Sav.) imprestavit bonoiohanni fratri suo bizantios iiii. sarracinales in soria. CNM 156 ca.1205
(Sav.) mutuavit iacobo caparrino ad septam super vi. loca
navis que dicitur paradisus bizantios cc. DRG.3 760
a.1277 dare et solvere byzantios …milia.
L bisancius.
bisanum top. “Bisagno; Valle Bisagno”
GG.1 155 a.1201 medietatem unius pecie terre sitam in
bisano in corracta (contrada) de verubio. GG.1 285
a.1203 terra est in bisano in hora que dicitur verubium.
G.SERRA, RSL 17 (1951) 238.
L besagnum.
bisara sf.
BBL 20 a.1474 pro parte mihi spetante nostrarum bisararum vielii (= viagii) alexandrie.
bissarie sf. pl. “gioco d’azzardo”
GR.2.60 (Bobbio) in ludis regineta, bissariarum et pirle
sive rote.
L biscaciaria.
biscaciantem sm. “giocatore d’azzardo”
PVS 410 a.1403 non teneant ludentes vel biscaciantes in
hospitiis.
L biscacientem.
biscaciaria sf. “gioco d’azzardo”
LG 729 a.1406 ludum taxilorum seu alicuius biscaciarie.
L bissaria. biscazaria. biscozaria. basihazaria.
biscacientem sm. “giocatore d’azzardo”
LG 729 a.1406 quod hospites non teneant ludentes vel
biscacientes in hospiciis.
L biscaciantem.
bischaya top. “Biscaglia”
DKR 133 a.1412 iohannes de lanchio de bischaya. DKR
210 a.1415 de cantariis duobus milibus… ferri de bischaya.
L biscainus. boschaya.
biscainus agg. “biscaglino, abitante di Biscaglia”
TL.2 468 a.1467 cum alia navi biscainorum.
L bischaya.
biscanecius sm. “manufatto di legno”
CSS 232 a.1435 (Sanr.) aliquod lignamen, sicut sunt tabule, assie, graide, cohacii, biscanecii.
biscazaria sf. “gioco d’azzardo”
DMC 453 2/xv ludere ad aliquem ludum biscazarie.
L biscaciaria.
biscazia “sf. “bisca”
PCC 51 a.1311 (Sav.) quod nullus clericus… in domibus
ecclesie vel alibi ludum vel biscaziam retineat taxillorum.
PVO 423: possibile origine orientale di “bisca”
L basihazaria. biscacia. bistaria. busila.
biscoctus agg. e sm. “biscottato; biscotto”
CNM 186 ca.1205 (Sav.) panis biscoctus. ICG 6.152 panem vel biscoctum.
L bischotus. biscutus. D bescoto.
biscotatus agg. “biscottato”
PVP 296 a.1494 confecti fuerunt panes 200 biscotati pro
galiono.
L biscoctus.
bischotus sm. “galletta dei marinai; biscotto”
VFD 65 a.1339 debebat dare… cuilibet suo marinario ad
minus uncias triginta bischoti quolibet die. SSA 132 a.1345
(Sav.) si quis faciat biscotum, quod non capient proinde pro
quolibet quartino ultra denarium unum. GIB 551 a. 1351
quod ibi fieri faciant usque in cantaro mm. biscoti. CDC 5
a.1386 biscoti cantaria xii. GR.2 47 a.1400 saccos sex pollenta excambiavit pro biscoto. TL.1 104 a.1454 capitaneo
autem ut moris est exenias fecimus de biscoto. DSP 139
a.1494 in prandiis vinum muscatellum cum biscotis.
L biscoctus.
154
bitu
biscozaria sf. “gioco d’azzardo”
DMC 453 2/xv nulli liceat ludere ad aliquem ludum biscozarie.
L biscaciaria.
biscutus sm. “ricotta?”
PLC 105 a.1301 formagii sive biscuti libras undecim.
L biscoctus.
bizegans formaticus cognome
RCA 403 a.1152? bonus iohannes bizegans formaticus.
PAC 13.
L pizega formatico.
bissia sf. “biscia” nome di nave da carico genovese
OP 106 a.1207 navis que dicebatur bissia.
BNN 74.
L bixa.
bisius agg. “grigio”
PVP 252 a.1458 caineta una argenti a scorsa bisia cum
una cruceta argenti.
L bixius. D bixu.
bislacus sm. moneta
GR 2.15 (Alb.) pro floreno soldum unum cum dimidio, et
pro bislaco soldum unum. PVP 252 a.1458 bislachi septem valent £. viii s.viiii.
bistagnum top. “Bistagno (On.)”
SOV 304 a.1428 (On.) in castro bistagni et in villa assij.
bistaria sf. “gioco d’azzardo”
DMC 453 2/xv ad ludum azarri, ossorum sive ad quemlibet alium ludum baratarie seu bistarie.
L biscazia.
bistorna sf.
NL.2 208 a.1225 sumas iii. bistornarum.
L bisturnare. D bisturna.
bisturnare vb. “abbattere (alberi)?”
FNU 209 a.1214 docebo tibi artem bisturnandi et boscandi… et in fine dabo tibi unam securim et unam manariam.
Cf. PVG 210 s.v. bisturna.
L bistorna. D bisturna.
bisxola soprannome
RCA 342 a.1058 terra iohannis qui dicitur bisxola.
PAC 3, 9, 17.
L bixola. buxola.
bitta sf. “federa”
CGS.1 92 a.1157 lectum in quo iacere consuevi et coopertorem arietinum et bittam meam minorem cum quino
quod in ea est.
IVI Gloss.: “(= vitta) tela che si poneva nei letti sul cuscino” cf. sic. od. rivitticari “risvoltare il lenzuolo sul cuscino nel rifare il letto”. REW 9404 “vitta”.
bytanius sm. (mar.) “artigiano di bordo”
LG 764 a.1403 (= PLL 508 a.1441) calafati, magistri
axie, filatores, tornatores, taverii, bytanii et quicumque
alii officiales et soldum accipientes.
bittelus top.
TV cs.110 d.C. PTP.23 PSL 73, 91: lig., etim. i.e.
L bitunia.
bithina / bithinius sf. “elemento architettonico”
CDG.3 68 sg. a.1192 (Costant.) dei sancta ecclesia in solario unius anguli cum trulla que sustinetur muris et columpnis quatuor, una bithina. –– in pavimentu salvantur
marmora ierostasie et ipsa cum defectu et bithinio circumferentia et ipsa defectiva.
L vithinus.
bitunia top.
TV. PSL 73, 91: lig., etim. i.e.”
L bittelus.
bituri sm. pl., etnico “tribù alle spalle di Genova”
CTL 4.
L vituri.
biul
biullare top. (Vent.)
LJ.1 6 a.962 in comitatu viginti milium in locas et fundas
tramonte… pino paragallo. biullare. castellare.
L bedalium. bialare.
biurdus sm. “bordo, specie di tessuto vergato”
PVP 223 a.1451 item copertoria quatuor biurdi… aliud
copertorium burdi.
L burdus.
bivelius top.
TV ca.110 d.C. PSL 73: lig., etim. i.e.
bivera sf. “pelle di castoro”
NIS 355 a.1425 biretum unum ab homine vellutati nigri
fodratum de bivera.
L bevera.
bivera idr. (Vent.)
BNA 35 a.1259 (Vent.) inferius aqua bivere.
D bevera.
bixa cognome
CAC 470 a.1181 (Sav.) arnaldus bixa. SRB 19 a.1193
(Sav.) arnaldus bixa. NL.2 19 wilielmus bixa.
L bissia. bixarius. bixia. (de) bixono.
bixa top. (Apricale)
GR 26 a.1489 occasione territorii cunei longi, in territorio coheret superius colla bixe.
D biscia.
(in) bixacerris top. (Sav.)
SRC 142 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
in bixacerris
L bixaçaria. pixacerris.
bixaçaria top. (Sav.)
SRC 144 a.1263 campos duos terre laboratorie in bixaçaria.
L bixacerris. bixaçariis.
bixarius cognome
CGG 269 a.1261 (PortoV.) bonaventura bixarius de portuveneris.
L bixa.
(in) bixaçariis top. (Sav.)
SRC 137 a.1263 (Sav.) campum unum terre laboratorie
in bixaçariis.
L bixacerris. bixaçaria.
bixia cognome
BSL 164 a.1253 nicolosus bixia.
L bixa.
bixius cognome
ZAC 110 a.1262 (Alb.) rolandus bixius. CAT 126 a.1326
(Alb.) iohannes bixius.
L bisius. D bixu.
bixola cognome
RCA 343 a. 1057 de alio latere casa de iohannes bixola.
PAC 3, 9, 17. PGM 8.
L bisxola. buxola.
(de) bixono cognome
MCS 139 a.1495 (Sav.) mateus de bixono.
L bixa. D biscia. biscion.
blaca sf. “biacca, ossido di zinco”
LMS xxiv a.1227 barriles iiii. blace. ICG 6.342 de sauma… casei plombi blace liquiricie.
L biacha.
blace sf. pl. “brache”
LMS 296 a.1223 et camisias et blacas et sotulares.
L brace. braga.
blachium sn. “braccio, cubito: unità di misura”
VFD 141 a.1341 de godis sive blachiis liv. –– de blachiis
sive cubitis xlv. CPB 242 a.1388 (Bobbio) item quatuor
toagias que sunt blachia tredecim.
L brachium. imblaçatura.
blacus cognome (err. per blancus?)
DDG 755 a.1377 in vacheta andree blachi.
L blancus.
155
blan
blada sf. “stoffa di colore turchino”
SSL 209 a.1336 item due pecie de sanguineo… ii. pecie
de blada, una pecia de albo.
L bladus.
bladatus agg. “di colore turchino”
SSL 193 a.1336 item due pecie camukati, una bladata et
una sarginea.
L bladus.
bladum sn. “biada, avena”
MBL xxxix sg. a.1235 (Fréjus) annonam, blada vel alias
comercias. –– annona blada vel alias merchanturias.
SRC 101 a.1258 (Sav.) cuiusdam exactionis grani seu
bladi. RLB 34 a.1283 (Castellaro) si quis furto subtraxerit bladum alienum seu messem de gaberiis alienis… LG
144 a.1327 granum, bladum, res, merces vel aliqua alia
victualia. CVQ 371 a.1407 (Quil.)…. MSC 259 a.1407
(Corvara) de his qui batunt blada. RII 11 (1956) a. 1463
(Tenda) decimas bladorum.
G.DE GREGORIO, MLA 447 sgg.: celt. blawd “farina”
REW 1160. MB 51.
L blava.
bladus agg. e sm. “turchino; panno di colore turchino”.
SSL 204 a.1336 una cappa blada persa. SSL 204 a.1336
caputium de blado fodratum de griso.
L blada. bladatus. blavus.
blage sf. pl. “brache”
DAF 98 a.1300 paria duo de blagis et camisis.
L braga.
blayda top. (Arquata)
SMV 178 a.1285 in posse et territorio arquate loco ubi
dicitur in blayda.
L braida.
(de) blaydis cognome
CAT 131 a.1326 (Borgh.) petrus de blaydis.
L braida.
blancaflos n.p., f.
VCB 50 a.1238 (Bonif.) johannes de bargono et eius
uxor blancaflos.
L blancus.
(de) blancardo cognome
CAC 289 a.1181 (Sav.) anna de blancardo.
L blancus. iancardus. D biancardo.
blancaria sf. “officina per la lavorazione del cuoio”
NL.1 173 sg. a.1203 loco tibi domum meam de blancaria
que est iuxta crosam… –– lib. lxxxx… cum quibus promitto laborare et negotiari in cordoanaria et in domo tua
de blancaria quam mihi locasti.
DUC.1 675 blancaria: officina coriaria.
L blancus. iancaria.
blancheta sf. “tessuto di colore bianco”
PVP 281 a.1488 item iuponus unus panni misculi foderatum blanchete.
L blancus.
blanchetus agg. e sm. “bianco; panno di colore
bianco”
DAA 75 a.1279 supratotum blavii et tunicam blancheti.
PLC 1 a.1301 libras… implicitas in pannis blanchetis de
nerbona. PVP 275 a.1488 par uno de maniche blancheto
de homo.
L blancus.
blanchetus n.p., m.
PLC 9 a.1301 tibi blancheto de sagona.
blancia sf. “zampa”
FST 92 (= FDT 6.74) a.1592 (Triora) affixe teneantur pareti ecclesie… blanciam unam et caput dictorum ursi et
lupi.
REW 1271.
L brancha. D branca.
blan
blancus agg. “bianco”
PAC 8 a.1103 blanco.; a.1173 de cellio blanco. MSS
211 a.1208 in territorio calocii, ad foaciam blancam.
LMS 59 a.1222 iupam meam blancam. NL.2 222 a.1225
verrublum unum fustaneorum blancorum de mediolano.
DRG.2 224 a.1227 pecias duodecim scarlatorum blanchorum de sacho. AI 127 a.1242 cendata, xamita, iupas
blancas. DRG.2 292 sg. a.1244 pannos blanchos et scarlatos de sacho faldatos. –– pecias duodecim pannorum
blanchorum de sacho de scarletis. MSG 290 a.1280 drapos blancos.
BLG. 42: longobardo.
L biancaria. blancaflos. blancardo blancaria. blancheta.
blanchetus. branchus. iancardus. iancaria. imblanchitura.
D giancu.
blanchus sm. “panno di colore bianco”
DRG.2 217 (Gen.) torsellum blanchorum de roano in quo
sunt pecie xiii.
blancus cognome
PAC 8 a.1109 iohannis blancus. DDG 136 a.1376 de
anthonio blancho.
L blacus.
blandale sn. “alare”
NBI 37 a.1390 (inv. di una caminata) item blandale
unum.
L brandale.
blandale sn. “palazzo e torre del Brandale, sede del
Comune di Savona”
PMS.2 187 a.1304 (Sav.) turrim et blandale et voltam…
turrim grosam que blandalis appellatur. MIA 97 a.1305
(Sav.) instrumentum unum de emptione blandalis. RBR
24 a. 1306 (Sav.) turris blandalis. BG 174 sg. a.1307
(Sav.) emptio turris blandalis. RBR 29 a.1336 (Sav.) turris blandalis.
L blandarium. brandale.
blandarium top. (Sav.)
RBR 29 a.1336 (Sav.) in quarterio sancti petri ubi dicitur
blandarium.
L brandale.
blanginum top. “Blangy (Fr.)”
DRG.2 261 a.1241 pecias quatuor blavorum de blangino.
blaria sf. “campo suburbano”
FCT 21 a.1280 (Triora) si questum (guastum) fecerit in
blaria aliqua.
L braida.
blasfemare vb. “bestemmiare”
PVS 50n. a.1375 de blasfemantibus deum et sanctos. si
quis deum vel sanctos sive sanctas blasfemaverit. CCS
103 a.1414 (Celle) de blasfemantibus… blasfemare
deum vel gloriosam virginem mariam.
L bestemare. blastemare. blestimare. D iastemar.
blasia top. “Biassa (Spe.)”
CGG 14 a.1259 (PortoV.) porcarolius de blasia.
L blaxia.
(de ) blasili cognome
LMS 103 a.1222 nomine hugonis de blasili.
L braçilis.
blasius n.p., m. “Biagio”
BNA 52 a.1259 (Vent.) in territorio vintimilii, ubi dicitur
sanctus blasius.
L sanctus blasius. D biaxo.
blastemare vb. “bestemmiare”
GR 2.29 omnibus personis que blastemaverint seu destranaverint sanctam mariam vel deum.
L blasfemare.
blattium sn. “tessuto di seta purpurea”; palio”.
GIB 355 (= DDG.2 111) (elenco di tributi): a.1169 yperpera sexaginta et blattium unum (cf. GIB 364 a.1169 perperos lx et pallium unum; GIB 369 a.1174 perperos lx.
… et pannos duos sete). GIB 470 (= CDG.3 195) a.1201
156
blav
duorum pannorum sericorum qui blatia dicuntur.
DUC.1.678 blatta: vermiculus qui e chermes, ut arabi
vocant, et e cocco sanguinei coloris erumpit…. interdum
et saepe blatta pro ipso serico blatta tincto usurpant
scriptores.
L blavium.
blauda sf. “capo di vestiario”
CGG 3 a.1259 (PortoV.) quod sydoni de cornilia satisfaciatur… de blauda quam dico me habuisse ab eodem.
L bialdus.
blauda sf. “biada”
LG 455 a.1386 cantaria ducenta feni et minas centum
blaude.
L blava.
blaudum sn. “biada’
SSA 148 a.1345 (Sav.) granum sive blaudum. LG.36
s.xiv. furmentum et legumila et blaudum.
L bladum. blava.
blava sf. “panno di colore turchino”
CGG 287 a.1262 (PortoV.) cum mantello blave et ocreas
sive osas meas. PLC 32 a.1301 tabardum meum et tunicam blave.
L blavus.
blava sf. “biada, avena ”
PAC 8 a.952 blavas collegit. PAC 8,14 a.1097 de blava.
PPE 24 a.1124 de omnibus blavis totius terre. RCA 335
a.1149 sunt soliti accipere pro decima vinum ficus et blavam. PCC 6 a.1192 (Sav.) decimam tam vini quam blave. NB 104 a.1198 quando voluerit admeligare… blavam. AI 139 a.1242 bucius… et navis honerate mercandiis et blava. SRC 104 a. 1258 (Sav.) grano sive blava.
FCT 15 a.1271 (Triora) qui metierit blavam in campo.
LG 165 a.1330 denarii decem mine granis… pro qualibet
mina, et similiter de omnibus blavis et nucibus et amigdalis et ficubus. SOV 308 a.1428 (Bistagno) margae facte pro blavis in territorio assij.
Cf. SRV s.xv (Ven.) blava ”cereali commestibili”.
L bladum. blauda. blaudum. imblavare. D biava.
blava sf. “campo coltivato a cereali”
GR.101 a.1272 (Penna) si aliqua persona accipiet granum de aliqua blava causa faciendi trullos vel legumina
pro comedere. RL 202 a.1272 (Penna) si aliqua persona
invenietur cum aliqua bestia in aliqua blava.
blavem sm. “specie di panno”
NL.1 228 a.1210 confiteor accepisse et emisse a te tot
blaves ipre tuos.
L blavium. blavus. bialdus.
blavetus agg. e sm.“ azzurro; panno di colore
azzurro”
LMS 418 a.1226 mantellum meum blaveti et garnagiam
blaveti. LMS 496 a.1226 gonellam et supracotum cum
cindato glano que sunt de blaveto. PMN 198 (= LEM
236) a.1239 mantellum blavetum aquatilem. FCD.2 302
a.1280 ballam unam blavetorum de zalono.
BLG 47: it. biavo: dal germ. come i nomi di molti colori:
cf. SRV 150 ven. s.xv. blavo.
L blavus. blevettus. D blö.
blavium sn. “palio”
GSS 92 a.1330 (Sarz.) annuatim… emi facere… blavium
unum pulcerimum de aratum… et brachia quinque panni
vermilei… ad quod blavium equos in die suprascripte festivitatis… curri debeat omni anno. TL.3 618 sg. a. 1449
(Caffa) item expendi debeant annuatim in blavio equorum pro petia una veluti clamoxilis asperi mcc. item pro
camocato quod ponitur ad blavium.–– item expendi debeant annuatim in blavio barcarum… videlicet petia una
zentuni cramoxili piche septem asperi dcxxx… TL.3 661
a.1449 pro blavio currendo in festo sanctorum gervaxij et
portaxij.
blav
DUC.1 738 bravium: victoriae praemium, quod in publicis ludis dabatur.
Cf. Dante, Inf. 15.122 coloro/ che corrono a Verona il
drappo verde.
L blattium. blavem. bravium. palium.
blavium sn. “paramento sacro di stoffa preziosa”
CP 273 a.1455 item blavia duo, sive paramenta parva pro
maiestatibus, bordata auri.
blavius sm. “panno di colore turchino o simile”
DAA 75 a.1279 tunicam et supracotum blavii. DAA 102
a.1279 draperia ialonorum blavii viridis.
L blavus.
blavus agg. “azzurro, turchino”
CGS.2 70 a.1162 et pelles meas blavas. GG.2 53 a.1205
pecias v. de saia nigra et peciam blavam de saia. CGS.2
295 a.1226 gonellam meam nigram, gonellam meam blavam. PLC 51 a.1301 pecias doas zaloni, unam blavam et
alteram viridem.
L bladus. blavetus. blevettus. bliaudus.
blavus sm. “panno di colore turchino”
DRG.2 6 a.1200 blavos iii. ypre. CNM 239 a.1204 gonella i. de blavo. NL.1 228 a.1210 tot blavos ipre tuos.
DRG.2 241 a.1234 pecias xvi. blavorum mosterolii. PLP
105 a.1250 (Sav.) tunica blavi. DAA 70 a.1279 unam capam de blavo infodratam vermuolio. DAF 23 a.1300 tunica blavi cum friseis… coprisium foderatum de blavo…
canne tre de blavo de fiandara. DAF 98 a.1300 supertotum de blavo de saia francigena fo(de)ratum penna. ––
gamera una de blavo claro cum botonis septem de ambray. PVP 229 a.1456 meisarum unum blavum damschi
novum recamatum septe.
L biadus. bladus. blava. blavem. blavius. bravus. D biavo.
blaxia top. “Biassa (Spe.)”
CGG.290 a.1262 a.1262 (PortoV.) a presbytero de blaxia.
L blasia.
blebes sf. “pieve”
CHAR 403 a.1014 (Gen.) in aste curticella una, blebes
sancti donati, plebem melosine, plebes sancta maria igudega et blebem mondtcile sale monte barcario.
L plebes.
blestimare vb. “bestemmiare, insultare”
CAR 15 a.1418 quod nullus de dictis sociis dicant vilaniam aliquis mercatori nec quod blestimant mercanciam
nullam in aliquo modo nec in aliqua volta.
L blasfemare.
bleta sf. “bietola”
GR 26 a.1516 (Ment.) nulla persona audeat… aliquos
fructus, caules, bletas, rapas culificas seu alia olera colligere.
L gea.
blevettus agg. e sm. “turchino; panno di colore turchino”
CA 592 a.1292 sg. in ij cannis de blevetto pro domino…
unius pecii panni blevetti.
L blavus. blavetus.
blialdus sm. “specie di veste”
MSS 114 a.1139 blialdos duos et camisias duas.
L bialdus.
blias sn. “specie di animale?”
MBL 113 s.xi. (Lérins) donat medietatem in porco et
aliam medietatem in multone et aliam medietatem in
blias.
bliaudus agg. “di colore turchino”
CNM 236 ca.1204 (Sav.) et orales duos et reexales bliaudos duos et camixias duo.
L blavus.
blochus sm. “ceppo”
GR 71 a.1357 (Lavina) si alique bestie vastaverint alienos ficus, castanea, oblis cane, blochos vitium…
157
boar
blona sf. “pialla”
NB 104 a.1198 securem i. et manairam i. et cultellum i.
et cinavrem i. et rabiellum i. et blonam i.
L chiora. jona. çona. xola. D ciuna
blonda n.p., f. “bionda”
RCP 157 a.1269 (Sarz.) blondam filiam quondam gilberti… blunda.
L blunda. brondus.
blondelia top.
TV. 1.75; 4.23, (ca.110 d.C.). SCT 133. PSL 73 lig.,
etim. i.e.
blonzonum sn. “testa di ariete, punta di ferro (parte
dell’armamento della galea)”
LG 745 a.1404 (= PLL 489 a.1441) blonzonum de ferro
longum de parmis 3, ferrum ad minus et hasta pro dicto
blonzono que maneant semper in corsia.
L bolzonum.
blunda n.p., f. “bionda”
RCP 157 a.1269 (Sarz.) blondam filiam quondam gilberti… blunda.
L blonda. brondus.
blustiemelo top.
SM 21. SMB 123 sgg. PTP 23, 43 sg. iugo recto blustiemelo: agg. paleolig.: “costa di blustiema”. –ellus,
suff. paleolig. Cf. Giustema, top. (doc. fine sec.xix).
PTC 38 cita G.DEVOTO, Scritti minori, Firenze 1967,
II.324-335: leponzio mel(l)o “rilievo del terreno”. PSL
73: etim. i.e.: non mel(l)o, ma doppio suff.: -*iem; -ello.
D giustema.
bluta sf.
GG 23 a.1200 coheret… ab uno latere fossatum de clavaragna, ab alio latere bluta de beolla
D bruta.
bo sm. “bue”
CAC 392 a.1181 (Sav.) baldus lingua de bo. GC.81
a.1191 lambertus bocca de bo. CNM 58 a.1205 (Sav.)
lingua de bo.
Cf. CNM 241 a.1203 (Sav.) wilielmo frustabo. CNM 74
a.1205 wilielmus pedebo de stella. MSS 231 a.1210 wilielmus buccadebo. PCC 34 a.1306 (Sav.) bartolomeus
pedebo.
L bovem.
boa sf. “stuoia”
GC.2 195 a.1192 duas beas (in sopralinea: boas). LEM
224 a.1230 linteamina tria et boas tres veteres et aliam
boam suptilem. LEM 232 a.1238 linteamina decem,
boas tredecim. –– curtinam unam cum boa et sospitale
unum. LEM 241 a.1240 boas duas pictas parvulas.
boam unam subtilem… boam unam circa lectum. LEM
244 a.1240 boam unam grossam. PLP 108 a.1250 (Sav.)
culcitres ii. …et boas ii. viles. LEM 262 a.1259 item
boas tres de uno ionto grossas… item aliam boiam circa
lectum. CGG 173 a.1260 (PortoV.) boham unam… lenam unam et bohas duas cum sachis veteribus.
CDC 56 a.1386 boe pecie lxvi de pairolo. PVP 249 sg.
a.1458 boa una que est circa lectum… boeda una magna
que est circa lectum… boa una vetusta talis qualis… boa
una vetusta pilosa.
DPA 174-182.
L bea. boda. boeda. boia. boyda. D boda.
boagnus cognome e top.
VPT 322 a.1213 (Sav.) masum qui dicitur de boagnis.
SRB 334 a.1407 (Quil.) contratas viarasi, solarioli et
boagnorum. CCS 117 a.1414 (Celle) iacobus boagnus.
D boagno.
boaretia top. (Val Varenna)
RVV 60 a.1294 (Pegli) bovaritia “luogo di pascolo dei
buoi”
D boessa. buaressa.
boat
boaterius sm. “bovaro”
GR 2.16 a.1267 (Apric.) quilibet boaterius possit accipere usque ad stayratas duas. FST 85 a.1592 (Triora) boaterius qui cum bobus adiuvare promiserit.
D boaté.
bobus sm. “bue”
CSS 306 a.1435 (Sanr.) unum bobum, mulum, sive asinum unum.
bocha sf. “boccola, fermaglio”
BLC 135 a.1299 centuram unam de argento… cum bocha una et mordente.
L bockelettus. bocla.
bocha sf. “foce”
BGO 66 a.1360 panfilus… qui nunc est ad bocham sumarie chili.
L buca.
bocaauri soprannome
FAG 83 a.1285 obertus spinula cui dicor bucaauri.
SLS.2 112: = chrysostomus.
L bocadoro.
bocacius cognome
CAC 370 a.1181 (Sav.) rubaldus bocacius de civitate ianua. DNB 112 a.1200 simonem bocacium. BSR 326
a.1218 fulco bocacius.
L bucacius.
boccadasen cognome
CGS.1 84 a.1157 angelerius boccadasen.
PAC 9.
L asen. buccadasen. D bucadaze.
bocca de bo cognome
GC 81 a.1191 lambertus bocca de bo.
L bo.
bocca de ferro cognome
LJ.1 732 a.1224 enricus bocca de ferro.
bocha de manzo cognome
VCB 118 a.1239 (Bonif.) iogannes bocha de manzo.
L manzus.
bochadevegia cornome
CGG 124 a.1260 (PortoV.) dicti pacis bochadevegie.
L vegia.
bocadoro soprannome
GVG 146 a.1261 jacobus bocadoro spinula.
L bocaauri. bucador.
bochayramus sm. “bucherame”
VFD 86 a.1309 speciebus cuiuscumque maneriei bochayramis bochasinis seta. FNG 76.
L bocheramus.
bocayranus sm. “bucherame”
DDG 231 a.1376 pro bocayrani balla i. … misa in provinciam.
L bocheramus.
boccalandrus cognome
AMSSSP n.s. 15 (1981) 182 a.1753 (Noli) johannes baptista boccalandrus.
D boccarando.
boccalanus sm “bucherame”
PLS 428 a.1301 balla una boccalanorum.
L bocheramus.
bocale / bocalem sm. “boccale, vaso”
GG 519 a.1205 in uno bocali de argento. AAD 285 in
primis bocali (pl.; d’argento) ab aqua tresdecim in pondere librarum viginti octo.
Cf. ALE 42 a.1266 (Bari) bocale de brunzio. CPB 245
a.1388 (Piac.) tres bochales de stagno.
ALE 42 ar. bûcâl “anfora senza manico: la derivazione
da bucca è paretimologica”.
L bocarius. bucalem. D bucà.
bocaordei cognome
LMS 240 a.1222 muruelum bocaordei.
L buchaordei. bucaordeus. ordeus.
158
boch
bocharanus sm. “bucherame”
DAA 73 a.1279 daremos… implicatos in indicho, coriis
bufferi, pipere, bocharanis. PLS 452 a.1301 confiteor…
habere in pignore a te… pecias tres… bocaranorum.
L bocheramus.
bocharius sm. “musoliera per i buoi”
GR 27 a.1288 (Alb.) qui cum bobus laboraverit in aliena
terra, teneatur habere et tenere bocharios bobus.
D buccå’.
bocarius sm. “boccale, vaso”
LMS 276 a.1222 bocarius de ramo.
L bocalem.
bokarommum sn. “bucherame
SSL 206 a.1336 item una cultra de bokarommo laborata
in cipro.
L bocheramus.
bochasinus sm. “boccaccino (tessuto)”
VFD 86 a.1309 speciebus cuiuscumque maneriei bocharamis bochasinis seta. DDG 218 a.1376 pro boccasinorum balla i. PVP 234 a.1456 upa una bocasini alba. BBL
62 a.1473 beretinarum bocasini p(ecias) lxv. CP 995
a.1473 planeta una bocasini albi. PVP 301 a.1492 pro
manifactura unius raube de tagis bocasini. PVP 305
a.1492 una uppa punta bocasini.
FNG 76. MNA 77.
L bucasinus. D bochasina. boccasino.
bocelus sm. “vaso, bottiglia”
CLS 69 a.1237 in scuellis, conchis, bocellis et vernigatis.
LEM 262 a.1259 item duos bocelos de vino. FCD.2 208
a.1278 bocellum unum argenti pro theriaca pro portando
ad latus. DAA 75 a.1279 bocellum unum. GR 2.33
(Alb.) aportare vinum… in bocellis parvis seu fialis.
L bocer. bucella. bucellus. D bosse.
bocheramus sm. “bucherame (tessuto)”
CGG 167 a.1260 (PortoV.) toaliam unam bocherami.
MUI 134. < Buhara (Turkestan), centro di produzione:
C.BATTISTI, LN 4 (1942) 2-6; PIA 32; ALN 637, PVO
427 sgg. –– < ar. abu qualamu–n “camaleonte”: stoffa di
colore cangiante: R.CARDONA, SLP I.205-219.
L bochayramus. bochayranus. boccalanus. bocharanus.
bokarommum. bocheranus. bokeran. bongueramnus. bucaramme. bucarammus. bocramus. bukeramme. bucramus. paucalana. vocheramus.
bokeran sm. “bucherame”
ISG 21 fine s.xiii (Londra) vestimentum novum plenarium cum apparatu et parura de panno ianuensi et casula
de bokeran.
L bocheramus.
bocheranus sm. “bucherame”
VCB 43 a.1238 (Bonif.) habeo in pignore bocheranum
unum. BCL 165 a.1290 bocheranos cabardi decem.
L bocheramus.
bocherius / bocherus n.p., m.; cognome
CAC 123 a.1179 (Sav.) tome bocherii. CAC 403 a.1181
(Sav.) willelmus bocherius. OSM 264 a.1190 ansaldus
bocherius. OSM 49 a.1190 cunfiteor me vendidisse tibi… saracenos tres videlicet alium, bocherium et balcase.
CNM 173 a.1204 (Sav.) rufinus bocherius. FVA 140
a.1250 (Alb.) bocherius. PIA 66 a.1251 bocherius sarracenus et negotiator de tunexis. ASA 102 a.1275 (Alb.)
gullielmi bocherii. ZAC 127 a.1286 (Alb.) nicolaus bocherius. ZTA 21 a.1288 (Alb.) extra portam civitatis infra domos bocheriorum. CRA 106 a.1288 (Alb.) in contrata bocheriorum. LJ.2 445 a.1304 iohannes bocherius
notarius. GGA 45 a.1323 (Alb.) amatus bocherius. CAT
126 a.1326 (Alb.) manuelis bocherii. DDG 378 a.1376
lodixius bocherus.
L bucherius. bugerius.
boch
bocheta “bocchetta, cannella di fontana”
RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) colonetam unam… ubi
aquam inter vadat pro cadendo in tina cum bochetis quatuor.
L buca.
bochiardus cognome
CCS 136 a.1570 (Celle) antonius bochiardus.
L bucardus. D boccardo.
bocia sf. “cespo”
GR.2.15 (Alb.) si qua persona inventa fuerit incidere olivas… pro qualibet bocia soldos xx.
bocia cognome
FAG 1 a.1270 tibi iacobo bocie de niella de ceva.
bociha sn. “oggetto di vestiario”
ASD 81 a.1381 (Caffa) item bociha unum, tale quale…
bociha unum recamatum seta rubra.
L boga.
bockelettus sm. “boccola, fermaglio”
CA 594 a.1292 bockeletti argentei pro sotularibus.
L bocha. bocla.
bocla sf. “boccola”
BLC 33 a.1296 boclam unam auri cum quodam safirio
cum perlis.
L bocha.
boclerius sm. “gorgierina, parte dell’armatura”
TL.3 1000 a.1474 boclerij parvi veteres et pauci valoris.
L bocholerium.
bocholerium sn. “gorgierina”
LG 266 a.1363 sine gradio, spata seu vassaloto et bocholerio. IEL 94 a.1398 item bocolerium unum et cerveleria
una.
L boclerius. bucorerium.
boconen n.p.
SSA 254 a. 1345 (Sav.) fecerunt dictam farinam bugatari… ad unum buagatellum boconen fornarii, quem ipse
eis comodavit.
boconinum sn.
LMS 410 a.1224 quod nihil habuit de bombecio nec pipere nec boconino.
bochorale sn. “ cannello di fontana”
GR.27 a.1519 (Sarz.) bochorale et murum circum circa
puteum quelibet vicinia teneatur… facere reficere.
L buca. D becuragliu. bucuragliu.
bocramus sm. “bucherame”
CA 595 a.1292 pro tela de cotono pro pavilono cum duobus bocramis.
L bocheramus.
boctonus cognome
GIB 380 a. 1175 anselmus boctonus.
L botonus.
boccus sm. “specie di pianta o arbusto”
RCP 527 a.1186 (Luni) adiuvent facere et attrahere palos, vimenas, sepes, boccos, palancam, scelonos et lignamina ad bertescam et betefredum tantum, et nichil aliud.
DRG.3 899 a.1302 ballas duodecim sete et ballas duas
bochi (IVI, Reg. “2 balles de bois précieux (buis?)”
MLC 239 sg. FDT 4.27. Ps.Verg. Culex 406 boccus.
D böcai. böcu.
boda sf. “stuoia, tappeto, scendiletto”
LMS 115 a.1222 scranam, arcam, bodam, trispodes, tabulas. LMS 183 a.1222 mantellum… tria gasapia, strapunctam… sospitale et bodam unam et casiam. VCB
105 a.1239 (Bonif.) (fra coperte e abiti) bodam unam de
medio çuncho et aliam de uno çuncho. VCB 179 a.1239
(Bonif.) sospitale unum, bodam unam; mastram unam.
PVP 250 a.1458 boda una pillosa magna.
DPA 174-182.
L boa. D boda.
159
bogl
bodetia top. (località della Liguria fra Genova e Ventimiglia, Itin. Anton. 291.1)
G.ALESSIO, RSL 15 (1949) 225 sg.: cf. bodincus. BCB
126 e n.: od. Vernazza?
L bodincus.
bodincus idr. “fiume Po”
Plin. n.h. 3.122 “fundo carens” Polyb. 2.16.2 b’degkoj.
C.BATTISTI, RSL 9 (1943) 92 n.: lig. ID., Notes sur le nom
du Pô, “Onomastica” 1 (1947) 11-119. Rec. N.LAMBOGLIA, RSL 14 (1948) 154 : base mediterranea anaria.
*pad / *bod. G.ALESSIO, RSL 15 (1949) 223-237: cf.
lig.-sic. *bodio “fosso” (i.e.: cf. lat. fodio?) APT 15, 18
sgg. PSL 73.
L bodetia.
bodratus cognome
LJ.1 1379 a.1261 otto bodratus.
bodronus sm. “boldrone”
GG.2 104 a.1205 cantaras viii de bodronis. DDG 293
a.1376 bodronos. FIL 306 a.1404 (Sav.) de fasciis bodronorum. FIL 286 a.1404 (Sav.) tara lanarum venditarum vel bodronorum. BBL 277 a.1501 in restitucione
bodronorum. DUC.1 755 s.v. brodo: ita quoque legendum puto in Convent. Saonæ ann.1526: item pro aludis
sive pellibus et agninis non affaitatis, aut etiam bodronibus agninis,, mottoninis pillosis…
Cf. LEM 96: bodrones “lane grossolane”.
L boldronus.
boeda sf. “stuoia”
PVP 249 a.1458 boeda una magna que est circa lectum…
boa una que est circa lectum.
L boa. D boda.
boeta sf. “cassetta, scatola”
LEM 232 a.1238 boetas duas subtiles.
L boyta.
boetus cognome
DDG 378 a.1376 johannes boetus.
boga sf. moneta?
LMS 58 a.1222 dare vobis bogas septem et dimidiam pro
una pecia terre quam ipse comparavit.
boga sn. “oggetto di vestiario”
ASD 81 a.1381 boga unum camocati tale quale.
L bociha.
boga sf. (ittiol.) “boga”
LG 420 a.1323 boghe vero grosse non vendantur pro
qualibet ultra denarios tres.
L buga.
boga cognome
BNA 152 a.120 (Vent.) domus anselmi boge.
L bogua.
bogaria sf. “rete per la pesca delle boghe”
RVN 129 s.xiv (Noli) quod semper, et quandocumque piscatores piscant ad bugarias… possint piscatores de sabega capere et accipere illam calam qualem voluerint, relaxando alteram illis de bogariis.
L boga. bugaria.
bogia sf. “arnese di ferro per accompagnare il torchio nello stringee”
GR.2.15 cum suo torculario pro oleo conficiendo et sua
bogia ferri.
DUC.1.688 sg. bogia: torques damnatorum, quasi jugum
bovis.–– boia: compes aut torques vinctorum.
D bogia.
bogiorium sn. secchio, recipiente”
PVP 268 a.1462 bogiorium pro sicone pro puteo. –– bogioria vini pro barca.
L boiolus.
bogloleto sm. “secchiello”
PVP 276 a.1488 bogloleto uno letoni a aqua benedicta.
L boiolus.
bogl
bogloria sf. “misura di peso”
GR.27 a.1288 (Alb.) salvo quod scandalieta non possint
monstrare a pede nisi libram unam, ut dictum est in capitulo pensarum eo salvo ad bogloriam stantiatam. ASA
277 a.1350 (Alb.) eo salvo ad bogloriam que bogloria
stanciata et stanciari debeant per officiales.
L bolium.
boglorius n.p., m.
CAT 121 a.1323 (Alb.) heredes boglorii carlevarii.
L bolium.
bogua cognome
BNA 153 a.1260 (Vent.) anselmi bogue.
L buga.
boia sf. “stuoia, tappeto, scendiletto”
LEM 262 a.1259 item boiam unam que vocatur toaiorus… –– item tres boas de uno ionto grossas… item
aliam boiam circa lectum. DDG 389 a.1376 pro boyarum
et alia… delatis de yspania. DDG 781 a.1377 pro boyarum faxiis vii. CDC 42 a.1386 boiarum faxia ii. NBI 38
a.1390 in camera domini… item boia una. PVP 219
a.1451 item sacos duos de lana cum una boiha.
L boa. boda. D boda.
boya sf. “stuoia, riparo posto fra la nave e la banchina durante il carico di zavorra o altro, per non interrare
il porto”
LJ.2 50 a.1282 quod… habebunt storas sive boyas et cofas suficientes navibus et lignis ianuensium… pro onerando salem.
PVP 99 sg. GLI. Gloss.
L boa. D boda.
boiachesius n.p.,m.; cognome
GG.2 291 a.1206 actum ianue in domo iacobi boiachesi.
LMS 345 a.1224 iacobus boiachesius.
PIA 26, 67: < arabo?
boiascum top. “Bogliasco”
COS 106 a.1186 in boiasco… in rovere, in faxedo. GG
368 a.1203 façabona de boiasco.
(de) boiatis top. (Sav.)
SSA.2 88 a.1345 (Sav.) a monte de boiatis… versus civitatem saone.
boyda sf. “stuoia, scendiletto”
NBI 37 a.1390 in camera domini… boyda una. PVP 240
a.1456 boyda una parva schacata pro camera. OGM 202
a.1472 boida circa murum… torcular… banca.
L boa. D boda.
boyda sf. . “stuoia, riparo posto fra la nave e la banchina durante il carico di zavorra o altro, per non interrare il porto”
PPG 391 a. 1439 boydam ad onerandum iactum in barca.
PVP.99 sg.
boielis top.
TV ca.110 d.C. SCT 130, 132 sg., 137: *boielius, *boielus gent. lig.-lat.?
boymoniac sn. “oggetto prezioso?”
ASD 66 a.1381 (Caffa) (oggetti dati in pegno) boymoniac unum cum decem florenis aureis.
boyne top. (Provenza)
LJ.1 1410 a.1262 guilielmo estendardi de boyne.
boiolius sm. “secchio, recipiente”
OSM 41 a. 1190 unum mortarium, duas bilancias et
unum boiolium.
L boiolus.
boiolus sm. “secchio, recipiente”
LMS xxv a. 1227 boiolos ii. LEM 225 a.1230 boiolum
unum. LEM 243 a.1240 ampuletam et boiolum terre.
LG 406 a.1383 in boiolis vel aliquo vase. LG 560 a.1403
cacias lamas boiolos. PVP 233 a.1456 boiolum unum argentatum pro aqua benedicta. PVP 268 a.1462 boiolum
unum cum fondis duobus pro taverna.
160
bole
L bogiorium. bogloleto. boiolius. boliorius. buglolus.
buiolus. moiolus. D bugiö.
boiriola n.p. f., o top.
PLP 131 a.1250 (Sav.) in domo boiriole.
boyta sf. “cassetta, scatola”
SRC 65 a.1402 (Sav.) originale repositum fuit in quadam
boyta seu pixide ligni in sospeale quinque clavium.
L boeta. D bueta.
bocla sf. “boccola, fermaglio”
BLC 33 a.1296 boclam unam auri cum quodam safirio
cum perlis. PLC 96 a.1301 anulos… boclam… splinguas quatuor auri.
L bocha. bockelettus.
bolla soprannome
LJ.2 696 a.1361 iacobi capurri dicti bolla.
bolagus sm. “fumo eruttivo vulcanico”
ITG 12.
L bolegum.
bolagus top. “località presso Montenero (Bordighera, sede di manifestazioni vulcaniche”
GR 2.15 a.1264 Vent.) terra posita in vallone de montenigro ubi dicitur bolagus.
bollare vb. “bollare, marchiare”
BCL 319 a.1290 libras triginta argenti in pondere, ad libram constantinopolis, bollatas marcha communis ianue.
BBG 549 a.1600 communitas saone, ratio panis bollati,
£.1180.s.6 d.4.
L bulla. bullus. bullare. D bollao.
bollaxinus cognome
TCL s.v. (e) bulaxe: a.1233 (Loano) guillelmus bollaxinus.
D bulaxu.
bolbera / bolberia top. “Borbera”
LJ.1 491 a.1202 in val de bolbera. GVG 25 a.1202 per
vallem trebie vel bolberie.
L borberia.
bolcanum sn. “specie di allume, sostanza usata per
la concia del cuoio”
GC.2 71 a.1191 coria confecta de alumine et de bolcano
bene.
Cf. DEI.5 4093 s.xiii (Ven.) alumen de bolcan(o) “allume
proveniente dall’isola di Vulcano (Sicilia) o da Bolcano
(monte presso Durlo, Vicenza): Cf. fr. boucan, prov. bolcan “sorta di allume”.
D borchan.
boldronus sm. “boldrone: pelle secca di montone
con la sua lana, venduta per la pelle e per la lana”
CNM 58 a.1205 (Sav.) de pretio ii. faxium de boldronis.
VCB 217 a.1245 (Bonif.) faxos viginti tres boldronorum.
MSG 271 a.1274 lanam longam sucidam… boldronos
sucidos neque lavatos. MFV 395 a.1291 ballas 76 boldronorum. IA 172 a.1293 pro lana, boldronis et aliis
mercibus deferendis. UAM 449 a.1275 totum illud pillum quod abradetur et percipietur sive pillabitur de cartibus sive de pellibus boldronorum. FIL 316 a.1404 (Sav.)
de says venditis boldronorum. LG 682 a.1406 aliquam
lanam vel boldronos seu aliquod lanagium. LG 690
a.1406 extraendo totam lanam de dicto saccho seu boldrono de faxis et crolare (scrollare) omnes velos sive
boldronos.s
L.BONGI, Mercatura degli antichi Lucchesi, Lucca 1858
p.379. REW 1192.
L bodronus budronus. buldronus. busegus.
boledus cognome
CGD.1 312 a.1159 ingonis boledi. CGS.1 382 a.1160 ingo boledus.
Cf. CGS 1.312 a.1159 ingo boletus.
L boletus.
bole
bolegum top. (Alpicella, Sav.)
SRB 97 a.1180 (Sav.) campum de bolego.
L bolagus.
bolendinum sn. “bolentino, lenza morta munita di
molti ami”
GR 2.83 a.1474 (On.) facultatem… ad bolendinum piscandi.
L bulentinum.
bolengheria sf. “fornaia, panettiera”
GR 2.15 (Benne) quelibet bolengheria volens facere panem non possit…
REW 1195.
boletus/ -m cognome
CGS.1 45 a.1156 ingo boletus. SC 361 a.1183 iohannes
boletus. BSR 202 a. 1185 iohannes boletum. GC 149
a.1191 a iohanne boleto. GG.1 83 a.1201 obertus boletus. BSL 109 a.1253 wilielmus boletus.
PAC 17.
L boledus. boleus. boretus. burea. buréu.
boleus cognome
LJ.1 596 a.1217 (Sanr.) fulco boleus.
L boletus.
boleus top. (Sav.)
SRC 146 a.1263 (Sav.) iuxta boleum… in boleo in senterio mediano.
bolexinum top. (Sarz.)
GR.2.15 a.1330 (Sarz.) clavica de cantone usque ad bolexinum.
bolezare vb. “pescare battendo l’acqua per spingere
i pesci nella rete”
RVN 128 s.xiv (Noli) non sit aliquis qui audeat… bolezare ab agro nigro usque ad rupem bastigiam.
L bolum. D bulu, bulà.
boliascum top. “Bogliasco”
DRG.3 679 a.1264 iohanninus de yso de boliasco.
CTL 14.
D bugiascu.
bolio top. (Sav.)
SRC 356 a.1297 (Sav.) campum unum loco ubi dicitur
bolio.
bolliorium sn. ”misura di peso”
CSS 308 a.1435 (Sanr.) aliquod scandalium vel balantias,
aut aliud instrumentum ad pensandum vel bolliorium sive
pensam alicuius generis.
L bolium.
boliorus sm. “secchio”
BF 86 a.1413 item boliorius unus ligni pro puteo.
L boiolus.
bolium sn. “misura di peso”
SRC 306 a.1256 (Sav.) quinque staria sunt circa minam
unam et bolium unum.
L bogloria. boglorius. bolliorium
bolire vb. “bollire, fermentare”
ACS 40 a.1339 (Verona) duos tinarios roveri a boliendum uvas.
L bulire.
bolçanetus cognome
CAC 364 a.1181 (Sav.) willelmi bolçaneti.
L bulzanetum. bulzanetus.
bolçenetum top. “Bolzaneto”
BSR 129 a.1188 armannus calegarius de bolçeneto.
PAC 7.
L bulzanetum.
bolçili top.
CAC 152 a.1179 (Sav.) homines de cario et de cruceferrea et de bolçili et carcaris, de dego et de altari.
L bolçilum
bolçilum top. (Sav.)
CAC 46 a.1178 (Sav.) peciam unam terre… que iacet ad
bolçilum, in loco ubi dicitur cagamodicum.
L bolçili.
161
bomb
bolzonaja sf. “moneta grezza, non rifinita”
GC 108 a.1191 confitetur… se recepisse… sciphos iiii.
argenti et sol.lxiiii. de sterllinis… et sol. xiii. de bolzonaja… quibus clamat se quietum et pagatum.
L boçonagia. boçonagium. bozonalia. bolzonum.
bolçonum sn. “moneta grezza da ripulire e rifinire
DUC.1.694 s.v. bolzo, bolzonum. REW 1391.
FAF 280 a.1268 pro qualibet libra minuta bolçoni grossi
causa affinandi et disgroxandi… quam quidem assignationem boçonagie…
L blonzonum. bolzonum. boçonagia.
bolzonum sn. “testa di ariete, punta di ferro (parte
dell’armamento della galea)”
SIG 356 a.1330 (= VFD 91 a.1344, cf. PLL 490 a.1441)
bolzonum unum de ferro longum parmis ii. ferrum ad
minus et asta pro dicto bolzono que maneat semper in
corsia.
L blonzonum. bolzonaja. D bozom.
bolum sn. “zona di pesca”
GR 2.15 quod patroni retiarum non auferant bolum alteri
patrono… –– perdat pisces quos ceperit in bolo predicto.
L bolezare. D bulu.
bombacem sm. “cotone”
CGS.1 1 a.1154 in bono bombace. LJ.1 176 a.1154 in
brazili, bombace, incenso, indico, alumine lib. … CGS.1
79 a.1156 medietatem in denariis et medietatem in bombace. CGS.1 274 a.1158 saccos bombacis xiii. quos…
debet laboratum portare. CGS.1 331 a.1160 confessus
est se portare buçeam tot de rebus boni johannis malfiiastri in bombace que cum naulo sunt lb. x. CGS.2 204
a.1164 medietatem unius sacchi bombacis de malta.
L bombaxinus. bombecium.
bombacum sn. “cotone”
OC 173 a.1165 piper et bombacum aliasque merces ei
mutuo dedistis.
L bombecium.
bombarda sf. “bombarda, mortaio”
MNA 83 a.1386 georgius ferrarius magister de bombardis. –– edilbey ferrarius factor bombardarum. –– salnitrum pro bombardis. DMC 328 a.1419 armis, bombardis
et saitis necesariis. TL.1 47 a.1453 bombardas decem.
TL.1 332 a.1455 bombarda magna a companca nos ab
utraque parte perecussit. TL.2 630 a.1469 rafinare quascumque quantitates pulveris bombardarum et sarbatanarum. TL.3 226 a.1475 magistrum inzegnerium ac fabricationis bombardarum ac spingardarum peritum. AND.6
407 a.1498 conflandis construendisque bombardis et similibus bellicis instrumentis. GR 87 terram pro conficiendis formis seu instrumentis a bombardis et sarbatanis.
L bombardella. bombarderius. D bombarda.
bombardella sf. “piccola bombarda”
TL.1 809 a.1458 lanceas. coiratias. balistas. tarchetas. lazanias. bombardellas. et similia. TL.3 1002 a.1474 bombardelle bronzi triginta quatuor cum canonis quinquaginta quatuor.
L bombarda. D bombardela.
bombarderius sm. “fabbricante di bombarde”
TL.2 269 a.1464 mittere caffam bombarderios, fabros,
murales, balistarios et alios peritos in exercitiis pertinentibus ad fabricas rerum bellicarum. PVP 328 a.1507 pro
magistro monfrino bombarderio. AND.6 409 a.1508
pantaleo merellus bombarderius promittit facere fabricare et construere pecia tria artegeriarum bronzii.
L bombarda.
bombarderius “bombardiere, soldato addetto alle
bombarde”
BCM 38 a.1482 diminutis hominibus sex videlicet quotuor bombarderiis, uno bonifacino et uno piloto.
bomb
bombaxarius sm. “artigiano del cotone”
MNS.1 18 a.1404 (Sav.) ars bombaxariorum.
L bambaxarius.
bombaxinus agg. “di tela di cotone”
PVP 277 a.1488 gornia una bambaxina sine pillo alba…
gonna una bonbaxina atagii.
L bombacem. D bombasina.
bombecinum / bombecium sn. “cotone”
CDG.3 97 a.1193 de pipere, bombecio, branzili, cera, ture. FNU 95 a. 1193 de grossa sauma sicut de pipere.
bombecio. braçili. VFD 56 s.xiii. de sacco bombecii et
lane. CNM 238 ca.1204 (Sav.) cantarium i. bombecii.
LMS 410 a.1224 quod nihil habuit de bombecino. FNV
148 a.1250 tantum bombecium… DAA 45 a.1274 bombecium.
REW 923. PVO 417. CIV 44 sg. ALE 297: pers. pänbäk
“cotone”, gr. pßmbax, gr. tardo pampßkion, tardo lat.
bambacem.
L bambaxarius. bambaxium. banbecium. bombacem.
bombacum. bombecinum. bombicem. bumbacilem. bumbecium. bumbettum. D bombace.
bombicem sm. “cotone”
CGS.2 161 a.1163 sacccos xviiii. bombicis. CGS.2 220
a.1164 portat etiam cantara iiii bombicis.
L bombecium. ombicem.
bomdinarius cognome
LJ.2 1014 a.1385 quilicus bomdinarius.
L bondenarius.
bompertius top. (Albisola)
SRC 507 a.1381 (Sav.) in dicta villa albizolle loco ubi dicitur bompertius.
bona sf. “nome di nave genovese”
DRG.2 81 a.1203 sana eunte nave que dicitur bona.
D bun.
bonabucca cognome
CNM 247 a.1203 (Sav.) thoma bonabucca.
bonacatus n.p., m. “buon acquisto”
SLS.2 147 a.1260 bonacatus quondam simonis de arparia.
bonacia cognome
CGS.2 205 a.1164 hec eis debentur… bonacia lb.xiii.
SLS.2 30.
L bonasa.
bonacursus n.p.,m. (÷ accurrere “soccorrere”)
SLS.2 238 a.1260 (PortoV.) bonacursus astacursus.
bonadus n.p., m. (= bonatus, benenatus)
SLS.2 267 a.1071 (Gen.) bonado.
bonafada n.p.
GC.1 326 a.1191 coheret inferius terra bonafade.
SLS.2 155.
L bonefade.
bonafante n.p., f.
BCG 159 a.1047 vos alberti filius quondam bruningi et
bonafante.
PAC 11.
L fante.
bonafemina n.p., f.
LJ.1 1283 a.1259 terra bonafemine disperate
Bonagamba cognome
CLS 56 a.1234 eunte ligno wilielmi bone gambe.
bonagevene/ bonaghevene/ bonaievene n.p.
CGG 277 a.1261 (PortoV.) confiteor me habuisse et accepisse a te bonagevene quondam iohannis maghigne socero meo… CGG 67 a.1259 (PortoV.) nos bonaghevene
quondam iohannis maghigne et marchexana, iugales.
CGG 272 a.1261(PortoV.) audine filie iohannelli quondam bonaievene (lettura incerta)
bonalbergus n.p., m.; cognome
SCT 53 a.1345 (Sav.) bonalbergus de bonalberghis
L albergum. D albergo.
162
bonb
bonanatus n.p., cognome
PLP 84 a.1250 (Sav.) vineam petrini filii condam bonanati de monucha. MIA 92 a.1253 (Sav.) bonanati notarii.
BNA 55 a.1259 (Vent.) bonanati galiane. CCL 57 a.1301
(Lavina) obertus bonanatus. PCC 176 a.1385 (Sav.) antonius bonanatus.
bonandonem n.p., m.
SLS.2 266 a.1194 (PortoV.) bonandonem de arcula.
L bellandus.
bonapartem n.p., cognome
VCB 128 a.1239 (Bonif.) bonapars de portuvenere. RCP
84 a. 1278 (Sarz.) iohannes bonapartis. RCP 85 a.1278
guilielmucius bonapartis.
PRV 163 a.1328 (Zanego, Sarz.) iohannis bonapartis de
sarzana.
VCB 46 n.: “Archivio storico della Corsica” 5 (1929) 1-4
“Un Bonaparte in Corsica nel sec. xiii.”
L malapartem. partem.
bonasa / bonaça / bonaza cognome
CGS.2 264 a.1156 egnobertus bonaza. GG.1 413 a.1203
rodulfus bonaça. NL.2 189 a. 1225 filia quondam wilielmi bonase.
Cf. SLS 2.30: “bonaccia”: cf. malaçena (a.1206, Gen.) <
malacia “bonaccia”
L bonacia. bonatia. bonaçola. D bonaza. bunassa.
bonaçola top. (Gen.)
GG.1 25 a.1200 obertus de bonaçola de reco.
SLS.2 30
L bonasa. ponisole. D bonassola.
bonatacca cognome
LJ.1 363 a.1190 girardus bonatacca sive malatacca.
L malatacca.
bonatia cognome
NL.1 80 a.1203 a te ugo bonatia.
cf. SLS.2 30 “bonaccia”
L bonasa.
bonaventu / bonaventura n.p. (÷ adventus; bonus
eventus)
SLS.2 131 a.1158 filios meos bonaventuram et jacobum.
SLS.2.156, 244 a.1260 (PortoV.) bonaventu de treguano
de sarçano.
L aventura.
BNN 78.
(la) bonaventura nome di nave genovese
DRG.2 162 a.1214 navis qui dicitur bonaventura. NL.2
242 a.1225 sano eunte et redeunte bucio meo… quod dicitur bona ventura. BSL 37 a.1248 ego… exercitor navis
bonaventure. DRG 3.632 a.1262 in galea dicti idonis que
dicitur la bonaventura.
L ventura.
bonavia n.p. , cognome
SLS.2 149 a.1201 johannes de bonavia. CNM 253
a.1204 apud domum bonavie rustici. MIA 83 a.1263
(Sav.) bonaviam trium poncium. PCC 43 a.1306 (Sav.)
jacobus de bonavia.
bonavolia n.p.
CGG 186 a.1260 (PortoV.) bonavolia quondam davancini
de marolia.
Cf. SLS.2 150.
D buonavoglia.
bonbervetum top. (Sav.)
MIA 92 a.1227 (Sav.) terram de cerçaria…ad latus fossatum bonberveti.
L bonbeveretum.
bonbeveretum top. (Sav.)
PMS 169 a.1227 (Sav.)terram quandam… iacentem intra
nemus saone, in loco qui dicitur cerçarie… coheret inferius rivus lavagnole, ad latus fossatus bonbevereti.
L bonbervetum.
bond
bonda sf. “balza del terreno; sponda di fascia”
RLA 90 a.1322 (Cosio) si… bonda aliqua, seu lapides, se
assavacaverint in alienam terram. FST 110 a.1592 (Triora) et a dicta chiota ascendendo sursum usque ad bondam
campi marronorum. FST 112 a.1592 (Triora) et inde descendendo in bondas dreghi.
Cf. ALE 53: (pre)celt. butina “albero di confine”, fr. borne (s.xii. bodne, bosne)
L bunda. D bonda.
bonda top. (V.Nervia, fra Pigna e Apricale)
RPA 46 (= LTI 37 n.18) a.1230 actum in via, apud passum bonde.
bondelia sf. “sbarramento, divisione di proprietà”
CSS 218 a.1435 (Sanr.) si… clausuram, bondeliam, sepem aut portam vel baudariam fregerit.
L bunda.
bondenarius cognome
BCM 94 a.1483 jeronimum bondenarium.
L bomdinarius. denarius.
bonebellus/ -a cognome
BNA 22 a.1259 (Vent.) guillelmus bonebella. BNA 323
a.1261 (Vent.) in civitate vintimilii, in contrata bonebellorum.
L bonus et bellus.
bonefacius n.p., m. “Bonifacio”
PAC 5 a.1137.
Cf. SLS.2 155 gr. eflmoiroj
D bonefaci.
bonefade/ bonefadem n.p., m/f.
OSM 38 a.1190 terram quam emi ab ebriacis cum bonefade et bacino de podio. OSM 171 a.1190 ego bonefade
uxor olim gandulfi de carlo de palixono. NB 120 a.1198
bonefadis de casella
SLS. 2 155.
L bonafada bonefata.
bonefata n.p., f.
GG.1 476 albertus calcagnus de clavari per se et per
suam uxorem bonefatam vendidit…
L bonefade.
bonensegna / bonensigna n.p.
CAC 190 a.1180 (Sav.) bonensigna. MIA 81 a.1263
(Sav.) bonensegnam porrum.
boneta sf. sacca, involto”
A.FERRETTO, DL, p. 51 a.1264 bonetam unam de soma.
SRC 755 a.1414 (Gen.) boneta una in qua erant, ut asseritur, res suprascripte…PVP 251 a.1458 boneta una corii
vetusta.
DUC.1 698 bonecta, boneta: equestris sarcina, pera viatoria. ALB 37.
L bonetus. bunetta.
boneta sf. “piccola vela di rincalzo”
LG 775 a.1404 bonetas duas, scilicet unam novam et
aliam de media sarcia. PLL 466 a.1441 meistra una nova
cum suis bonetis.
ALB 37.
D bonetta.
bonetus / boneta sm. “berretto”
PLP 123 a.1250 (Sav.) et bonnetum unum et indumenta
sua. GR 2.15 a.1281 bonetos novem et capellos octo ferri. DAF 23 a.1300 boneta una. GR.36 unus bonetus chameloti munitus cavilleriis rubeis. DSP 175 a.1510 nomina omnium quatuor in unum bonetum in quatuor cedulis
complicatis coniciantur.
DUC.1 698 boneta, bonetta, bonetus/ -m: capitis tegumentum, Gallis bonet.
REW 35. FEW.1 8. J.KNOBLOCH, ZRPh 101 (1985) 405
sg. ALB 36 sg.
L boneta. bunetta. D bunettu.
bonetus cognome
DRG.3 680 a.1264 mondinus boneti. DDG 92 a.1376 de
lodixio boneto.
163
bonv
bonfilius n.p., m.; cognome
MIA 76 a.1265 (Sav.) vassalinum bonfilium. DDG 291
a.1376 in vacheta bonfilii. DDG 671 a.1377 anthonius
bonfilius.
L bonusfilius.
bongueramnus sm. “bucherame’
FAG 42 a.1278 (Parigi) de pecia bongueramni unum denarium.
L bocheramus.
bonifacinus sm. “cittadino di Bonifacio (Cors.)”
BIR 347 a.1516 pro comodo bonifacinorum et non aliorum.
bonifacinus sm. “artigiano specializzato a bordo
delle navi”
BCM 38 a.1482 hominibus sex, videlicet quatuor bombarderiis, uno bonifacino et uno piloto. BCM 40 a.1482
pro hominibus octoginta duobus, exclusis aliquibus bonifacinis non racionatis.
bonifacium top. “Bonifacio (Corsica)”
VCB 4 a.1238 (Bonif.) actum bonifacio in domo ranficoti. –– testes… castellani bonifacii. VCB 10 a.1238 actum bonifacio sub lovia ante ecclesiam sancte marie.
bonificare vb. “bonificare (un terreno)”
MSB 24 a.1256 promitto et convenio vobis… dictam terram tenere usque dictum tempus… ipsamque meliorare,
bonificare et non deteriorare et laborare.
boninfant cognome
PCC 191 .1398 per iohannem boninfant campanarium
publicum comunis saonensis.
boninus cognome
SCS 299 a.1530 (Sav.) heredibus pauli bonini.
D bonino.
boniza n.p. f.
MSS 5 a.993 roza qui et boniza
PGM 7, 10.
bonoencontrus n.p. m.
SLS.2 190 a.1261 (PortoV.) filii bonoencontri de albingana.
bonofilio n.p. m.
PGM 8 a.1000 iohannes qui et bonofilio.
L bonus filius.
bonora n.p. f.
SRC 406 a. 1345 (Sav.) facinus de costa, filius bonore.
D bonorino. bunöa.
bonsegnor n.p. m.
PAC 4 a.1136 bonsegnor mallum.
L segnor.
bontempus n.p. m.
PCC 170 a. 1370 (Sav.) anthonio bontempo archipresbitero finarij.
SLS.2 157.
D buntempu.
bonum sn. “bene, proprietà”
PTE 90 a.1457 (Sav.) in omnibus… bonis suis mobilibus
et immobilibus.
D ben.
bonum encontrum n.p. m.
NL.2 32 a.1216 testes bonum encontrum ligator.
L encontrum.
bonum seniorem n.p., m.
ASA App. 4 a.1174 (Alb.) io. et bonus semor (corr.: senior) molinari…
bonusdies n.p. m.
DAA 52 a.1274 ego bonusdies quondam carinzani pissanus.
L bonusiornus. bonusiurnus.
bonus et bellus n.p. m.
LJ.1 115 a.1146 bonus et bellus.
L bonebellus.
bonu
bonus fancellus cognome
CDG 58 a.1127 willelmus bonus fancellus.
L (bono)fancello. fancellus.
bonus fantinus n.p. m.
NL.1 186 a. 1203 filius meus bonus fantinus.
L fantinus.
bonus filiolus/ filius n.p. m.
CAC 169 a.1180 (Sav.) bonus filius baconus. MIA 81
a.1263 (Sav.) bonum filiolum de tribus pontibus.
L bonfilius. bonofilio. filiorus.
bonusiohannes n.p. m.
CAC 87 a.1179 (Sav.) bonusiohannes de matono. CAS
107 a.1098 (Alb.) ego bonusiohannes ecclesie sancte marie de albingana prepositus.
SLS.2 114: ricalca il greco (it. merid.) Calojannes, Calopetrus.
bonusiornus / bonusiurnus n.p. m.
BLC 26 a.1296 bonusiurnus lupus… dicti boniorni.
LJ.2 491 a. 1334 (Sanr.) bonus jornus pairorius.
L bonusdies.
bonus matus n.p., m.
RCA 403 a.1152? bonus matus de pavarano.
bonusmelior n.p., m.
FAG 59 a.1281 bonusmelior buga de arençano.
bonus signo n.p., m.
LMS 240 a.1222 presbiter bonus signo de purveraria.
bopasso top.
SRC 353 a.1297 (Sav.) campum unum loco ubi dicitur
bopasso.
boplo top.
SM a.117 a.C. in montem apeninum quei vocatur boplo.
PTP 22 n., 39 sg.
bopresus sm. “bompresso”
PVP 332 a.1506 pro antenna una pro bopreso.
borra sf. “stoppa, cascame di lana prodotto dalla filatura o dalla tosatura di panni”
NL.1 100 a.1203 pro singula libra borre quam mittam.
SSA.2 142 a.1345 (Sav.) in straponta… non debeant ponere aliquam borram, seu pillum bovinum, asininum vel
caprinum. DDG 782 a.1377 pro… bore sacheto i. CDC
57 a.1386 borra balete iii.
DUC.1 709 borra: tomentum laneum.
L aboratoem. aboratus. borracium. borraxinus. burra.
borracius sn. “tela fabbricata con borra”
RCP 647 a.1277 (Sarz.) borracii, albaxii. SIP 177 a.
1420 (Massa) due tende boracii.
L borra. aboratus.
borayna sf. (bot.) “borrana, borragine”
DRG.3 1054 libras quinquaginta… implicatas in borayna
et moscato. DDG 348 a.1376 pro borayne scatora i.
D borèna.
REW 1412.
borrale/ borralem sn/m. “covone; granaio”
RLC 48 a.1297 (Cosio) si… acceperit alienum granum
vel alienam mexem vel alienum borralem. FST 47
a.1592 (Triora) de damno dato in borralibus. si fuerit
crematum borrale… FST 61 a.1592 (Triora) accipere
blavam… in aliquo borrali, cavalletto, gavellis seu covis
aut gramiolis alicuius persone. GR.27 (Zucc.) si covum
furatus fuerit de meta vel de borrali… (Porn.) si aliquis
dormiverit vel jacuerit cum aliquibus bestiis iuxta aliquem palearium feni seu borralem blave…
L borrarius. borratus. D borrale. burò.
borraorem sm. “cardatore di lana; cognome”
GC 258 a.1191 tebaldus borraor. GC 355 a.1191 iordanus ricerius locat tebaldo borraor domum suam.
L aboraorem. aboratorem.
borrarius sm. “covone; granaio”
CST 309 a.1381 (Taggia) in borario blavorum. GR 27
a.1618 (Garlenda) omnes qui aliquod incendium iniurio-
164
bord
se fecerint in domibus vel palearisis vel borrariis granorum.
L borrale.
boratiolae top.
TV ca.110 d.C. SCT 133.
borratus sm. “covone; granaio”
GR 27 (Castell.) si aliqua persona acceperit furtive aliquam blavam sit in borrato sit in campo… GR 2.26
(Apric.) si aliqua persona acceperit covam unam de aliquo borato sit in menda.
L borrale. D borrale.
borraxinus sm. “tela grossa, fatta con borra o canapa”
PVP 297 a.1491 pro palmis decem borraxini ianue.
L borra.
borbenna top. (Alb.)
CAT 116 a.13226 (Alb.) de… borbenna.
borberia top. “Borbera”
GVG 25 a 1202 per vallem trebie vel borberie.
L bolberia.
borcatus sm. “broccato”
BOV 548 a.1452 (Sav.) upam vel vestem cuiusvis gonnis
de panno cete cremexi cum pilo nec de aliquo borcato.
item nec aliquas manicas de aliquo borcato. DGF 402 n.
quoddam bardachinum sive ut vulgo dicitur palium factum de borcato foderatum camocato. PVP 337 a.1506
prohibitum… posse portare borcatum rissium sed tantummodo possint habere par unum manicharum borcati
auri vel argenti non autem borcati rissi.
PVP 46 sg.
L brocatus.
borcerius cognome
SCS 299 a. 1530 (Sav.) dominicum borcerium… illorum
de borceris.
borcheta sf. “chiodo, borchia”
CPB 245 a. 1388 (Piac.) item sex borchetas a vegetibus.
Cf. HB 101 a.lomb. a.1392 brocheta “chiodo”.
L brogeta.
bordatus sm. “tela listata e variegata”
BOV 543 a.1404 (Sav.) pro aliqua parte sive particula de
sirico vel bordato.
L burdus. D burdattu.
bordatura sf. “bordura, bordatura di abiti”
GR 2.15 a.1404 (Sav.) bordatura. NIS 355 a.1425 radium unum de auro cum certis aliis bordaturis a cortina.
BVP 397 a.1449 neque bordaturas aliquas in quibus
adiecte sint ulle margarite. BOV 547 sg. a.1452 (Sav.)
neque mulieres portent bordaturas quas appellant grandines corruscationes et lepras… –– item nec aliquas bordaturas cuiusvis gonnis salvo quod puelle… possint portare bordaturas factas ad litteras ramos vel folias.
PVP 157.
L bordatus.
bordatus agg. “orlato”
PVP 240 a.1456 item cultrix una celestis bordata.
AND.1 221 a.1401 pro precio… unius dramatice auri
bordati.
L bordatura.
bordelaria sf. “esercizio della prostituzione”
SSA 90 a.1349 (Sav.) occasione basiaciarie sive bordelarie.
L bordellus.
bordellus sm. “bordello”
PLP 80 a.1250 (Sav.) transiens dixit hec est domus bordelli.
L bordelaria. D bordelo. burdelu.
bordellus cognome
GC.1 109 a.1191 rolando bordello. GC.2.48 a.1191 rolando de bordello. PLP 94 a.1250 (Sav.) presentes erant
uxor bernacii. contessa de bordello. villanetus de villano
et de aliis non recordor.
bord
bordigol sm. “recinto di canne, fra gli stagni e il mare, per prendere i pesci”
GR2. 83 (Grasse) faciant… in stagno magne robine…
unum ingenium, bordigol vulgariter appellatum, aptum et
sufficiens ad pisces capiendum quemadmodum in talibus
capi solent… item habere debeant pales, cannas, fayssinas et alia necessaria ad perfectionem dicti bordigoli faciendi
L burdigheta. D bordiga.
bordisca sf. “palco, impalcatura?”
GR 27 (Mon.) in quibus bastidis… possint fieri turrete et
bordisce pro obsidencium custodia tuciori.
D bordisca.
bordonale/ bordonalem sn/m. “trave, asse della
struttura del tetto o della nave”
CGS.1 387 a.1160 teneatur facere… coturnices, fenestras
et staciones pro bordonalibus. PMN 210 (= DNB 23)
a.1187 bordonales iiii. omnes in longitudine goas vii. et
duos in amplitudine palmos ii. SMV 148 a.1245 bordonales sive bordonalia et colmegnam dicti edificii nostri…
intra tuum murum in perpetuum esse. FAF 185 a.1253
bordonales sex aveti bonos et sanos. ZAC 171 a.1288
(Alb.) crematum fuit unum bordonale goddiarum vii.
L bordonaretus. D bordonar.
bordonaretus sm. “piccolo trave”
PVP 308 a.1493 pro… uno bordonareto s.15.
L bordonale.
bordonus sm. “lancia”
GVG 213 a.1274 confitemur iohanni de valletrebia spaerio nos recepisse tot de vestris bordonis et ensibus. DAA
70 a.1279 item unam cerveleriam et unum bordonum et
unum cultellum ad feriendum. BBL 178 a.1474 pro uno
bordono… s.xii d. vi.
DUC.1 707 bordo: inter arma prohibita recensetur in
statutis Ferrariae a.1268.
L burdonus. D burdùn.
bordonus cognome
PCC 110 a.1319 (Sav.) visa quadam libelli olim concessione facta… bertono bordono.
bordus agg. “di piccola dimensione”
TL.2 232 a.1463 triremes esse debent, ut vulgo dicitur,
borde vel bastarde.
L burdus.
borrea sf. “vento di tramontana”
TL.1 329 a.1455 et cum ibidem fuerimus calmam non
compulsit et paulo post borrea egressa est.
borellus sm. “stoffa mista di lana e lino”
CA 591 a.1292 pro duobus peciis de borello.
L burelus. D burello.
borrellus cognome
CNM 191 a.1205 (Sav.) ansaldus borrellus. PLP 89
a.1250 (Sav.) richelda de borrello. PLP 95 a.1250 (Sav.)
borrellus molinarius.
boretus cognome
TL.2 340 a.1465 et nicolao boreto.
L boletus.
borgio/ borgium top. “Borgio”
IEA 75 a.1212 (Alb.) in borgio. IEA 77 a.1212 (Alb.) in
capite borgii et valle mulemule. N.LAMBOGLIA, RII 20
(1965) 4 n. (Cronaca del monastero di S.Pietro in Varatella (s.xiii-xiv): presunta donazione di Carlo Magno (s.viiiix) usque in loco qui borgio vocatur. CAT 127 a.1326
(Alb.) nicolinus de borgio. GR 27 illud quod habeo atque
habere visus sum a capite dancium usque ad caput borgii.
PIA 23 n. ALN 73, 252 sg.: < ar. burğ “torre, faro” < gr.
p›rgoj, cf sic. burgio m.s.
L borzium. burgium. porzi…
boriana sf. “specie di gioco”
GR 27 a.1357 (Lavina) si quis inventus fuerit ad aliquos
ludos taxillorum vel boriane…
D buriana.
165
bors
borrinus sm. “gemma di vite”
GR 100 a.1357 (Apric.) si quis devastaverit brocchas ficuum seu borrinos vitium videlicet borrinos scotorum.
D buregnår. burìn.
borinus agg.
FAF 269 a.1266 mulam unam borinam.
borlasca top. (Isola del Cantone)
BCM 113 a.1488 manu acursii de borlasca notarii.
L borlasco.
borlasco top. (Pegli)
MSS 83 a.1099-1100 in loco et fundo pegli, locus ubi dicitur borlasco.
PAC 14.
L borlasca.
bormana cognome
CAT 143 a.1326 (Alb.) manfredus bormana de vendono.
L bormanus.
bormanus top. (Diano)
CTL 15 lucus bormani: “bosco sacro di cui è cenno nella
Tabula peutingeriana e nell’Itinerario Antonino [295],
stendevasi dalla regione della Madonna della Rovere, tra
Diano e il Cervo, fino alle rive dell’Impero”. LTS 74.
BCB 136 n. PSL 73: etim. i.e.: “bormanus, divinità protettrice delle acque termali”.
L bormana.
borneus sm. “sorta di legno pregiato”
AND.6 30 a.1509 promisit fabricare… sedilia consiliariorum dicte domus lignaminibus borneorum. AND.6 35
a.1517 credenseram unam bornei que sit…a parte ante a
strafori et a lateribus a scartoyhis… –– credenseram bornei de quatuor armariis. AND.6 43 a.1517 teneatur construere et fabricare ac perficere in totum suis clavaturis
de tabulis bornei factas ad scartogios cum suis cornixiis
bornia sf. “strumento musicale”
MNA 73 a.1387 sonator bornie.
bornia cognome
CAT 131 a.1326 (Alb.) nicolinus bornia de saona.
borniga top. “torrente presso Mentone”
LTI 38 sg. a.1210 aqua borniga.
D burigu.
bornius agg. guercio”
DUC.1 708 “borgnus: a Gallico borgne”
C.NIGRA, ROM 26 (1898) 559. REW 1221. TB 17.158:
“incerta l’origine gallica” ALE 146: <*ebornea (concha, bucina): gli occhi d’avorio delle statue.
D borgnu.
borsa sf. “borsa”
DAF 23 a.1300 item borsa una desguarnita de auro et serico.
borsella top. e n.f. “Bruxelles; stoffa di Bruxelles”
DRG.3 1056 a. 1312 quatuor pecie de scarlatis de borsella… unus mixetus de borsella. DDG 270 a.1376 pro panorum de borsella balla i. LG 784 a.1406 borsella magni. borsellini.
L borselinus. brucelles.
borselerius sm. “fabbricante di borse; cognome”
CAT 126 a.1326 (Alb.) heredes philipini borselerii.
L bursarius. burserius.
borselinus agg. e sm. “di Bruxelles; stoffa di Bruxelles”
DDG 461 a.1376 pro… panorum borselinorum torsello i.
LG 784 a.1406 borsella magni. borsellini.
L borsella.
borzellus top. (Quil.)
PQV 64 s.xiii. in territorio dolarii, loco ubi dicitur borzellus.
borsetus sm. “piccola borsa”
DDG 677 a.1377 pro auri borseto i. IEL 91 a.1397 et
florenos duodecim in uno borseto.
L borçieta. bursa. bursitus.
borç
borçieta sf. “piccola borsa”
LEM 257 a.1259 borçietam unam argenteam ad portandum in pectore, in qua est lapis unus virmilia.
L bursa. burseta.
borzium top. “Borgio”
IEA 75 a.1212 (Alb.) in plano mulemule a feudo borzii et
a via albinganessa inferius et ab aqua berbene usque ad
mare. ASA App. 5 a.1212 (Alb.) in borzio. GGA 42
a.1322 (Alb.) nicolinus de borzio. ASA 426 a.1350
(Alb.) a capite borzii citra. GR 66 a.1519 (Alb.) piscantes… a capite borzii usque ad caput mellatis.
L borgio.
borsonum top. “Borzone”
PPE 101 a.1184 monasterium de borsono.
L brosonum. bruzonum. D borzono.
borsotus/ m sm/n. “borsa”
DDG 249 a.1376 pro monetarum borsoto i. PVP 281
a.1488 borsotus unus zentunini. PVP 300 a.1492 scofia
una ex qua factum est borsotum.
L bursa. D borsoto. bursotu.
borçuli top. (Gen.)
PPE 317 a.1254 in borçuli ubi dicitur cella.
boça n.p.
MIA 85 a.1264 (Sav.) boçam et mozum de pomo.
bozaletum top. (Gen.)
BCG 177 a.1071 in loco et fundo bozaleto.
L bozalum.
boçaleum top.
LMS 84 a.1222 locum… qui est ubi dicitur boçaleum.
L buçalum.
(in) boçalis top. (Sav.)
SRC 162 a. 1263 (Sav.) medietatem trium camporum…
in boçalis.
L buçalum.
bozalium top. (Triora)
FCT 18 a.1280 (Triora) usque ad collam bozalii.
L bozalus.
bozalus sm. (bot.) “biancospino; cescpuglio spinoso”
CSS 222 a.1435 (Sanr.) inseri facere arbores… bozalorum in nemore existentes.
L bozaletum bozalium bozarus. bozzellus. bozolum. bozzo. bozullus. D bössau.
bozalus sm. “chiavistello”
GR 94 a.1704 (Zucc.) si aliqua persona acceperit aliquam clausuram de aliquo clauso alterius persone, bozalum vel spinam de dicta clausura, sit in banno.
boçana f. “nome di nave da carico genovese”
LMS 100 a.1222 que omnia predicta habeo poderata in
nave que dicityur boçana que est domini iacobi spinule et
eius consortum.
BNN 78.
D bozam.
boçanetum top. “Bolzaneto”
BNA 21 a.1259 (Vent.) iohannes de boçaneto.
L bulsanetum. D bossaneto. bôsanœu.
bosardaria cognome
LJ.1 596 a.1217 (Sanr.) iordanus de petro bosardaria.
L boxia. D boxardaria. boxia.
bozarus sm. (bot.) “biancospino”
GR 27 a.1618 (Garlenda) arbores armorinorum, brugorum vulgo scovi, bozarorum et aliorum similium.
L bosolus.
bosc sm. “bosco”
MBL 190 s. xi. (Lérins) in bosc gros… medietatem bosc
dodon.
L boscus.
boschaya top. “Biscaglia”
DKR 134 a.1412 in toto regno boschaye.
L bischaya.
166
bosc
boscayrare vb. “far legna nel bosco”
GR 48 a.1516 (Ment.) nulla persona audeat boscayrare,
legnayrare, arbores aliquos scindere, herbas colligere…L
boscare.
boscalia sf. “boscaglia, sottobosco”CNM 288 a.1204
(Sav.) scavaverunt in bosco communis saone pallaream
magnam et boscaliam magnam. GR 20 a.1618 (Garlenda) qui inciderit seu cimaverit fraxeros, carperos, armorinos, brugos et alia boscalia sufficientia pro facere carratias.
boscare vb. “raccogliere sterpi nel bosco”RL 196
a.1172 (Diano) habeatis potestatem bannendi et piscandi
et boscandi. GDN 567 a.1186 (Noli) causa boscandi.
BSM 160 s.xiii (Mill.) pascare et boscare. LJ.1 509
a.1204 possent uti et boscare et pasculare. RII 7 (1952)
19 a.1226 (Alb.) terra pascenda seu boscanda. SCT 16
a.1243 (Piemonte) boscare et pascurare comuniter et singulariter. CST 293 a.1381 (Tag.) boscare. SRB 320
a.1407 (Quil.) possit licite et impune boschare quecumque ligna de castanea pro focho. SOV 325 a.1428 (On.)
de non boscando.
L boscayrare. boscatorem. boschigiare. boschizare. boskezare. bostare. buscare. buscaria. deboscare. buscaliare.
boscaretius agg. “di strumento di bottaio”PVP 269
a.1462 ferrum unum boscaretium pro vegetibus.
L busca.
boscatorem sm. “boscaiolo”IA 26 a.1282 ordinatum
fuir quod per comune ianue fierent galee L in sancto petro de arena, missique fuerunt boscatores in castellania
pereti ad boscum montis ursalis.
L boscare.
boscatus agg. “di bosco; boschivo” ”LJ.1 508 a.
1204 totas terras boscatas. FDT 4.27 a.1592 (Triora) lignamen boscatum.
L boscaretius. busca. buscare. buscatus. D buscà.
boscherius/ -a sm/f. “guardaboschi; cognome”GR
2.16 (Nizza) de boscheriis. CNM 224 a.1204 (Sav.) benenca boscheria.
L boscus.
boskezare vb. “far legna nel bosco”RCP 512 a.1196
(Luni) quod ego et mei consortes… debemus boskezare
in toto bosco.
L boscare.
boschetus n.p., m. DAA 16 a.1274 boschetus filius
quondam petri de bosco.
L belbosquetus. boscus. bosquetus.
boschigiare vb. “far legna nel bosco”RCP 177
a.1233 ((Sarz.) possint… boschizare in dictum boscum…–– nulla ratione ibidem boschigient.
L boscare.
boschizare vb. “far legna nel bosco”RCP 177 a.1233
(Sarz.) possint… boschizare in dictum boscum.
L boscare.
boschius / boscivus agg. “boschivo”
RCP 678 a.1271 (Sarz.) de quodam castagneto, tenuta,
agro et cultu et in parte boschia. BSR 418 a.1272 dimidium unius terre boscive et prative posite ad portigiam.
L boscosus. boscus. boscuus. buschivus.
(de) bosco cognome
DAA 16 a.1274 boschetus filius quondam petri de bosco.
L boscus. D bosco.
boschosus agg. “boscoso, boschivo”
RCP 154 a.1232 (Sarz.) peciam unam terre boschose.
L boscivus. buschivus.
boscus sm. “bosco
RPV 19 a.1137 (Sav.) in bosco albe [Albisola]. RCA 80
a.1147 si habuerint bestias que sumpserint escam vel paverint in boschis vel alpibus aut pratis libellariis. OSM 3
a.1190 coheret illi bo[schus]. OSM 41 a.1190 bosci hominum strupe. RCP 181 a.1201 (Luni) si… facere vo-
bosc
luerint folam predicti bosci propter caciam faciendam.
LJ.1 509 a.1204 et zerbis et boschis. GG.2 412 a.1206
omnia iura, rationes et actiones que et quas habeo in stropa et in villa et in prata et in pleno et vacuo et bosco et in
marcha ianuense. PLP 206 a.1250 (Sav.) in bosco saone.
LJ.1 1399 a.1261 habent ius in predicto bosco cavandi
laborandi et seminandi. RPV 254 a.1277 (Sav.) medietatem boschi…
REW 1419 b. P.AEBISCHER, ZRPh 59 (1939) 417-430:
“di origine germanica, la voce giunge in Lombardia non
dai dialetti germ. merid. (dove busk- “boscaglia” è raro), ma attraverso il francese. Prime attestazioni: Cremona a.884 boscalis, Asti a.895 boscum. Tarda l’esensione al Sud”. PTA 652. PTC 98 sg. BLG 36.
L bosc. boscalia. boscare. boscherius. boschius. boscivus.
bosco. buscus. D boscu.
boscus sm. “imposta sull’uso dei boschi”
CNM 220 a.1204 (Sav.) cabella bosci. LJ.2 472 a.1317 et
cum aquariciis pascaticis boschis piscariis rivis… et omnibus aliis redditibus.
boscus sm. “legna, legname”
BCG 201 a.1097 et insuper dare debant medietatem de
bosco quem ibidem coltum fuerit, excepta murta. CA
598 a.1292 item in bosco asp.ii.
PAC 14.
boscus top.
LJ.1 531 a.1207 (Tiglieto) in loco ubi dicitur boscus.
ZAC 94 a.1244 (Alb.) hominibus casanove, maremi,
marmorei, boschi et palaverne.
boscus n.p., m.
CGG 286 a.1262 (PortoV.) filiabus bosci.
boscuus agg. “boschivo”
GC 2 a.1190 et vacuum et plenum et domesticum et salvaticum et boscuum et prata.
L boscivus.
bozellum sn. “specie di vaso”
IEL 95 a.1398 item bozellum unum vitrei.
L buza.
bozzellus top. (Quil.)
PQV 64 s.xiii. in territorio dolarii loco ubi dicitur bozzellus.
L bozalum.
bozia sf.
LG 444 a.1383 quod omnes et singuli calderarii, clapucii
et quecumque alia persona laborantes ramum, teneantur
et debeant facere pairollos quos faciunt de ramo, cum boziis rami excepto manubrio…–– dictas bozias.
boçilium/ bozilium/ boçilum/ bozilum top. (Osiglia, Sav.)
FAF 206 (Alb.) 1256 (Sav.) homines… locorum cruceferree, carcarum, boçili et altaris. SRC 303 a.1256 (Sav.)
iacobi marchionis de carcharis, boçilio et altari. –– homines de carcari, boçillo et altari. SRC 305 a.1256 (Sav.) in
silvis et nemoribus cruceferree et fornellis, millesimi,
carcharum, boçili et altaris. LJ.2 924 a.1384 homines carii carcherarum et bozilii. bozillii.
L. bozulium. boxle. buzilium.
boso top. (Noli)
SRB 210 a.1189 (Noli) a pino de boso supra de costa.
bozolaschum top. “Bossolasco”
LJ.2 574 a.1350 actum in castro bozolaschi.
L bosus. D bosolasco.
bozolum top. (Celle)
AMSSSSP n.s.8 (1974) 45.
bosolus sm. (bot.) “biancospino”
GR 27 a.1267 (Apric.) et quelibet persona… possit tollere et derancare bosolos et brugos de dicto busqueto.
bozzolus sm. “arbusto, rovo; cespuglio spinoso;
biancospino”
SOV 320 a.1428 (Chius.) si… inciderit carpanos vel
167
bota
quercus, aut alias plantas preter bozzolos vel arastas.
SOV 330 a.1428 (On.) bozzolos aratos et divilias sive
scopas.
L bozzalus.
boçonagia sf. “moneta minuta da rifinire”
FAF 280 a.1268 pro qualibet libra minuta bolçoni grossi
causa affinandi et disgroxandi… quam quidem assignationem boçonagie… pro disgroxando et affinando boçonagiam minutam.
L bolzonaja. bolçonum.
boçonagium sn. “manufatto di argento grezzo”
FAF 280 a.1268 boçonagium sive argentum quod debuerit affinare.
L bolzonaja
bozonalia sf. “moneta minuta da rifinire”
ACL 131 a.1344 item… in bozonalia asperorum, asperos
mixtos centum.
L bolzonaja.
bosonum top. (Noli)
GDN 560 a.1150 (Noli) a p(unta) bosoni usque ad arenam candidam.
bozosus agg. “malato (di animali)”
RLC 78 a.1297 (Cosio) bestias morbosas seu bozosas.
DUC.1 725 bozosus: tuberosus. Stat. Montirergalis: carnes morbosas seu gramignosas, aut bozosas vel defectuosas. ALE 49.
bosquetus sm. “boschetto”
GR 27 a.1267 (Apric.) quelibet persona… possit tollere
et derancare brosolos et brugos de dicto bosqueto.
RL 209 a.1279 (Apric.) teneatur facere unam iornatam in
bosqueto causa sparandi dictum bosquetum.
L boschetus.
bostare vb. err. per boscare “far legna nel bosco”
RCP 67 a.1245 (Sarz.) possint… saltarios ponere in eorum territoriis et nemoribus et bostare et distostare.
L boscare.
bostia sf. “bugia, candeliere”
PLC 96 a.1301 item bostiam unam de bemisso munitam
argenti.
L bozia. D boxia.
bozulium top. (Sav.)
SRB 358 a.1424 (Sav.) hominibus carcararum et bozuli.
L boçilium.
bosus sm. (bot.) “bosso”
LG 234 a.1274 introytus bosi et murte.
L busius. bozolascum. businus. busmus. buxinus. D büsciu.
bozullus cognome
CRA 44 a.1358 (Alb.) inghetus bozullus.
L bozalum.
bozus agg. “acerbo”
GR 27 senza riferimenti specifici. ALE 49 riprende la
voce da GR.27 e ipotizza un gallo-lat. *bodius affine a
*badius “giallo”
D buzzu.
bot cognome CAC 169 a.1180 (Sav.) saonus bot.
bota sf. “botte (contenitore non solo di liquidi)
”CGS.1 24 duas botas… unam botam… una bota ubi ponuntur minutas res. GC.2 147 a.1192 botam unam in qua
continentur plura ferramenta. BSL 15 a.1246 item botas
tres pro aqua pro mille metretis. DMC 474 ante 1351 in
vegetibus sive bote, carratelis et aliis vasibus. DDG 215
a.1376 pro vini botte xiii. DDG 486 a.1376 pro argento
vivo botta i. CDC 22 a.1386 lantenarum botta i. PAC 20.
L botarius. botaticum. boteta. buta. butellum. butem. imbotare. imbottatura. D bota. buttalìn
bota sf. “battito, rintocco di campana”
TL.3 620 a.1449 ad quam campanam pulsetur pulsus seu
botas trecentum septuaginta et non minus.
D bota.
bota
botacius cognome
SC 296 a.1157 guiscardus botacius. GC.2 19 a.1191 wilielmus botacius. LJ.1 1386 a.1261 pelegrinus de botacio.
D butassu.
(in) botayroliis top. (Sav.)
SRC 137 a.1263 (Sav.) medietatem pro indiviso unius
campi in botayroliis.
L (in) potayroliis.
botaria n.p., f.
CGS.1 151 a.1157 de sua sorore de botaria. CGS.1 419
a.1160 sororis sue matildis… pariterque botarie.
L botarius.
botarius sm. “bottaio” n.p. e cognome
CGS.1 69 a.1156 a te corado botario. CGS.1 380 a.1160
testes… botarius. PLP 95 a. 1250 (Sav.) trotonus botarius filius oddonis botarii. PTS 68 a.1258 baldus botarius. PLS 240 a.1301 georginus botarius, filius quondam
symonis botarii. SA 235 a.1340 (Sav.) ars botariorum.
MNS 17 a.1376 (Sav.) ars botariorum. DDG 300 a.1376
in barcha iohannis botarii. LG 665 a.1406 ars botariorum.;
L bota. botaria. botarol. botarus. boterius. butarius.
D butà.
botarol/ botarolius n.p. m.
CGS.1 215 a.1158 testes… botarol et ribaldus. CGS.1
414 a.1160 botarolius. CGS.2 227 a.1164 testes… botarol.
L botarius.
botarus cognomeCGS.2 241 a.1164 donumdei botarus.AES 15.
L botarius.
botaticum sn. “imposta sull’importazione delle botti”
CDG.1 252 a.1149 de omni bote, tam de magnis quam de
parvis, accipitur botaticum denarium unum.
L bota. butaticum.
bote sf. pl. “stivali”
CA 607 a.1292 item in sotularibus et botis pro obekyno
garcione xiiij asp.
L boteleria.
botea sf. “bottega”
GC 8 a.1190 voltam… cum domo et cum botea et cum
ban[co… GC 23 a.1191 causa tenendi et operandi et negociandi bona fide in botea. GC 25 a.1191 tracta pensione botee. GC.28 a.1191 boteam suam de canneto in qua
habitat paulus draperius. GC 461191 iurat iacominus…
servire rolando in botea et extra boteam. GG 46 a.1200
de facto botee.
L apotheca.
boteca sf. “bottega”
GG.2 443 a.1206 causa operandi in boteca in rebus
emendis et vendendis.
L apotheca.
boteleira sf. “bottiglieria, provvista di bottiglie”
CA 600 a.1292 item in xiiij nattis pro boteleira.
D butigia.
boteleria sf. “calzoleria”
CA 500 a.1292 cultella pro boteleria.
L bote.
botelus sm. “budello”
DDG 442 a.1376 pro botelorum botta i. delata de flandria.
L buellus.
botericum sn. “botticella”
LMS xxvi (= LEM 255) a.1259 item botericum unum in
quo est aqua rosa.
L butericum.
boterius sm. cognome
CGS.2 220 a.1164 anfossus boterius. AES 14.
L botarius.
168
boto
boteta sf. “botticella”
BNA 315 a.1260 (Vent.) unam botetam de sex quartinis.
L bota. botis.
botia sf. “pollone di olivo”
GR 30 a.1618 (Garlenda) si quis in olivetis et alienis terris buscaverit, inciderit vel extirpaverit botias seu arbores
olivarum, solvat…
D bötu.
botiga sf. “bottega”
MBA 403 a.1441 (Digne) que la vila lur deya logar una
botiga per j. an. al despens de la vila.
L apotheca.
boticellus sm. “botticella”
SIP 178 a.1420 (Massa) unus boticellus cum tribus barilis acetj.Cf. JAN.2 393, 414 butizellus. SIP 219 sg.
L buticella.
botighionus n.p., m., soprannome
TL.2 767 a.1471 ipsi botighiono… botigionus ipse. TL.2
775 a.1471 antonium de bonino nominatum botighionus.
L buttilionus.
botigionus n.p. m.
TL.2 767 a.1471 ipsi botighiono…botigionus ipse.
L buttilionus.
botinum sn. “bottino di guerra”
A.AGOSTO, ASLSP n.s.12 (1972) 405: officium botinorum “creato a Genova nel 1435 per curare le calleghe
delle prede della battaglia di Ponza”.
DUC.1 716 botinum: praeda.
D abbottinà. butinà.
botinus cognome
MIA 84 ca.1263 bonumiohannem botinum de galex.
FCL 60 a.1363 (Diano) domus bottinorum.SCT 85 < bottus, n.p.; oppure < buttis “botte”
D bottim. buttìn.
botinus top. (Fin.)
PCC 116 a.1343 (Sav.) in posse finarii in territorio compagne verezj, in contrata lignarij, loco ubi dicitur botinus.
botem sf. “botte”
CDG.1 252 a.1149 de omni bote… accipitur botaticum
denarium unum. DMC 474 ante 1351 in vegetibus sive
bote. DMC 480 2/xv pro qualibet vegete sive botte.
L boteta. butem.
botixella sf. “botticella”
PVP 338 a.1506 brioni dictarum gonelarum et goneletarum sint plani secundum morem antiquum, non autem ad
botixellam.
L butem.
botonarius cognome
DDG 286 a.1376 in barcha anthonii botonarii.
L botonus.
botonem sm. “bottone”
SSL 200 a.1336 smeriglius… cum pendaliis et botonibus
de cristallo.
L botonus.
botonus sm. “bottone, pomo”
LEM 225 a.1230 item botonos perlarum… parvos. LEM
260 a.1259 item botonos quatuor de corio. FCD.2 208
a.1278 bothonos tres auri. CA 612 a.1292 botoni de ceda. DAF 98 a.1300 gamera una de blavo claro cum botonis septem de ambray. SSL 197 a.1336 unum amitum
cum aurifrigio perlis et cum uno botono de perlis et cum
imaginibus. NCS 55 a.1405 (Sarz.) crucem unam argenteam parvam cum uno bothono de cristallo.
L boctonus. botonarius. botonem. butonus. buthus.
D bottoni.
botonus n.p., cognome
CNM 418 a.1206 (Sav.)coheret… heredum botoni. LJ.2
38 a.1272 (Ovada) martinus de botono.
botu
botus sm. “rintocco di campana”
LG 375 a.1363 quando pulsabitur campana ordinata pulsari ad botos. LG 957 a.1404 usque ad campanam que
pulsatur in sero cum botis tribus ultimo pulsantibus… ––
campana que pulsatur post sonum campane de avemaria
et que ultimo sonat botos tres.
D bottu.
bouce sn. (mar.) “bolzone, legno arcuato: latta maestra, baglio maestro”
BSL 21 a.1246 et de bouce palmi dimidii.
IVI, n. ampia descrizione e notizie.
D bôsùn.
bouge sf. “custodia di cuoio per gli argenti”
CA 604 a.1292 bouge de coreo.
ALE 17: tardo lat. bulga “borsa”. PGC 106: lat. bulga <
celtico.
L bulga.
bova sf. “stuoia”
PVP 250 a.1458 bova una vetusta a jhonchis.
L boa.
bovarilem sm. “stalla dei buoi”
GR 27 a.1363 (Diano) illi qui custodiunt boves in bovarili…
PSP 28.
D buairìe.
bovem n.p, cognome
LMS 358 sg. a.1224 guillelmus bos spinula. –– a te guillelmo bove spinulla. DAA 40 a.1274 bos de clavaro.
PSN 97: frequenza di antroponimi da nomi di animali.
L bernabovem. bo. boverius. ostaliboi. pedebo. D bö.
boverius sm. “bovaro”
SSA.1 143 a.1345 (Sav.) de sacramento boveriorum et
asinariorum… SNS 19 a.1404 (Sav.) alicui boverio vel
asinario…
L bovem. D böè. boerio. boverale. buò.
boverius cognome
CGS.2 219 a.1164 willelmus boverius. BSR 131 a.1188
johannes boverius.
boxellus cognome
SRB 349 a.1407 (Quil.) anthonius boxellus.
L busellus.
boxia cognome
LJ.2 187 a.1288 fenogius boxia.
L bosardia. D boxia.
boxius cognome
SRC 123 a.1261 (Sav.) bonusiohannes boxius. CAT 130
a.1326 (Borgh.) enricus boxius. CCS 23 a.1414 (Celle)
iohannes de boxio.
boxle top. (V.Bormida, Sav.)
CHAR 403 a.1014 blebem… cruceferree boxle cario deco.
L boçilium.
braamante n.p.
LJ.1 634 a.1218 braamante.
brachatus agg.
NIS 355 a.1425 vestem una ab homine de vellutato nigro
brachatam ad argentum fodratam zebellinis.
brace sf. pl. “braccia”
NBI 37 a.1390 item scaleta una da brace (scala di corda
da usare con l’aiuto delle braccia?)
L brachium.
bracelle sn. “spezia orientale?”
ICG 6.342 s.xiv de sauma piperis bracellis encensi indici
gengembris.
L (de) bracellis.
(de) bracellis cognome
SLS.2 270 a.1260 (PortoV.) iohannis de bracellis. DDG
74 a.1376 ambroxio de bracelis. LJ.2 1206 a.1393 melchion de bracellis draperius.
169
brac
SLS.2 270: ÷ bracciatus, n.p., cf. lat. aspatricius < ¶spastørioj “solito ad abbracciare”, cf. REW 1256, A.PRATI,
ID 18 (1942) 117.
L bracellem.
braceria sf. “bracciale di armatura”
VCB 8 (= LEM 232) a.1238 (Bonif.) braceriam et spatam.
L bracialem.
bracerius sm. “bracciante”
LJ.1 189 a.1156 (imposta) pro bove cum bracerio duos
sestarios de meliore frumento, unus bracerius unus sestarius. GR 2.16 a.1267 (Apric.) quilibet boaterius possit
accipere usque ad stayratas duas et bracerius usque ad
stayratam unam. FST 76 a.1592 (Triora)
L brazaria.
bracetum sn. “bracciale di armatura”
BSR 328 a.1218 inveni otonem notarium in trabe ante
domum suam, qui habebat falcastrum in terra; et post accepit ipsum et bracetum.
L braciale.
brache sf. pl. “brache”
CGS.1 92 ca.1157 unam de camisiis meis et braccas
meas. CAC 288 a.1181 (Sav.) camisias iii. et bracas ii…
FNU 132 a.1202 exceptis brachis et camisiis. PLP 100
sg. a.1250 (Sav.) dixit mihi… latro qui non potes ferre
brachas… –– et ipsa cepit eum distravare et dicere ei latronem senem orridum scheneosum qui non potes sustinere bracas. FCD.1 21 a.1265 artem taliandi bracas, camisias et nebiatos.
BID 7. REW 1252. TB 17.161. PGC 105: celt., prob.
germ., presto entrato nel lat. classico e diffuso in tutta la
Romania.
L blace. braga.
bracherius cognome
NL.1 77 a.1203 homodeus bracherius.
L braguerius.
brachia fortia cognome
OSM 51 a.1190 a vobis ferro brachia fortia…
L brazaforte.
brachiale sn. “bracciale di armatura”
PVP 231 a.1456 par unum brachialium azarii. TL.3 1001
a.1474 brachialia pro coiraciis.
L bracialem.
brachile sn. “vasca di fontana”
U.MARTINI, RII 3 (1948) 27 a.1462 (Taggia) brachile
unum… cum scarinis tribus de lapidibus desgrossati… et
super tina ad cannas octo et parmorum v., quolibet tantum stagnum et sufficienti de lapidibus picatis subtilis de
altitudine palmorum vi… AND.5 82 dictum brachile
cum dicto fonte seu trogio. CRA 54 a.1535 (Alb.) unum
brachile… cum suo vaso marmoreo.
N.LAMBOGLIA, RII 3 (1948) 27: < brachium.
D barchì.
brachius/ -m sn. “braccio, cubito, unità di misura”
CGS.2.204 a.1164 tele brachia L. DRG.2 26 a.1200 brachium i. de pannis blavis. LEM 259 a.1259 item cannas
quinque et brachium unum vintene. CGG 148 a.1260
(PortoV.) tellam de zalono canas duas et brachium unum
de lino. CPB 245 A.1388 (Piac.) item brachios duos veluti viridi et vermilij coloris… item tres duodenas agugetarum repi longitudinis unius brachij pro qualibet. PLL
512 A.1441 de goys seu brachiis 54… de brachiis sive cubitis 40. MAS 237 a.1479 pro velutis cremexi… ad rationem soldorum viginti pro brachio.
L blachium. brace. bracium. brazia. bratium.
brachium sn. “contrada, parte di quartiere”
GSS 50 a.1330 (Sarz.) porta sive quarterium sancri francisci de sarçana dividitur per tria brachia.
brac
brachium seculare sn. “braccio secolare”
PCC 64 a. 1311 (Sav.) auxilio brachii secularis. PCC 67
a.1311 (Sav.) cum invocacione si oportuerit brachii secularis.
braciale sn. “manica”
CGS.1 94 a.1157 dimittum meum cum braciale.
L braceria. bracetum. brachiale. braçarola. brazale.
D brazaleto.
bracciata sf. “bracciata, quanto si può tenere nelle
braccia”
DKR 618 a.1437 pannorum bracciata i.
L brazata. D brasà.
braciolem sm. “capo di vestiario”
SIP 177 a.1420 (Massa) unus braciolis bombicis
DUC.1 731 bracile (Isidorus Orig.19,33): “hoc vulgo
bracile quasi braciale vocant, quamvis nunc non brachiorum, sed renum sit cingulum”. bracile recensetur in
supellectili et inter vestes monachorum: sed quae illa sit,
non consentiunt benedictini.(Johan. de Janua): “bracile
a braccae/arum, lumbare. bracile etiam dicitur cingulum
renum.” CRL 27 sg. “bracile”.
L braga.
braciolus sm. (mar.) “bracciolo”
PLL 484 a.1441 qui laudus habeat braciolos cum remis
atresatis, velum et arborem.
JAN.2 163 “courbe de support pour porter une œuvre
extérieure du navire”.
L brasolus. brazolus.
bracium sn. “braccio, cubito, unità di misura”
CGS.1 71 a.1156 et xxxii libras de baldinellis que sunt
canne clxxxiiii minus bracio uno. MAS 238 a.1479 tella
de braciis xxx.
L brachium.
bracteria sf. “arma?”
GR 74 (Mon.) saccus unus de zampero, papamundum
unum, bracteria una, lancea una.
bracus sm. “cane bracco”
FCD.2 295 a.1252 bracos bonos et convenientes ad cazandum perdices.
D bracco.
braccus top.
CAC 130 a.1179 (Sav.) mons braccus… costa bracci… et
exinde usque ad montem braccum.
brachus cognome
CAC 228 a. 1280 (Sav.) filiorum willelmi bracchi. DDG
731 a.1377 marchio brachus
bradaria top. (Villanova, Alb.)
CAT 120 a.1323 (Alb.) terra cum domibus de bradaria.
SCT 32 sg. lat. med. pratalia, (pecia) pratalis, *pratilia.
L bradorium. D pradaria.
bradella sf. “predella, sgabello”
GR 2.16 (Alb.) bradella seu scabellum subtus sacerdotum pedibus sit ligneum.
L predella.
bradia sf. “podere”
RCP 38 a.1199 (Luni) per ipsam viam usque ad bradiam
domini ep(iscopi). RCP 132 a.1212 (Sarz.) et debent laborare bradias et cafadium. IEA 2 a.1256 (Alb.) in bradia baamontium.
L braida.
bradia sf. “avena, biada”
RCP 133 a.1212 terciam partem bradiarum.
L bladum.
bradorium sn. “terreno prativo?”
PLC 169 a.1301 logerium bradorii mei quod habeo in
marssilia, contiguum cum domum filiorum iohannis florii… positum in via publica.
SCT 34 pratora “termine riferito a particolare regime di
terreno”.
L bradaria.
170
brai
braerium sn. “braciere “
CA 604 a.1292 item in uno braerio pro waltero coco.
L brayeria.
braga sf. “braca”
CDL 109 (Alb.) 781 (Milano) camixia una et bragas par
uno. RCO 135 sg. a.1324 (Ort.) paria tria seraburarum
sive bragarum bonarum… paria tria bragarum. ASD 70
a.1381 item bragam unam panni albi. BBL 44 a.1473
c(anne) iii tellarum pro una braga magna pro bartholomeo tagavacha.
L blache. blage. brache. braciolem. bragariola. braguerius. sinebracis. D braghe.
(de) bragaellis top. (Sav.)
CAC 383 a.1181 (Sav.) in valle de bragaellis.
bragariola sf. “capo di vestiario”
VCB 105 a.1239 (Bonif.) bragariolas duas.
L braga.
bragerius sm. “cinto, cintura delle brache”
CPB 245 sg. a.1388 (Piac.) item sex fubias de octono a
bragerio. item unam scaciam pro cusiendo bragerios.
L braguerius.
bragerius sm. “accessorio della balestra”
BNA 265 a.1260 (Vent.) balistam de turno… subtus nucem cum bragerio ferri et nuce de latono.
L braguerius.
bragherius sm. “cinto, cintura delle brache”
SSA.2 102 a. 1345 (Sav.) et si persona blasphemans…
bannum solvere non poterit, teneatur potestas facere ei
abscidi bragherium et mergi in mari.
L braguerius.
bragida top. (Gen.)
LJ.1 1367 a.1261 petiam unam terre que iacet in bragida… obertus de bragida.
L braida.
bragilus sm. “cinto, cintura delle brache”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item duodecim capita bragilorum
de corio.
L braguerius.
bragnus cognome
SRB 349 a.1407 (Quil.) benedictus bragnus.
bragonerius sm. “cinghia di rinforzo?”
A.FERRETTO, DL 51 a.1264 osbergum unum, caligas ferri
cum bragoneriis et burgis duabus, sellas tres.
L braguerius.
bragotus sm. (mar.) “corda per imbragare”
VPM 255 a.1495 (Gen.) ostaxios quinque cum suo bragoto de chr. xviii. –– bragoti duo cum suis tagiis pro
amantigiis.
D braga. bragottu.
braguerius sm. “cinto, cintura delle brache”
VCB 10 a.1238 (Bonif.) braguerium unum et cappellum
unum. LEM 259 a. 1259 (documento riguardante un
corrigiarius) item braguerium unum… item graguerios
duos de corio… item braguerios xvii.
L bracerius. bracherius. braga. bragerius. bragherius. bragilus. bragonerium. D braghé.
braguerius cognome
LJ.1 1204 a.1254 (Sanr.) beliardus braguerius.
braia sf. “terreno”
LJ.1 693 a.1223 in domesticis salvaticis et brais cultis et
incultis.
L braida.
braya top. (Alassio)
TAL 20 a.1539 (Alassio) petiam unam terre ortive et paramurate loco ubi dicitur lorto de la braya.
(de) braia cognome
LEM 1261 a.1259 enrici de braia.
braida sf. “terreno, podere suburbano”
CHAR 143 a. 938 (Asti) braydam… unam et pratum
unum. CAC 131 a.1179 (Sav.) et braida que est iusta
santum donatum de cario. LJ.1 482 a.1202 in molendinis
brai
in braidis et nemoribus. IEA 101 sg. a.1213 (Alb.) ei do
braidam…–– cum omnibus ipsis braidis pertinentibus.
BSR 311 a.1215 (Sanr.) de braida quam tenet in ysolabona, iusta illam braidam domini archiepiscopi. SRB 194
a.1252 (Sav.) in domo brayde dicti monasterii apud vadem. PCC 48 a. 1319 (= NTS 27) (Sav.) braida episcopatus saonensis.
BIR 528: cf. it. bretto “sterile”., PVT 43 sgg. “greto coltivabile”. REW 1266: long. Breite “ebenes Feld”. PTA
650 “frequentissimo in Lombardia e Italia sett.” HB 92
sg. FNT 19. FTL 158 n.: “più frequente nelle aree liguri
confinanti col Piemonte, e in prossimità di corsi
d’acqua”. FCL 42. BLG 55. PCT 89, 99.
L blayda. blaria. bradia. bragida. braia. brajra. bruida.
D braia.
braida top.
RPV 239 a.1214 (Sav.) campus qui est ad braydam.
BNA 309 a.1260 (Vent.) in districtu vintimilii, ubi dicitur in braidis. RSL 212 a.1288 (Alb.) fossato quod est in
braida. TAL 42 a.1303 (Alassio) petia una terre sita in
predicto territorio alaxii, que appellatur brajda deversus
orientem. PCC 48 a.1319 (Sav.) braida episcopatus saonensis (NTS 27: vi era il palazzo del vescovo di Savona).
SRC 508 a.1381 (Albisola) loco ubi dicitur braida. PVT
43 sgg. a.1549, 1578 braida sive glarea bisamnis. IVI,
a.1622 in braida bisamnis iuxta lazaretum. DSP 266
a.1561 horti siti in plana bizannis, in qua comprehendi et
intellegi debent et braida et quecumque alie regiones.
AI 136 n.: Braida era a Genova la parte suburgana
orientale della città.
L braijda. brea. D braida. brea.
(de) braida cognome
NB 45 a.1198 rubaldi de braida.
brayeria sf. “braciere”
CA 600 a.1292 item in duabus brayeriis.
L braerium.
braijda top. (Gen.)
DSP 329 a.1581 a porta arcus versus braijdam usque ad
pilam.
L braida.
brajra sf. “campo”
RCV 77 a.1238 (Vent.) si quis furatus erit messem seu
granum de brajra.
ABD 23.
L braida.
bramacarne cognome
LMS 236 a.1222 terra… locata lanfranco bramacarne.
D brama.
bramossa top. (Alassio)
TAL 17, 42 a.1326 terra de vallono bramosse.
L bramosum.
(planum) bramosum top. (Sav.)
SRC 146 a.1263 (Sav.) in plano bramoso.
NSS 225, 257 a ponente del torr. Letimbro.
L bramossa. D bramoze.
brancha sf. “ramo (di corallo)”
SSL 191 a.1336 libre v. cum dimidio de coralio in quatuor branchis… una brancha de coralio cum pede aureo.
BBL 32 a.1475 coralorum ca(ntarum) unum… bramcharum otimisime.
REW 1271.
L blancia. D brancha.
branchus agg. e sm. “bianco; panno bianco”
DRG.2 190 a. 1220 pecias xxv branchorum de lecamua.
L blancus.
branda n.p., f.
SRC 507 a.1381 (Albisola) branda cultelleria.
brandainus sm. “alare”
GR 64 a.1288 (Alb.) item teneantur ferrarii dare et vendere mapas et garganos, tripodes, astas, brandainos.
L brandale. brandalinus.
171
braz
brandale/ -m sn/m. “alare da camino”
CGS.2 204 a.1164 brandale, spedum, mortale unum
eneum et pistillum. CHAR 1103 a. 1203 (Vercelli) brandale unum et ceberum unum de vino. NBI 41 a.1390
brandales iiij. PVP 221 a.1451 brandalia dua cum una
catena. PVP 61 a.1461 brandalle unum ferri. PVP 271
a.1477 brandalle magnum.
PVP 109 sg. REW 1273.1.
L blandale. brandainus. brandalem. brandalinus. brandalis. brandarium. brendalis. D brandà.
brandale top. “torre del Brandale, a Savona, sede del
Comune”
RBR 13 n. a.1202 (Sav.) actum… sub brandali. CNM
197 a.1203 (Sav.) sub brandale arnaldi iolte. CNM 298
a.1204 (Sav.) sub brandali heredum iolte. RBR 19 sg.
a.1254 (Sav.) ex illa parte que est porta dicti brandalis
ubi est scala per quam ascenditur dictum brandale… ––
ita quod pontile illud non possit altius levari quod excedat cinctam ipsius brandalis… –– item talamus qui est
super voltam stabuli et subtus salam brandalis. –– et
quod aliquod hedificium in celo sive in volta portici supradicti brandalis… fieri non possit. SSA 196 a.1345
(Sav.) convocantur ad consilium conestabiles et consules
artium super camera brandalis vel in capitulo. SSA 209
a.1345 (Sav.) quandocumque campana populi posita super turri brandalis pulsabitur ad stremitam sive ad martellum… –– venire… ad platheam brandalis. PCC 99 a.
1361 (Sav.) contrata brandalis.
DUC.1 735 (con un testo savonese) brandalis platea,
turris: ubi brandeum, seu fascia in signum jurisdictionis
apponitur. [Ma la torre del Brandale aveva tale nome già
prima di divenire sede del Comune di Savona: cf. VTS 18
n. “la torre, già di proprietà della famiglia Iolta, venne
dal 1304 gradualmente venduta al Comune che vi pose
la propria sede”.
brandalis top. (Asti)
GVG 36 a.1215 (Asti) actum… in aste in porticu de
brandalis.
brandalinus n.p. m.
GDN 653 a.1265 (Noli) brandalinus scriba.
L brandainus. brandale.
brandarium top. “torre del Brandale (Sav.)“
BG 135 a.1214 (Sav.) sub volta domus iohannis iolte que
domus vocatur brandarium.
L brandale.
brandinum top. “Brandon (Scozia)”
DKR 373 a.1427 brandino loco scotie.
brandonus sm. “grosso cero”
SSA 198 a.1345 (Sav.) unum brandonum de cera. TL.3
615 a.1449 cereos seu brandonos. MBA 373 a.1417
(Seyne) brandonus (IVI: je ne sais que c’est”) PVP 254
a.1458 brandonus unus. PVP 311 a.1504 pro duobus
brandonis.
REW 1273.1.
D brandon.
branzile sn. “brasile, verzino”
CDG.3 97 a.1193 de pipere, bombecio, branzili, cera, ture, speciebus variis.
L braçile.
braza top.
LJ.1 1315 a.1267 item ad carchera follatoris vel colla
braza.
braçabene cognome
CGG 21 a.1259 (PortoV.) bonensegna braçabene de ponblino.
L abraçabene. bracellis.
brazaforte cognome
DDG 142 a.1376 anthonius brazaforte.
L brachia fortia.
braz
brazale sn. “bracciale di armature”
NBI 37 a.1390 brazalia duo ferri.
L braciale.
brazamonte top.
RCA 146 a.1060 in libellaria de lo monte et de brazamonte et de lo poio.
PAC 6.
brazaria sf. “prestazione feudale di lavori manuali”
MBL 106 a.1110-15 (Lérins) de brazaria quam guillelmus gaucerami dedit pro vestitura castri mugini inghiramo et jaltardo… medietatem de tasca illius brazarie reliquerunt domino suo… istius brazarie tascam froude rapuerat.
L bracerius.
braçarola sf. “bracciale di armatura”
FNV 76 (= LEM 238) a.1239 panceriam et corellum, baciletum unum et braçarolas tres.
DUC.1 739 brazarolia: brachiale, brachii armatura.
L braciale.
brazata sf. “bracciata, quanto si può tenere fra le
braccia”
SOV 267 a.1428 (On.) si aliquis acceperit in aliena terra
vel clauso aliqua legumina matura vel acerba usque ad
plenam manum, det bannum… et si acceperit minus plena manu det bannum… et si ultra brazatam teneatur tanquam fur.
L bracciata. D brasà.
brasseca sf. “cavolo”
RCP 293 a.1235 (Sarz.) quod homines de carraria… debeant facere ortulatum de cepollis, de porinis et brassecis.
L brassica.
braçedecane cognome
CAC 193 a.1180 (Sav.) arnaldus braçedecane.
braserium sn. “bracciolo di seggiola”
AND.6 30 a.1517 duo sedilia laborata de straforis, braseria vero et columne de lignaminibus nucis intaliatis.
D braciolo. brasiolo.
brazia sf. “braccio, unità di misura”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item brazias xxx tele albe… item
brazias quinquaginta buratorum.
L brachium. D brassa. brasso.
brassica sf. “cavolo”
RCP 293 a.1235 (Sarz.) quicumque persona de districtu
carrarie intraverit in ortum alterius… et acceperit inde
brassicas vel porinas vel cepullas.
PGC 101: molto dubbia l’etim. celtica; forse pre-i.e.
L brasseca.
brasile sn. “brasile”
CGS.2 145 a.1163 terciam in brasili silvatico.
L braçile.
brasile/ brasili top. (Gen.)
RCA 21 a.1143 decimas… de brasile. CGS.1.297 a.1159
ansaldus de brasili. MSS 213 a.1208 pecie terrarum…
iacent in territorio de brasili.
BIR 575. CTL 15 sg.
braçile sn. (bot.) “Caesalpina sappan”: brasile, verzino, legno orientale di colore rosso, originario dell’isola
di Sumatra, da cui si traeva una sostanza colorante dello
stesso nome”.
CGS.1. 1 a.1154 in istis quatuor mercibus, videlicet quartam in pipere, quartam in braçili salvatico, quartam in
alumine çucarino et quartam in bono bombace. CGS.1
29 a.1156 tantum braçile. CGS.1 162 a.1157 in pipere et
braçili salvatico et domestico. CGS.1 227 a.1158 braçilis
fascium unum sicut ligatum venit ab alexandria signatum
tuo signo. CGS.1 377 a.1160 centenaria xii. braçilis.
OSM 195 a.1190 cantaria xxi… braçilis domestici. GG
228 a.1201 faxum i. de braçile. LMS xxix a.1259 sachos
cum fractura braçilis. LEM 257 a.1259 (inv. di speziale)
item lb. sexdecim braçilis minuti.
172
brax
BIR 575 n. LEM 100. MAS 118 n.68. REW 1276
germ. brasa “brace”. PVO 421 < ar. warsi, wars, pianta
simile al sesamo, di colore giallo.
L brasile. braxilum. brazile. brazilium. braçilum. D brazì.
brazile.
brazile sn. “brasile, verzino”
LJ.1 176 a.1154 in brazili bombace incenso indico.
CGS.1 136 a.1157 implicare in brazili silvatico. GC.1 74
a.1191 wilelmus zocolarius serrator brazilis. GC.1 296
a.1191 lib. lx pro brazili. GC.2 307 a.1192 cent.xl brazilis domestici et selvatici. DAA 78 a.1279 rotulos quingentos decem et unchias septem brazilis. VFD 86 a.1309
ermerinis… brazille lacha endico… DDG 278 a.1376
pro brazille faxia i. DDG 318 a.1376 pro brazille ballis
v. DDG 889 a.1377 pro brazille pondis iii. CDC 50
a.1386 brazille balla i.
L braçile.
brazile top. (Gen.)
BSR 108 a.1182 in brazili.
L braçile. braxile.
brazilium sn. “brasile”
NL.2 49 a.1216 tantum brazilium…
L braçile
braçilum sn. “brasile”
LEM 256 a.1259 sachum cum fractura braçili lb. lxviii.
L braçile.
brasinasco cognome
CAC 136 a.1179 (Sav.) andrea filius quondam anrici brasinasco.
L (ad) brasinascos.
(ad) brasinascos top. (Legino, Sav.)
NSS 226, 257 s.xii (Sav.)
L brasinasco.
brasolus sm. (mar.) “bracciolo”
PLL 483 a.1441 qui laudus habeat brasolos cum remis
atresatis, velum et arborem.
L braciolus. brazolus.
brazolus sm. (mar.) “bracciolo”
BGS 140 a.1286 et cum pontibus ballatoribus brazolis
sparzicturis falchis lapidibus armis et omnibus furnimentis.
L braciolus. brasolus. D brazollo.
bratium sn. “braccio, cubito, unità di misura”
BOV 545 a.1430 (Sav.) petias duas fustanei de bratijs viginti pro qualibet petia.
L brachium.
bravium sn. “palio”
BBG 510 a.1443 pro precio bravii annuatim exponendo
in ludicro equorum in festo penthecostes.
DUC.1 738 bravium: victoriae praemium quod in publicis ludis dabatur… IVI: currunt… pro bravio ad pallium
sericum vel auri textum.
L blavium. D bravio.
bravus sm. “tessuto di colore turchino”
DRG.2 194 a.1220 duas pecias bravi caloni.
L blavus.
bravus sm. “bravo, scherano”
AG 22 rubr. ad evitandum bravos. RGL 113 a.1581 gladiatores et sicarii, quos vulgus bravos seu scavezzos appellat.
ADR 30.
L berovarius. D bravo.
braxa sf. “brace”
GR 2.16 (Gar.) fornarius non det braxas alicui nisi fuerint
bagnate et coperte.
L braxia. D braxa.
braxia sf. “brace”
PVP 271 a.1477 brenacium pro trahenda braxia.
PVP.111
L braxa.
brax
braxile top. (Gen.)
SRB 113 a.1202 (Gen.) hugo de braxile.
L braçile. brazile.
braxilum sm. “brasile”
DRG.2 175 a.1215 carigas xviii braxili et aliarum mercium.
L braçile.
(in a) brea top. (Gen.)
PVT 44 a.1619 clusas eorum molendinorum in loco vocato in a brea.
L braida. D braida. brea.
brecelera sf “fortificazione”
ASA App. 1 a.1170 (Alb.) et de castro saxonis destruere
breceleram et paramurum, et implere fossatum.
(de) breellis cognome
LJ.1 1337 a.1261 raimundus de breellis.
L breelum.
breelum top. “Breglio (V.Roja)”
GR 28 a.1259 (Vent.) guillelmus malleus canonicus vintimilii, prepositus breeli.
L (de) breeelis. breglium. D bregliu.
bregantinus sm “brigantino”
MNA 84 a.1386 joffredus salvaigus patronus cuiusdam
bregantini magni.
L brigantinus.
breglium top. “Breglio (V.Roja)”
LJ.1 660 a.1220 comuni tende brige bregli et saurgii.
L breelum. D bregliu.
brenacium sn. “paletta da forno”
PVP 271 a.1477 brenacium pro trahenda braxia.
PVP.111.
brendalem sm. “alare”
VCB 179 a.1239 (Bonif.) brendalem unum.
L brandale.
brenta sf. “sorta di recipiente per olio o vino; misura”
NBI 40 a.1390 brente xxxv vini. GR.13 a.1544 (Serravalle) quod nullus possit accipere aquam fontis cum
brenta vel abro.
cf. ACS 40 a.1339 (Verona) circa xxv brentas olei.
brennum sn. “crusca”
SSA 260 a.1330 (Sav.) cruscam sive brennum sive furfur
sive remola que omnia idem sunt. SSA 254 a.1345
(Sav.) farinam… albam bene nitida de reveçor et de brenno et de sacho. SOV 288 a.1428 (On.) copellum brenni
et revezoli.
REW 1284. TB 17.164. RSS 37. BID 8.
L brennus. D brendu. breno. brennu. fregabrennu.
brennus cognome
CDG.2 79 a.1168 otto brennus.
L brennum.
bresca sf. “favo”
GR 28 (Lavina) si aliqua persona furata fuerit apes seu
albinaria… vel ipsis extraxerit brescas…
REW 1309. TB 17. 167. PGC 98 n.
D bresca.
brescha soprannome
SRC 751 a.1414 (Sav.) facinum grebonum dictum brescham.
bretesca sf. “bertesca”
CAF 51 a.1158 reliquas vero partes altissimis castris, que
fuerunt de arboribus navium, et frequentibus breteschis et
spatiosibus spaldis… ita munierunt…
L bertesca. betresca.
breviatura sf. “atto pubblico notarile”
RCP 143 post 1232 (Sav.) ego… notarius hanc cartam
olim a benencontro de soleria not(ario) abreviatam sive
rogatam prout in eius sceda et in eius contractibus et in
breviaturis inveni…
L breve. abreviatura.
173
bric
breve sn. “atto pubblico; attestazione; atto di fondazione; programma giurato dei consoli”
CDG.1.9 a.1056 breve de consuetudine quam fecit domnus albertus marchio… et firmavit per sacramentum per
tres bonos homines. LJ.1 58 (= LJ.2.1) a.1138 et tenebor
sacramento compagne et omnium aliarum compagnarum
quas fecerit comune ianue sicut scriptum fuerit in brevi
illarum compagnarum. RSC 248 a.1143 si consules de
placitis aliquam vindictam que pertineat ad consulatum
suum facere voluerint, secundum quod derterminatum est
in brevi suo. RSC 252 a.1143 et hoc totum de eodem homine falsatore monete in brevi scribere faciam ad quod
venturi consules iurabunt… hoc idem faciant in brevi sui
consulatus iurare. RCA 389 a.1166 emendatores brevium hoc capitulum in breve compagne scripserunt pro
decima de mari. AI 34 a.1227 et ad ipsum breve iurarent.
LJ.1 1003 a.1242 et… sex per quamlibet compagnam
electorum ad brevia secundum formam capituli. BCD
230 a.1263 hominum sex per quamlibet compganam ad
consilium vocatorum et electorum ad brevia, secundum
formam capitulorum ianue. SIG. 389 a.1330 et elligant
de ipsis sex ad apodixias sive brevia… eligatur ad brevia…
N.LAMBOGLIA, RII 17 (1962) 5. G.COSTAMAGNA, RSL
50 (1984) 195.
L abreviare. abreviationem. abreviatura. breviatura. imbreviare. imbreviarium. imbreviatura. D breve.
breviatura sf. “prima stesura sintetica di un atto notarile”
RCP 143 post 1232 (Sarz.) hanc cartam olim a bonencontro de soleria not(ario) abreviatam sive rogatam prout
in eius sceda et in eius contractibus et in breviaturis inveni…
brexanus agg. e sm. “bresciano; tessuto bresciano”
NL.2 281 a.1225 petias decem pannorum qui dicuntur
brexani. DRG.2 213 a.1225 petia una de brexano.
L brixia. D brexa. bresciano.
brezezum top. “Bergeggi”
ST.9 151 a.1191 ansaldus de brezezo.
L bergegi.
bria top. “Brie, regione francese”
DRG.3 937 a.1305 in partibus campanie (Champagne)
et brie.
bria top. “Briga”
RCV 70 a.1163 (Vent.) consules brie.
L briga.
briançonum top. “Briançon, Fr.”
DKR 22 a.1407 jacobus durante de briançono.
D brianzonetto.
brica top. “Briga”
LTI 40 n.24 (= APT 25) a.1002 de loco qui dicitur brica.
L briga.
* bricinnus sm. (bot.) “herba artemisia”
ALE 53: “lig.-lat. di origine gallica (÷ *bric- ‘luogo scosceso’), cf. Hesych. brikànnhj: eêdoj botßnhj, forse
greco di Marsiglia.
L bricus.
bricium sn. “cuoio”
SIG 373 a.1330 armis friciis bricio nervo sagitis quadrellis balistis.
L bercium. berzeum.
bricola sf. “specie di legno”
BNA 365 a.1261 (Vent.) item tabulas quinque, due quarum sunt de bricola.
bricola sf. “catapulta, macchina bellica”
AI.100 a.1240 illud expugnando cum bricola, trabuchis
et aliis machinis. AI 128 a.1242 cum machinis, prederiis,
bricolis, scalis et aliis hedifficiis. AI 172 a.1247 venit andriolus de mari cum dictis galeis super portum ianue, et
tulit bricolam unam in quadam tarida et plures lapides ad
bric
dedecus comunis ianue trahi fecit. BNA 263 a.1260
(Vent.) item cacias (“mestoli”, alloggiamenti per i proiettili da lanciare) duas de bricolis, cum duobus cavis ipsis
contiguis… –– item polegarios tres de prederia et polegarium unum de bricola. BNA 277 a.1260 (Vent.) anulum
unum de bricola sive de prederia. BNA 378 a.1261
(Vent.) item turnum unum, cacias duas de bricola, que
vocantur fronde. IA 99 a.1289 trabuchum vero et bricolas… elevari fecit. TL.1 949 a.1459 ferri pro bricolis.
REW 1298.
bricus sm. “punta rocciosa”
MBL 187 s.xi. (Lérins) de vinea… ad bricum. GR 2.16
confines a dictis lughettis ad bricum scogie. FBS 69
a.1534 (Sav.) prout tenet senterium seu via uniendo suriam ad bricum campi nominati fra odino.
L *bricinnus.
briga sf. “contesa, lite giudiziale; rissa, disordine”
CAC 49 a.1178 (Sav.) nec faciemus… querimoniam aliquam nec brigam. DFB 90 a.1195-1257 de aliquibus
contentionibus sive brigis que inter eos emergissent.
RCP 131 a.1283 (Sarz.) sine lite et briga. PCI 506 s.xiv.
propter predictam maledictam brigam. CP 112 a.1308 et
inde brigas et guerras cotidie faciunt. PCP 733 a.1316 de
aliquibus condempnationibus (cause penali) sive brigis
quod inter se emerserint. PLL 440 ca.1316 possit in aliquam brigam pervenire. VFD 69 a.1339 facere aliquam
brigam vel rumorem. SSA.1 223 a. 1345 (Sav.) rixam,
brigam vel conspirationem. LJ.2 602 a.1352 aliqua briga
vel rixa. LG 767 a.1404 (= PLL 510 a.1441) quod aliquis marinarius non rixetur… non audeat facere aliquam
brigam vel rumorem.
J.STORM, ROM 5 (1876) 171-173: got brikan “lottare”.
C.PASCAL, SFR 7 (1899) 240 sg. < lat. plicare, explicare.
REW 1299. BLV 115. DEI.1.1599 < celt.?
L brigua. disbrigare. imbrigare. D breiga.
briga top. “Briga”
APT 25 a.1157 la brigam. LJ.1 660 a.1220 comuni tende
brige breglii et saurgii. LJ.1 1406 a.1262 castillionum et
brigam.
ST.9 153: cf. bergalli. FTL 45 n.: cf. berg/brig “bricco”.
LTI 40 n.24; PSP 17: prerom. *briga “altura” G.SERRA,
RSL 17 (1951) 118; SLS.1 257 sg.: gall. briva “ponte”.
APT 25 lat. apri–ca. PTS 48: celt. brig “altura”. SPS
132: mediterr.
L abriga. bria. brica. D briga.
brigalus sm. “piccola legna da ardere”
GR 106 (Levanto) locis in quibus ligna possunt fieri impune pro comburendo et inter alia brigali et xatari. [ma
GR 28 ha brignolus].
D brigaglia. brigagliùi.
brigandus sm. “operaio, aiutante”
CP 131 a.1366 pluribus brigandis et marineriis qui portaverunt ligna et paleas.
D bregante.
brigantinus/ -m sm/n. “brigantino”.
CP 132 a.1379 ex illis scaffis que brigantini dicuntur.
MNA 95 a.1386 in brigantino qui ivit usque in metelinum. PCC 197 a.1398 (Sav.) cum uno brigantino ivit…
TL.3 195 a.1475 pervenit quoddam brigantinum ex moncastro.
JAN. VPM 101.
L bergantinus. bregantinus. D bergantin. bregantino.
brigida sf. “briglia”
GR 28 (Mon.) capiendo brigidam mulo ipsius presidentis.
L brilla.
brigna sf. “prugna”
CCS 47 a.1414 (Celle) arbores… brignarum. GR 28
(Natic.) persica, poma, pira, cerasas, susinas, brignas.
L brignolus. brignonus. brugnato. brugneto. D brigna.
174
broc
brignolus n.p. m.
SRB 148 a.1208-09 (Sav.) brignolus… totum quintum
brignoli.
L brigna.
brignonus sm. “prugna”
BSR 427 a.1257 quatuor arboribus ficuum et unius brignoni.
PAC 5.
L brigna. brugnonis. brugnum. D brignùn.
brignonus n.p. m.
BSR 137 a.1188 comparam quam fecit curia a brignono
in mollazana. PPE 243 a.1274 brignonus mazullus.
PAC 5.
L brinionus. brugnolinum. brugnon. brugnun.
brigolare vb. “maciullare”
GR 28 (Nizza) nulla persona audeat custolare linum vel
brigolare canapum in aliqua carreria.
brigua sf. “sommossa, disordine”
MSG 278 a.1302 tempore dictorum preliorum seu rumorum sive brigue.
L briga.
brila sf.
PVP 335 a.1506 quod aliqua quevis mulier… non possit
ire ad domum alicuius sponse vel sponsi ad collendum
sive ut vulgo dici solet ad coltiandum quando sponse traducuntur in brilis.
brilla sf. “briglia, testiera”
PVP 231 a.1456 item testoria seu brilla pro una mula.
PVP 306 a.1493 pro goarnimento brille unius mule.
L brigida. D brilla.
brilla cognome
SRC 311 a.1296 (Sav.) iacobo brilla de lavagnola.
L (de) brilis.
(de) brilis cognome, top.
SCS 297 a.1530 (Sav.) una pecia terre lavagnole apud de
brilis.
L brilla.
brinia sf. “stelo?”
DDG 405 a.1376 pro gingibris frischis brinie v. … delatis de alexandria.
brinionus agg. “(di panno): color prugna?”
PVP 225 a.1451 item alia gona panni brinioni… foderata
marturorum.
L brignonus.
brionem sm. “parte della zampa del mulo”
FNU 178 a.1210 mulos rubeos… quorum unus est coctus
de brionibus ante et alius de contravetis retro.
L brionus. D brioni.
brionus sm. “manica; spallina”
TL.2 62 a.1460 coiracia una coperta fustanei nigri cum
suis brionis. PVP 338 a.1506 brioni dictarum bonelarum
et goneletarum sint plani secundum morem antiquum
non autem ad botixellam.
L brionem.
brisca sf. “sterpaglia secca usata per acccendere il
fuoco”
PVP 209 a.1492 pro fassinis et brischis. PPG 311
a.1617, 1618 fascicula briscarum pro incendere ignem et
dandum solitum signum (nel faro). fassiculorum tercentum vulgo brische.
L brusca. D brisca.
brixia cognome
VTS 96n. a.1530 (Sav.)
L brexanus.
broca sf. “ramoscello, virgulto”
RL 207 a.1267 (Apric.) de gastis factis in brochis ficuum
vel vitis. FDT 6.74 s. xiv. (Carpasio) broche fichium…
de damno dato in brochis. CCS 35 a.1414 (Celle) pro
qualibet broca ficuum GSB 102 a.1577 (Baiardo) broche… ficuum. BSO 216 a.1581 (Onzo) de bestiis corro-
broc
dentibus brochas tam vitium quam arborum domesticarum… pro banno pro qualibet testa seu brocha vel inserta
denarios duos. FST 55 a.1592 (Triora) in dictis arboribus, vitibus, figalis et brochis ficuum. FST 59 a.1592
(Triora) solvat pro quolibet capite figali solidos sex pro
banno, et pro qualibet broca ficuum solidum unum. GR
90 (Baiardo) broche scotorum et cathenarum vitium vel
aliorum arborum domesticorum. GR 28 a.1704 (Zucc.)
si capre corroserint brocam ficus, pro qualibet broca…
REW 1319.
L brochia. D broca.
broca sf. “spilla”
FCD.2 208 a.1278 brocam unam perlarum.
broca sf. “brocca, vaso”
LJ.2 469 a.1315 quod vina vendere poossint communiter
ad brocam in dicta villa anverpiensi. GR 2.16 a.1330
(Sarz.) teneatur dum vinum vendit… situlam unam vel
brocham aque ruentis tenere. SGM 102 a.1376 (Massa)
olei in duabus brocchis. SIP 177 a.1420 (Massa) septem
broche plene olei.
L broche. D brocca.
broccamula cognome
RPV 231 a.1213 (Sav.) iacobus broccamula.
brocardita sm. “testo di materie giuridiche”
SSL 183 a.1336 (inv. di libri) item quidam brocardita in
jure civili.
DUC.1 753 brocarda, brocardum.
L brocardus.
brocardus sm. “testo di materie giuridiche (<
Burkhardus,sec. xi., vescovo di Worms, autore di testi
giuridici)”
CPB 239 a.1289 (Bobbio) item unum librum vetrerem
qui appellatur brocardus.
L brocardita.
brocardus agg. “di colore del pelo equino”
FNV 200 (Alb.) 1252 mulos duos unum brocardum et
unum leardum.
brocarius sm. “mediatore (ingl. broker)
CA 624 a.1292 item liberatum ij. brocariis pro mercede
sua iij. t.
brocatus agg. “intessuto”
AS 66 a. 1432 panni… brocati de auro et argento. GR 91
(Levanto) pannos seriicos brocatos. BVP 398 a.1449
omnis pannus auro vel argento intertextus, vel ut comuni
locutione nominamus brocatus.
L imbrocatus.
brocatus sm. “broccato: stoffa pesante di seta con
intessuti disegni di rami, foglie, animali e divise”
NIS 354 a.1425 trezzam unam a domina velluti vellutati
de brochato aureo.
L borcatus. D brochao.
broche sn. “brocca”
CA 613 a.1292 item in uno broche et portacione j. asp.
L broca.
brochia sf. “ramoscello, virgulto”
FST 59 a.1592 (Triora) quod bannum cuiusvis brochie
domestice sit denariorum duorum.
L broca.
brochieta sf. “spilla, fibbia, fermaglio”
CGG 329 a.1262 (PortoV.) brochietas tunice et supracoti.
LG 671 a.1406 anulum… pomellum, crochietum, cupas, coclearia, brochietam… que res sint inargentate vel deaurate.
L brogeta.
brocium sn. “formaggetta”
ASA 453 a.1350 (Alb.) fruges, ova, pissizorias, brocium,
perdices, polagium.
L bruceum. bruzium.
brochu top. “Bruis”
GR 28 “nome di un castello distrutto, che sorgeva fra Sospello e Breglio”
175
bron
LJ.1 197 a.1157 ego guido comes vintimiliensis dono
communi ianue rochambrunam, golbi, poipin… brochu,
cespeel.
LTI 40 sg. n.25: cf. Brocco, top. (Alpi Maritt.).
REW 1319 , o n.p. pre-rom. broccus.
D bruis.
brodiontii m.pl., etnico lig. (Alpi Maritt.)
LTA 116 sg.: Plin. n.h. 3.19, iscrizione, La Turbie.
brodium sn. “acqua sudicia”
ACM 59 a.1396 (Carr.) aquarolum vel aliud brodium.
ACV 136.
D broddu.
brogeta/ brogieta sf. “spilla”
GG.2 316 a. 1206 et brogetam i. et acum et anellum.
SSA 247 a.1345 (Sav.) et (fabri) non ponent… in auro
aliquem lapidem contrafactum, salvo in brogieta vel crogieto.
L borcheta. brochieta. broiheta. broza. brozia. D brucchetta.
brogia sf. “spilla”
FCD.2 358 a.1281 brogia una munita argento.
L brogieta.
(in o) broglo top. (Gen.)
RCA 171 a.1143 in o runco… in o broglo.
PAC 12.
L brolium.
broiheta sf. “spilla”
GSA 33 a.1404 (Sav.) non ligabunt… lapidem cristalinum vitreum vel aliter contrafactum salvo in broihetis
tantumodo dominarum.
L brogeta.
brolio top. (Gen.)
SMV 8 a.1131 loco ubi dicitur brolio.
L brolium.
brolium top. (Gen.)
SLS.1 122 a.1192 in civitate ianue in brolio sive in ora
calderiorum. BSR 290 a.1197 brolium infra murum ianue… in Ianua in brolio. NB 130 a.1198 wilielmus de
lavannia qui stat in brolio.
L brolio.
brolium / brolum sn. “orto: terreno cinto di mura,
coltivato spoecialmente per usi domestici e con alberi da
frutta; spesso attiguo alla chiesa medievale”
RCA 254 a.1010 similiter petimus libellaria, in castello
de intus mea mansione et de foris in o brolo coherenti
eius. RCA 34 a.1143 de brolio denarios xii. CAC 131
a.1179 (Sav.) actum apud sanctum iohannem de vadio, in
brolio sancti iohannis. CAC 173 a.1180 (Sav.) ortum
meum qui iacet iuxta brolium episcopi. CDG 558 a.1182
coheret… a tercia (parte) brolium episcopi. CAC 500
a.1182 (Sav.) peciolam unam terre que iacet extra portam
buellariam, in nostro brolio. PCC 19 a.1255 (Sav.) infra
brolium episcopatus.
L.A.MURATORI, Antiquitates Italicae, Dissert. xxi. BIR
270, 534. PAC 12.LA 217. ACV 136. G.SERRA, RSL 17
(1951) 235. PTC 63. PTL 74.
L.BIADENE, MLA 563: ÷ bol-, vol- : volvere, volutare.
REW 1324; TB 17.169; HB.101 sgg.; J.HUBSCHMIED,
ZRPh 65 (1949) 490 sg.: gall. brogilos “frutteto”.
L brolio.
broncium sn. “bronzo
BF 86 fine s.xiii. (Sav.) item lebes unus broncii… item
barilletus unus broncii.
L brundium.
bronda sf. “sponda”
GR 28 s.xvii. (Naticino) nulla persona non debeat accumulare lapides seu folia in sua terra super brondas seu
maxerias existentes.
L bunda.
bron
brondus n.p., cognome
BSR 66 a.1180 obertus et brondus. DRG.3 666a.1263
ansaldus brondus. SRC 358 a.1297 (Sav.) leonis brondi
de legino. SIG 367 a.1317 symon brondus.
PAC 8. BLG 19: germ.
L blonda. blunda. brundus. D biundu.
brongium sn. “bronzo
MGT 240 a.1508 navem grossam… cum tanta summa
arteglarie brongij.
L brundium.
bronsum / bronçum sn. “bronzo
CPB 240 a.1289 (Bobbio) item tres lebetes bronçi unum
magnum et duos palvos. PVP 273 a.1488 lebete uno de
bronso rotondo.
L brundium.
bronzeus agg. “di bronzo”
ASD 64 a.1381 mortale unum cum pestello bronzeum.
L brundium.
bronzinus sm. “recipiente di bronzo”
NBI 38 a.1390 item bacilia tria cum brunzinis tribus…
bacilia duo magna cum bronzinis duobus.
L brunzinus.
bronsinus/ bronzinus sm. “rubinetto; presa
d’acqua”
DSP 178 a.1516 de aqueductu publico et forma bronzini.
DSP 325 a.1577 possint… in cannata aqueductus … poni
facere bronzinos seu foramina aperire illis qui bronsinos
seu foramina habebant in veteri cannata amota. DSP 385
a.1578 bronzinos seu luchetos affigendos in dicto aqueductu. DSP 419 a.1641 de taxa bronzinorum.
D brunzìn.
bronzium sn. “bronzo”
AND.6 409 a.1508 pecia tria artegeriarum bronzii… canonum unum bronzii.
L brundium.
bronzum sn. “bronzo”
DSP 51 a.1481 canonos bronzi. DSP 179 a.1516 canonus unus bronzi (= bronzinus)
L brundium.
brosonum top. “Borzone (Borzonasca), sede di un
monastero”
PPE 102 a.1184 abbas de brosono. PPE 211 a.1233 abbas monasterii de brosono.
L borsonum.
brotolare vb. “togliere le gemme a una pianta”
GR 28 (Novi) de pena brotolantium vites.
Cf. CHI.1 104 (Torino) esbrotare “togliere le foglie a una
pianta”.
L brotus.
brotulus sm. “gemmma, pollone”
GR 28 a.1430 (Laig.) si vero damnum datum fuerit in
brotulis vitium…
L brotus.
brotus sm. “germoglio”
CCS 124 a.1414 (Celle) et si dicta animalia comescerint
seu devastaverint aliquos cavos seu brotos alicuius proane… et pro quolibet broto cuiuslibet maglioli… GSB
102 a.1577 (Baiardo) broche vero ficum plantonorum
brothi scatorum et cathenarum vitium…
L brotolare. brotulus. D brottu.
brotus n.p. m.
LJ.1 548 a.1209 brotus.
broza sf. “spilla”
SSL 190 a. 1336 item una broza de argento deaurata cum
lapidibus et perlis.
L brogeta. brozia. D brosce.
brozia sf. “spilla”
PLC 69 a.1301 item broziam munitam argenti.
L brogeta. broza D brosce.
176
brug
brucelles top. “Bruxelles”
DKR 483 a.1429 henricus de bergan, dictus de monte, de
brucellis.
L borsella.
bruceto top. (Gen.)
RCA 190 sg. a.1074 et o bruceto petia una de terra. in
sancto petro de arena in loco qui nominatur bruceto.
bruceum/ brucium sn. “formaggetta”
RLC 69 a.1297 (Cosio) caseum vel brucium. RLC 82
a.1297 (Cosio) caseos vel bruceum. ASA 453 a.1350
(Alb.) fruges, ova, pissizorias, brucium, perdices, polagium. GR 2.73 (Nizza) tomam et bruceum. FST 31
a.1592 (Triora) obsonium, bruceum et caseus et alie res
que venduntur ad minutum.
L brocium. bruzium. brusum. D brussu.
bruda top. “Bruges”
DRG.2 199 a.1221 una saa (saia) de bruda.
L bruges.
brueya cognome
SRC 169 a.1263 (Sav.) cum iohanne brueya.
brueta cognome
SRC 158 a.1263 (Sav.) salvus brueta.
D brueta.
brugata top. (Albisola)
SRC 507 a.1381 (Sav.) in villa arbizolle, loco ubi dicitur
brugata.
L bruxati.
bruges/ brugis top. “Bruges”; sf. “tela di Bruges”
DRG.3 869 a.1298 usque bruges. DKR 3 a.1400 georgium lomellinum… brugis presentialiter commorantem.
LG 784 a.1406 saye de bruges. DKR 95 a.1411 parmi
octo panni de bruges nigri. DKR 271 a.1418 in bruges
de flandria. DKR 425 a.1428 de londone in brugis. PVP
281 a.1488 toagiola una de brugis et binda una de brugis.
L bruda. brugia. brugie. D bruges.
brugetum sn. “brughiera, terreno coperto di erica”
LEM 229 a.1238 peciam i. terre de brugeto. BSR 418
a.1272 pecie terre castaneate et brugeti. BSR 429 a.1274
pars alterius terre boscive, castaneti, roboreti et brugeti.
L brugus.
brugia/ brugie top. “Bruges”
DRG.2 225 a.1227 peciam unam saie nigre de brugia.
TL.2 41 a.1460 mercatoribus ienuensibus brugiis negotiantibus… –– ad sublevationem massarie brugiarum…
–– officio cui rerum brugiarum cura delegata est. PVP
281 a.1488 toagiola una de brugiis… et binda una de
brugis.
L bruges.
brugnatellum top. (Gen.)
FNV 157 a.1250 willelmus de brugnatello.
L brugnato; D brugnato.
brugnato top. (Gen.)
BCG 47 s.xii. et iacet loco ubi dicitur brugnato.
L brigna.
brugneto top. (Gen.)
BCG 46 a.999 in loco et fundo urbe iacens ad locus ubi
brugneto dicitur.
L brigna.
brugnolinum top. (Sav.)
NSS 223,257 s.xii. (Sav.) “località non identificabile a
nord di Lavagnola”.
L brignonus.
brugnon/ brugnonem cognome
CGS.1 119 a.1157 lanfrancus brugnon. CGS.1 263
a.1157 lanfrancus brugnon dodo. BSR 51 a.1174 a lanfranco brugnone
L brignonus. brugnun.
brugnun cognome
CGS.1 142 a.1157 lanfrancus brugnun, oger brugnon.
L brignonus. brugnon.
brug
brugus sm “erica, sterpaglia bruciata nei falò o nei
fari”
CDG.1 33 a.1109 ansaldi caput de brugo. BSR 414
a.1256 brugo autem possim incidere et facere velle
meum. GR 27 a.1267 (Apric.) et quelibet persona…
possit tollere et derancare bosolos et brugos de dicto bosqueto. SSA.1 133 a.1345 (Sav.) comburere ramos sive
frondes de brugo. SNS 22 a.1404 (Sav.) facere carbonem
de brugo. SRB 314 a.1407 (Quil.) rubrica de non aranchando seu cepando cepas de brugo in alieno. CCS 37
a.1414 (Celle) nec etiam cana sive arundinem seu brugum. PPG 310 a.1478 fascine brugorum. PPG 311
a.1569 scoparum, brugorum, spasuyrarum. PPG 311
a.1589 dozzine 16 scoparum ut dicitur de brugis pro faciendis signis. GR 27 a.1618 (Garlenda) qui inciderit arbores armorinorum, brugorum vulgo scovi, bozarorum et
aliorum similium solvat…
C.SALVIONI, SR 6 (1909) 65 n.: celtico, stranamente attestato in Italia merid.: brugo (Salerno), brughera (Calabria). SON 261 sg. V.BERTOLDI, SMA 487. HB 108 sg.
a.lomb. brugum. REW 1333. FNE 57 n.5 RML 975.
RSS 28, 57 area di diffusione. TB 17.169: dubbia l’origine celtica. SPS 132: preceltico. PGC 101 n.: forse trascrizione del gr. bro„coj. PTC 63: celtico.
L brugetum. brugo. bruxetum burgorus. erica. D brügu.
bruida sf. “sollevazione, battaglia”
LJ.2 190 a.1289 (Cosio) videndo homines se se percussi
ad bruidam et rumorem ceperunt arma et cucurrerunt ad
bellandum. AI 136 a.1242 et cum ipsa die naves due et
tarida una ianuensium essent supra arenzanum, a septa et
buzea venientes, subito ascendit potestas in galeam suam
et precepit ut universi de civitate ad bruidam ascenderent
in galeis (IVI n. bruida è erroneam. inteso come top. =
brayda).
brumesta sf. “uva, grappolo d’uva”
LMS 495 a.1226 plantare ibi ficus et brumestas, et adoltire. PLP 143 a.1250 (Sav.) interrogatus si scit aliquem
qui brumestam illam cepit… PLP 149 a.1250 (Sav.) brumestas meas pendentes in vinea…audivimus ictus lapidum proiectorum ad brumestam… et unus eorum ascendit super topiam et cepit uvas.
brumzum / brundium sn. “bronzo”
LMS 542 a.1226 grifum unum de brundio. PVP 333
a.1505 canoni quatuor brumzi.
A.STEIGER, Vox Romanica 10 (1948-49) 38 sgg.: prob.
origine orientale. H. & R. KAHANE, RPh 21 (1968) 506
sg.: gr. brontø “metallo usato per le campane”. Dal gr.
biz. brontøsion il termine tecnico lat. (s.viii.) brandisium.
Attraverso l’Esarcato il gr.biz. br’ntion passa al lat.
*brondium che è alla base di tutte le varianti it. ALN
120: assai dubbio un etimo arabo-persiano.
L broncius. brongium. bronzeus. bronsum. bronzum.
bronzium. brumzum. D bronzu.
brundus agg. “biondo”
PLP 149 a.1250 (Sav.) habet capillos brundos.
L brondus. D brundina.
brundus n.p.; cognome
BSR 66 a.1180 oberto beccario et brundo de nusigi fratri
eius. DNB 58 a.1182 nicola brundus. SRC 154 a.1263
(Sav.) raymundus brundus.
PAC 8.
bruneta sf. colore scuro; tessuto fine, di colore scuro”
CAC 273 a.1180 (Sav.) pelles de bruneta. CAC 460
a.1181 (Sav.) pelles meas de bruneta. DRG.2 31 a.1200
iii. brunetas provini. NL.1 80 a.1203 petiam unam brunete. CNM 239 a. 1204 (Sav.) gonellam i. de bruneta.
CNM 76 a.1205 (Sav.) gonellam unam brunete. VCB 7
a.1238 (Bonif.) pelles de bruneta cum penna cuniculorum. –– fardellum unum pannorum coloris scilicet viridem et brunetam et vermilionem. DRG.3 643 a.1262 pe-
177
brun
ciam unam brunete de doasio. DAA 102 a.1279 draperia
ialonorum blavij viridis et brunete. DRG.3 1056 a.1312
quatuor pecie de scarlatis de borsella, videlicet una bruneta cardinalis… PVP 245 a.1456 gona una brunete foderata vulpium. CP 994 a.1473 paramentum unum pro
altare camocati brunete charchibitum in medio de auro.
PVP 49 sg.
L brunetus. D bruneta.
brunetus agg. “di colore bruno; di pelle scura”
CGS.2 281 a. 1180 unum torsellum fustaneorum… de
peciis lxvi quarum xx debent esse vermilie et quatuor virides ialne et alie brunete. DRG.2 38 a.1200 stanfortem
unum tinctum brunetum. CNM 236 ca.1204 (Sav.) gonellam brunetam. DAF 47 a.1300 sclavum unum saracenum vocatum heiosefe, etatis annorum novem, brunetum.
L bruneta. brunus.
brunetus agg. e sm. “bruno: denaro pavese di bassa
lega coniato a Genova”
RCA 365 a.1123-1129 unum denarium brunetum. SAG
24 ad a.1138 ianuenses papiensium et alienigenarum pecuniam expendebant, postque nummos alios brunos vocatos, deinde brunetos factos ianue, non ad insignia ianuensium. CAF 29 ad a.1139 in isto consulatu bruneti finem habuerunt et in isto consulatu moneta data fuit ianuensi urbi a cunrado theutonico rege. IVC.2 335 anno
domini mcxxxix moneta que dicebatur brunetorum, que
tunc ianue fiebat, cassata fuit… primo enim in ianua expendebantur papienses, deinde bruni, postea bruneti, qui
erant minores quam primi, ultimo expenduntur ianuini.
BIR 592 sg., 595.
L brunitus. brunus.
bruningu/ bruningus n.p.
PAC 5, 8 a.1007 nos martinus et bruningu. PGM 8 a.
1006 martinus qui et bruningus filius quondam leoni.
D brunenghi.
brunitus agg. e sm. “brunito, denaro bruno di bassa
lega coniato a Genova”
CAF 13 ad a.1102 primo anno istius consulatus moneta
denariorum papiensium veterum finem habuit, et alia incepta nove monete brunitorum fuit. CAF 16 ad a.1115 in
secundo anno predicti consulatus denarii bruni prioris
nove monete mense octubris finem habuerunt, et alia moneta minorum brunitorum incepta fuit. FNU 24 a.1127
libras decem denariorum brunitorum. CDG.1 52 a. 1127
libras denariorum brunitorum vigintiquinque.BIR 592 sg.
L brunetus. imbrunitorem.
brunzinus sm. “recipiente di bronzo”
H. & R.KAHANE, RPh 21 (1968) 506 sg.: s.vii-viii (Ivrea)
mortariolus brunzinus. NBI 38 a.1390 item bacilia tria
cum brunzinis tribus… bacilia duo magna cum bronzinis
duobus.
L bronzinus.
brunus agg. e sm. “di colore bruno; tessuto di colore
bruno”
DRG.2 126 a.1210 pecias v. brunorum ysle. LJ.1 1083
a.1251 torsellus… bruni de menso… peciarum sedecim.
FNV 334 a. 1259 mulum unum brunum.
L brunetus.
brunus agg. “bruno, moneta contenente più rame
che argento”
MSS 87 (= FNU 19) a.1106-07 argenti denarios bonos libras undecim de brunis. IVC 2.315 a.1113 hoc tempore
inventa est moneta denariorum qui bruni dicebantur.
prius enim ianuenses papiensibus utebantur. CAF 15 sg.
ad a.1115 in secundo anno predicti consulatus denarii
bruni prioris nove monete mense octubris finem habuerunt, et alia moneta minorum brunitorum incepta fuit.
CDG.1 66 a.1130 (= LJ.1 68 a.1140)et si homicidium
factum fuerit emendabitur libris vii. et dimidiam brune
monete. SAG 24 ad a.1138 ianuenses papiensium et
brus
alienigenarum pecuniam expendebant, postque nummos
alios brunos vocatos, deinde brunetos factos ianue, non
iad insignia ianuensium. IVC.2 335 sg. ad a.1139 primo
enim in ianua expendebantur papienses, deinde bruni,
postea bruneti. RCA 9 a.1143 tres solidos denariorum
brunorum crossorum. CAC 365 a.1181 (Sav.) cognovimus per bonos et antiquos homines quod denarii bruni
currebant in saona ab annis lx in hac. quare laudamus
quod illi denarii… habeantur pro brunis de
comitatu.SAG 24 n. BIR 592 sg.
L brunitus. imbrunitorem.
brusaelus sn. “incendio”
RL 207 a.1267 (Apric.) qui fecerit brusaelum de alienis
blavis.
L bruscadellus. bruxaellus. bruxedellus.
brusare vb. “bruciare”
PPV 90 a.1370 (PortoV.) facere ligna… pro brusando.cf.
HB 110 sg. lomb. s.xiv. brusare m.s.
L bruxare.
brusca sf. “ramaglia secca”
AI 137 a.1242 ut naves implerentur bruschis lignamine et
catrano. SSA.2 136 a.1345 (Sav.) et comburere seu
bruxare ferexas, bruscas et ramas alias. SNS 20 a.1404
(Sav.) succedendo et cremando filices, bruscas, rubros et
ramos. PVP 312 a.1505 pro doz.20 bruscarum.JAN.2
257, 384 “fascine bruciate per scaldare le pareti della
nave da calafatare”.
L brisca.
bruscadellus sm. “incendio, abbruciamento”
GR 29 (Vezzano) si autem alio modo colligendo,vel male
ablando vel faciendo bruscadellos intulerit damnum in
blado…
L brusaelus.
bruscare vb. “riscaldare con fascine incendiate il fasciame della nave per calafatarlo”
OP 129 a.1213 cum calafati bruscarent quandam maximam navem… accenso in ea igne, combusta fuit tota.
CDO 221 a.1605 (Sav.) prohibitio facta de vasibus a gabbia bruscandi, dandi ad bandam & arriondandi in darsena
presentis civitatis.
L brusca. brustare. D briscare. brüscà.
bruscus agg. “aspro, brusco”
FST 100 a.1592 (Triora) nec… possit immiscere vinum
bruscum cum vino maritimo
D brusco.
brusia boscum n.p.
SC 376 a. 1188 brusia boscum.
L bruxaboscus.
bruzium sn. “formaggetta”
GR 77, 79 a.1519 (Alb.) aliquos fructus seu fruges, presinsoriam, bruzium, perdices, polagium. GR 40 a.1544
rubos quatuor companagii, videlicet bruzii et cazeorum.
L bruceum. brocium.
bruzonum top. “Borzone (Borzonasca)”
RCA 88 a.1151 anrico de bruzono.
RCA 676. EOL 23.
L borsonum.
brustare vb. “purgare le botti con il fuoco”
LG 702 a.1406 tarsare aliquam vegetem sive brustare
cum igne.
L bruscare.
brustia sf. “pettine per la lavorazione del lino e della canapa”
GR.2.17 a.1618 (Garlenda) brustia per pectinim a canapo.
PVP 153.
D brustia.
brusum sn. “formaggetta”
CSS 308 a.1453 (Sanr.) caseum, brusum vel carnes salsas.
L bruceum.
178
beux
bruçinatorem cognome
BNA 83 a.1259 (Vent.) consilio ottonis bruçinatoris.
BNA 133 a.1259 (Vent.) ottone bruçinatore.
bruta sf.
GG 21 a.1220 coheret… ab uno latere fossatum de clavaragna, ab alio latere bruta de beolla.
L bluta.
bruta avv. “lordo, al lordo”
BBL 32 a.1476 item… pro pa(ni, scil. di cera) xxi
ca(ntari) iii., ro(toli) lii. bruta, tara pro sporta lib. xv. uc
(uncie) vi. tara viii pro co(ralorum) ro(toli) xxvii, restat
nitida ca iii. ro(toli)
bruteria sf. “sporcizia”
ASA 280 a.1350 (Alb.) omnes facientes immundiciam sive bruteriam.
L bruterium.
bruterium sn. “sporcizia”
BSM 159 s.xiii (Mill.) rubrica de bruteriis non fiendis ad
fontes. RLC 78 a.1297 (Cosio) et non ponere aliqua terram rumentam nec lapides in viis communis… nec facere aliquem bruterium.
L bruteria. brutezum. brutudo. brutura.
brutezum sn. “immondizia”
PPV 84 a.1370 (PortoV.) proicere aliquam aquam aliquid
brutezum vel vituperium… proicere aliquam aquam vel
brutezum de aliquo barcono.
L bruterium. D brütesu.
brutudinem sf. “immondizia”
GR 29 (Naticino) de iis qui faciut brutudinem iuxta fontes.
L bruterium. D brütù.
brutura sf. “sporcizia”
RL 208 a.1267 (Apric.) non faciat in puteis bruturam.
RL.221 a.1288 (Alb.) de turpitudine sive brutura. ASA
419 a.1350 (Alb.) si quis… de aliqua domo vel pontillj
aquam proiecerit vel bruturam… CST 277 a.1381 (Taggia) non faciat turpitudinem vel brutturam.
L bruterium. D brutura.
brutus agg. “sporco; lordo”
RLA 89 a.1297 (Cosio) pannos, guerffos, erbas et alias
res brutas. BBL 56 a.1476 pro ca. viii. ro. xxxii. multisanguis bruto, tara pro barilis ca. ii. ro. xxii. restat nitida ca.
xxxxvii. BBL 32 a.1476 cera pa(ni)… pro pa. xxi. ca. III.
ro. lii. bruta, tara pro sporte lib. xv. uc. vi. restat nitida
ca.iii. BCM 98 a.1483 pro mensibus duodecim bruttis.
D bruto. brüttu.
bruvio top. (V.Bormida, Sav.)
CHAR 403 a.1014 cario deco salsole plana et bruvio.
bruxaboscus n.p., cognome
COS 78 a.1186 bruxaboscus. LJ.1 710 a. 1223? casana… de bruxaboschis.
L brusiaboscum. bruxafava. bruxaformica. bruxamantice.
bruxapallas. D brugiapecora.
(la) bruxada top.
MSS 94 a.1123-24 sedimen unum cum casis super se
abentem… iacet in la bruxada.
bruxaella top. (Vado)
CAC 75 a.1179 (Sav.) peciam unam terre arabilis que iacet in valle vadi ad bruxaellam.
L bruxaellus.
bruxaellus top.
BRS 418 a.1272 partem quam habet in bruxaello. BSR
244 a.1192 loco ubi dicitur bruxaellus.
Cf. PAC 11.
L brusaelus. bruscadellus. bruxaella. bruxedellus.
bruxafava n.p.
CAC 257 a.1180 (Sav.) bruxafava. CAC 496 a.1182
(Sav.) totum hoc quod habebat ad planum iusta bruxafavam.
L bruxaboscus.
brux
bruxaformica cognomme
MSS 113 a.1138 (Tortona) enricus bruxaformica.
L bruxaboscus.
bruxamantice cognome
LJ.1 1235 a.1256 enrici bruxamantice.
L bruxaboscus.
bruxapallas n.p.
RPV 201 a.1201 (Sav.) bruxapallas et eius fratres.
L bruxaboscus.
bruxare vb. bruciare”
SSA.2 136 a.1345 (Sav.) comburere seu bruxare. LG
402 a.1383 comburere seu bruxare.
L brusare. D bruxà.
bruxati top. (Albis.)
SSA 109 a.1345 (Sav.) pro villa de bruxatis et pro villa
de rancho. SSA 224 a.1345 (Sav.) in bruxatis… in villa
de bruxatis. SCS 297 a.1530 (Sav.) in valle bruxatorum
albisole. RPV 291 a. 1532 (Sav.) decretum super villa
bruxatorum…. RPV 170 a.1533 (Sav.) e finibus arbisole
in quibus bruxatorum villa continetur.
PAA 222.
L brugata. bruxiati.
(de) bruxatis cognome
CAC 244 a.1180 (Sav.) heredum caroli de bruxatis. SRC
504 a.1381 (Sav.) francischo de giraldo de bruxatis.
D bruciati.
bruxedellus top.
RCA 360 a.1169 item medietatem bruxedelli qui est roboretus. BSR 36 a.1173 et in bruxedello.
L bruxaellus.
bruxeta top.
CAC 24 a.1178 (Sav.) in berçeçi in loco qui dicitur
bruxeta. LJ.1 590 a.1217 (Gen.) medietatem bruxete.
VPT 324.
L bruxetum. D brüxèa.
bruxetum sn. “brughiera; terreno coperto di erica”
BSR 286 a.1204 et sunt ibi castanee et quercus et bruxetum.
L brugus. bruxeta.
bruxetum top.
LMS 239 a. 1222 ubi dicitur bruxetum.
bruxiati top. (Albis.)
RPV 291 a. 1532 domus et ville bruxiatorum… de dicta
villa bruxiatorum.
L bruxati.
buanonus sm. “specie di legname”
GR 61 (Sanr.) lignamina grossa buanonorum ac armejnorum.
buata sf. “bucato”
SSA 132 a.1345 (Sav.) curatricesque curant telas ad precium in saona, quod non ponent telas aliquas in buatam
ad curandum in qua sit calcina.
L bugata. D buata.
buatare vb. “abburattare”
SSA 254 a.1345 (Sav.) fecerunt dictam farinam bugatari
per quandam feminam… et buatata dicta farina…
L bugatare.
buatricem n.p., f.
CGS.1 19 a.1155 beatricis amicte nostre. CGS.1 366
a.1160 de dotibus buatricis uxoris eius in camogio.
buca sf. “bocca, apertura”
LMS 413 a.1224 et omnia mala fiscula qui venenum et
tosicum in buca portant. LG 441 a.1383 qui platarolii et
laborantes debeant habere sachos in quibus granum portant, ita magnos quod possint deversus bucham ligari.
RVN 125 s. xiv. (Noli) quicumque voluerit in naulo dictum vinum extraneum usque in duas metretas pro buca
sue familie…
PGC 106: celtico, già in Plauto.
L bocha. bocheta. bocorale. buchabaule. bucacius. buchagrane. imbucare. D bucca.
179
buca
buca sf. (mar.)
OSM 45 a.1190 unum bucium longum xl godis et amplum in plano palmis xii. et plus et in buca palmis xvii.
SIG 352 a.1330 item (gallea ) aperiat in bucha par. xxiiii.
bucha top. “la Bocca del Mar Nero”
PCI 507 ad a.1328 ipsi ex improviso euntes ad giro et per
bucham multa ligna et bonos homines ceperunt. PCI 507
a.1403 quatenus se transferre deberet ad bucham sive canale buche de giro partium romanie.
L bechagirum. bucha de giro. buchagiri.
bucha anee top. (Romania)
GIB 529 a.1290 que depredatio facta fuit in bucha anee
per georgium matricheri de anea… –– a bucha anee citra.
L anea.
buchabaule cognome
DRG.2 365 a.1251 vobis… egydio buchabaule.
L baule.
buccabeata cognome
FNU 188 a.1210 iohannes buccabeata guardator.
buccabiaca cognome
CLS 30 a.1214 johannes buccabiaca.
buca bovis top. (Gen.)
RSC 250 a.1143 feudum de bancis et scariis qui sunt inter bucam (bovis). CAF 73 ad a. 1162 a fossato bucce
bovis usque ad fossatum ecclesie sancti sepulcri.
RSC 285.
L buccadebo.
buca canis sf. “misura : pari a dieci dita”
RPM 60 a.1267 dodici remi (vogas) di abete della lunghezza di 13 gode e della larghezza unius buche canis et
grossitudinis medii parmi.
IVI: buca canis,” prob. corrisponde al “palmo dello speziale” (il palmo della mano espanso, pari a dieci dita)”.
bucacervi cognome
COS 5 a.1186 a te ogerio bucacervi.
bucacius cognome
LJI 677 a.1223 fulco bucacius.
L bocacius. buca.
buccadagnel cognome
CGS.1 94 a.1157 wilielmus buccadagnel.
PGM 5.
L agnel.
buccadasen cognome, poi top. (Gen.)
CGS.1 83 a.1157 angelerius buccadasen.
PAC 9. PAL 10. PFM 130.
L asen. boccadasen. bucae asini D bucadaze.
buccadebo cognome
MSS 231 a.1210 wilielmus buccadebo.
L bo. buca bovis.
bucha de giro top. “la bocca del Mar Nero”
PCI 507 (syndacamenta peyre a.1403) quatenus se transferre deberet ad bucham sive canale buche de giro, partium romanie.
L algiro. bochagiro. giro.
bucador cognome
PCC 119 a.1349 (Sav.) todeschinus bucador.
L bocadoro.
buchadulce cognome
FNU 170 a.1207 alberti buchadulce.
bucae asini cognome
SC 370 a.1188 conradus bucae asini.
L asen. asinus. boccadasen. buccadasen. D bucadaze.
bucche d’aze.
buca fata cognome
OSM 221 a.1190 albertus buca fata.
L fatus.
(bona) bucca cognome
CNM 247 a.1203 (Sav.) thoma bonabucca.
buca
bucca follus cognome
SRB 162 a.1217 (Sav.) guizardo bucca follo
L buchefolle.
bucca fugatia cognome
CNM 274 a.1204 anselmo bucce fugatie
L fugatia.
bucca fuira cognome
GIB 391 a.1175 pro willelmo bucca fuira.
L bucafura. fuira.
bucafura cognome
RCA 124 a.1155 rainaldus bucafura. RCA 380 a.1164
rainaldus bucafura.
L bucca fuira.
bucca furni n.p.
LJ.1 120 a.1146 bucca furni.
bucha giri top. “la bocca del Mar Nero”
PCI 507 n.
L bechagiro. bucha de giro.
buchagrane top. (Albis.)
SRC 510 a.1381 (Sav.) loco ubi dicitur buchagrane.
bucalcarium top.
CGS.2 204 a.1164 aluminis de castilia cantara tria…
item tantum aluminis bucalcarii…
buccalecha cognome
TL.2 475 a.1467 jacobum buccalecham.
bucalis sm. “boccale, misura per il vino”
GR.2.17 cedo vineam meam ad servitium annuum unius
bucalis vini puri.
L bocalis.
bucamoja n.p.
OSM 19 a.1190 quartanus filius olim bucemoje
D möiu.
bucanigra cognome
RCA 162 a.983 barbano nostro venerando bucanigra.
MIA 100 a.1261 (Sav.) iacobus bucanigra potestas saone.
PGM.7
bucanigra “nome di nave da carico pisana”
MS 77 ad a.1199 quandam maximam navem pisanorum
blava et aliis mercibus oneratam, bucam nigram nomine.
buchaordeus/ buchaordei cognome
MIA 76 a.1258 (Sav.) nomen notarii… buchaordei.
VCC 55 a.1364 (Sav.) bartholomeus bucaordeus.
L bocaordei. ordeus.
bucaramme/ bukaramme sn. “bucherame”
SSL 206 a.1336 item una cultra de bucaramme ad pumellos de opere cipri lata xiiii. palmarum et longa xvii palmarum. SSL 206 a.1336 item una cultra de bukaramme
de opere cipri lata xi. palmarum.
L bocheramus.
bucarammus sm. “bucherame”
SSL 206 a.1336 item una cultra facta ianue de bucarammo… laborata ad spinampisce.
L bocheramus.
bucardus. agg. “di colore del pelo di mulo”
NL.1 218 a.1203 mulam unam bucardam. NL.2 174
a.1217 pretio unius muli bucardi qui habet reita zunecta
cambe dextere anterioris.
L bochiardus. bucardinus.burcardus.
bucardinus agg. “di colore del pelo di mulo”
NL.1 28 a.1203 unius muli nigri bucardini. FNU 202
a.1212 mulam unam bucardinam.
L bucardus.
bucasinus sm. “boccaccino”
SSL 208 a.1336 una petia de bucasino de opere cipri.
L bocasinus.
buccasuta cognome
CNM 135 ca.1204 (Sav.) baldus buccasuta.
L sutus.
bucca verobii cognome
DRG.2 14 a.1200 (Gen.) a te girardo bucca verobii.
180
buci
bucella sf. “tazza, vaso, bottiglia”
LEM 232 a.1238 toagias… bucellas tres, vegetes sex.
L bocella.
bucelli top. (Legino, Sav.)
BG 117 s.xii (Sav.) costa bucelli.
NSS 226, 258: località imprecisata.
buccelli cognome
AMSSSP n.s.15 (1981) 182 a.1753 (Noli) iohannes franciscus buccelli.
L bocelus.
bucellus sm. “vaso”
LEM 241 a.1240 bucellos tres de ramo et aliud ad tenendum vinum.
L bocelus.
buchefolle cognome
RPV 208 a.1202 (Sav.) guiscardo de buchefolle saone
potestati. SRB 151 a.1217 (Sav.) domino guizardo buchefolle.
L bucca follo.
bukeramme sn. “bucherame”
SSL 206 a.1336 item una cultra de bukeramme ad pumellos de opere cipri.
L bocheramus.
bucherius cognome
CGS.2 13 a.1161 wilielmus bucherius.
AES 14.
L bocherius
bucia sf. “bucio, nave da carico”
CGS.1 266 a.1158 in ianuam vel sciciliam si bucia ivi
iverit. CGS.1 272 a.1158 bucia qua partem habet lambertus. CGS.1 286 a.1159 postquam venerit bucia qua
venturus est, et si inde ea bucia non venerit… DSP 93
a.1436 quelibet barcha, ganzera sive bucia que ianue frequentant cum aliquibus rebus sive oneribus… pro qualibet barcha ganzera sive bucio seu aliqua alia barcha.
CGS.2 85 a.1162 remanent ianuam in domo pestelerii
grani mine clxxxii. . in bucia salse que est ad sarçanum.
BSL 316 n. tres autem bucie de navigio suo… ad insulam de cypro venientes…perierunt.
L bucius.
bucia sf. “misura di peso”
GR 29 et quod dominus tyri debeat facere et habere…
cantarium, buciam, modium et mensuram pro ponderando et mensurando.
bucius agg. “vuoto”
DNB 58 a.1184 et si discarrigavero extra portum ianue in
aliquo predictorum locorum habebo ductum bucium ianuam.
bucius sm. “bucio, nave da carico
CDG.2 128 a.1171 et inde guerram facere cum buciis
vel cursoribus. CAC 497 a.1182 (Sav.) fulchetus habuit
bucium eorum et velam. DNB 14 a.1188 unum bucium
longum xl godis et amplum in plano palmis xii et plus et
in buca palmis xvii. OSM 45 a.1190 unum bucium longum xl godis et amplum in plano palmis xii et plus et in
buca palmis xvii. BSL 313 n. a.1190 naulizamus bucium
novum nostrum in viagio romanie. FNU 103 a.1197 sano eunte meo bucio armato in quo iturus sum. NB 48
a.1198 non vendam nec alienabo aliquid de meis buciis… –– ipsos bucios. BSR 306 a.1209 qui venerunt in
bucio qui nuper venit de provintia honerato salis. BSR
352 a.1214 quia medietas honeris seu carrici unius bucii
est ipsius raimundi restagni, et in ipso bucio marinarii xv
fuerunt. BSL 316 n. ca.1214 alcherius de vulturi fatetur
habuisse a baldo galuzio octenam unius bucii qui dicitur
caput auri, cum quo bucio vadit ultra mare. LMS 2
a.1222 locamus et nauliçamus tibi bucium unum iuris nostri. BSL 316 n. a.1225 buccium… guarnitum de xiii.
marinariis… in quo promittit deferre in ianuam modia
lxxxv grani. CGS.2 292 a.1226 bucium tuum de remis
buci
viii. cum vela i. et tenda et fersis. BSR 454 a.1228 de
grano delato in galeam vel bucium vel in aliquo ligno
quod non sit navis magna… pro quolibet qui venerit in
quolibet ligno, sive esset navis sive bucius sive galea.
BSL 316 n. a.1245 bucium unum dictum sanctus nicolaus. BSL 316 n. a.1251 ego ugo barla de varagine nomine meo et sociorum meorum bucii de archatis qui dicitur sanctus jacobus naulizo vobis… predictum bucium…
paratum et expeditum cum marinariis triginta et cum tribus servicialibus, inbter quos marinarios sint balisterii
decem cum balistris, et alii marinarii viginti sint muniti
ad ferrum, cum ancoris octo. BSR 432 a.1256 pro qualibet persona veniente in nave, sive bucio, sive tarida, sive
galiota, sive sagitea. PTS 45 a.1258 (PortoV.) bucium
unum et sarciam eius. BSL 312 a.1269 confitemur… nos
a te habuisse et recepisse in acomenda unum bucium novum quod dicitur santcum spiritum. BSL 317 n. a.1263
buccium unum de archatis qui dicitur sanctus johannes.
VFD 36 a.1306 navim vel galeam, bucium seu lignum
aliquod. DSP 93 a.1436 item pro qualibet barcha ganzera sive bucio seu aliqua alia barcha (PAC 15: è questa
l’ultima citazione del bucius in ordine di tempo).
JAN.2 249 sg. BSL 312 sgg. PAC 15. BR 560 sg. PIA
51 n.92, DUC.1 792 s.v. bussa: a similitudine pyxidis.
ALN 93: prob. origine araba. DEI.1 625 it. bucio “etim.
incerta”. DNB 58: ÷ bucius agg. “vuoto”: “forse naviglio
“vuoto”, scoperto, senza coperta e sovrastrutture”.
L bucia. buesus. bussa. buça. buzius. bussus. buzus. butius. buts. D buzo.
bucius cognome
CGS.2 71 a.1162 bonus johannes bucius.
bucius navis sn. “varietà di bucio”
BSL 317 n. a.1250 bucium navem meum quod dicitur
sanctus stephanus cum marinariis triginta tribus et cum
armis et balestris iis pertinentibus.
cf. BSL 314 n. s.xvii. (Ven.) buzonavis.
bucius orlatus sm. “varietà di bucio, rialzato da un
parapetto oltre la linea della coperta per accrescerne le
possibilità di carico”
DNB 17 a.1182 pro quarterio buci orlati.
DNB 13, 16.
bucorerium sn. “gorgiera”
PLC 69 a.1301 cervelerias, maciam, targiam unam cum
duobus bucoreriis, scutum cruciatum.
L bocholerium.
bucramus sm. “bucherame”
CA 595 a.1292 pavilone cum bucramis.
L bocheramus.
budellus sm. “budello”
ACM 53 a.1396 (Carr.) et quod predicti beccarii non possint vendere ad pesum aliquam minzolam, figutum, collum, budellum aliquarum carnium. . GR 2.17 (Sospello)
vendere teneatur… rostetum cum budello. GR 52 a.1682
(Bobbio) non vendat ad pensam cum dictis carnibus budellos, grugnos seu maxillas, pedes, ungues, jecur, milzam, nec gardiglionum.
L buellus.
budronem/ budronus sm. “boldrone”
NL.2 283 a.1225 cantaria budroni xxviii. NL.2 344
a.1225 somas xii budronum.
L boldronus.
budusco cognome
RCA 154 a.1140 iohannes budusco. HSL 18.278: cf.
a.prov. a.1355 bodosca “resto di cera nella pressa del
miele” (etim. sconosciuta).
buella sf. “budello; corda fatta di budello”
PLP 150 a.1250 (Sav.) excutiam buellas ei de ventre.
LG. 601 a.1403 laborare… artem buellariam, pro faciendo cordas que appellantur [spazio bianco] sive buellas.
L buellus. D bela.
181
buga
buellaria agg. “(arte) dei cordai, fabbricanti di corde di budello”
LG. 601 a.1403 laborare… artem buellariam, pro faciendo cordas que appellantur [spazio bianco] sive buellas.
L buellus.
buellus sm. “budello”
SSA 139 a.1345 (Sav.) pedes, corate, mincie, auricule et
buelli. LG 435 a.1383 artem buelorum pro faciendo cordam… laborare.
L botelus. budellus. buella. buellaria. sbuelare. D bêlu.
buellus cognome
SRB 42 a.1188 (Sav.) ponzo buellus. SRC 207 a.1272
(Sav.) baldoini buelli. MIA 93 a.1302 (Sav.) ialni buelli
de saona.
(de) buherio cognome
DDG 291 a.1376 in vacheta anthonii de buherio.
buesus sm. “bucio”
BSL 315 n. tempore almerci regis venit comes galterus
de montebeliart in terra jerosolymitana et armavit quinque galeas et duos buesos.
L bucius.
bufalus sm. “bufalo”
LJ.2 184 a.1288 de corio bufali denarios vi.
L bufarus.
buffarinus agg. “di bufalo”
PLS 466 a.1301 quantitas… de coriis bufarinis.
L bufarus. D buffalino.
buffarinus cm. “formaggio di bufala”
DDG 859 a.1377 pro cere et buffarinorum per £. …
bufarus sm. “bufalo”
CDG.3 199 a. 1201 et porci et bufari. DAA 69 a.1279
coria xxiv buffari.
PIA 67 n.20: < arabo.
L bufalus. bufferus. bufarinus. D buffaro.
bufarus n.p.
OSM 131 a.1190 bufarus saragus.
L buferius.
buffatorem top. (Celle)
CCS 55 a.1414 a buffatore eundo.
D buffà.
buferius cognome
GC.298 a.1191 ansaldo buferio.
PIA 67 n.20: < arabo.
L bufarus.
bufferus sm. “bufalo”
DAA 73 a.1279 daremos… implicatos in indicho, coriis
bufferi, pipere…
L bufarus.
buffetum sn. “armadio, credenza”
VCB 179 a.1239 (Bonif.) bufffetum unum (elencato fra
attrezzi e mobili da cucina) GR 2.29 (Nizza) item unum
buffetum seu dracetorium.
FEW.1 594 sgg.
D bufetto.
buffonus sm. “buffone, saltimbanco”
BBG 53 a.1344 £ 100 pro buffonis.
buga sf. (ittiol.) “boga, ghiozzo (Boops boops)”
ICG.6 343 s.xiv. de cesta bugarum vel aliorum piscium.
CVB 48 a. 1468 (Vent.) bughe mediocres… bughe colecte.
L boga. bogua. buga(ra). bugia. D buga.
buga cognome
NL.1 192 a.1203 vasallus buga. FAF 276 a.1267 johannes buga batifolium. DRG.3 709 a.1268 vivaldus buga
de arençano. FAG 59 a.1281 bonusmelior buga de
arençano.
buga(ra) sf. “bogara, rete per pescare le boghe”
PPV 86 a. 1370 (PortoV.) piscatores gororum nasarum
tremaiorum buga(ra)rum et cum canis.
L buga. bugaria.
buga
bugaria sf. “bogara, rete per pescare le boghe”
RVN 128 sg. s.xiv (Noli) quaelibet barcha bugariarum
–– quandocumque piscatores piscant ad bugarias.
L abbugaria. buga(ra). D bughèa.
bugarollus sm. “paiolo per la liscivia”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item bugarollum unum pro faciendo bugatas.
L bugata.
bugata sf. “bucato”
FCD.2 77 a.1276 cevalium unum pro bugata. CPB 242
a.1388 (Bobbio) item bugarollum pro faciendo bugatas.
L buata. bugarollus. D bugata.
bugatare vb. “abburattare”
SSA 253 a.1345 (Sav.) fecerunt dictam farinam bugatari
per quandam feminam… et buatata dicta farina… PVP
229 a.1451 ciacium unum septe pro bugatando farinam.
L buatare. bugatellum. buratare.
bugatasius n.p.
CGS.1 16 a.1155 bugatasius.
PGM 4.
bugatellum sn. “buratto”
LEM 234 a.1238 bugatellum unum, cernegium unum.
LEM 262 a.1259 item unum bugatellum. SSA 254
a.1345 (Sav.) fecerunt dictam farinam bugatari… ad
unum bugatellum boconen fornarii. CSS 299 a.1435
(Sanr.) si… fecerint panem album, vel albiorem quam
consueta sit ad bugatellum causa vendendi.
Cf. HB 113 sg. a. lomb. a.1370 bugattum.
L bugatare. D bügattu.
bugea top.
RCA 9 a.1143 omnes naves que venerunt de ultramare…
et de affrica. et de tunese. sive de bugea. et de almaria.
bugella top. “Biella”
PTC 54 a.1265 bugella: gallico?
bugerius cognome
NL.1 114 a.1203 oliverius bugerius.
L bocherius.
bugetum sn.
GR 2.17 (Bobbio) guarnaca de femina sine busto cum
bugeto.
bugia sf. (ittiol.) “boga”
LM 197 a.1268 (Nizza) in cala traynorum sive recium
bugiarum.
L buga.
buglolus sm. “secchio”
NL.1 316 a.1210 boglolum i. quod ponderat lib.v.
L boiolus
buglolus n.p.
NL.2 79 a.1216 in domo bugloli magistri axe.
bugna top. (Sav.)
SRC 161 a.1263 (Sav.) campos tres iacentes in bugna.
SRC 364 a.1297 (Sav.) allium campum in bugna
L bugnone. D bügna
bugna cognome
SRB 350 a.1407 (Quil.) daniel bugna.
D bogna.
bugnareum/ bugnarium sn. “involucro, fardello”
GG 84 a.1201 ballas ii. fustaneorum et bugnarium i. indici… predictas ballas et bugnareum…
L bugnetus.
bugnetus sm. “involucro, fardello”
OSM 78 a.1190 do tibi pro isto debito in pignus… v. bugnetos grane.
L bugnarium.
bugnoni top.
LJ.1 5 a. 962 usque in cipo. usque in bugnoni. LJ.10
a.1038 usque in monte qui dicitur bugnoni. TAL 40 n.96
s.xiii.-xiv. (Alassio) castrum bugnoni.
L bugna. D bignùn. bügnùn.
182
bule
buiachesius cognome
NL.1 169 a.1203 jacobus buiachesius.
Cf. AGS 77 sg. sardo buiakesu “milite addetto alla guardia del corpo del giudice” < gr. pula’coj “guardiano
della porta”.
buhimghame top. “Buckingham”
DRG.3 1135 a.1315 fratris domini bonifacii de salvaris
archidiaconi buhimghame.
buiolus sm. “secchio”
GG.2 383 a.1206 buiolum i. de libris ii.
L boiolus.
buionus cognome
ZAC 124 a.1287 (Alb.) thomas buionus. CAT 144
a.1326 (Alb.) martinus buionus.
L bulire. D bugì. prebugì.
bulla sf. “bolla, sigillo”
SRC 86 a.1251 (Sav.) bulla plumbea… cum seta ialna et
virmilia pendenti. LJ.1 1279 a.1258 carta bullata bulla
plumbea. FIL 320 sg. a.1404 (Sav.) et non possit… aliqua persona… transmittere vel portare… extra civitatem
et posse saone aliquem pannum… nisi prius dictus pannus vel dicti panni revisi fuerint… et bullatos cum una
bulla plumbea cum marcho comunis saone in ea fixo.
MSB 180 a.1427 litteras apostolicas… veris bulis plumbeis cum cordulo canapis more romane curie impendentibus bulatas. MAS 218 a.1466 bullare in capite ipsorum
pannorum ac marginibus bulla plumbea in qua sculta sit
imago ienuini aurei. DMC 486 2/xv habentes bullam auream sive litteras virmilias a domino imperatori romanorum… a presenti comerihio sint exempti.
L bullare. buleta. bullus.
bullare vb. “marchiare, sigillare”
CDG.2 93 a.1168 cartam bullatam proprio sigillo… in
eadem carta… plumbeo bullata sigillo. BSL 184 a.1253
tot argentum ita bonum sicut est de liga montispesulani
et bulatum… LJ.1 1279 a.1258 carta bullata bulla plumbea. DAF 31 a.1300 bissantios… computatis ipsis marchis argenti sexaginta… de liga veneta videlicet proiectis
in ligis bulatos. SIG 348 a.1341 per apodixiam bullatam
bullo comergiorum ianuensium. FIL 320 a.1404 (Sav.)
bullatos… una seu cum una bulla plumbea cum marcho
comunis saone in ea fixo. BBG 503 a.1414 per cedulam… bullatam eius annullari sigillo. MSB 180 a.1427
mandavit litteras apostolocas… veris bulis plumbeis cum
cordulo canapis more romane curie impendentibus bulatas. MAS 218 a.1466 bullare in capite ipsorum pannorum ac marginibus bulla plumbea in qua sculta sit imago
ienuini aurei. GR.2.17 a.1519 (Sarz.) portaverit (vinum)
in barilibus non bulatis.
L bollare. bulla. bullus.
bulcarinus n.p.
PIA 68 n.21: < arabo.
bulcasseme n.p.
PIA 68 n. 23 < arabo.
buldimen sn. “immondizia”
GR 29 (Casanova) non debeat facere buldimen iusta fontem.
buldius sm. “bordo, tessuto vergato”
PVP 275 a.1488 strapointeta una buldii.
L burdus.
buldronus sm. “boldrone”
FCD 1.164 a.1268 (buldroni) qui appellantur busegi.
L boldronus. busegus.
bulentinum sn. “bolentino, lenza morta munita di
molti ami”
RVN 120 s.xiv. (Noli) quilibet civis qui piscatus fuerit…
ad bulentinum.
L bolendinum. D bulentìn.
bule
buleta sf. “bolletta, dichiarazione di ufficio”
LJ.2 740 a.1365 sine buleta seu licentia curie regie.
BBG 499 a.1414 pro dictis officialibus et subscriba bulletarum. BBG 504 a.1427 pro officiale bulletarum cum
uno subscriba. DSP 122 a.1466 domunculam unam positam prope officium bulletarum.
L bulla.
bulferagius n.p.
PIA 68 n. 24: < arabo.
bulfericus n.p.
PIA 68 n.25: < arabo.
bulga sf. (lat. class.):borsa di cuoio
MUI 140: bòlgera. G.FLECHIA, AGI 2 (1876) 329, cf. tosc. bolgia. A.PRATI, AGI 17 (1910) 398; ID 15 (1939)
190 sg. REW 1382. G.ROHLFS, ZRPh 48 (1928) 437.
FEW.1 605. SPS 130.
L bouge. burnea.
bulgarum sn. “elemento topon. in area it. nordoccid.”
G SERRA, RSL 9 (1943) 12: burgulus “burgus”, castellum parvum”
L bulgarus. burgarus.
bulgarus n.p.
SRB 29 a.1198 (Spotorno) ex parte autem naulensium iuraverunt isti… bulgarus…
BG 120 s.xii. (Sav.) turris vetula filiorum bulgari.
L.bulgarum. burgaria. burgarus.
bulire vb. “fondere”
LG 443 a.1383 deputatus ad rompendos et buliendos annulos pensarum.
L bolire. faylabulir. D bugì.
bulnetia top. (Vernazza?)
BCB 126 n.
bulsa sf. “borsa”
BSSAII 1 (1934) 78 a.1312 (Alb.) quandoque melius est
expendere quam bulsam clausam tenere.
L bursa. bulçasica.
bulçasica n.p.
PIA 68 n.22 a.1188 marinus bulçasica.
L bulsa. bursa.
bulsanetum / bulzanetum top. “Bolzaneto”
PAC 7 a.1158 bulzaneti. LJ.2 907 a.1382 in valle pulciffere loco dicto bulsanetum. SRC 689 a.1406 eundi habitatum in bulzaneto.
L. bolçanetus. bolçenetum. boçanetum bulzanetus. D bôsanöu .
bulzanetus n.p.
PIA 68 n.26 < arabo.
L bolçanetus. bulsanetum
bulçonem sm. “bolzone, macchina da guerra”
OS 44 a.1194 illi vero de volta… inauditum composuerunt instrumentum, vehementissimum quidem in turri
oberti de grimaldo et in nova tutti oberti spinule ligneum
instruxerunt bulçonem cum quo vi, cunctis videntibus,
turrim novam… perforando in maximam partem destruxerunt et corrui fecerunt.
IVI tav. vi., fig. xxxiii.il disegno, dal ms, c.111 B.
bullus sm. “bollo, sigillo, marchio”
SIG 348 a.1341 per apodixiam bullatam bullo comergiorum ianuensium. GR.2 17 a.1519 (Sarz.) ponderet cum
ponderibus… bullatis de marco vel bullo comunis sarzane.
L bulla. bullare.
bumbacilis agg. “di cotone”
VCB 40 a.1238 (Bonif.) palucellum unum bumbacilem
grossum.
L bambaxilis. bombecium.
bumbecium sn. “cotone”
GVG 119 a.1254 pro precio bunbecii. MSG 292 a. 1255
quod in dictis purpuris et panis apponatur… bumbecium
filum et lanam, quod esse non debet. CGG 329 a.1262
183
bura
(PortoV.) orale unum sede et bunbecii. oralia duo lini et
bunbecii.
L bombecium.
bumbettum sn. “cotone”
CLS 8 a.1212 pro pretio bumbetti nostri.
L bombecium.
bunda sf. “sponda, ciglione”
CCL 58 a.1338 (Lavina) subter bundam terre iohanne
magleti… sicut vadit bunda. GR 29 (Pornassio) seminare infra hos confines, videlicet a bundis et a parata.
REW 1392 gall. *bunda “terreno”. FEW 1.626. PSP ÷
lat. fundus (lig.? cf. bodincus = profundus, Plin.n.h. 3.22),
REW 3585. ALE 53. SED s.v. bound “boundary, limit”:
celt.? cf. tardo lat. bodina “confine”, ingl. s.xiii. bound
“landmark”; a.fr. bonne, ingl. a.1313 bunne “confine”.
L bonda. bondelia. bondum. bronda. D bunda.
bunda sf. “ceppo”
GSB 101 a.1577 (Baiardo) homines scindentes… bunde
ultra fronde et manicos.
Cf. ROC 147 (Civezza) resbundà “potare”.
D resbundà.
bunecta sf. “sacca, involto”
GR 86 (Mon.) bunecta una plena de robba.
L bunetta.
bunetta sf. “sacca, involto”
GR 29 (Mon.) bunetta una in qua erat tunica una et
cappa una.
L boneta. bunecta.
buolario top. (Sanr.)
LJ.1 10 a. 1038 et usque in mesadomnica descendente
per buolario.
L bedalium. bialare.
buoli top. “tessuto (città di provenienza)”
LG 784 a.1406 buoli, computata volia in qua est involiatus.
buorcus sm. “gemma, germoglio?”
GR 29 a.1274 (Castellaro) item de quolibet ficu de testa
sive habeat plures buorcos, sive nullum.
bura sf. “inondazione”
ZTA 37 a.1383 bure seu aque magnum dampnum impendunt terris. ZTA 38 a.1386 bure sive diluvia aquarum.
D buria.
burra sf. “borra, stoppa, prodotta dalla cimatura dei
tessuti di lana”
LJ.1 71 a.1140 de sacco burre denarios quatuor.
DRG3.854 a.1297 lib. duo milia… que sunt implicate in
racione mee burre. LG 701 a.1406 utrum predicta (copertoria) sint plena bombice, burra,stuppa seu alia re quacumque.
REW 1411.
buragius n.p., cognome
LJ.1 732 a.1224 petrus buragius. MIA 82 a.1263 buragium. LJ.2 192 a.1289 iacobus buragius.
D boragio.
burancho top. (Bardineto)
BBB 28 a.1479 (Bard.)
D burancu.
buratafarina cognome
CGG 140 a.1260 (PortoV.) uxor quondam bennati buratafarine.
L buratare. buratus.
buratare vb. “burattare, setacciare”
SSA 259 a.1330 (Sav.) fecerunt… buratari dictum granum…–– ipsis farinis buratatis ad buratos solitos. PVP
296 a.1492 pro…una vegete ad buratandum.
L aburactare. bugatare. buratafarina. buratatus. buratus.
buratatura sf. “setacciatura”
GSS 128 a.1330 (Sarz.) expensis et avariis macinature,
buratature, cocture (panis).
L buratus.
bura
buratatus agg. “burattato”
GSS 128 a.1330 (Sarz.) fiat panis venalis de farina bene
burattata. ACM 55 a.1396 (Carr.) panis venalis de farina
buratata bene coctus.
L buratare.
buratus sm. “buratto, setaccio”
SSA 259 a.1330 (Sav.) ipsis farinis buratatis ad buratos
solitos. PVP 296 a.1491 pro uno burato d.vii.
L buratare. buratatura. D buratu.
buratus sm. “tela rada”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item brazias quinquaginta buratorum.
D burato.
burax top. (Sav.)
SRB 187 a.1219 (Sav.) terras et vineas quas habet in burax et in carraria et in vallegiis.
SCT 177.
L vuraxum. D buraxa. buraxi.
burbium sn. “quartiere urbano [fatto su suburbium]”
LJ.2 809 a.1374 et castrum famaguste cum burbiis et suburbiis.
burbulia cognome
LJ.1 1282 a.1259 octone burbulia… de sancto romulo.
D burbugiòn.
burcardus agg. “di colore del pelo di mulo”
NL.2 11 a.1216 pretio unis muli baieti burcardi stellati in
fronte.
L bucardus.
(la) burdighea top. “Bordighera”
RII 38 (1983) 2.35 a.1470 in territorio vintimilij, loco
dicto la burdighea.
L burdigheta.
burdigheta top. “Bordighera”
CVB 33 a.1254, 1258 obertus porrus de burdigheta ––
a.1260 paulus prepositus sancti ampelii de burdigheta. ––
a.1470 loco dicto la burdighetta. –– in capite burdighette.
L bordigol. burdighea. burdigueta. D bordiga.
burdigotus n.p.
GVG 303 a.1290 obertinus de vicheria gener quondam
burdigoti.
D burdigottu.
burdigueta top. “Bordighera”
TMV 67 a.1258 (Vent.) burdigueta. BNA 77 a.1259
oberto gaia de burdigueta. BNA 122 a.1259 guillelmus
barberius de burdigueta. CVB 33 a.1262 (Bonif.) obertus baaluchus de burdigueta.
ABD 7 sgg.
L burdigheta.
burdonus sm. “bastone, asta di uso cerimoniale”
IVC 373 ad a.1222 et omnes habebant sclavinas crucibus
insignitas, et burdonos et scarsellos. GR 2.24 (St.Pons)
item crucem de argento albam cum clavello, cum quo
iungitur in bordono de argento.
DUC.1.707.
L bordonus. D burdùn.
burdus/ -m sm/n. “tessuto a righe di diversi colori;
coperta di tale tessuto”
CNM 57 a.1205 (Sav.) matarasum i. et burdum i. et sacconum i. CGG 324 a.1262 (PortoV.) cultram de burdo usatam.
DAA 73 a.1279 in indicho, coriis bufferi, pipere, bocharanis,
burdis. SSL 211 a.1336 una pecia de burdo scacato. PCC
142 a.1353 (Sav.) item copertorium unum de burdo. CPB
241 a.1362 (Bobbio) item unum lectum cum una cultra de
burdo. OGM 105 a.1370 coppertoria burdi viii. DDG 762
a.137 pro… burdorum septe torsello i… ASD 64 a.1381
item meysaretum unum burdi parvum. CPB 245 a.1388
(Piac.) unam cultram a dicto lecto de burdo LG 646 a.1404
quod in copertoriis de burdo novo supponatur tela nova.
PVP 220 a.1451 copertorium unum burdi de alexandria.
BVP 84 “voce araba: “stoffa variegata”
L biurdus. bordatus. buldius. burlus.
184
burg
burdus agg. “di piccola dimensione”
TL.2 227 a.1463 de galeis… respondemus utiliores futuras galeas subtilles. tamen sint ut vulgariter dicitur aliquanto burde sive mediocres.
L bastardus. bordus.
burea cognome
SCS 299 a.1530 (Sav.) in bernardo burea.
L boletus.
burellum sn. arnese da pesca”
GR 30 a.1773 (Levanto) nulla persona audeat ponere burellum, sive aliquod retinaculum ad ipsam logiam.
burelus sm. “stoffa di lana grossolana”
DDG 250 a.1376 pro pannorum burelorum ballis ii.
L borellus.
burga sf.
A.FERRETTO, DL 51 a.1264 osbergum unum, caligas ferri
cum bragoneriis et burgis duabus.
burgantem top. (Diano)
FCL 61 s.xiii. de villa burgantis. IVI: a.1748 borganzo,
od. burgansu.
L burgus D borganzo. burgansu.
burgaria top. “Bulgaria”
SIG 382 a.1330 ad dominum fedixclavum (= Suvestilav)
dei gratia imperatorem et dominum burgarie.
L burgarus.
burgarus cognome
SRB 205 a.1225 (Sav.) vivaldum de petro de burgaro.
BNA 87 a.1259 (Vent.) a te jacopo de burgaro. CAT 139
a.1326 (Alb.) guillelmus enricus burgarus. DDG 228
a.1376 johannes burgarus.
L bulgarum. bulgarus. burgaria.
burgensaticus agg. “borghese, libero (vs/ feudalis)”
GR 30 a.1304 (Mon.) domos et possessiones… in burgensaticas… gratiose reducimus, et in totum eximimus a nexu
cuiusque feudalis oneris, census, redditus vel affictus.
L burgesia. burghesaticum.
burgensem sm. “borghigiano”
DMC 263 a.1409 elligere quatuor bonos sindacatores…
quorum duo sint cives ianue, reliqui vero sint burgenses.
burgensem sm. “cittadino”
GR 2.17 a.1219 (Sarz.) si aliquis burgensis captus fuerit
vel detentus in persona ab aliquo nobilitatis… –– omnes
burgenses teneantur speciali juramento. RCP 70 a.1245
(Sarz.) sicut alios burgensess de sarz(ana). RL 203
a.1272 (Penna) non possit ponere penam alicui burgensi.
PRV 42 a.1295 (Sarz.) et quod ipsi homines volunt esse
et fieri et admicti in burgenses et castellanos predicti comunis burgi et castri. GSS 97 a.1330 (Sarz.) burgensis
sarçane sit… quilibet qui sarçane natus sit et qui sarçane
habitaverit ultra unum annum. SIG 348 a.1341 exceptis
illis qui se facerent burgenses in terris ianuensium
TL.2 465 a. 1467 dissentionem inter burgenses illos seminare. TL.2 486 a.1467: lettera inviata dai protettori
del Banco di San Giorgio ai burgensibus caphae (maggiorenti genovesi di Caffa).
CHI.1 42 “chi abita il borgo e gode delle franchigie concesse dal conte ai borghigiani”.
L aborgensare. burgensaticus. burgesia. burgus. D borghexi.
burgesia sf. “stato giuridico di burgensis”
LJ.1 857 a.1228 (Gen.) non recipiemus aliquem de cetero
in habitaculum vel burgesiam in massilia.
L habitaculum. burgensaticus. burgensis. burgus.
burgetum top. “Borghetto (Vent.)“
CVB 44 a.1257 (Vent.) in vallebona supra burgetum.
L burghettum. burgus.
burghesaticum sn. “stato giuridico di burgensis”
PRV 42 a.1295 (Sarz.) ad petendum et recipiendum burghesaticum et castellanaticum… et quod ipsi homines
volunt esse et fieri et admicti in burgenses et castellanos
predicti comunis burgi et castri.
L burgensaticus.
burg
burghettum top. “Borghetto (Vent.)”
CVB 44 a.1470 (Vent.) in ecclesia sancti nicolai de burghetto.
L burgetum. D borghetto.
burgimagister sm. “borgomastro”
TL.2 82 a.1460 litteras burgimagistrorum, scabinorum et
consulum brugiarum (di Bruges).
L burgus.
burgium top. “Borgio”
SF 132 a.1351 (fin.) sindicus compagne burgi.
L borgio.
burgorus sm. “erica, arbusto”
CSS 232 a.1345 (Sanr.) lignamina burgororum et armoinorum.
Cf. GR 27 a.1618 (Garlenda) arbores armorinorum, brugorum vulgo scovi…
L brugus.
burgus sm. “borgo, borgata suburbana”
PSP 70 (Vegezio, s. iv.) castellum parvulum quem burgum vocant. SRB 57 a.1059 (Sav.) nec ullam albergariam de castello nec de burgo nec de civitate si facta fuerit non requexiero…–– saximento personarum et domorum in castello vel in burgo vel in civitate –– extra predicto castello vel burgo vel civitate. RSC 245 a.1143 aliquis homo habitans in civitate, vel in burgo, vel in castro.
CGS.2 117 a.1163 pro nona unius domus pro indiviso
que est in burgo in qua ipse habitat. CGG 28 a.1259
(PortoV.) ante via publica sive burgus et retro litus maris.
LG 246 a.1363 in pleno generali et publico parlamento
ac universitate hominum civitatis ianue, burgorum et suburbiorum.
REW 1407. BID 14. SON 278. PSP 70. ASS 25.
L burgantem. burgensaticus. burgensis. burgesia. burgetum. burgimagister. D burgu.
burgus top. “Borgo”
SRC 669 a.1405 (Quil.) in villario burgi. NTS 10 a.1469
(Sav.) burgum porte vilani.
D burgu da bassu.
burgus novus top. “il quartiere più settentrionale di
Albisola Superiore”
LJ.1 1176 a.1253 (Sav.)coheret… superius illi de burgo
novo.
PAA 220
burgus sancti Iohannis top. “a monte dell’antica
cinta muraria di Savona”
SSA.2 27 a.1345 (Sav.) burgum sancti iohannis, a porta
sancti iohannis usque ad terram domini pauli sachi, in
qua habet molendinum.
D burgu d’âtu.
burgus sancti spiritus top. “Borghetto Santo
Spirito”
CAT 116 a.1326 (Alb.) de burgo sanctis spiritus.
burriolus cognome
BG 120 s.xii. (Sav.) turris W(illelmi) burrioli.
burim sf. “aratro”
NB 63 a.1198 cum toto mobile quod in ea domo habeo
preter… medietatem de duabus buribus et de duobus arcibus.
burlus sm. “tessuto vergato, a righe”
LEM 262 a.1259 copertorium unum de burlo.
L burdus.
burmiole top. (Alessandria)
CAC 163 a.1179 (Sav.) in territorio rovereti ubi modo dicitur alexandria, in loco qui dicitur burmiole iusta sanctum andream. –– in burmiolis de sancto andrea iuxta
alexandriam.
L burnia. D bormida. brumiolo.
burnea sf. “recipiente cilindrico di maiolica”
PVP 248 a.1458 burnea una terre de malica.
PVP 116.
L bulga.
185
busa
burnia idr. “fiume Bormida”
CAC 131 a.1179 (Sav.) a flumine burnie usque ad pedem
montis.
L burmiole. D bormida.
burro top. (V. Bormida)
CHAR 334 a.999 (Sav.) cario. cremenna. montem burro.
CHAR 403 a.1014 (Sav.) et terra de ponte quanta ad
sanctum eugenium pertinet monte burro.
D boròn. burotto.
bursa sf. “borsa”
GVG 302 a.1289 (Gen.) catharine uxoris mee ricamatricis bursarum. DAF 98 a.1300 bursam de seta violeta.
CPB 245 a.1388 (Piac.) item sex bursas de veluto. DSP
57 a.1487 neque burse neque burselini. GR 89 (Arquata)
bursam vel scarsellam aut corrigiam.
L borçieta. borsetus. borsotus. bulsa. bursaria. bursella.
burselinus. burseta. bursitus. imborare. largabursa.
D borsoto.
bursaria sf. “tesoriera (in un monastero)”
PSM 397 a.1465 (Noli) per manus abbatisse aut bursarie.
L bursa.
bursarius sm. “fabbricante di borse”
BSC 315 ante 1424 et pro bono et utilitate arcium corrigiariorum guanteriorum bursariorum in civitate ianue.
L burserius.
bursella cognome
SRB 65 a.1179 (Sav.) willelmus bursella.
L bursa.
burselinus sm. “borsetta, borsellino”
DSP 57 a.1487 neque burse neque burselini.
L bursa. bursella. borsetus.
burserius sm. “fabbricante di borse; cognome”
NL.1 105 a.1203 uxor alberti burserii. PCC 113 a.1327
(Sav.) morenus burserius. PC 320 n. a.1403 ars burseriorum.
L borselerius. bursarius.
burseta sf. “piccola borsa”
SSL 212 a.1336 una burseta cum aliquibus peciis de argento. CPB 245 a.1388 (Piac.) item duodecim bursetas
medioalanenses… item duas bursetas ripi (di refe).
CPB 253.
L borçieta. bursa.
bursitus sm. “borsa, borsetta”
CPB 245 (Alb.)1388 (Piac.) item duas duodenas bursitorum inter magnos et parvos.
CPB 253 sg.
L borsetus.
burrus sm. “burro”
SSL 217 a.1336 una pignata cum buro. ICG.6 158 s.xivxv. pro quolibet cantario… cavialis et burri.
L butirus.
burzius cognome
LJ.1 684 a.1223 petrus burzius.
buç sn.
LMS 413 ca.1222 ego te incanto… de saiton de laxerton
de striis de buç de scorfano…
ADT 12 sg.
busa sf. “sterco di animali”
RL 203 a.1272 (Penna) et invenerit aliquod indicium (di
un animale smarrito) … de cornibus vel busa, vel ossibus
vel de pelle.
D büza.
buça sf. “bucio”
CAC 139 a.1179 (Sav.) de precio buçe quam ei vendidimus.
L bucius.
bussa sf. “bucio”
DUC.1 792 “navigli genus grandioris, a similitudine
pyxidis”.
L bucius.
buza
buza sf. “imposta sul peso delle merci”
LJ.1 406 a.1192 dono vobis libertatem cantarii buze et
modii et omnium aliarum mensurarum in tyro.
REW 1193.b.
L bozellum.
buçacana cognome
BNA 110 a.1259 (Vent.) terra verdilie buçacane.
buzaccarinus cognome
PIA 69 n.29: < arabo.
D bozzacarìn.
buzalla top. “Busalla”
RCA 218 a.1019 in buzalla.
buçalum top. (Sav.)
SRC 162 a. 1263 (Sav.) medietatem trium camporum in
buçalo.
L boçaleum. bozali. D bossaro.
buzana top. “Bussana”
LJ.2 3 a.1154 versus buzanam. LJ.1 909 a.1232 de facto
buzane… de castro buzane.
FNTG 17.104: *aebutiana, gent. rom., cf. aebutius. PTR
46: buttius, abutius. aebutius.
D büssana.
buzanum top. (Gen.)
GC.255 a.1191 in loco qui dicitur buzanum.
buzarinus cognome
PIA 70 n.30: < arabo?
busca sf. “scheggia di legno”
ICG.6 11 s.xiii. fasciculi lignorum sclapatorum sive buscarum.
DUC.1 791 busca: ligni seu abgoris stipes.
D büsca
buscalea sf. “boscaglia”
BCG 40 a.995 item silvis buscaleis et ierbee seu pascuis.
BCG 169 a.1064 et vineis… et erbis et pratis seu buscaleis cum areis suarum. PAC 14 a.1089 terris arabelis et
erbis silvis buscaleis…
Cf. CDL 1249 a.970 (Milano) de silvis roboreis et stalareis seu buscaliis et gerbis. FAG 176 a.1064 (Asti) cum
pratis seu buscaleis.
P.AEBISCHER, ZRPh 59 (1939) 417-430.
L buscaliare. buscarea. D boschagia.
buscaliare vb. “far legna nel bosco”
RCP 173 a.1141 (Luni) ipsi burgenses buscaliabant toto
anno in cunctis lignaminibus.
L boscare. buscalea.
buscare vb. “raccogliere sterpi nel bosco”
GDN 572 a.1189 (Noli) usus buscandi…ad usum buscandi. LJ.1 509 a.1204 buscandi. lignandi. glandandi.
L boscare.
buscare vb. “scortecciare”
GR 30 a.1618 (Garlenda) si quis in olivetis et alienis terris buscaverit, inciderit vel extirpaverit botias seu arbores
olivarum…
L boscare busca. D buscà.
buscarea sf. “boscaglia”
RCP 45 a.1066 (Luni) pratis, pascuis, silvis, buscareis
cum areis earum. PAC 7 a.1085 silvis buscareis.
L buscalea. buscaria.
buscarellus n.p.
FCD.2 401 a.1281 aldeta… mater buscarelli de guisulfo.
CA 594 a.1292 de quibusdam expensis suis… factis per
manus domini buscarelli.
L buskerellus.
buscaria sf. “sfruttamento dei boschi”
RCP 173 a.1141 (Luni) de lite que vertebatur inter burgenses de sarzana et curiam de buscaria.
L boscare. buscarea. selvania. silvaina.
buscatus agg. “boschivo”
LJ.1 509 a.1204 terras buscatas.
L boscatus.
186
busi
buscea n.p.
MIA 75 ca.1270 (Sav.) buscea de legino.
L busius.
buskerellus n.p.
CA 595 a.1292 item in una barga per buskerellum…––
per manum buskerelli.
L buscarellus.
buscherium sn.
CAC 483 a.1181 (Sav.) et culcitram unam et cuxinum et
linçol et velatam meam et buscherium.
buscheta sf. “sorta di gioco”
RLC 72 a.1297 (Cosio) qui luderit ad aliquod ludum, nisi
ad capeletam et ad buschetam.
D büsche.
buschivus agg. “boschivo”
LJ.1 703 a.1223? pecia… et est boschiva.
L boscatus. boschius. boschosus.
buscus/ -m sm/n. “bosco”
GDN 572 a.1189 (Noli) per omnes partes predictorum
buscorum. PMS 39 a.1189 (Sav.) nemora… quorum alterum vocatur buscum de spolturno. GG 136 a.1201 sedecenam de connio de busco qui est in montibus de
quinto. MSS 206 a.1207 alia pecia iacet ubi dicitur ad
buscum. ACM 83 a.1396 (Carr.) in aliquo busco seu nemore.
L boscus.
buçea top. “Bougie (Africa sett.)”
CGS.1 331 a.1160 confessus est se portare buçeam tot de
rebus boniiohannis malfiiastri in bombace. DRG.2 219
a.1227 apud buçeam. PLP 128 a.1250 (Sav.) erat marinarius tuus in navi apud buçeam.
L.buzea. D boxia.
buzea top. “Bougie”
CAF 28 a.1136 tenderunt super buzeam. CNM 121
a.1203 (Sav.) lignum predictum venit buzeam. CNM 179
a.1205 (Sav.) et ivit buzeam et de buzea tunexim. LEM
28 n. a.1251 bisancios novem… miliarensium vel dobleriorum sicut currunt per terram buzee. DRG.3 642
a.1262 ballas… agninarum de buzea.
L buçea.
busecha sf. “trippa”
GR 30 (Novi) nullus becarius possit vendere… busecham
aliquam seu panciam.
D büzzu.
busegerius cognome
BG 120 s.xii (Sav.) turris bulgari busegerii. CAC 141
a.1179 (Sav.) anna, soror gandulfi busegerii. CAC 511
a.1182 (Sav.) gandulfus busegerius.
busegus sm. “boldrone”
FCD.1 164 a.1268. (boldroni) qui appellantur busegi.
busseletum sn. “vasetto”
NIS 356 a.1425 busseletum unum de argento pro aromatibus.
L busuleta. buxola.
busellus cognome
SRB 65 a.1179 (Sav.) ansaldus busellus. CAC 380
a.1181 (Sav.) sofia filia quondam willelmi buselli de saona. BG 119 s. xii. (Sav.) turris ansaldi buselli.
L boxellus.
buzellus top. (Quiliano)
LJ.2 191 a.1289 loco ubi dicitur buzellus.
D busela.
busenga cognome
DDG 601 a.1377 luchinus busenga.
D buxenga.
busihazaria sf. “gioco d’azzardo”
CCS 104 a.1414 (Celle) ludere ad ludum taxillorum nec
aliquod ludum busihazarie.
L basihazaria.
busi
busila sf. “bisca”
CRA 71 a.1386 (Alb.) qui emet dictam gabellam (ludi sive basihazarie) possit… tenere quandam busilam ubicumque ei placuerit.
L biscazia.
buzilium top. (Osiglia?)
SRB 360 a.1424 carcarum et buzilii.
L boçilium.
businus sm. “bosso”
BSR 243 a.1192 atque annis singulis viginti busmos (err.
per businos) inserere.
Cf.PAC 15 “non so cosa significhi busmos”.
L busius. busmus. buxinus. D bozin. bosino. bozino.
businus cognome
CAC 144 a.1179 (Sav.) aicardus businus.
busius sm. “ legno di bosso”
DDG 667 a.1377 per lb. cxl busiorum. DDG 671 a.1377
pro busiorum balla… delata de provincia. –– pro busiorum grosse cxxxx. DDG 874 a.1377 debet nobis pro busiorum in summa per £ cxxxxii.
L bosus. buscea. buxinus. buxius. D büsciu.
buzius sm. “bucio”
CNM 44 a.1204 de pretio unius carici buzii salis. CNM
63 a.1205 buzium i. cum x. remis.
L bucius.
busmus err. per businus “bosso”
BSR 243 a.1192 atque annis singulis viginti busmos inserere.
PAC 15: “non so cosa significhi”
L businus. busius.
buzo top. (Roquebrune)
LJ.2 642 a.1357 pecia terre posite in guardiola alo buzo
que est zerba.
busolla sf. “cassetta”
TL.3 665 a.1449 item pro busolla pro elemosina in festo
nativitatis domini
PVP 328 a.1507 pro precio… unius busole pro salairolis.
L buxola.
busolina sf. “scatoletta, vasetto”
PVP 311 a.1505 pro busolina triache.
L buxola.
(de) buzono cognome
DDG 274 a.1376 in vacheta pauli de buzono.
bussora sf. “cassetta, scrigno”
PVP 251 a.1458 bussora una argenti.
L buxola.
bustus sm. “parte superiore del vestito; giacca”
CGS.1 92 a.1157 bustum meum et unam de camisiis
meis. CGS.1 94 a.1157 brune baiule mee lego bustum et
unum paludellum. GR.2.18 (Bobbio) roba de femina que
sit cum busto integro. PVP 298 a.1492 pro manifactura
unius busti. PVP 338 a.1506 et pariter gonellis de medio
non possit poni in bustis nec in aliquo loco ipsarum aliquod laborerium auri et panni serici.
PVP 123, 352.
L rebustus. D büstu.
bussula sf. “scatoletta, vasetto”
PVP 350 a.1458 bussule due pro [….
L buxola.
busuleta “scatoletta, vasetto”
PVP 281 a.1488 busuleta una zebeti.
L buxola. busseletum.
bussulus sm. “urna per le votazioni”
RVN 63 s.xiv (Noli) debeat ponere illum lapidem, quem
dare volet, in quodam sachetto seu bussulo.
L buxola.
buzum sn.
ACM 60 a.1396 (Carr.) lavare aliquos pannos, buzum vel
alias res.
187
bute
bussus sm. “bucio”
BSL 315 n. a.1264 (Pisa) et quod antequam collent ponent expensis dicte navis plactas vel bussos in arno pro
recipiendo res et merces dictorum mrercatorum… caricandas in dicta navi.
L bucius.
buzus sm. “bucio”
GC 156 a.1191 locat suum buzum.
L bucius.
buta sf. “botte”
RCA 36 a.1143 et faciunt ea que necessaria sunt ipsi vineee. et in vindemiando et in pistando et ad butam deportando. BSR 40 a.1172 quando erit necesse laborare in butis et vasculis curie que erunt super ipso loco… –– illas
butes. CNM 413 a.1205 (Sav.) et vinea cum domo ibi
posita et tecto et ginzario et grais et butis viii. PTS 49
a.1258 barcha… cum orcias et ostes et duodecim butis.
L bota. butellum.
buta sf. “botte, unità di misura”
CGS.2 204 a.1164 butas duas ianue.
butana sf. “stoffa per fodere”
SSA.2 142 a.1345 (Sav.) in aliqua iupa seu copertorio…
mediam telam butane ponere non audeat. DDG 838
a.1377 pro… butane ballis ii.
PIA 32 n.2. ALN 116: < arabo.
L buttanea. butania. butaneus.
buttanea sf. “stoffa di cotone”
PVP 279 a.1488 gonna una de buttanea a peci iiii.
L butana.
butaneus sm. “stoffa di cotone”
PVP 279 a.1488 gavardina una butanei alba pro homo.
L butana.
butania sf. “stoffa di cotone”
PVP 249 a.1458 pecia una butanie cotoni.
L butana.
buttare vb. “buttare, atterrare”
SOV 194 a.1428 (On.) de poena illius qui percusserit vel
buttaverit aliquem. GR 2.6 (Naticino) si butaverit aliquam personam. GR 2.18 (Pornassio) de lapidibus non
butandis seu proiiciendis per vias.
D butà.bütà.
butarius cognome
BSR 407 a.1255 iacobus butarius.
L botarius.
butaticum sn. “imposta sulle botti”
CDG.2 283 a.1182 drictum vini atque butaticum.
L botaticum.
butea sf. “bottega”
DRG. 2 7 a.1200 in butea malocelli. RSL 222 a.1288
(Alb.) de non tenenda aperta butea… ASA 455 a.1350
(Alb.) a cantono butee cepulle de cepullis usque ad cantonum monumenti.
L apotheca.
buteca sf. “bottega”
FNU 100 a.1197 actum ianue in buteca maloxelli. DNB
42 a.1197 in buteca maloxellorum. SRB 111 a.1202 in
buteca malocelli. DRG.2 146 a.1213 actum ianue in buteca porcorum.
L apotheca
butega sf. “bottega”
CGS.1 24 a.1156 quatuor bancas de sedere in butega.
CAC 28 a.1178 (Sav.) ante butegam gisulfi pelliparii.
CAC 245 a.1180 (Sav.) super butegam mmeam, in qua
habito. CDG.2 350 a.1189 (Sardegna) terram tantam que
large sufficiat ad fabricandas ibi centum butegas cum
cortibus suis convenientibus.
L apotheca.
butegarius sm. “bottegaio, cognome”
PLS 263 a.1301 ego guido butegarius, pisanus.
L apothecarius.
bute
buteguerius n.p.
LJ.2 235 a.1290 (Celle) buteguerius et filii.
L apothecarius.
butellum sn. “botticella”
LEM 224 a.1230 butem unam pro aqua… butella tria.
L buttallum. buta.
butem sf. “botte”
RCA 39 a.1130 et vindemiant et ducunt in torculare et
pistant et ponunt mustum in butes. RCA 37 a.1143 et
stringit butes et torcularia et tinam. BSR 40 a.1172 laborare in butis et vasculis… illas butes. IEA 72 a.1216
(Alb.) due butes. LEM 224 a.1230 butem unam pro
aqua. SIG 328 a.1330 veges sive butis una.
CRL 50 sgg. a.564 (Ravenna) butis: neologislmo tardolat. ampiamente diffuso. ALE 58.
L bota. bottallum. botixella. butaticum butericum. buticella. falabote. D butte.
butericum sn. “botticella”
LMS xxix a.1259 item butericum unum rami in quo est
aqua rosa. [lo stesso testo in LEM 257 ha butericium].
L botericum. butem.
buterus sm. “burro”
CA 608 a.1292 item in butero s.iii.
L butirus.
butexella cognome
NL.1 146 a.1203 ianuardus butexella. NL.2 100 a.1206
uxore quondam johannis butexelle.
L buticella.
buticella sf. “botticella”
CAC 493 a.1182 (Sav.) de barrili uno de fabis et de buticella una.
L. bautesella. boticellus. butem butexella. butizella
butigionus cognome
LJ.1 724 a.1224 ugolinus butigionus filius guillielmi de
vezano.
L buttilionus.
butilaria sf. “bottiglieria, deposito di bottiglie”
SSL 217 a.1336 inventarium butilarie.
buttilionus n.p.
CGG 4 a.1259 (PortoV.) buttilionus frater meus.
L botighionus. botigionus. butigionus. butilaria. D butigia.
188
buxu
butirus sm. “burro”
SSL 217 a.1336 due scutelle invetriate cum butiro.
L buterus. burrus. D bitìru.
butius sm. “bucio”
OC 201 a.1167 mandaverunt unum hominem… in butio.
L bucius.
butizella sf. “botticella”
BSL 248 a.1268 butizellis quatuor parvis pro levanda
aqua que sunt in navi.
L buticella.
butonus cognome
GIB 381 a.1175 anselmus botonus.
L botonus.
butrius sm. “vaso”
LEM 247 a.1240 butrios tres aque rose.
buthus sm. “bottone
CPB 245 a.1388 (Piac.) item medium miliarem de buthis.
CPB. 254.
L botonus.
buts sm. “bucio”
BSL 315 n. a.1566 cum ipse dudum in quadam (buts)
navi… versus duratium navigaret
L bucius.
buxinus sm. (bot.) “bosso”
BSR 170 a.1192 et annuatim inserere buxinos xl. et castagnetum deboscare.
L businus. busius. busmus.
buxius sm. “legno di bosso”
FCD.2 208 a.1278 buxolam unam buxii.
L busius.
buxola sf. “cassetta, scatola”
GG.2 316 a.1206 buxolam unam de ligno. LMS 241
a.1222 buxola avolii. LMS xxvii. a.1259 item buxolam
unam in qua est lb. decem castornate. FCD.2 208 a.1278
buxolam unam buxii. DAF 23 a.1300 buxola una de anofanto. LG 676 a.1403 in aliquo vase vel buxola.
REW 6892.2. ALE 59.
L bisxola. bixola. busseletum. busolla. busolina. bussora.
bussula. busuleta. buxulla. D bisciua.
buxonus cognome
OSM 42 a.1190 testes… anselmus buxonus.
buxulla sf. “cassetta”
VCB 179 a.1239 (Bonif.) buxullam unam.
L buxola.
c.
189
cabe
C-K
c. “abbreviazione per castrum (una delle otto compagne in cui era divisa la città di Genova)”
DSP xlii., Gloss.
k. “abbreviazione per caratus “quota; misura di peso”
PVP 302 a. pro precio perlarum 290 de k. …. PVP 299
a.1492 pro una cateneta auri de uncis 4 in circa… nobis
data per k. 23 pro valore auri computatis £. 1 s.10 pro
manifactura et positis k. 4 pro uncia pro manchamento
valuta.
L caratus. karatus.
ca. “abbreviazione per cantarium “misura di peso”
BBL 70 a.1473 pro ca[ntariis] xxxxvi lignorum. BBL 16
a.1474 ca[ntaria] iii., ro[tuli] iv.
BBL lxxvi.
L cantarium.
ca sf. “casa”, elemento topon.
RCA 42 a.1143 bonus bellus de ca de via. RCA 48
a.1143 terra de ca subtana de ponte. RCA 363 a.1169?
et dicitur locus de ca. RCA 106 a.1173 in molazana ubi
dicitur casuptana. PPE 322 a.1256 in bavali… loco ubi
dicitur casuptana. CGG 186 a.1260 (PortoV.) loco ubi
vulgariter dicitur ad la cadamare. LJ.2 1066 a.1386
(VArr.) villarum patasani et plani de la ca.
PAC 11: “qualcosa di più che un esempio d’apocope”.
L cadamare. casuptana. planum de la ca. casa. cavegia.
D ca.
chaalonum top. “Chalons, Fr.”
DRG.2 278 a. 1244 pecias iii. blavorum chaaloni.
L calonum.
caapioma/ caaploma top. (Gen.)
PAC 4, 8 a.1194 caapioma; caaploma.
L cadaplauma.
cabainola top.
MBL 190 s. xi. (Lérins) in cabainola iii. mansos.
L capanna.
caballaria sf. “terra il cui possesso è soggetto alla
prestazione di servizio militare; misura di tale prestazione”
CDG 398 a.1162 (= CDG.3.6 a.1191) (decreto dell’Imperatore Federico I.) concedimus et damus ei in feudum
siracusanam civitatem cum pertinentiis suis omnibus et
ducentas quinquaginta caballarias terre in valle noth ad
caballariam illius terre.
L cavalaria.
caballus sm. “cavallo”
MBL 108 a.1047 (Lérins) et comparavit isto alodem bernardus unum caballum et unum autspergum. PMS 6
a.1062 (Sav.) de meis domnicis caballis. RCP 74 a.1124
(Luni) magnumque dampnum in hominum et caballorum
occisione eis intulit. PLP 95 a.1250 (Sav.) et est dicta
terra apud Leginum in costa de caballis. BNA 3 a.1258
(Vent.) equum sive caballum.
REW 1440. PGC 106 “lat. class., prob. di origine gall.,
attestato a partire da Lucilio”.
L cavallus. D cavallu.
caballus “nome di nave da carico genovese”
NL.1 368 a.1210 nave que vocatur caballus.
BNN 74.
caballus sm. “cavalletto”
RCV 77 a.1233 (Vent.) item si quis furatus erit messem
seu granum de brayra aut lignamina de trollis seu frangerit caballos de messe pena xx sol.
cabban sm. mantello
CA 614 a.1292 item in ij cabban pro manfredo et j. clerico xliiij asp.
L cabanus.
cabana sf. “capanna, barracca”
DAA 75 a.1279 confiteor me habere… ad cabanam
iohannis croseri, capsias duas et sportam unam cum mersariis.
L capanna.
cabanola top. (Vent.)
TMV 67 a.1260 (Vent.) in cabanolis.
L capanna.
cabanus sm. “mantello”
DAF 23 a.1300 cabani quinque de panno lombardisco.
CPB 246 a.1388 (Piac.) item unum cabanum a domina
cum frixo aureo. BVP 228 a.1467 cappas, cabanos, caligas et alia huiusmodi.
L cabban. gabanus. D cabàn.
cabanus sm. “stadera”?
PLC 69 a.1301 item capscietam cum cabano de ferro et
matarasum curtum.
Cf. ALN 109: ar. quabban “stadera”
cabardiac top.
TV ca.110 E.V. E.PHILIPON, ROM 43 (1914) 29: -ardsuff. pre-rom. FFN 300: cabardiacus (presso il f. Trebbia); Caverzago (Piac.) G. PETRACCO SICARDI, BLig. 16
(1964) 12.
cabardus sm.
BCL 165 a.1290 bocheranos cabardi decem et septem.
cabarihius sm. “specie di arco”
ASD 65 a.1381 (Caffa) item cabarihium unum cum
freihiis vigintiduabus. TL.3 654 a.1449 (Caffa) arguxii
octo boni et sufficientes cum eorum equis, armis et cabarihio bonis et sufficientibus.
cabecius sm.
BBL 100 a.1473 pro cabeci tribus pro facere toalie.
L cabesus.
cabella sf. “gabella, imposta”
CAC 369 a.1181 (Sav.) quod habeat lb. c in cabella casei.
OSM 45 a.1190 lb. L. dr. ian. cum quibus faciam lucrari in
cabella. GC.120 a.1191 proficui de cabenna (err. per cabella) salis. CNM 220 a.1204 (Sav.) cabella bosci. GDN
647 a.1254 (Noli) et eligam unum scribam ad cabellam salis. LJ.2 543 a.1343 pro cabella salis seu pro questionibus
occurrentibus occaxione salis vel eciam pro deveto salis…
BCM 7 inizio s.xv. liber institutionum cabellarum veterum:
cabella instituta super patronis navigiorum ianuensium
(brev.: cabella marinariorum) “imposta di ricchezza mobile sugli armatori, conteggiata in base agli stipendi del personale di bordo”. AS 59 a.1432 absque solutione introitus
sive cabelle apellationum ad venerandum officium banchorum. DSP 6 a.1459 ratione salis, comperarum, cabellarum,
introituum. TL.2 874 a.1472 ordinationes… contra machinantes cabillas in venditionibus cabellarum, quod cabillantes teneantur solvere massarie omnia partita que inter se
dedissent, et ultra decem pro centenario superaddenda pre-
cabe
tio cuiuslibet cabelle in cuius venditione facta fuerit cabilla. BCM 134 a.1483 cabella fanalis. DSP 212 a.1534 cabellam sive introitum sartie. DSP 214 per collectores gubernatores seu cabellotos dicti introitus cabelle staliarum.
DSP 251 a.1548 ab illis (patronis vaxorum) qui non habent
dictum balao exigitur solum cabellam rivaguli.
L cabellator. cabelotus. gabella. D cabela.
cabella sf. “ufficio daziario”
LG 75 ca.1330 de duobus licteratis in qualibet cabella…
in qualibet cabella sint duo qui scribere et legere sciant.
(de) cabella cognome
OS 58 a.1186 a te cunrado de cabella. DDG 693 a.1377
francischus de cabella.
PIA 70: arabo.
cabellatorem sm. “gabelliere”
CAC 188 a.1180 (Sav.) et si cabellatores fecerint de aliquo querimoniam… CNM 193 a.1203 (Sav.) medietas
erit communis saone, et alia medietas cabellatoris. GDN
647 a.1254 (Noli) et non accipiat ipse cabellator… aliquos drictos de ipso sale nisi presente scriba sepedicto, et
ipso scriba presente in capsieta eos reponat.
L cabella.
cabelotus sm. “gabelliere”
CAR 29 a.1443 per… cabelotum olei.
L gabellotus. cabella.
cabestrum sm. “capestro”
GR.2 18 (Nizza) de precepto predicti locumtenentis…videlicet pro uno cabestro una corda.
L capistrum. D cavestro.
cabesus sm.
BBL 93 a.1473 in cabesi tres… lb.vi. d.vi.
L cabecius.
cabia sf. “gabbia, stia”
PVP 266 a.1462 item cabie iiii.or ligni.
L gabia. cagerius.
cabilla sf. “accordo fraudolento; cartello”
PVS 295 ca.1340 de puniendis artificibus cabillas facientibus contra olim ministros de rebus eorum artis. PC 289
a.1403-07 de conspirationibus et cabillis non faciendis in
aliqua arte. TL.1 144 a.1454 neque permittent conspirationem seu cabillam fieri in caffa. MSI 195 a.1467 item
cupientes tollere cabillas et conspirationes, iuramenta,
commistiones, uniones et ligas quas ad invicem faciunt
homines artistas civitatis ianue et burgorum pro eorum
proprio commodo. TL.2 874 a.1472 ordinationes… contra machinantes cabillas in venditionibus cabellarum,
quod cabillantes teneantur solvere massarie omnia partita
que inter se dedissent, et ultra decem pro centenario superaddenda pretio cuiuslibet cabelle in cuius venditione
facta fuerit cabilla.
L cabillare. gabilla. D cabilla.
cabillare vb. “mettere in atto accordi fraudolenti nelle licitazioni”
TL.2 874 a.1472 ordinationes… contra machinantes cabillas in venditionibus cabellarum, quod cabillantes teneantur solvere massarie omnia partita que inter se dedissent, et ultra decem pro centenario superaddenda pretio
cuiuslibet cabelle in cuius venditione facta fuerit cabilla.
L cabilla.
cabriata top. (Gen.)
PAC 11 a.1107,1109 de cabriata.
L cavriada. crava. craviada. D crava.
cabula sf. “albero abbattuto”
PVP 308 a.1493 pro canellis 4 cabularum castanee £ 2.
Cf. DUC.2. 9 s.v. cabulus: caables nostri vocant silvarum arbores,ventorum vi ad terram dejectas… vel arbores alio quovis modo prostratas, simul et ramos ab arbore avulsos.
190
caci
cabutius/ cabutus n.p.,m.; cognome
LJ.1 115 a.1146 cabutus. SC 297 a.1157 ribaldus cabutius. GIB 391 a.1175 willelmus cabutus. CAC 19
a.1178 (Sav.) iacobus fornarius cabuti. CAC 36 a.1178
(Sav.) viri mei oberti cabuti. CAC 101 a.1179 (Sav.) actum iusta furnum cabuti. BG 120 s.xii (Sav.) turris cabuti, cabutorum.
cacabelletus sm. “pentola, pentolino”
LEM 246 a.1240 scalam unam, cavum unum, cacabelletos v., candeleria duo.
L caccabellus. cacabus.
caccabellus sm. “pentola, padella”
CRL 51 sg. a.564 (Ravenna) “diminutivo non classico
del lat. class. caccabus”.
L cacabelletus. cacabus.
cacabus sm. “pentola” (Varr., l.l. v.127)
LEM 234 a.1238 lebetes tres, cacabos duos de ramo,
cathenas duas, patellam unam. LEM 247 a.1240 cacabum unum. LEM 262 a.1259 item duos cacabos parvos,
item tres cacabos magnos. CA 600 a.1292 item in superstagnare unum cacabum… GR.2 45 (Cartul. St.Pons)
item unum cacabum absque manelha.
L cacabelletus. caccabellus.
cacalupus top. (Vent.)
TMV 64 a. 1257, 1260 (Vent.) in plano cacalupi.
L cagacia.
cacapice cognome
RCA 53 a.1143 martinus cacapice.
cacaria top., oppure n.p.
OSM 164 a.1190 oto de castello cacaria… cunsilio morini et otonis de castello. IVI, Indice dei nomi: castello cacaria (de), oto: ma forse da leggere “oto de castello, cacaria et morinus. [E forse cacaria = caçaria, cf. ivi 177
lançavacca/ lancavacce].
cacharmorinus top. (Gen.)
LJ.1 590 a.1217 in monte cacharmorinus.
cacedonia sf. “calcedonia, pietra preziosa”
PVP 252 a.1458 cacedonie a numero xiiii.
L calcedonia.
cacennimicus n.p., m.
LBZ 229 a.1282 cacennumicus barcha, judex.
L cazennimicus. cazanemicus.
caceta sf. “piccolo mestolo”
LEM 188 a.1238 rexentale et cacetam.
L cacia. cazeta.
caceta sf. “specie di elmo?”
LMS 287 a.1222 duodenam unam de cacetis… bonas et
optimas et bene preparatas sicut decet excepto cum impinctura et corigiis et planas de gesso et cum nasario.
LMS 418 a.1226 item lego… maciam et spatam et scutum et cacetam et sarabulam et camisiam. LMS 454
a.226 (Reg.) (una quantità) de cacetis et ermis (comprati
da Lanfranco, scudaio). LMS 556 a.1226 duodenam de
cusiis bonis de cacetis. PMN 198 a.1239 sapam, axonum, specum cacetam, runcegium.
[Ma DUC.2 246 cazeta: vestimenti genus, pallium]
L caçeta.
cacia sf. “caccia; diritto di caccia”
RCP 181 a.1201 (Luni) si… facere voluerint folam predicti bosci propter caciam faciendam. IEA 79 a.1212
(Alb.) et marchio tenuit in se caciam, venationem.
L catia. D caza.
cacia sf. “mestolo”
CGS.2 204 a.1164 situlam, l. caciam. CAC 273 a.1180
(Sav.) caciam i. de rammo. BSR 368 a.1218 caciam
unam ferri. LMS 59 a.1222 et unam situlam et caciam
de situla. LMS xxv. a.1227 cacias corii. LEM 188
a.1238 concam et caciam. PLP 159 a.1250 (Sav.) cacia
scitule. LMS xxix. a.1259 cacias duas rami. RVN 130
s.xiv (Noli) et quod granum delatum per eos ad molendi-
caci
num non portabunt alicui, nisi fuerit prius ad cantarium,
caccias sive pensam communis ponderatum. PVP 248
a.1458 cacia una ferri. PVP 270 a.1477 cacie due rami
cum manicis. PVP 273 a. 1488 cacia una de ramo.
RAN 178. FPR n.23. REW 2434. LVO 18 ar. qashatum
“grande mestolo”. DUC.2 2094: 7.cassa: sartaginis species. Cf. SAP 393 a.lomb. caça m.s.
L caceta. cacieta. caciola. capcia. capsia. captia. casa.
caça. caza. cazeta. caçul. catia. D cassa.
cacia sf. “mestolo: braccio della catapulta che contiene e lancia i proiettili”
BNA 263 a.1260 (Vent.) item cacias duas de bricolis,
cum duobus cavis ipsis contiguis. BNA 378 a.1260
(Vent.) item turnum unum, cacias duas de bricola, que
vocantur fronde.
caccia sf. “pesa, bilancia”
RVN 130 s. xiv. (Noli) et quod granum delatum per eos
ad molendinum non portabunt alicui nisi fuerit prius ad
cantarium, caccias sive pensam comunis ponderatum.
caciare vb. “esercitare la caccia”
RCP 180 a.1201 boscare, caciare, ocellare et pascere.
L cazare. D cazar.
caciatorem cognome
RCA 41 a.1143 dominicus caciator.
Cf. PAC 6.
L cazatorem.
cacieta sf. “piccolo mestolo”
PVP 270 a.1477 cacieta una.
L cacia. cazeta.
cacieta perforata sf. “schiumarola”
PVP 270 a.1477 caciete due perforate magne. una alia
cacia perforata.
cacinaigum top. (Riv. di Levante)
LJ.1 1446 a.1276 totum ius quod habeo in portuvenere et
in marolia… item cacinaigum. item cazinum. item debium.
L calcina.
cacynaira top. (Sav.)
SRC 358 a.1297 (Sav.) in cerreta, ubi dicitur cacynaira.
L calcinaria.
caciola sf. “mestolo”
PVP 270 a.1477 caciola una rotonda.
L cacia.
cacola n.p.
LJ.1 682 a.1223 in domo canonicorum sancti laurentii
qua habitat cacola.
Cf. DUC.2 13 cacula: servus militis, Plaut. Trin.721.
L cacholus.
cacholus cognome
DDG 373 a.1376 iacobus cacholus
L cacola.
caccosus cognome
LJ.1 1190 a.1253 (Pisa) gherardus ghini caccosi.
D cacha.
cadalet top.
MBL 246 a.1094 (Lérins) et terras in cadalet.
D catalettu.
(la) cadamare top. “Cadimare (La Spezia)”
CGG 186 a.1260 (PortoV.) loco ubi vulgariter dicitur ad
la cadamare (nel ms., cancellato: aracadamar).
L ca.
cadana sf. “fossato”
GR.2 18 a.1288 (Alb.) habeant curam scurandi… aquas
cadanarum sive ipsas cadanas usque ad venas. ZTA 49 n.
a.1420 (Alb.) super faciendo scurare cadana de rollo.
D cadàn.
cadana top. (Alb.)
ZTA 49 n. a.1390 fossatum cadane.
cadaplauma top. (Gen.)
PAC 4, 8 a.1027 cadaplauma BCG 141 a.1029 locus ubi
dicitur cadaplauma.
191
cadr
PAC 4: *cataplauma < cataplagma “ma come intendere
un top. di tal fatta?”.
L caapioma. caaploma. cadapluma. pluma.
cadapluma top. (Gen.)
PAC 4, 8 a.1196 cadapluna.
L cadaplauma.
cade / cadea sf. “ospedale”
SSA 165 a.1345 (Sav.) monialibus monasterii sancte Clare et cadee barcaroliorum saone. SSA 2.89 a.1345 (Sav.)
pro conventu ipsorum (fratrum) vel cade barcaroliorum.
OGM 180 a.1361 hospitale de la chade de magdalena.
OGM 61: “cadè: domus dei, domus misericordie: piccoli
ospizi-ospedali sparsi un po’ dovunque nella città di Genova”.
L cadeus
cadellare vb. “correggere, punire”
LG.767 a.1404 patrono liceat… marinarios cadellare moderate et specialiter correctione necessaria debita et convenienti.
DUC.2 115 capdelare: conducere. REW 1636.
D cadellar. cadelu.
cadere vb. “decadere”
FNU 198 a.1212 alioquin si contrafecero cadam a iure.
L cadivus. caduta. L caze.
cadere vb. “soffrire di epilessia”
BGO 108 a.1360 quod si dicta sclava caderet de morbo
caduco…
L cadivus.
cadesse top. “Cadice”
BGS 140 a.1286 et in cadesse dictam navim… facere
exhonerari. DRG.3 995 a.1310 ad eundum de janua
apud maiorem et deinde apud cadese.
L cadex.
cadeus sm. “ospedale, ospizio”
OGM 173 a.1285 (l’ospedale) de cadeo de ianua, cui superest verdina. OGM 178 a.1302 hospitalerius cadei
magdalene. OGM 173 a.1314 hospitalis domus dei done
verdine. SSA.2 65 a.1345 (Sav.) hospitalibus sancti
anthonii et cadei… de dicto hospitali cadei.
L cade. cadea. casa dei. caçadeus.
cadex/ cadexe top. “Cadice”
DRG.3 995 a.1310 in dictis locis maiore et cadex.
DRG.3 998 a.1310 de janua ad partes maiore et cantene
et cadex. DKR 18 a.1405 ire ac navigare… maricham
vel cadexe.
L cadesse. cadi. D caddexi.
cadi/ cadis top. “Cadice”
DG 325 a.1376 pannorum cadi ballis ii. misis neapolim.
DKR 40 a.1409 cadis, malica, eviza, maioricis.
L cadex.
cadi/ cadis sm. “sargia di lana di Cadice”
DDG 372 a.1376 pro cadis ballis iiii. DDG 410 a.1376
pro cadi balla l. delata de provincia. LG 784 a.1406 cadi.
cadivus
agg.
“epilettico (Plin. 15.59)”
BCG 67 a.1005 pro ancilla una… non fura, non fugitiva
neque cadiva, set mente et
orpore sana.
P.GEYER, ALLG 8 (1892) 472 “gallico (merovingico)”:
Gregorio di Tours, Vita Martini 2.18 p.615.5 ed. Krush
quod genus morbi ephilenticum peritorum medicorum
vocitavit auctoritas, rustici vero cadivum dixere pro eo
quod caderet.
PAC 10 (= captiva) poi corretto in PS 53 n.
L cadere. caducus.
cadreda sf. “sedia, poltrona”
PVP 276 a.1488 cadreda una desnoata.
L carega.
cadrellus sm. “freccia da balestra”
JAN 2.328 a.1335 (Avignone) cadrellos cc. veratos de janua.
L quarellus.
cadr
cadrubius sm. “vicolo”
BSR 83 a.1171 a quarta vero parte de antea cadrubius.
PAC 9.
L carrubium.
caducus agg. “epilettico”
BGO 108 a.1360 quod si dicta sclava caderet de morbo
caduco vel si se pissaret de subter, quod dicta vendea non
teneatur.
L cadivus.
caduita sf. “caduta”
RCA 362 a.1169 iuraverunt… coequare caduitam aque
(molendinorum) et clusas et rebochos et omnes alias
res.
L caduta.
cadurcus top. “Cahors, (Fr.)”
SLS.1 79 sg.: civitas cadurcorum. a.511 ex civitate cadurchus boethius episcopus. a.626 ex civitate cadurchus.
Gregorio di Tours: apud cadurchum urbe.
cadus sm. “barile”
PMN 160 a.1295 duos cados vini.
caduta sf. “caduta”
RCA 363 a.1169 et coequaverunt cadutam aque.
L cadere. caduita.
caeneta sf. “catenella, collanina”
LMS 276 a.1222 et una caeneta de resenderio.
L catena. caineta. cateneta. chatenula. D chateneta.
caensal cognome
GDN 565 a.1181 (Noli) iacobus caensal. PMS 39 a.1189
(Sav.) iacobo caensal de naulo. CNM 147 ca.1205 (Sav.)
caensal de naulo.
L cagainsale.
caeptiema top. “od. Pietra Lavezzara”
SM a.117 a.C. usque ad convalem caeptiemam. SMB
122 sg. PTP 18,24,31. PSP 27 n.3 PSL 74,91.
caffa top. “Caffa”
SIG 306 a.1313 ad ea que essent seu viderentur facienda esse occasione Tane, Caffe Gazarie, maris maioris.
SIG 385 a.1340 consul ianue in caffa et illarum partium.
D caffa.
cafadarius sm. “carica comunale: guardiano delle
bandite?”
CFR 61 a.1282 (Ripafratta) dictum commune… regere et
officialibus suis reformare, videlicet notariis, camerariis,
nuntiis, guardianis, arbitris et cafadariis et aliis officialibus consuetis.
L cafadium.
cafadium sn. “bandita, terreno riservato”
RCP 132 a.1212 (Sarz.) et debent laborare bradias et cafadium.
Cf. ACV 136.
L cafagium.
cafagium sn. “casa padronale”
GEM 94 a.767 (Sarz.) cafagium est domus precipua
idem quod caput mansi.
cafagium top. (Sarz.)
GSS 45 a.1330 (Sarz.) cafagium, trebium et casalina.
Cf. ACV 136.
L cafadium. cafaçium. cafazium. gahagium. D cafaggio.
cafalquus sm. “tettoia”
GR.2 18 (Sospel) contra facientes ignem in alienis grangiis et cafalquis.
cafaraina cognome
LMS 445 a.1226, DGC 297 a.1237, LJ.1 1005 a.1242
obertus cafaraina.
D caffarena.
caffarainus cognome
BCL 333 a.1290 bonumsegnorem caffarainum.
D caffareno.
192
caga
cafaratius cognome
SRC 263 a.1270 (Sav.) iohannes cafaratius.
D caffaraccia.
cafarotus cognome
LJ.1 633 a.1218 iohannes cafarotus.
L cafarus.
cafarus n.p.,m.; cognome
CAC 29 a.1178 (Sav.) anselmus de caffaro. BSR 35
a.1179 cafarus. DRG.2 32 a.1200 a te turco de caffaro.
LJ.1 733 a.1224 manfredus caffarus. LJ.1 734 a.1224
petrinus de cafaro.
SPL 719. F.AGENO, AGI 43 (1958) 55-65: niger cafer
a.1254 (Asti) documenta il passaggio da agg. “arabo” a
cognome. PIA 27 sg., 60,70: arabo.
L cafarotus. cafer. D caffaro.
cafaçium/ cafazium top. (Monterosso)
GEM 94 a.1314 in loco dicto cafazio. GSLL n.s. 2
(1951) 12 a.1196 (Ceparana) peciam terre in cafaçio.
L cafagium. cafazo.
(de) cafazo cognome
LJ.1 1107 a.1251 iohanninus de cafazo.
L cafagium.
cafer cognome
SPL 719 a.1085 (Torino) johannes qui et cafer. F.AGENO,
AGI 43 (1958) 55-65: niger cafer a.1254 (Asti).
L cafarus.
caferrarena/ caferrarina cognome
NL.2 259 a.1225 johannes caferrarena. NL.2 272 a.1225
johannes caferrarina.
L ferrarius. D ciaferré.
caffesius/ cafesus/ cafexus sm. “misura granaria”
MGT 158 a.1453 nobis tenetur dominatio sua annuatim
tractam caffesiorum xv millia furmenti non negare. CNM
188 a.1205 (Sav.) mutuaverunt cafesum i. grani. CNM
180 ca.1205 (Sav.) de centum cafexis de ordeo… de centum cafexis frumenti.
DUC.2 16 caficium: mensura hispanica. PIA 46 sg.,
ALN 110 sg. < ar. qafiz “moggio”
L cafixius. D capisio.
caffexetus sm. “misura granaria”
ALN 110 a.1236 (Gen.) caffexetus.
L caffesius D caffexeto.
cafixius sm. “misura granaria”
LJ.1 1487 a.1279 bastaxii habere debent… de cafixio
grani m(ealias) iii.
L caffesius.
cafotius sm. “canestro”
BIR 572 “Le candele, per lo più in numero di sei, offrivansi entro un canestro, detto perciò cafotius (dal gr.
úxafÒta “sei luci”), e corrottamente in RCA 38 cofosius”.
Cf. DUC.2 17 cafotius: vox ab Anastasio Bibliothecario
ficta (a.876). Cf. DUC.3 336 exafoci ex argento purissimo: indubie legendum exafota… idest canistra sex luminibus… istructa.
L cofosius.
cagacia cognome
CGS.1 200 a.1158 ego çenua cagacia… actum ante domum ianue cagacie.
SLS.2 73. PGM 14.
L cacalupus. cacapice. caensal. cagaçola. cagacucus. cagainsale. cagalardum. cagalittera. cagalolium. cagamelica. cagamodicum. cagapice. cagapistus. cagareita. cagarellus. cagaroça. cagaroto. cagazo. cagastupa. cagonus.
cagacucus cognome
LJ.1 1324 a.1260 (Alma) a raimundo cagacuco.
L cagacia.
cagainsale cognome
CAC 126 a.1179 (Sav.) nolascus cagainsale.
L caensal. cagacia. cagensal.
caga
cagalardum top. (Legino, Sav.)
CAC 401 a.1181 (Sav.) quod habeo in leçino, a terra
crassium usque in cagalardo.
NSS 226,257 “localizzazione sconosciuta”.
L cagacia.
cagallina cognome
GG.2 121 a.1205 wilielmus cagallina.
cagalittera cognome
CAC 65 a.1178 (Sav.) anricus cagalittera. SRB 122
a.1208 henricus cagalittera de lezino.
L cagacia.
cagalolium cognome
OSM 128 a.1190 wilielmus cagalolium.
L cagacia.
cagamelica cognome
CGS.2 187 a.1164 soliman cagamelica.
L cagacia.
cagamodium top. (Sav.)
CAC 46 a.1178 (Sav.) peciam unam terre… que iacet ad
bolçilum in loco ubi dicitur cagamodium.
L cagacia.
cagapice cognome
RCA 50 a.1143 de baldo cagapice.
L cagacia.
cagapistus cognome
AI 103 a.1241 guirardus cagapistus da mediolano.
L cagacia.
cagareita cognome
CAC 314 a.1180 (Sav.) benincasa cagareita.
L cagacia.
cagarellus cognome
PLV 106 a.1260 (Alb.) heres iacobi cagarelli. IEA 15
a.1262 (Alb.) iohannes cagarellus… iacobus cagarellus.
L cagacia. D cacariellu.
cagaroça cognome
FNV 129 a.1248 jacobinus cagaroça.
L cagacia.
(de) cagaroto cognome
LMS 26 a.1222 rodegerium filium balduini de cagaroto.
DAF 17 a.1300 filius quondam salmonis de cagaroto de
clavaro.
L cagacia.
cagastupa cognome
COS 39 a.1186 ego homodei cagastupa.
L cagacia.
cagaçola cognome
CGS.1 38 a.1156 merlo filio oberti cagaçole.
PGM 14: prob. diminutivo di cagacia.
L cagacia.
cagazo “termine ingiurioso”
GR.2 18 a.1519 (Sarz.) si alicui homini dixerit cagazo
seu alicui mulieri que non sit publica, meretrix, putana,
solvere teneatur.
L cagacia. D cagà.
cagensal cognome
SRC 183 a.1208 (Sav.) iacopo cagensal.
L cagainsale.
cagenzascum top. (Gen.)
BCG 155 a.1040 in cagenzasco.
PCA 14.
cagerius sm. “fabbricante di gabbie; cognome”
CAC 221 a.1180 (Sav.) heredum petri cagerii. CAC 431
a.1181 (Sav.) Willelmus de nigro cagerio.
L cabia. gagia.
cagna sf. “cagna”
U.MARTINI, RII 4 (1949) 22 a.1485 (Taggia) causa recuperandi cagnam unam… que sibi furata erat.
L cagnola. canem.
cagna sf. “cagna (parola ingiuriosa)”
PLP 100 a.1250 (Sav.) dixit mihi cagna cuneira.
193
cair
cagna top. (Spigno)
BAV 199 a.1393 (Moncalvo) de locis… cagne.
D cagna.
cagnacius cognome
SRB 18 a.1193 (Sav.) salvus cagnacius.
L canem.
cagnazarollus sm. “pescatore che pesca con le cagnasse o palamiti (reti a serie di ami inescati)”
PPV 88 a.1370 (PortoV.) omnes piscatores cagnazarolli.
D cagnassa.
cagnercia sf. “foia dei cani”
GR.2 18 de catulis tenendo ligatis et clausis tempore quo
vadunt ad cagnerciam.
L canem.
cagnola sf. “cagnolina”
PLP 34 a.1250 (Sav.) altera die surrepta fuit mihi quedam cagnola mea.
L cagna. cagnolus.
cagnolinus n.p., m.; cognome
VCB 145 a.1239 (Bonif.) jordanus cagnolinus. CGG 37
a.1259 (PortoV.) cagnolinus filius bonfilii de cagnolo.
CGG 132 a.1260 (PortoV.) cagnolinus de bibula habitator portus veneris.
L cagnolus. D cagnulìn.
(de) cagnolo cognome
CGG 37 a.1259 (PortoV.) cagnolinus filius bonfilii de cagnolo.
L cagnolus.
cagnolus cognome
NL.2 22 a. 1216 robertus cagnolus.
L (de) cagnolo. cagnolinus. canem.
cagnorata sf. “nidiata di animali”
GR.2 18 (Sospel) solventur florenos tres… pro singula
cagnorata luporum et ursorum.
L canem.
cagoletum top. “Cogoleto”
DRG.3.1153 a.1323 leo felletus de cagoleto.
L cogoletum.
cagonus cognome
CGG 41 a.1259 (PortoV.) alberti cagoni. RCP 228
a.1278 (Sarz.) in quadam petia terre cagoni de collechio.
L cagacia. çagonus. D cagùn.
caybla sf. “pianeta (paramento sacerdotale)”
SDM.1 614 a.1487 (Mon.) dictus eius heres teneatur ex
tribus vestibus eiusdem domini testatoris melioribus de
cirico sive veluto facere fieri tres cayblas, sive planetas,
unam pro parochiali ecclesia dicti loci monaci, aliam etc.
chaiirum top. “Cairo”
BAV 192 a.1393 (Moncalvo) loca… chaiiri… mallarum.
L carium.
cayla sf. “saia, specie di tessuto”
CA 594 a.1292 item in vii. cannis lingee cayle.
IVI, Gloss. 683,687: = çaila, saila (saia)?
D salia. saia.
caym cognome
PIA 71: possibile derivaz. dall’arabo anziché da ‘Caino’.
D caimi.
caimara/ caimera sf. “camera”
CGS.1 24 a.1156 tabulas fenestre de caimara…–– çoendas balconum de caimera
L camara.
cayneta sf. “catenella, collanina”
PVP 227 a.1451 certe perle in una cayneta pro usu peyrete filie dicti quondam thome. RSR 59 a.1454 (Sav.) cainete due auri. PVP 252 a.1458 caineta una argenti a
scorsia bisia cum una cruceta argenti.
L caeneta.
cairatura sf. “ornamento a quadri, a scacchi?”
BNA 265 a.1260 (Vent.) balistam unam de turno… cum
cairatura in telerio.
cair
cairatus cognome
PIA 71: possibile deriv. dall’arabo.
(de) cayrio cognome
DDG 63 a.1376 de anthonio de cayrio pro itinere sui ligni.
L carium.
cairo top. “Cairo”
CHAR 1.334 a.999 (Sav.)insuper lacum rotundum cardeto, cairo… A.M.DE MONTE, Diva virgo savonensis,
Roma 1726 p.162: hic erat saonensis…redibat canalico,
sic latini, incolae cairo vocant.
L carium.
cairolus cognome
BSR 140 a.1186 guilielmus cairolus.
D cairùn.
caitus sm. “comandante”; cognome
CAF 29 a.1137 sequendo galeas sarracenorum xl. de caito
maimono almarie. RCA 60 a.1140 domus guilielmi caiti.
BSR 160 a.1197 nichola caitus de mesema. MIA 81 a.1263
(Sav.) bonum iohannem caytum. LJ.2 233 a.1290 (Var.)
guillielmus caytus. DKR 517 a.1431 francischus caytus.
PAC 13: vb. cadere, ptc. (caditus). Ma PIA 27,71; ALN
100: < ar. qa’id “comandante”. Cf. nap., sic. gaitus; Pisa
a.1355 archaido.
cala sf. “calata, luogo per calare le navi in mare”
CGS.2 303 a.1184 et ad dies xv. erit navis espedita ad calam.
L calare. D cala.
cala sf. “tratto di mare in cui gettare le reti”
RVN 128 s.xiv (Noli) quelibet barcha bugariarum habeat
calam arme… –– que cale intelligantur esse… cala de
curatio… a porta magne vinee conventus sancti francisci
usque ad rupem curatii… GR.31 (Nizza) nullus piscator
impediat alium in cala traynorum sive recium bugiarum.
cala sf. “posa delle reti da pesca”
RVN 128 s.xiv (Noli) quelibet barcha bugariarum habeat
calam arme, scilicet unusquisque habeat suam calam, et
sic successive omni die quelibet barcha habeat calam
suam. –– illi qui habebant calas, aut de sero aut in mane
calare calas suas… et continue calare sine mora. –– cale
de sero et cale matutine… –– in qualibet die unaquisque
(retis) habeat calam suam. –– debeant habere homines
septem, cum uno famulo pro qualibet rete, aliter non habeant calas. GR.31 a.1418 (Villafranca) omnes patroni
traynorum piscantium in callis villefranche.
cala sf. “fondo della stiva della nave”
LDM 105 a.1191-1207 caricare subtus calam o in coperta.
Cf. DEI.1 665 s.v. cala2.
calla sf. “noce di galla, sostanza tintoria”
NB 59 a.1198 centenaria xiiii de calla cum sachis iiii.
L galla.
calabronus cognome
RCA 29 a.1139 otto calabronus. NL.2 365 a.1225 bertrannus calabronus.
Cf. PAC 17. GA.12.102.
D gravalùn.
chalanus sm. “specie di nave”
JAN.1 199, 2 142: fr. s.xiii chaland.
calada sf. “calata, banchina”
VTS 76 n. a.1517 (Sav.) sub calada darsine prope portam
platee piscium. PPG 138 a.1655 super calada inferiori
molis veteri.
L calare. calata. D calada.
calafacia sf. “calafatura della nave”
CGG 77 a.1259? (PortoV.) facere omnia que spectant ad
laborem calafacie tam in clavando quam in calcando.
L calefacaria. calafatia.
calafactus sm. “calafato”; cognome
PMN 136 a.1397 guillelmus callafactus de saona. BBL 222
a.1475 iohannes grifonus calafactus, habitator in sigestro.
L calafatus.
194
cala
calafat sm. “calafato”
GC.2 60 a.1191 belengerius calafat.
L calafatus.
calafatia sf. “calafatura della nave”
BSL 36 a.1248 de omni labore pertinenti ad calafatiam.
CGG 76 a.1259 (PortoV.) laborare de magisterio nostro
calafatie lignum unum.
L calafacia. calefacaria.
calafatus sm. “calafato”; cognome
CAC 346 a.1180 (Sav.) viri mei vivaldi calafati. CGS.2
303 a.1184 navis debet esse bene sartiata cum x. marinariis bonis, in quibus est unus calafatus. CNM 57 a.1205
bordella mater ansaldi calafati. OP 129 a.1213 cum calafati bruscarent quandam maximam navem. BSL 35
a.1248 ego martinus calafatus… promitto… calcare navem tuam. FNV 155 a.1250 jacobus calafatus. GDN
653 a.1265 (Noli) gabriel calafatus. DAA 22 a.1274 filius quondam petri calafati. DAF 47 a.1300 anthonius
calafatus de naulo. CAT 126 a.1326 guillelmus calafatus. SMV 232 a.1358 guillelmus de saona calaffatus. LG
665 a.1406 ars calafatorum. MNS.1. 8 a.1483 capitula
artis calafattorum.
JAN. VPM 265. REW 4663. PIA 72. ALN 94. CIV
52.
L calafactus. calafat. calefatus. califatus. carafatus.
D câfattu.
calamagium sm. “diritto feudale”
GR 30 (Mon.) det terram liberam ab omni exactione, sive
in cavalcatis sive in calamagis, vel albergamentis, que
dominus comes consuevit ibi percipere.
Cf. DUC.2 158 caramarium: vectigalis seu tributi species.
calamaihus sm. “servitore, uomo di fatica”
SIG 347 sg. a.1341 servitores et calamaihi. –– item quod
aliquis bazariotus et calamaihi, vel aliquis alius.
calamellus cognome
PLS 284 a.1301 paulinus calamellus de sagona.
L caramellus.
calamitis agg. “in canna”?
LEM 256 a.1259 (inv. di speziale) item storacii calamitis
lb. una.
calamus sm (bot.) “calamo aromatico”
LMS xxix (= LEM 256) a.1259 (inv. di speziale) calami
aromatici libre octo.
calancha top. (Alb.)
CAT 123 a.1323 (Alb.) terra de calancha.
L caranche. D calanca.
(de) calandria cognome
MIA 82 a.1263 iohannem de calandria.
D calandra. calandria.
calare vb. “ calare; abbassare”
MSS 147 a.1173 quod canalis molini de sancto syro caletur a loco quomodo est digitos tres et ibi permaneat.
PAC 15 a.1187 et abbas non possit inferius ponere, scilicet calare inferius sua canalia.
LP 34 “sembra innovazione antica (mutuata dal gr.,
REW 1487) di area romanza centro-merid. Cf.DUC.2
20. MB 60 sg.
L cala.calada. calata. carare. D carar.
calare vb. “scendere, calare”
SSA 261 a.1330 (Sav.) panis… calavit (di peso) ad coquendum. GR.2 48 (Garessio) montando per fossatum,
calando per viam publicam.
calare vb. “ammainare le vele”
IVC.2 26 s.xiii. et ideo vela deponenda mandavit, propter
hoc locus ille dictus est calvignanus, ex eo quod ivi calavit ianus. IA 74 a.1286 ecce de principatu naves circa
viiii. ad partes illas aplicuerunt… quibus exivit obviam
velociter, et eas fecit calare.
cala
calare vb. “calare, gettare le reti per la pesca”
RVN 128 sg. s.xiv (Noli) teneantur et debeant dicti piscatores naulenses, videlicet illi qui habebant calas aut de
sero aut in mane calare calas suas, idest in sero habere
cavum suum in terra, ad horam unam noctis, et continuo
calare sine mora… quod quando unum rete habuerit calatum, et straquatum fuerit in terra, antequam alia retia veniant ad calam, predicta possit et debeat habere aliam calam, iterato calare… –– quod semper et quandocumque
piscatores piscant ad bugarias, voluerint calare ad plagiam sive ad portum nauli, teneantur et debeant relaxare,
et reservare calam unam retibus sabegarum. GR 93 (Nizza) nullus piscator intret seu calet ad speluncam. GR 93
(Levanto) nec possit aliqua persona laxare vel calare seu
iactare in mare aliquod rete spedoni… nisi…
calari top. “Cagliari”
IA 112 a.1289 et si infra dictum annum castrum calari
non traderent in virtute et fortia comunis ianue…
calarihium sn. “specie di arma?”
TL.3 612 a.1449 (Caffa) horgusii viginti, boni idonei et
sufficientes cum uno equo targia calarihio et armis pro
singulo ipsorum ut consuetum est.
calasta sf. “sostegno per la botte nella cantina”
NBI 37 a.1390 calaste quatuor.
D calastra.
calata sf. “calata, banchina”
PPG 138 a.1558 super calatam molis, ultra cappelletam.
A.M.DE MONTE, Diva virgo savonensis, Roma 1726, 176
sg. hi deambulabant in ponte ex descensu qui fit ex navigiis
in terram, vernacula lingua vocato calata, per quem habetur
ingressus in civitatem, et cuius crepidini ex una parte applicantur triremes et navigia, et ex altera parte minima navigia
ut phaselli, scaphæ et parvulæ quæque cymbæ.
L calada. calare. D calada.
calatus sm. “cesta”
SSA.2 130 a.1345 (Sav.) portare… in asali vel calato, vel
aliquo alio vase… uvas.
REW 1488. PVG 475.
D calatu.
calavana sf. “convoglio di navi”
SIG 347 (= VFD 116 = FNG 16) a.1341 quod ianuenses
non ducant in eorum calavanis aliquos extraneos… ––
ducere cum ipsis in eorum callavanis.
L caravana.
calavana sf. “Caravana: compagnia di facchini”
CAR 84 a.1489 ad societatem calavane
calavria top. “Calabria”
SLS 266 a.1249 (Alba) ecclesia dicta de la calavria.
L caloria. galavria. scalabrina. D calabria. scalabrìn.
calcaneus cognome
RCA 403 a.1152? obertus calcaneus. PMS 134 a.1218
(Sav.) guillelmo calcaneo.
L carcagnus. D calcagno.
calcare vb. “stoppare la carena delle navi”
BSL 35 n. (Guido da Vigevano, s.xi.) navis… calchentur
stopino cum cunis et maciis. CGS.1 314 a.1159 pro libris viii. 1/2 den.ian. calcalcabimus vobis navim quam
emistis… et barcam et caravellum coopertum et gabias
eius et quidquid in his erit ad calcandum. BSL 35 a.1248
ego martinus calafatus… promitto… calcare navem
tuam. CGG 76 a.1259 (PortoV.) et facere omnia que
spectant ad laborem calafacie tam in clavando quam in
calcando. CGG 84 a.1259 (PortoV.) promitimus… calcare lignum tuum.
L calcatio. calcherius. calcator. carchera. recalcatus. D
calcà.
calcares m.pl. “calzari, scarpe”
CA 625 sg. a.1292 in calcaribus pro nicholao. –– in tribus paribus calcarium.
L calcaria. calçar. calzarius. calçe.
195
calc
calcarium sn. “sperone”
LEM 227 a.1238 frena duo, calcaria duo, scuta novem.
L calcares.
calcarium sn. “sperone, simbolo di investitura”
RCP 652 a.1273 (Sarz.) et ante fores eclesie ianuensis
debet quidem de carraria nomine guilielmus spinelli habere calcaria pro quibus debet iurare fidelitatem et esse
vassallus ep(iscopi).
Cf. DUC 2.22 s.v. calcaria aurea: militum propria erant:
cum enim armis accingebantur, ipsorum pedibus aptabantur. Hist. Caroli vi. de Ludovici ii. regis Siicilie et Caroli fratris militiis: eos accingit baltheo militari, et per
dominum de chauvigniaco calcaribus deauratis jussit rex
carolus insigniri.
calcationem sf. “stoppatura della carena della nave”
CGS.1 314 a.1159 calcabimus vobis navim… et si videbitur vobis quod nimis tarde calcatio hec fiat, ad calcationem illam adhibebiumus quot calcatores oportuerit.
L calcare.
calcatorem sm. “calafato”; cognome
SMV 13 sg. a.1148-49 guido calcator. CGS.1 313 sg.
a.1159 bertolotus calcator. –– calcabimus vobis navim…
ad calcationem illam adhibebimus quot calcatores oportuerit.
ALE 64.
L calcare. calcherius.
calcatus agg. (di nave) “impermeabilizzato mediante
stoppatura delle commessure”
DNB 19n. a.1182 navis bene calcata et pegata. DNB 14
a.1183 bucium… et calcatum et pegatum et sartiatum.
SF 184 a.1200 (Sav.) et elll. carit navis bene calcata et
pezata. BSL 14 a.1248 ipsam navem pegatam et calcatam totam. BSL 220 a.1268 et ipsam (navem) habere
calcatam et pegatam de pice.
calcedonia sf. “calcedonia, pietra preziosa, varietà
di agata trasparente di colore bianco latteo o bluastro”
PVP 233 a.1456 item resta una calcedoniarum. BOV
549 a.1452 (Sav.) anulos perlas cristallos calcedonias
cathenas et petras pretiosas.
PVP.149.
L cacedonia. calciadona.
calcegursio cognome
PGM 8 a.1009 martinus calcegursio.
calcem sm. “calcio”
PLP 90 a.1250 (Sav.) et verberavit eum pugnis et calcibus.
L calceus. calcius. D câsu.
calcem sf. “ceppo, base del tronco dell’albero”
SRC 304 a.1256 (Sav.) aliquam arborem domesticam ad
pedem vel calcem incidere.
L calcia. D calce.
calcem sf. “calce
BSR 245 a.1194 murare canellam unam muri… optime
firmum, cum bono fundamento ad maltam et calcem sive
calcinam. GSS 59 a.1330 (Sarz.) lapides, ligna, calcem,
sabulum. VMS 505 a.1472 murus ruinosus ac pro maiori
parte in maceria et lapidibus et sine calce fabricatus.
PVP 321 a.1504 pro modiis octo calcis. PPG 103 a.1565
marchandi et giustandi tabacum et cantarium pro pezando calce.
L calcina.
calcem sf. “calce, usata nella pesca per avvelenare
le acque”
GR.2 48 a.1592 (Triora) nulla persona audeat calce seu
aliquo alio veneno, morbo vel re mala flumina seu aquas
triorie… inficere, tossicare, venenare seu alio quovis modo morbidare.
calcetta sf. “calza”
LEM 259 a.1259 item duodenas duas et dimidiam calcettarum.
L calça. D câsetta.
calc
calceus sm. “scarpa”
PVP 298 a.1494 pro calceis paribus numero 20. PVP
313 a.1506 item… pro caligario de pilo… pro calceis habitis anno preterito.
PVP.129.
L caliga.
calceus sm. “calcio”
LG 310 a.1363 si quis… percusserit… seu verberaverit
aliquem ianuensem pugillis et calceis, fustis seu baculis…
L calcem. calcius.
chalchere top. “Carcare”
BAV 192 a.1393 (Moncalvo) loci et districtus chalcherarum.
L carcare.
calcherius sm. “calafato”
NL.1 118 a.1203 oberto calcherio.
L calcare. calcatorem.
calcia sf. “ceppaia, base del tronco dell’albero”
CGG 255 a.1261 (PortoV.) unam trappam… grossitudinis sive altitudinis a calcia usque ad cimam unius somessi in toto. SSA.2 73 a.1345 (Sav.) calciam sive cepum.
ASA 321 a.1350 (Alb.) arbores… incidi debeant ad calciam. CST 287 a.1381 (Taggia) qui inciderit arborem…
ad calciam. CCS 35 a.1414 (Celle) incidere aliquam arborem ad calciam seu vacem. CSS 219 sg. a.1435
(Sanr.) si… eradicaverit aut rumperit vites, ficas ad calciam in terra alicuius. GR.2 18 a.1435 (Sanr.) arbores
non incidant ad calciam sive ad cimam. FST 79 a.1592
(Triora) dicti fontoni intelligantur esse unius palmi in
calcia. GR.2 18 (Lavina) si aliquis inciderit aliquam arborem ad calciam.
L calcem. calsa. calza. D câsa.
calcia sf. “base, basamento”
ZAC 165 a.1288 (Alb.) facere fieri papilionem sive pavillonum undique circa turrem ad calciam ipsius turris.
calciadona sf. “calcedonia”
PVP 285 a.1488 item sigulus unus cum lapide calciadone
penes casanam pro libri decem.
L calcedonia
calciamentum sn. “calzatura”
CA 607 a.1292 item pro calciamento pro hubertino.
L calça. D calcia. caçamento.
calciare vb. “calzare, fornire di scarpe”
RCP 652 a.1273 (Sarz.) et exutus pontificalibus et calciatus, si vult, potest festum suum tenere. ACL 124 a.1344
et ipsum vestire et calciare. TSL 149 a.1382 se debeat
pascere, vestire et calciare suis expensis propriis.
L calça. discalciare. malcalciatus. malcalçatus. D câsà.
calciatura sf. “saldatura?”
GR.2 18 (Benne) ferrarius teneatur habere pro calciatura
securis solidos duos.
(male)calciatus cognome
LJ.1 115 a.1146 iohannes malecalciatus
L malcalciatus.
calcia ferrea/ ferri sf. “gambale, parte dell’armatura”
NL.2 69 a.1216 cum tribus paribus calciarum ferri. LMS
536 a.1226 osbergum et barberiam et calcias ferreas.
calcina sf. “calce”
PCP 588 s.xii. cum muro de malta et calcina. LJ.1 36
a.1130 in calcina illa quam dabo vel quam vendam.
CDG 82 a.1133 edificium… de astrico cum malta et calcina. CDG 3.64 (= GIB 435) a.1192 murus de calcina latericius cum calcina constructrus. BSR 245 a.1194 murare canellam unam muri… optime firmum, cum bono
fundamento ad maltam et calcem sive calcinam. CNM
306 ca 1203 (Sav.) calcinam ipsius muri. OP 135 a.1215
lignamen et calcinam et ferramenta. IA 55 a.1284 commissum est prelium ab utraque parte terribile et acerbum,
196
calc
tot generibus telorum, calcina (IVI n.: “calce polverizzata
usata in battaglia allo scopo di oscurare l’atmosfera”),
sapone, machinis et tormentis usi fuerunt in pugna undique bellatores, quod apparebat quod quasi ibidem nullus
adesset, quamvis tunc temporis esset tempus tranquillissimum et serenum. SSA 132 a.1345 (Sav.) non ponant
telas aliquas in buatam ad curandum in qua sit calcina.
LG 437 a.1383 et iurent quod calcina non extrahent de
calcinaria, nixi ponant eam ad coopertum vel sub coperto. LG 439 a.1383 aliquam quantitatem laterum, cuporum vel calcine. SNS 22 a.1404 (Sav.) terminis factis ad
maltam et calcinam. DSP 20 a.1459 errigere… unam
maxeriam ad maltam et calcinam vel ad murum sicum.
TL.2 243 a.1463 item calcinam pro murando.
L cacinaigum. calce. calcinaria. calcinarium. calcinarolius. calcinarolus. calzina. cazinum. chausangus. incalcinare. D câsina.
calcina sf. “calce, usata nella pesca per avvelenare le
acque”
ACM 100 a.1396 (Carr.) lazam vel calcinam. GR 59
(Levanto) nemo audeat vel presumat allazare cum lacia
cel calcina aliquam aquam seu lacum.
calcinaira sf. fornace di calce”
GG.2 371 a.1206 et conveniunt facere calcinairam unam.
L calcinaria.
(de) calcinayra cognome
DDG 275 a.1376 pro cosmaele de calcinayra.
calcinaria sf. “fornace di calce”
LJ.1 36 a.1130 in omnibus calcinariis quas fecero. SSA
172 a.1345 (Sav.) calcinariam vel fornacem. LG 437
a.1383 et iurent quod calcina non extrahent de calcinaria,
nixi ponant eam ad coopertum vel sub coperto.
L cacynaira. calcina. calcinaira. calcionaria. caçinara.
D calcinare.
calcinaria top.
RPV 241 a.1215 (Sav.) ubi dicitur ad calcinariam. SRC
146 sg. a.1263 (Sav.) in calcinariis… in tremulo ad calcinarias. SOV 319 a.1428 (Chius.) plagia calcinarie.
(de) calcinaria cognome
PCC 88 a.1311 (Sav.) domino gando de calcinaria. DDG
89 a.1376 andreas de calcinaria. DDG 288 a.1376 cosmael de calcinaria.
L (de) calcinayra. (de) calzinaria.
calcinarium sn. “pozzo nero”
ACV 136 a.1396 (Carr.).
L calcina.
calcinarolius sm. “fabbricante di calce”
LG 437 a.1383 calcinarolii et facientes fieri calcinam et
lateres seu maonos. LG 439 a.1383 si quis calcinarolius
vel aliqua persona que vehat… aliquas barchatas seu aliquam quantitatem laterum, cuporum vel calcine…
L calcina.
calciolarius sm. “calzaio, fabbricante di calze”
MSI 326 a.1500 baptinus de plazia nepos bernardi calciolarii
L calzolarius.
calcionaria sf. (err. per calcinaria) “fornace di calce”
CGS.1 171 a.1157 debet facere predictus guidus calcionarias bona fide.
calcius sm. “calcio”
PPV 78 a.1370 (PortoV.) dare de calciis super persona
ipsius.
L calcem. calceus.
calculare vb. “calcolare
GSS 185 a.1330 (Sarz.) quantitatem… calculandam et
computandam. DSP 6 a.1459 item ad videndum examinandum calculandum declarandum et solidandum omnes
libros et cartularia comunis ianue.
L carculare. carculus.
calc
calculus sm. “sassolino, pallina per il voto”
DSP 319 a.1575 re igitur diligenter considerata et sub iudicio calculorum reducta. BSO 185 a.1581 (Onzo) et
exinde per balas seu voces aut calculos approbentur.
L carculus.
caldare sn. “caldaia”
CA 592 a.1292 in uno caldare.
L caldaria.
caldaria sf. “caldaia”
CAC 338 a.1180 (Sav.) et caldaria i. OS 49 a.1194 caldariam unam pro solvenda pice. SIP 179 a.1420 (Massa)
una caldaria magna usitata tenens staria i. et ultra.
E.RÖNSCH, ZRPh 1(1876)414 (= ROM 6 (1877) 628)
“déjà dans la Vulgate”.
L caldare. caldarinus. caldarium. caldera. D câdèa.
caldarinus sm. “scaldino”
SIP 178 a.1420 (Massa) unus caldarinus parvus de ramo.
SIP 308.
L caldaria.
caldarium sn. “caldaia”
GC 126 a.1191 sospitale, caldarium, lebetos.
L caldaria.
caldarius sm. “calderaio”
BSR 235 a.1200 et que domus est in hora caldariorum.
BSR 362 a.1210 in domibus et terra supra horam caldariorum.
L calderarius.
caldelalius “calderaio”; cognome
CGS.1 170 a.1158 bonus johannes caldelalius.
L calderarius.
caldelar/ caldelarius sm. “calderaio”; cognome
GGS.1 14 a.1155 donumdei filius iohannis caldelarii.
CGS.1 203 a.1158 donumdei caldelar. CGS.1 358
a.1160 dominicus magister caldelar. DAF 17 sg. a.1300
tibi ambrosio filio oberti caldelarii de sancto stephano.
GVG 334 a.1304 jacobus caldelarius.
PAC 7.
L calderarius.
caldera sf. “caldaia”
BSR 368 a.1218 calderam unam. DAA 70 a.1279 unam
calderam. GR.2 51 a.1288 (Alb.) calderam, pairolum vel
pairolam, paelam. NBI 38 a.1390 item caldera una.
PSG 384 a.1513 pro calderono… et calderoneto… et per
una caldera per la yhusma.
L caldaria. calderia. calderina. D câdèa.
calderal cognome
AES 15 a.1160 wilielmus calderal.
L calderarius.
calderarius sm. “calderaio”; n.p. e cognome
RCA 64 a.1142 johannis calderarii. RCA 326 a.1158
prefato anselmo calderario. CGS.2 135 a.1163 ansaldus
calderarius. BSR 83 a.1171 citadinum filium quondam
anselmi bastonis calderarii de domo. MSS 146 1172 otobonus calderarius. CAC 131 1179 (Sav.) bonipetri calderarii de alba. GC 44 a.1191 wilielmus calderarius. NL.1
166 a.1203 pro domo quam habeo in carrubio calderariorum. CNM 411 a.1205 (Sav.) nicolosa filia raimundi calderarii. LMS 51 a.1222 iohannes calderarius. SLS 1.122
a.1240 (Gen.) in carrubio calderariorum. BSL 194
a.1253 iachino calderario. . LJ.1 1501 a.1279 in instrumento scripto manu calderarii filii quondam alegri canis
notarii. GR.2 34 a.1288 (Alb.) calderarii et ferrarii non
possint maleare, seu picare seu travaglare nec foxinas facere. MNS.1 18 a.1404 (Sav.) ars calderariorum. PVS
411 a.1404 de calderariis et claputiis. LG 712 a.1406
calderarii vel clapucii. VCC 27 a.1480 (Sav.) magistros
artis calderariorum et clapuciorum. GR 37 a.1519 (Alb.)
aliqua persona de arte calderariorum seu vulgari chiapuzariorum.
L caldarius. caldelalius. caldelar. calderal. D câdià.
197
cale
calderia sf. “caldaia”
VCB 41 a.1238 (Bonif.) calderie due. CPB 240 a.1289
(Bobbio) item in furno… unam calderiam. RLD 45
a.1330 (Mentone) vegetem… vel calderiam sive tinam.
CP 966 a.1379 (= CP 968 a.1405) saponeria cum duabus
calderiis in ipsa existentibus.
L caldera.
calderia cognome
LJ.2 583 a.1350 frederici calderie. PCC doc.127 a.1391
enricus calderia de monesilio.
calderina sf. “piccola caldaia di tintoria”
LEM 199 a.1251 rebus pertinentibus dicte tincerie, videlicet… tinas duas et calderinam unam.
L caldera.
calderocius sm. “scaldino”
SSL 170 a.1336 duo calderocii cum manubriis.
L calderonus.
calderonetus sm. piccolo calderone”
PVP 271 a.1477 calderoneti duo.
L calderonus.
calderonus sm. “calderone”
VCB 8 a.1238 (Bonif.) calderonum unum. NBI 38
a.1390 item calderonum unum. PVP 228 a.1456 calderonum unum de ramo magnum. PVP 239 a.1456 item calderonum unum rami cum sua tromba pro balneo.
PVP 103, 105.
L calderocius. calderonetus. calderotus. D caderono. câdiùn. caldaro.
calderonus cognome
PTS 68 a.1258 (Sarz.) guilielmus calderonus. LJ.2 933
a.1384 pasqual calderonus.
calderotus sm. “secchiello”
SSL 170 a.1336 unum calderotum pro aqua benedicta
cum manubrio et aspersorio deaurato in medio civerclo et
in svambis.
L calderonus.
calle sn. (mar.) “carro, parte dell’antenna della nave”
LG 775 (= VFD 190)a.1404 antenas duas bonas carexatas pro respectu et unum calle bonum de medio.
L car.
calearius sm. “calzolaio”
SRB 35 a.1212 (Sav.) vaula calearius.
L calegarius.
calefacaria sf. “calafatura”
GC.2.124 a.1191 usque ad finem calefacarie navis.
L calafacia. calafatia.
calefanus n.p., m.
SLS.2 112 s.xii. (S.Venerio del Tino) filii calefani de
campolo. IVI: gr .kallifan≈$.
calefatare vb. calafatare
GC.2 123 a.1191 calefatare navem eius.
CLD lii. VPM 265 sg. REW 4663. ALN 94. DEI.1
666. CIV 52: “il problema non è risolto. Il gr. kalafßth$ non è prestito dall’it. o dall’arabo; pare che le
forme romanze derivino dal gr.”
L calafatus. D câfatà. câfattu.
calefatia sf. “attività dei calafati”
BSL 36 a.1248 de omni labore pertinenti ad calefatiam,
et elevare et cohopernare et pegare.
L calafacia.
calefatus sm. “calafato”
SA 235 a.1404 (Sav.) (ars) calefatorum.
L calafatus.
caleffus cognome
PIA 72 n.37: prob. arabo.
calega sf. “scarpa”
SRB 354 a.1432 (Gen.) pannos, calegas et alias res.
L caliga.
calega sf. “poltrona”
RCO 128 a.1286 (Ort.).calegam i.
L carega
cale
calega sf. “asta, pubblico incanto”
CGS.2 304 a.1184 ad unum mensem postquam calega
fuerit facta debetis habere a se ccc carrica de becunis.
LMS 56 a.1222 que processerunt de calega facta de quibusdam rebus. GG 172 a.1260 (PortoV.) callega rerum
que fuerunt quondam mussi de paxano. DAA 17 a.1274
postquam… fecero callegam lignaminis mei. FCT 25
a.1283 (Triora) vendere illud pignum in publica callega.
BTS 170 a.1290 ad calegam. VFD 56 s.xiii. persona que
posuerit aliquod ex dictis lignis ad calegam. DAF 66
a.1300 quam galeam… fecit subastari, seu incaligari in
publica calega. PCP 653 a.1316 si quis comperavit rem
aliquam in calega aliqua. LG 39 a.1327 interesse incantationibus callegarum. CST 167 a.1381 (Taggia) de callega
seu relatione in incanto. RVN 82 s.xiv (Noli) illa res vendi debeat… per nuncium communis in publica calega eam
incantando per tre dies in civitate nauli. MSC 260 a.1407
(Corvara) (Rubr.) de callega. CVQ 358 a.1407 (Quil.) de
calegis scribendis et fiendis. CCS 68 a.1414 (Celle) de rebus… vendendis ad callegam. NSM 288 a.1459 (Mioglia) de rebus venditis ad callegam. BBL 19 a.1473 recepimus… in calega condam damiani besignani.
MGT 44 n.64; ICG 6.167 PIA 40 n.41; ALN 60, 105 sg.:
< ar. halka “anello”: il cerchio dei compratori attorno al
venditore.
Cf. M.CORTELAZZO, LN 18 (1957) 95-97: ven. caliga m.s.
L calegare. calica. calliga. incalegare. carega. D calega.
calegarem sm. “calzolaio”; cognome
PAC 4 a.1135 petrus calegar. CGS.1 258 a.1158 ansaldus calegar. CGS.1 315 a.1159 rainerius calegar. CGS.2 43 a.1161
rolandus calegar. CGS.2 213 1164 lanfrancus calegar.
AES 15.
L calegarius. D caegà.
calegare vb. “vendere all’asta”
BTS 170 a.1290 ponent in duganam ad calegandum.
L calega. incalegare.
callegaria sf. “calzoleria”
MSG 266 a.1272 ars callegarie. BSA 141 a.1373 (Alb.)
massarii… tam artis calegarie quam afaictarie. CSS 324
a.1435 (Sanr.) omnes cerdones sive callegarii exercentes
artem callegarie vel adobarie.
L calegarius.
(de) calegaria cognome
CGS.2 189 a.1164 testes… martinus de mari, marchese
de calegaria.
calegarius sm. “calzolaio”; cognome
PAC 2 a.1108 calegarius. PAC 5 a.1141 calegarius.
CGS.2 11 a.1161 rainer calegarius. CAC 17 a.1178
(Sav.) roberti calegarii. BSR 129 a.1188 armannus calegarius. SC 379 a.1188 conradus callegarius. CNM 65
a.1205 (Sav.) guala calegarius. PLP 88 a.1250 (Sav.)
mussus calegarius. ASA 466 a.1350 (Alb.) scofferii sive
calegarii. MNS.1 17 a.1404 (Sav.) (ars) cerdonum sive
calegariorum. LG 665 a.1406 ars calegariorum. GR 31
a.1519 (Alb.) callegarios seu aptores seu affaitatores coriorum. CSS 324 a. 1435 (Sanr.) omnes cerdones sive
callegarii. FST 84 a.1592 (Triora) cerdones sive calegarii.
L calearius. calegarem. callegaria. calierius. caligarius.
D caegà.
calege top.
BCG 190 a.1086 in predicto loco calege.
L caliga. galege.
calegnanum top. “Carignano”
PPE 65 a.1137 villa calegnani.
L calinianum.
callem sm. “viottolo, sentiero”
CDG.3 65 a.1192 a calle qui est versus semptentrionem.
BG 180 a.1484 (Sav.) ubi est callis quidam seu senterium
plantari fecerunt duos terminos, videlicet super callem, et
alium suptus.
L calerem.
198
cali
calendes sf.pl. “calende, primo giorno del mese”
BCG 98 a.1017 (Gen.) enricus gratia deo imperator augustus. anno imperii eius deo propicio tertio. calendes
genarius.
PAC 12.
D calende.
calenianum top. “Carignano”
PAC 5 a.1000 in fundo caleniano.
L calinianum.
calepinus cognome
BSR 30 a.1177 hugo calepinus, magister.
calerem sm. “viottolo, sentiero”
GR 31 a.1404 (Sav.) de via vicina a calere monasterii
sancti francisci.
L callem.
calezanum top. “Calizzano”
SRC 390 a.1324 (Noli) in silvis et nemoribus ville calezani et bardaneti.
L calizanum.
calexe top. (Loano)
TCL a.1262 in costa lovaria que est supra calexe. a.1591
calexe.
L quarexi. D quarsi.
calianus n.p., m.
PCC 8 a.1200 (Sav.) calianus archidiaconus.
caliatus agg. “rappreso”
GR 31 a.1327 (Ovada) nulla persona debeat eijcere nivem caliatam sive gelatam.
Cf. DUC.2 17 cagiatus: coagulatus.
D cagliu.
calica sf. “asta, pubblico incanto”
GG 55 a.1200 drapi duo, quos vendidit buçee… que
ascendent in calica bis. iii.
L calega.
caliciana top. “Calizzano”
N.LAMBOGLIA, RII 20 (1965) 4 n., s.xiii-xiv prope locum
qui caliciana vocatur.
L calizanum.
calicem sm. “calice”
CPB 239 a.1289 (Bobbio) chalices… duos calices unum
magnum et alium palvum de argento. CBP 240 a.1361
(Bobbio) calicem argenti doratum punderis unciarum octo. GSA 33 a.1404 (Sav.) in tacijs siphis callicibus stagnarijs bacilibus.
CPB 254.
L calixetus. D carexo.
calicem top. “Calice”
SF 133 a.1351 (Fin.) sindicus compagne calicis. LJ.2
1002 a. 1382 hominum compagne calicis territorii finarii.
SCS 305 post 1530 (Sav.) ecclesia sancti nicolai de calice.
CL 14.
D carxi.
callidus agg. “caldo”
FNV 151 a.1250 filium quondam montanarii de valle
callida.
L vallem callidam. D câdu.
calierius sm. “calzolaio”; n.p., cognome
LJ.1 231 a.1168 (Sav.) calierius. CAC 80 a.1179 (Sav.)
willelmi calierii
L calegarius.
califatus sm. “calafato”
PC 320 a.1403 ars califatorum.
L calafatus.
caliga sf. “scarpa”
CNM 163 a.1204 (Sav.) in caligis et in subtellaribus.
LEM 186 a.1236 ad faciendum pannos laneos de caligis.
PLP 85 a.1250 (Sav.) paria tria caligarum… pannum pro
caligis faciendis. CGG 270 a.1261 (= PCV 75) osbergum
unum ferreum furnitum cum capirreno et guantis… et
unum par caligarum ferri. A.FERRETTO, DL 51 a.1264
cali
osbergium unum, caligas ferri cum bragoneriis. FAG 16
a.1273 jacobi de clerico, qui facit caligas. CA 592
a.1292 item in panno albo pro caligis domini… DAF 23
a.1300 paria duo calligarum de cimiliato, aliud de scarleto. DRG.3 110 a.1313 ego ogerius de vulto, qui facio caligas. DRG 3.1150 a.1319 ego guirardus de rapallo, qui
facio calligas in caneto. DDG 435 a.1376 pro caligarum
balla i. PVP 281 a.1488 item paria duo caligarum.
L calceus. calega. calegarius. calege. calligepalii.
D caegà.
calliga sf. “asta, pubblico incanto”
NB 131 a.1198 dedit… scribano pro calliga et pro duobus instrumentis sol. iii. PVP 318 a.1509 pro diversis
pellipariis vulpium cum guletis martirorum et nigris habitis de caliga quorumdam pellipariorum.
L calega.
caligarius sm. “calzolaio”
PVP 313 a.1506 item… pro caligario de pilo in porta
sancti andree pro calceis habitis anno preterito.
L calegarius.
calligepalii/ calligeparii cognome
DDG 345 a.1376 georgius caligeparii. ASD 62 a.1381
luchinus calligepalii burgensis caffa.
L caliga.
(de) calignano cognome
BSR 151 a.1194 corsus de calignano. DDG 814 a.1377
iohannes de calignano.
calignanum / calinianum top. “Carignano”
BCG 43 a.999 in loco et fundo caliniano. BSR 126 a.1188
rainaldus clericus de calignano. LJ.1 1254 a.1257 terram
quandam cum domo superposita positam in calignano.
PTR 47 < caninius, gent. rom.
L calegnanum. calenianum. calignano. calignanum. calvignanum. carignanum. D calignano.
caliotus sm. “specie di nave”
NB 35 a.1198 hanc societatem porto in calioto tuo et
meo… ipse galiotus ierit…
L galeotus.
caliçanum/ calizanum top. “Calizzano”
LJ.2 285 a.1292 actum in calizano. BAV 191 a.1393 castrum et locum calizani. FAG 137 a.1300 hominum comunis caliçani. SRC 390 a.1324 (Noli) homines calizani
et bardaneti.
LTS 87 sg.: ÷ carisius, gent. rom., ma anche ÷ nomi prelatini (Garessio, Garezzo). PTR 46: < canitius, gent.
rom.
L calezanum. caliciana. calixagna.
calixagna top. (Sarzana)
GSS 44 a.1330 (Sarz.) calixagna.
L caliçanum.
calixetus sm. “piccolo calice, vasetto”
ASD 195 a.1458 calixetus unus parvus dexnoatus.
L calicem.
calma sf. “capanna, baracca”
PLP 105 a.1250 (Sav.) de illa (tabula) que extracta fuit
per scissuram de calma mea. PLP 107 a.1250 (Sav.)
quod arnaldus extrahebat unam ex illis tabulis de calma
guillelmi… per scissuram spaaldi de foris.
Cf. DUC.2 33 calma: videtur esse casa, sic forte dicta
quod stramentis seu calamis frumentariis tegeretur.
calma sf. “calma di mare”
TL.1 329 a.1455 et cum ibidem fuerimus calmam nos
compulsit et paulo post borrea egressa est.
BID 18. GUA 284. RGS § 42.
D carma.
calmus sm. “colle, altura, sommità montana”
RCA 280 a.1039 et pro calmo asegnino descendente
usque in fossato de rio croso. BSR 56 a.1175 et usque in
calmo de carello. FST 65 a.1592 (Triora) ascendendo
usque ad calmum chizzairoli.
199
calç
PAC 15. BSR 538. EOL 24. V.BERTOLDI, Problèmes de
substrat, Paris 1931, p.167 n.: calma/calmis “altopiano
spoglio”, ma meglio *kar/ cala “roccia”. REW 1522
*calmis (gall.?). TB 17.133; 18.94 voce mediterr. HAW
11, 47 a.571, lat. calmes (territorio alpino occid.): preromano. PSP 74. PTP 42 “considerato preromano, ma attestato solo nel m.evo.
L carmus. D carmo.
calogerus sm. “monaco anziano”
DMC 485 s.xv item quod quelibet persona… sive sit papa sive calogerus sive ecclesia sive monasterium sive
quecumque alia persona…
Cf. DUC.2 34.
calogus sf. “tronco, ceppo?”
ACM 56 a.1396 (Carr.) nec aliquod aliud incidere, vendendi causa, exceptis calogis.
Cf. CLD 54 tosc. calocchia “palo della vite”.
L carracium. D caloci.
calonum top. “Chalons, Fr.”
DRG.2 194 a.1220 duas pecias blavi caloni. DRG.2 206
a.1224 in blaviis de calono. DKR 514 a.1431 super aluminibus… oneratis in gulfo caloni.
L caalonum. claalonum. clialonum.
calonus sm. “fianco”
ACM 76 a.1396 (Carr.) si quis insultaverit aliquem cum
armis, videlicet gladio a calono, spata…
Cf. DUC.4 17 gallonus: ab italico galone “latus”: hinc
cultellus de gallono, id est qui ad latus fertur. DEI.3
1755 it. gallone “cresta iliaca”: gall. *calon “coscia, femore”.
caloria top. (Alba)
SLS.2 66 a.1270 (Alba) in posse albe… in hora ubi dicitur caloria.
calpestrationem sf. calpestìo”
GR 31 a.1538 (Ceriana) quodvis damnum in dictis terris
illatum, tam in fructibus devastatis, quam etiam in calpestratione terre.
calsa/ calza sf. “ceppo, piede dell’albero”
SOV 227 a.1428 (On.) si… inciderit aliquam arborem…
vel derancaverit ad calsam. SOV 237 a.1428 (On.) quod
nulla persona audeat incidere aliquas arbores rebrondatas
ad calzam…
L calcia.
calça sf. “calza, calzone”
NIS 356 a.1425 par unum calçarum de argento.
L calcette. calcia. calzarius. calçaruba. calzonus. D câsa.
calzagatta cognome
GC 310 a.1191 maniardus filius quondam calzagatte de
aramo (araino?)
L calçaruba.
calzagrisia cognome
BSR 234 a.1193 guillelmus calzagrisia.
L calçaruba.
calçar cognome
MSS 177 a.1195 rainaldus calçar.
L calcares.
calzarius sm. “calzare, scarpa”
NL.2 217 a.1225 calzarios duos filitros.
L calcares.
calzarius sm. “calzaio”; cognome
NL.1 24 a.1203 terra gandulfi calzarii.
L calça.
calçaruba cognome
GG 303 a.1203 wilielmus calçaruba.
L calça. calzagatta. calzagrisia. D caussa russa.
calça vegia cognome
OSM 109 a.1190 musus de calça vegia.
L scalzaveggia.
calz
calzeratus sm. “carcerato, prigioniero”
VCB 318 a.1291 (Bonif.) omnes calzerati corsi et obsides…–– pro scambio et redimendo nostros calzeratos…
qui capti fuerunt.
L carzeratus.
calzerem sm. “carcere”
VCB 319 a.1291 (Bonif.) captus fuit et in calzerem deductus.
calzina sf. “calce”
OGM 71 a.1470 pro corbis quatuor de calzina cum sua
arena.
L calcina.
(de) calzinaria cognome
DDG 89 a.1376 cosmael de calzinaria.
L (de) calcinaria.
calsolarius/ calzolarius sm. “calzaio”; cognome
RCP 349 a.1203 (Luni) agnellus calzolarius de sarzana.
LJ.1 1107 a.1251 alberghetus calzolarius. RCP 84
a.1278 (Sarz.) manettus calzolarius. GSS 94 a.1330
(Sarz.) calsolariorum et coirariorum. LJ.2 185 a.1391 nicolaus de mauro calsolarius. TSL 176 a.1442 bartolomei
parrisole, calsolarii. TL.2 177 a.1463 iacobi de podio
calzolarii. TL.2 301 a.1464 thome de airolo calsolario.
DSP 122 a.1466 apotecas duas… locata bartholomeo rovegno calsolario.
L calciolarius. D calsolaro.
calzonus sm. “calzone”
GC 76 a.1191 et medietatem lucri de cimussis et de calzonis que ipse faciet.
L calça. D câsuìn.
caltritura sf. ”ferimento, danneggiamento fisico”
LG 152 a.1327 et cum percussione alicuius armorum sine sanguinis effusione vel caltritura.
Cf. DUC.2 35 calteria, cauteria [sfregio, cicatrice] cauteriatus.
calumina/ calumnia sf. “termine tecnico dell’azione
giudiziaria”
NL.2 240 a.1225 constituo… meum certum missum et
procuratorem… ad exigendum… et in juditio existendum… et pignus bandi dandum, opponendum, respondendum et sacramentum calumine faciendum et sententiam accipiendum. ACV 63 a.1396 (Carr.) et immediate
ad sacramentum calumnie procedatur…–– recusatio illius qui de calumnia noluerit iurare…–– sacramento calumnie prestito…
DUC.2 36: calumnia: actio in jure, qua quis rem quampiam sibi per solemnes juris formulas asserere conatur;
calumniam iurare: actionem legitimam esse sacramento
asserere”. ACV 136: “asserire con giuramento che
un’accusa è giusta. Tale giuramento si trova in quasi tutti gli statuti comunali e nel linguaggio giuridico”.
L calumnia.
calva top. (Sav.)
SRC 170 sg. a.1263 (Sav.) in calva… in loco qui dicitur
calva.
L calvus. carvus. D càlvari.
calvignanum top. “Carignano”
IVC.2 26 s.xiii et ideo vela deponenda mandavit, propter
hoc locus ille dictus est calvignanum, eo quod ivi calavit
ianus. Cf. SAG 6 s.xiv ianus… dum sub carignano transiebat, fecit navis velum ab alto ad infimum trahi atque
deponi, quod in vulgari vela carare dicitur.
L calinianum.
calvignanus cognome
BG 120 s.xii. (Sav.) turris calvignani.
L calvinus.
calvillascus cognome
BSR 152 a.194 ab alio latere terra iohannis calvillasci.
HSL 18.116: carvillasci
L carvalascus.
200
cama
calvinus soprannome
CAT 137 a.1326 (Leca d’Albenga) guillelmus macia
dic(tus) calvinus.
L calvignanus.
calvixium top. “Calvisio”
LJ.2 1001 a.1385 sindicus… hominum compagne calvixii de finario.
calvus cognome
LJ.1 114 a.1146 albertus calvus. MIA 95 a.1285 (Sav.)
rollando calvo.
L carvus. D cauvo. escalvao.
cam top. (Francia?)
LG 784 a.1406 saye de cam.
camairana top. “Camerana (V.Bormida)”
CHAR 334 a.999 saliceto. camairana. sancte iulie.
camalia
TL.2 491 a.1467 vel si possetis habere magazenos cum
cogeize de camalia aut alia loca idonea.
camalus sm. “portatore, facchino”
MNA 76 a.1387 pro stipendio camalorum. CP 170
a.1392 pro sonatoribus, camalis, cochis… LG 550
a.1403 garbellatoribus tarezatoribus platarolis et camalis.
CAR 18 sg. a.1431 per camalos…–– per societatem camalorum. TL.3 615 a.1449 pro camalis seu laboratoribus. BBL xxx a.1453 camalus. CAR 41 a.1454 laboratores et camali goaldorum. CAR 48 a.1459 quod nemo
laborator seu bastaxius… audeat… portare aliquas res,
merces seu raubam… spectantes et pertinentes ad exercicium camallorum caravane dugane. VSC 204 a.1488 binus… filius iacobi de casanova camalli.
Cf. DEI.1 696: it. camallo < ar. e turco hamal, m.s.
D camalo. camallu.
camara sf. “camera”
MSS 48 a.1039 duo milia mancusos aureos se compoxituros agnoscant, medietate camara domini imperatoris
(“camera imperiale”) et medietate donus ansaldus abbas.
CGS.1 24 a.1156 clavatura de camera. NB 82 a.1198 actum prope predictum monasterium ante camara abatis
sub urmo. SMV 75 a.1207 actum in camara predicti prepositi. LEM 238 a.1239 actum ianue in camara que est
ante palatium consulatus civitatis. LBZ 226 a.1271 actum ianue in camara turris palacii quo moratur dictus dominus obertus.
L caimara. camera.
camararius sm. “tesoriere”
CDL 1509 ca.990 (Nonantola) bonizo camararius. LJ.1
1200 a.1254 martinus camararius domus (del convento).
L camerarius.
camarata sf. “compagnia, società”
CGS.2 204 a.1164 item tertium aluminis bucalcarii unde
pervenere minoribus cantara duo in camarata (cf.IVI: item
in eadem societate invenimus…de compagnia (beni in
società).
D cameradda.
camarcia top. (Gen.)
FNV 82 a.1240 inferius via qua itur ad camarciam.
L camarcius.
camarcius top. (Nizza)
GR 32 (Nizza) avere bovinum et porcinum stare debeant
in camarcio, subtus barrium macelli.
L campus marcius.
camardus sm.
DAF 112 a.1300 ansaldus de rappallo, camardus, ianuensis.
camariana top. “Camerana (V.Bormida)”
SRB 5 a.999 salecito, camariana, sancte iulie.
camarlengus sm. “camerlengo, ufficiale addetto alla
camera domini”
LJ.1 1206 a.1254 domnus bertolinus camarlengus.
CLD li. “germ”. Cf. CHI.2 11.
L camerarius.
cama
camarotum sn. “stanzino, cameretta”
SSA.2 58 a.1345 (Sav.) excepto quod sub scala capituli,
ubi est camarotum, possint vendere merçariam, et quandocumque voluerit ille qui conduxerit dictum camarotum.
L camerotum. D camiottu.
camba sf. “zampa”
NL.2 174 a.1217 pretio unius muli bucardi qui habet reita zunecta cambe dextere anterioris.
L gamba.
cambacia sf. “tessuto di canapa”
VDE 150 a.1394 cambaciarum balla una.
L canabatia.
(de) cambaxo cognome
LJ.2 555 a.1345 stephanus de cambaxo de pulcifera.
cambellanus sm. “ciambellano, dignitario di corte”
SRC 40 a.1394 (Sav.) dominum de croysiaco, cambellanum regium.
DUC.2 40: cambellanus:…præpositus sacri cubiculi, diversus a camerario, penes quem cura erat cameræ seu
thesauri regii.
L cambellarius.
cambellarius sm. “cialbellano, dignitario di corte”
LJ.2 421 sg. a.1301 (trattato di Carlo II. re di Sicilia con
Genova) dominus sergius siginulfus de neapoli, miles
cambellarius regius. –– sergio siginulfo de neapoli milite
marestalle nostre magistro cambellario. SRC 62 a.1394
roberto de nay, cambelarius dicti domini… ducis. CAP
118 a.1458 rainaldus dresnai, miles regius, cambelarius
et consiliarius et astensssis ducallis gubernator.
L cambellanus. D ciamberlàn.
camberia sf. “gambiera, gambale, parte dell’armatura”
NB 58 a.1198 ospercum i. et panceram i. et camberias ii.
L gambera.
cambiacavallus cognome
PMS 86 a.1197 (Sav.) bonusvassallus cambiacavallus.
L cambiare.
cambiare vb. “cambiare, permutare”
SMV 4 a.1109-10 qui comparaverunt seu cambiaverunt
de terra iamdicte ecclesie. CGS.1 38 a.1156 si eam (terram) venderemus vel cambiaremus. CGS.1 374 a.1160
si domus mercati… cambiabitur vel cambiata est inter
nos fratres vel vendita… CGS.2 51 a.1161 si voluerit illud pignus mutare ita quod ei det aliud pignus… si vero
illud non cambiaverit nec redimerit… DAF 2 a.1299 ad
cambiandum, ad emendum, transigendum. LG 396
a.1383 si autem granum fuerit permutatum seu cambiatum. SOV 97 a.1428 (On.) item si aliquis fecerit presaliam aliquam, vel se cambiaverit de aliquo contra aliquem absque licentia potestatis… det bannum.
REW 1540 TB 1 7 174. PGC 106: celtico, già in Apuleio.
L cambiacavallus. D cambiar. cangiare.
cambiare vb. “esercitare le professione del cambiavalute”
LJ.1 145 a.1150 monetas… possit cambiare. RCP 385
a.1257 (Sarz.) et quod nullus cambiet in dicta terra, vel
eius territorio seu finibus, vel sit campsor, nisi de licentia
ipsius episcopi. RCP 685 a.1275 (Sarz.) nemo die sabbati erigat tabulam ad cambiandum in ipso loco sine concessione ep(iscopi), et si mercatum in alia die mutaretur
vel constitueretur, debeat de cambio idem fieri.
L cambiatorem. cambium. cambiata. cambire.
cambiata sf. “lettera di cambio”
BBL 6 a.1473 item… pro alia sua cambiata. BBL 16
a.1474 debet nobis pro alia sua cambiata de.37
L cambiare. cambium. mutata.
cambiatorem sm. “cambiavalute”
OP 130 a.1213 in civitate iuxta merchatum vetus ad banchos cambiatorum. NL.2 282 a.1225 a te ramesino cambiatore de bononia.
L cambiare. cambitor. camiator. gambiator.
201
camb
cambire vb. “cambiare, permutare”
CGS.1 46 a.1156 facultatem vendendi cambiendi permutandi conducendi. CGS.1 78 a.1156 facultatem emendi
vendendi locandi conducendi cambiendi permutandi.
CGS.1 342 a.1160 partem quam in ipsa terra habebam
cambivi cum iacobo fratre meo et inde cambium in pegio
(Pegli) cepi. CNM 325 a.1203-06 (Sav.) michimet precepit ut ego et vicii et mei amici cambiremus et capiremus
tantum de rebus de illorum de gaita, quod haberemus solutionem nostre laudis. LJ.1 753 a.1225 vendere, cambire, permutare seu alienare. IEA 130 a.1233 (Alb.) et
cambivit illam terram in terciam partem de dictis terris.
LBZ 231 a.1268 licenciam vendendi, expediendi, cambiendi. LBZ 231 a.1285 ad vendendum, cambiendum….PLS 248 a.1301 emendi, vendendi, implicandi,
cambiendi. DRG.3 926 a.1384 (procura) ad agendum…
et ad vocandum se inde quietum et solutum… et ad implicandum et cambiendum id quod pro me dictus procurator receperit.
L cambiare. cambitor. cambium
cambire vb. “prendere in cambio, risarcirsi”
LJ.1125 a.1251 non dabimus licentiam hominibus ianue
vel districtus cambiendi se super homines massilie vel districtus… pro aliqua raubaria vel malefacta quam homines massilie fecerint.
cambitorem sm. “cambiavalute”
RCP 297 a.1260 (Sarz.) cambitores, macellarii…
L cambiator. cambire.
cambium/ canbium sn. “cambio, permuta; rivalsa”
SMV 16 a.1151 et persolvi pro isto canbio… GIB 344
a.1155 aut per donum aut per comperam vel cambium
quod fecerimus de terris per terram. CGS.1 46 a.1156
omnia tua negocia emptiones vendiciones cambia permutationes locationes conduciones et ceteros contractus.
CGS.1 342 a.1160 partem quam in ipsa terra habebam
cambivi cum jacobo fratre meo et inde cambium in pegio
(Pegli) cepi. RCA 128 a.1163 vadens de ianua in corsicam ob cambium. RL 197 a.1172 (Diano) non vendam
nec venditionem faciam nec cambium. LJ.1 292 a.1174
sed si non satisfecerint… inde super ipsos marchiones et
homines eorum salvum cambium accipere possint. BSR
22 a.1177 ideoque dominus ugo ianuensis archiepiscopo
permutavit cum rainerio notario… ecquidem dominus
ugo pro isto cambio dedit in causa meliorations et utilitatis… locum unum quem habet eius curia in loco sancti
syri. COS 113 sg. a.1186 sophia dedit nomine cambii
wilielmo terciam unius peciole terre… predictum cambium… LG.19 s.xiii. non dabo cambium (scambio di
mansioni) alicui castellano. GG.2 430 a.1206 cambium
et permutacionem. PMN 116 a.1216 inter se permutationem fecerunt… ei dare debebat dictam equam pro dicto
canbio… dictum canbium. AI 175 a.1247 fratres domini
pagani, quos dare volebat in scontrum sive cambium
quorundam virorum nobilium. BNA 25 a.1259 nomine
cambii sive permutationis. DAA 14 a.1274 nomine iusti
et veri cambii. IEA 29 a.1284 (Alb.) ad faciendum cambium sive permutacionem. GVG 284 a.1286 quod jacobus de montedonnio ire debet pro cambio et nomine
cambii (in sostituzione di, al posto di) guadagni de terpi
in galeis comunis ianue. ASA 292 a.1350 (Alb.) cambium… ydoneum (sostituzione di persona) recipere in
andatam vel exercitum. CST 251 a.1381 (Taggia) cambium seu permutationem. LG 692 a.1406 in modum
emptionis cambio barate vel aliquio alio modo.
L cambiare. cambire. camblum. gambium. scambium.
D cangio.
cambium sn. “cambio; attività finanziaria”
DNB 104 a.1182 accepi a te enrico bancherium tantum
cambium unde promitto tibi… solvere libras denar. jan.
xv… –– accepi a te bernardo bancherio tantum de tuo
camb
cambio unde promitto tibi solvere massilie libras denariorum realium novorum xx. NL.1.3 a.1202 mutuando
ad cambium. BSL 154 a.1253 me vobis dare debere libras mille quadringentas turonenses pro cambio librarum
duarum milium quinquaginta trium… ianue –– libras
mille quatuorcentas turonenses unde et pro quibus nomine cambii tibi… dare et solvere promittimus libras duo
milia quinquaginta tres… ianue. RCP 685 a.1275 (Sarz.)
nemo de die sabbati erigat tabulam ad cambiandum in
ipso loco sine concessione ep(iscopi), et si mercatum in
alia die mutaretur vel constitueretur, debeat de cambio
idem fieri. BCL 319 a.1290 libras triginta argenti… dare
tenetur… nomine cambii yperperorum trecentorum trium
et caratorum xviii. auri. CP 102 a.1300 libras cxxiv. et
solidos xvii. ianue, que sunt pro cambio perperorum
ccxxvii auri. LDC 195 a.1360: un decreto del Doge Gabriele Adorno vieta che le obbligazioni mercantili, specie
quelle per viam cambii et assecuramenti, vengano impugnate sotto pretesto di usura. LG 318 a.1363 contra allegantes quod cambia sint illicita et usuraria. DSP 14
a.1459 contra allegantes cambia vel assecuramenta esse
usuraria. PVS 200 a.1375 et habeat locum presens capitulum in instrumentis cambiorum. LG 570 a.1403 ille…
cui presentata fuerit aliqua lictera cambii teneatur… respondere et subscribere se in dicta lictera, scilicet utrum
velit respondere ert solvere, aut non. TL.1 817 a.1458
nobisque per cambium celeriter transmittatis quidquid
exigeritis. DSP 14 a.1459 si qua persona… se obligaverit… super quibuscumque mercantiis ei in quocumque
contractu mercantie, maxime per viam cambii vel assecuramenti versus aliquam personam… DMC 468 post
1461 pro ipsis cambiis et asecuracionibus.
LDC 186: un documento del 1207 contiene il valore e le
caratteristiche della littera cambii, anche se non ne porta
il nome. LDC 195. MFV 397 a.1313 cambium “contratto di nolo e cambio”.
BCA 31. LDC 187. DNB 103. LAE 182 n. MFV 396
sg. DRG.1 127 sgg.; 135 sgg. (“Le contrat de change
terrestre et la lettre de change; le contrat de change maritime et prêt d’assurance”) .
cambium sn. “lettera di cambio, cambiale”
GFC 135 a.1506 cum relatum fuerit in proxima preterita
feria lugduni remissa fuisse tam ex ianua quam ex aliis
mondi partibus… diversa cambia que per eos a debitoribus ipsorum cambiorum… exacta non fuerint et subinde
littere ipsorum cambiorum restitute fuerint illis qui cambio dederant…
cambium siccum sn. “operazione usuraria in forma
di cambio”
GR 31 (con riferimento errato) illa itidem cambia inter
sicca decernuntur, in quibus littere quidem mittuntur et
recipiuntur, tamen qui ad cambium accipit, eo in loco in
quo fit cambium, nullus habet nec tunc cum ad cambium
accipit pecunias.
camblum sn. “cambio, permuta”
PAC 7 a.1103 per camblo.
L cambium.
cambrasius sm. “tela di Cambrai”
LJ.1 1083 a.1251 quod torsellus… cambrasii (sit) duodecim peciarum.
L cambraxium. D cambrae.
cambraxe top. “Cambrai”
DRG.3 901 a.1302 balla una panni saye de cambraxe.
L cambraxium.
cambraxium top. “Cambrai”
DRG.2 5 a.1200 (Gen.) virides iii. cambraxii. DRG.2 59
a.1200 almanscios duos et viridem i. cambraxii.
DRG.3.622 a.1261 in peciis trius gamelini de cambraxio.
L cambrasius. cambraxe. D cambrae.
202
came
came sf.pl. “conchiglie marine” ”
DDG 806 a.1377 debet pro ambra came et core s. v. d.iii.
IVI, Gloss.: coquilles de cames.
camegna top. (Isolabona) abitato scomparso
LTI 43 n.32 a.1072 fondas camegna et waldoasca: < n.p.
*caminia, cf. Chamigny (top., Seine-et-Marne), camonius; etnico pre-rom. camunni.
L camunna.
camela sf. “camera da letto”
NBI 38 a.1390 (inv.) in camela.
L camera.
camelinus sm. “panno di lana di cammello”
CGS.2 292 a.1226 petias ii. camelini. BCL 318 a.1290
de quadam pecia camellini.
L camellus. clamelotus. gamelinus.
camellus sm. “cammello”
LG 478 a.1403 ne vendatur lana de camello vel ircho.
L camelinus.
camera sf. “camera”
SSA 196 a.1345 (Sav.) convocentur ad consilium conestabiles et consules artium super camera brandalis vel in capitulo. LG 288 a.1363 in terraciis, cameris seu caminatis
superioribus palacii comunis. PVP 226 a.1451 in quadam
alia camera iuxta dictam caminatam. DSP 100 a.1532 die
mercurii 7 augusti in vespris ad cameram. spectatum officium dominorum patrum communis ordinavit…
L camara. camela. camereta. incameratus. D camera.
camera sf. “cabina di nave”
BGS 100 a.1252 et quod non permittam fieri in dicta nave aliquam cameram pro aliquo mercatore. BSL 244
a.1268 gondola una… cum remis duodecim, sarcia et rebus de camera infrascriptis… PVP 261 a.1461 certe alie
tabule pro faciendo cameram in nave. BBL 12 a.1473
pro diversarum tabularum pro camera mea de nave.
cf. BGS 6, 8.
camera sf. “insieme di tappezzeria delle pareti di
una camera”
DKR 164 a.1414 et pro quadam camera tapisaria de seta.
DKR 177 a.1414 quandam cameram de arras, figuratam
diversiis figuris. PVP 232 a.1456 item camera una telle
subtilis cum suo frixio auri. PVP 304 a.1492 pro uno pari cortinarum tele sive una camera completa de ammoree.
camera sf. “organo finanziario dello Stato ”
CDG 4 a.958 libras mille, medietatem camere nostre.
SRC 517 a.1384 (Gen.) officiales quatuor camere abbatum comunis ianue. DSP 387 a.1609 pecunie camere
que quandocumque aderunt in cartulariis sancti georgii
non nisi mandato magistratus impendantur. DSP 397
a.1614 capserio camere accepte in posterum non feratur
aliqua summa, licet in usus publicos camere ex decreto
magistratus per eum solvenda, si non produxerit etiam listam sive mandatum.
DSP xlii. Gloss.: a Genova, uno dei due collegi che formano la Signoria dal 1528 in poi, detto anche dei Procuratori”
camera sf. “specie di nave”
JAN.2 485.
cameraria sf. “cameriera”
BBG 512 a.1443 mulieres camerarie, quotcumque dominus dux tenere voluerit.
L camerarius. D cameriera.
camerarius sm. “cameriere”
LG 291 a.1363 coquum unum… camerarium unum.
L cameraria. D camé.
camerarius sm. “tesoriere”
CHAR.1 198 a.962 (Asti) varimundus camerarius et advocatus domni imperatoris. ACC 24 a.1096 propter hoc
quod camerarius paulisper absens erat. CGS.1 277
a.1158 agostinus camerarius sancti laurentii. BSR 406
(= PAC 5) a.1255 bernus camerarius domini gualterii ia-
came
nuensis archiepiscopi et sindicus palacii archiepiscopatus. GSS 33 a.1330 (Sarz.) quelibet pecunia communis
sarçane ad manus camerarii dicti comunis… debeat pervenire. ACM 92 a.1396 (Carr.) de electione camerariorum et eorum officio.
Cf. DUC.2 40: cambellanus: …præpositus sacri cubiculi,
diversus a camerario, penes quem cura erat cameræ seu
thesauri regii.
L camararius.
camera usus maris sf. “ufficio del Comune di Genova che tratta le questioni riuardanti le pretese avanzate
verso il Comune, quando i Patres Comunis, che già fungevano da giudici in tali questioni, assumono le competenze dei Salvatores portus et moduli”
SFG.2 15 a.1475 officium debitorum comunis camere
usus maris.
camereta sf. “piccola camera”
MSB 230 a.1458 in quadam camereta dicti monasterii
vocata foresteria.
L camera. D camereta.
camereta sf. “ufficio di sorveglianza del Comune di
Genova, estinto nel 1566”
DSP 209 a.1522 camereta comunis sive officium quatuor
procuratorum.
DSP xlii. Gloss.
camerotum sm. “stanzino”
RVN 73 s.xiv (Noli) etiam teneantur (cintraci) dormire in
cameroto platee et aperire porticulum civibus intrantibus
et exeuntibus.
L camarotum. D camiottu.
camexa / camexia sf. “camicia”
PVP 275 a.1488 tella de stopa pro una camexa de dona.
PVP 298 a.1494 tela pro camexiis.
L camisia. camixa.
camexola sf. “camiciola, casacca”
PVP 275 a.1488 camexola una blancheti a domina.
PVP 128.
L camixiola.
camgiorius sm. “strumento del bottaio”
PVP 269 a.1462 (bottega di bottaio) item camgiorium
unum.
D canigia.
camiatorem sm. “cambiavalute”
SC 380 a.1188 manfredus camiator.
L cambiatorem. D camio.
camicia sf. “camicia”
RCO 135 a.1324 (Ort.) item paria tria camici<ci>arum.
camilla sf. “nome di nave”
FAG 26 a.1274 navis que dicitur camilla. PVP 287
a.1492 cotona conducta de chio cum navibus furnara et
camilla.
caminata sf. “camera con camino”
RBR 19 a.1254 (Sav.) sala seu caminata PCA 48 a.1275
(Alb.) caminata que est contigua caminate sive coquine.
LG 288 a.1363 in terraciis, cameris seu caminatis superioribus palacii comunis. LG 332 a.1363 vadat dominus
dux et consilium… in cameram caminate conestabulorum. LJ.2 1115 a.1387 (Fin.) actum in castro gavoni finarii in talamo caminate nove dicti castri. NBI 37 a.1390
(inv.) in mezano… in caminata… SRC 706 a.1407 (Sav.)
in caminata superiori domus vicarii ecclesie. MSB 168
a.1421 camera una cum guardarauba et caminata dicti
monasterii ac caneva dicti monasterii. TSL 168 a.1423
in contracta scutarie videlicet in caminata domus heredum quondam johannis de lavania. PVP 224 a.1451 item
in caminata dicte domus dischum unum magnum. PVP
226 a.1451 in quadam alia camera iuxta dictam caminatam. PVP 238 a.1456 in caminata. cantaretum unum parvum. PTE 91 a.1457 actum saone in caminata domus
habitacionis.
203
cami
DUC.2 52. BVP 40 sgg. GR 31. REW 1548. RNC 15 sg.
dal gen., più prob. che dal ven., il neogr. kaminß “sala”
(Chio a.1402).
D caminà.
caminata sf. “casa padronale, palazzo”
CHAR.1 736 a.1103 (Gen.) actum in caminata de sociago feliciter. LJ.1 187 a.1155 et faciemus in burgo in plano caminatam pro nostro habitare ubi voluerimus. GDN
570 a.1188 actum intra camminatam marchionis finarii.
BSR 133 a.1188 locant… caminatam curie de sancto petro de arena cum domocolta. LJ.1 588 a.1217 in castro
sive caminata quam laborare facit in valle finarii.
caminata sf. “palazzo sede dei marchesi aleramici a
Savona, sul Monticello, ceduto al Comune nel 1182”
NSS 214.
caminata top. (Albisola)
PAA 220 a.1253 (Albis.) ante ecclesiam sancti nicolai,
domus ubi dicitur caminata.
(de) caminata cognome
SRB 16 a.1177 vassallus de caminata consul sexti. SRC
9 a.1251 (Sav.) iordanus caminata. rubeus caminata.
SRC 275 a.1265 (Sav.) iacobus caminata. SRC 340
a.1270 (Sav.) petrinus caminata. SRC 308 a.1275 (Sav.)
benedictus caminata. SRC 353 a.1293 (Sav.) nicola caminata.
caminatum “corridoio, passaggio”
CDG.3 70 a.1192 (Costant.) in cubiculo, caminatum circumseptum muris, muro marmoreo, cosmite et pectoralibus duobus sine marmoribus.
camine sn.pl. “panni prodotti a Comines (Fr.)”
LG 784 a.1406 camine.
caminicium/ caminium sn. “fardello o sim.”
AS 75 a.1432 pro camocatis in duobus caminiciis solidi
xviii. pro avellutatis in duobus caminiis libra una.
caminus sm. “camino”
GSS 140 a.1330 (Sarz.) fumarolum sive caminum de lapidibus. LG 598 a.1403 fumarolium vel caminum. PVP
254 a.1458 petii tres ferri de camino cum suis molis.
DSP 316 a.1575 caminum vel fumarolium.
GR.2 19. REW 1549. ALE 68. Cf. DEI.1 702 it. camino, forse voce mediterr.
D camìn.
caminus sn. “fornace”
DMC 327 a.1418 quilibet rurale… qui faciat caminum
pro iarris.
caminus sm. “cammino, strada”
DRG.3 690 a.1264 torsellorum quos pignoraverat ipse
bontisius in camino francie; GVG 265 a.1284 in dicta
strata seu camino. DRG.3 940 a.1305 et ipsas ballas portare, deferre atque conducere cum mulis et bestiis nostris… per bonum et consuetum et securum caminum.
REW 1552. TB 17.175 “celtico”.
D camìn.
camiolus “piccolo cammeo (di onice o sardonico)”
PVP 222 a.1451 item rebinum unum ligatum in auro, sigilum, camiolum et sanctum christoferum. PVP 252
a.1458 camiolus unus in uno anulo auri.
G.FOLENA, BALM 10-12 (1968-70) 362, DEI.1 703.
camissarius n.p., m.
DAA 15 a.1274 ricomanus, quondam camissarii, pissanus.
L camisia.
camiscia sf. “camicia”
BVP 228 a.1381 unius camiscie.
L camisia.
camisia sf. “camicia”
CGS.1 92 a.1157 bustum meum et unam de camisiis
meis. CAC 270 a.1179 et bialdum meum peius et duas
camisias meas et orale meum. GC 126 a.1191 camisias
ii. GG.1 140 a.1201 fustanium i. et camissiam unam.
cami
FNU 132 a.1202 exceptis brachis et camisiis. CNM 59
a.1205 (Sav.) camisie et sarrabule. SF 270 a.1205 (Fin.)
capsam ipsam qua erant camisie et sarrabule et alie res
minute. GG.2 271 a.1206 camisiam unam. BSR 327
a.1218 et bocacius erat in camisia. LMS 80 a.1222 camisias duas de tella. NL.2 217 a.1225 camisiam l. et auricularem i. LMS 418 a.1226 iuponem meum et maciam
et spatam et scutum et cacetam et sarabulam et camisiam.
VCB 10 a.1238 (Bonif.) parum unum camixie et sarrabulas. FCD.1 21 a.1265 artem taliandi bracas, camisias et
nebiatos. DAA 24 a.1274 pro duobus pannis camisiarum
et sarabularum… par unum camissiarum et sarabularum.
BCL 293 a.1290 paria duo sarabuxarum et camisiarum.
DAF3 a.1299 item vendebat bragas et camisias et bisacias. DAF 98 a.1300 paria duo de blagis et camisis.
DUC 2.52 sgg. PVP 125, 353. SIP 213. SON 259 sg.:
compare la prima volta in S.Girolamo epist.64.11. PEI
461 sg.: german.? A.G.AMATUCCI, ALM 4 (1928) 164:
Isid. 19.21.1; 19.22.29 camisias vocamus quod in his
dormimus in camis. REW 1550. TB 17.175: prob. dal
german., attraverso il gallico. PGC 106.
L camexa. camicia. camisa. camissarius. camiscia. camixa. camixia. camixus. D camisia.
camisio sm. “camice, camiciotto”
RCP 203 a.986 exinde launechil camisio uno dedorsum.
L camixus.
camisotus sm. “camiciotto”
CGS.1 92 a.1157 bidaldum meum et camisotum.
L camixus. D camixoto.
camixa sf. “camicia”
BCG 165 (= PAC 6) a.1055 accepi ego… exinde launehilt camixa una de dopso. CNM 78 a.1205 (Sav.) camixe ii.
L camisia. camexa.
camixem sm. “camice, paramento sacro”
CP 995 a.1473 (Sarz.) item camixes a numero octo cum
suis rebus, minus manipulum unum et stolam unam.
L camixux.
camixia sf. “camicia”
CDL 109 a.781 (Milano) camixia una et bragas par uno.
GG.2 316 a.1206 et iupas… et palutellumi. et camixias.
VCB 10 a.1238 (Bonif.) camixiam bracas et capellum.
PLP 105 a.1250 (Sav.) parum unum camixie… camixiam
brachas et capellum. RCO 135 a.1324 (Ort.) paria tria
camixiarum. SIP 177 a.1420 (Massa) tres camixize ad
usum dominarum usitate… due camixie ad usum hominis usitate. PVP 261 a.1461 camixia una pro domina.
TL.3 318 a.1474 et laceravit pitochum et chamixiam
ipsius cavalerij. DSP 152 a.1500 abusum mittendi munera sponsis seu sposabus ut puta camixias pannos sericos
et huiusmodi dona haud vilis precii.
L camisia.
camixiola sf. camiciola, camicetta”
PVP 280 a.1488 camixiola una panni albi pro domina.
PVP 128.
L camexola.camisia. camixiolus. D camisola. camixöa.
camixolus cognome
LEM 224 a.1230 in presentia… petri camixoli.
L camixiola.
camixus sm. “camice (paramento sacro)”
SIP 178 a.1420 (Massa) sex camixi panjlini. CP 272
a.1455 ((Sarz.) camixos tres telle cum suis frixiis aureis
ad manus.
Cf. SAP 393 a. lomb. camiso m.s. SIP 310.
L camisia.camisio. camixem. D càmixu.
camluchus sm. “panno di lana di cammello”
MNA 77 a.1386 pro racione (et) pro comerchio camluchorum.
L clamelotus.
204
camo
camocatus/ -m sm/n. “camocato: tessuto di seta damascata, spesso broccato d’oro, originariam. prodotto in
Cina, usato per abiti da cerimonia e tappezzerie”
DDG 245 a.1376 pro camocatorum torsello i. CDC 145
a.1392 camocati fangotus i. pecie iiii. AS 66 a. 1432 camocati vero non possint laborari in pectinibus qui non
habeant numerum dentium mille octoginta ad minus, de
filis sex pro dente. PVP 225 a.1451 jornea una camocati
albi pro usu baptistine. MAS 167 n. a.1471 camocata
non possint fabricari nisi cum drictu semper verso inferius. CP 994 a.1473 paramentum unum pro altare camocati cremexi charchibiti de auro cum papagagiis. PVP
277 a.1488 upa una chamocati cremexi a domina. VQP
157 a.1496 (Massa) pro palmis quinquaginta septem et
quarto uno camocati albi pro baldachino. DGF 402
a.1500 quoddam bardachinum sive ut vulgo dicitur palium factum de borcato foderatum camocato.
PIA 32. PVO 416. ALN 114: < pers.(lontana provenienza cinese) kämha < ar. kamha. GFC 254. GLI Gloss.
MAS 160 n.4. PVP 45 sg.
L acamocatus. camuca. camucatum camucum. D camocato.
camocatus agg. “(di tessuto) lavorato in modo da
sembrare camocato”
PVP 225 a.1451 item gona una clameloti albi acamocati
cum manicis largis pro usu dicte argentine… item alia
gona clameloti albi camocati.
PVP 44.
L acamocatus.
camogi top. “Camogli”
CGS.1 7 a.1155 iohannes monacus de camogi.
PAC 6. SCT 121, 276: *camullis > camullius gent. gallico.
PTR 48: top. fond. rom., s. ii.-i. a.C. < Camullius gent.
rom.
L camoginus. camugi. camuginus. camugium. camuli.
camulium. D camogi.
camoginus agg. “nativo di Camogli”; cognome
CGS.2 184 a.1164 obertus camoginus. COS 79 a.1186
enricus petegerius camoginus. OSM 64 a.1190 oto camoginus canator.
L camogi. camuginus.
camola sf. “specie di arbusto”
SOV 320 a.1428 (Chius.) si… inciderit carpanos vel
quercus aut alias plantas preter bozzolos vel arastas, rubos, hascas, camolas et alias frascas.
L camolaria.
camolacium top.
RCA 218 a.1019 in suprascripto loco in camolacio ubi
nominatur gaio. Cf. RCA 220 a.1059 in vico molacio
ubi nominatur gaio. RCA 220 a.1059 et in molacio cum
casis et vineis et castagnetis et ficetis et roboretis.
camolaria top. (Pareto)
LJ.1 706 a.1223? usque in camolariis.
L camola. D camulara.
camolus sm. cognome
DDG 666 a.1377 anthonius camolus.
L camoratus. D camua.
camoratus agg. “tarlato”
GR 32 a.1319 (Alb.) pannum camoratum vel alio modo
deterioratum.
L camolus. D camua. camuà.
camote/ camotene sn. “specie di tessuto?”
CA 606 a.1292 hanaperium de camote. SSL 207 a.1336
quatuor sargie de camotene pro una camera et i. de tene
superlectum.
L tene.
camoxatus agg. “scamosciato”
LMS 556 a.1226 (= AND.1 387) item xii. paria de stachis de montolinis camoxatis pro denariis septem.
L camusius.
camp
campagna sf. “campagna”
CGS.2 27 a.1161 pro lxi. perticis terre… que est in campagna terdonensi ad crusetam. MCD 39 a.1460 (Fin.)
quandam peciam terre scitam in valle Pie, super campagna carenxii.
L campania. campana. D campagna.
campagna top. “Champagne (Fr.)”
DRG.2 154 a.1213 lib. … implicatas in xxxv peciis de
telis de campagna.
L campagnum. campania. compagnum. contegnum.
campagnum top. “Champagne (Fr.)”
DDG 392 a.1376 tella de campagno.
L campagna.
campana sf. “campana”
CAF 119 a.1101 accidit… tale miraculum… quod campane per se sonaverunt et porte civitatis per semetipsas
aperte fuerunt. SSA 209 a.1345 (Sav.) quandocumque
campana populi posita super turri brandalis pulsabitur ad
stremitam sive ad martellum. DSP 352 a.1415 actum ianue… die veneris vigesimonono novembris hora campanarum serotinarum. GR.2 19 sonum tertium campane
que pulsatur pro custodia nocturna.
L campanarius. campanela. campanile. D campana.
campana sf. “campagna”
GSS 124 a.1330 (Sarz.) de pena tenentis pullos ad campanam… quod nulla persona teneat pullos vel stare permictat ad campanam vel domum aliquam que non habitetur extra sarçanam.
L campagna.
campanale sn. “campanile”
LG 270 a.1363 ad custodiam turris seu campanalis sancti
laurentii.
L campanile.
campanarius sm. “campanaro”; cognome
PAC 2 a.1104 martinus campanarius. MSS 179 a.1196
nos richelda campanaria et wilielmus campanarius, eiusdem filius. PLS 212 a.1301 obertus campanarius. SRC
802 a.1416 (Sav.) baptistam adurnum olim campanarium.
L campana.
campanarius “(err. per camparius) ufficiale comunale”
PCC 191 a.1398 quos testes citari fecit… per iohannem
boninfant campanarium publicum comunis saonensis et
egidium de neapoli nuncios ad hoc iuratos.
campanela sf. “campanella”
SSA.2 65 a.1345 (Sav.) et debeant ponere ad collum…
porchorum campanelam unam. CPB 245 a.1388 (Piac.)
unam duodenam caupenalarum (corr.: campanelarum) a
bobus. CAR 58 a.1466 et prefati domini fratres… congregati in capitulo sonu campanelle ut moris est… TL.3
376 a.1474 sono campanelle voce tubetarum et preconis
ut mos est et ut tenetur secundum formam juris regularum et ordinamentorum comunis ianue in caffa.
L campana. caupenala.
campanele sn. “campanile”
BBG 490 a.1413 pro turris capiti farii… pro campaneli et
porta sancti stephani…
L campanile.
campania top. “Champagne (Fr.)”
FAG 1233 a.1292 dare et solvere promitto tibi… libras
ducentas denariorum provenorum forcium campanie in
nundinis trecharum sancti iohannis proxime venturis.
DRG.3 614 a.1259 lib. ducentas proveniensium forcium
campanie. DRG.3 926 a.1304 in quibuscumque nundinis
seu locis francie et campanie. DRG.3 955 a.1307 in tellis de campania et orliens.
L campagna.
campania sf. “campagna”
CHAR.1 866 a.1170 (Vercelli) et terram quam emit… in
campania. NL.1 27 a.1203 lib. xx. quas debeo adhuc habere de debito campanie.
L campagna.
205
camp
campanile / campanilum sn. “campanile”
CGS.1 152 a.1157 actum… prope campanile sancti laurentii. LCA 52 a.1388 (Alb.) pro pontile et scaram quam
opportet facere a campanile ad turrim palacii. LCA 53
a.1391 (Alb.) occaxione laborerii et iornatarum factarum
in scalis campanili. LCA 55 a.1392 (Alb.) ad portandum
de sabiono ad campanille. LG 923 a.1404 campanillum
sancti laurentii.
L campana. campanale. campanele. D campanì.
campar sm. “camparo, guardia campestre”
CAC 23 a.1178 willelmus campar.
L camparius.
camparia sf. “funzione di camparo”
PLP 202 a.1250 (Sav.) officium camparie. IEA 18
a.1262 (Alb.) officium camparie.
L camparius.
camparius sm. “camparo, guardia campestre”; cognome
CAC 24 a.1178 bonusjohannes camparius. OSM 41
a.1190 cunsulum et campariorum… camparius vel cunsul. LG 25 s.xiii camparius vel camparii. BSM 160
s.xiii (Mill.) rubrica de campariis et eorum officio. CNM
99 a.1205 (Sav.) bonanatus camparius. GDN 643 a.1254
(Noli) aliquis homo minor viginti quinque annis non possit nec debeat habere aliquod officium ordinarium comunis nauli exceptis ponderatione grani et farine et scriba
farine et executore et campariis vinearum. FCT 21
a.1280 (Triora) quod guastum debeat estimari per camparios illius loci illius comunis de quo illa blaria fuerit.
FCT 24 sg. a.1283 (Triora) camparii blavarum… ––
damnum… estimatum per camparios vel rasperios comunis triorie. LJ.2 264 a.1290 ita quod camparii possant et
debeant denunciare eos quos invenerint in ipso nemore.
RVN 73 s.xiv. (Noli) homines qui habeant custodiam vinearum et aliarum terrarum hominum iurisdictionis nauli… insuper non possint dicti camparii… LJ.2 1262
a.1397 clavigeros camparios notarios rasperios et officiales. SNS 19 a.1404 (Sav.) potestas et iudices, scribe et
camparii et omnes alii officiarii comunis. MSC 259
a.1407 (Corvara) de prohibentibus pignus consuli nuncio
vel campario. MSC 261 a.1407 (Corvara) de campariis
et officiis eorum. SOV 255 a.1428 (On.) camparius sive
guardia.
L campanarius. campar. camparia. camperius. campus.
D campà.
(terra) campasca top.
RCA 18 a.1143 in terra campasca. RCA 55 a.1143 de
terra campasca. RCA 383 a.1158? de terra campasca.
PAC 14. Cf. RGS § 1120.
L campiasco. campus.
camperius sm. “camparo, guardia campestre”
CVQ 338 a.1407 (Quil.) quod plena fides adhibeatur omnibus accusis et denunciationibus camperiorum qui
sunt… ellecti… ad custodiam terrarum ac bonorum ac
fructuum hominum quiliani.
L camparius
campetum sn. “campo; elem. topon.”
LMS 448 a.1226 domus… que est prope campetum de
fabris. BSR 417 a.1272 campetum molaciane.
L campus. D campeto.
campionem sm. “campione: chi si batte nell’ordalia
in sostituzione di altra persona”
PCP 701 s.xii. et bataliam inde fieri faciam per ipsas
principales personas vel campionem sicut ad honorem civitatis ianue et utilitatem mihi videtur. AI 67 a.1232 pronunciatum fuit per dictam potestatem quod inde se defenderet per duellum, quare campiones electi fuerunt per
partes. GR.2 19 (Vent.) dum campiones in campo preliantur talem transactionem fecerunt.
D campium.
camp
campiteliani top. (Albisola)
PAA 221 a.1253 ubi dicitur campiteliani
L campus.
campivus agg. “campestre”
SRC 36 a.1518 (Sav.) terris et possessionibus vineatis et
campivis sitis in dicto loco vetii. LJ.1 703 a.1223? pecuniam unam terre campive.
L campus.
campodonico top. (Gen.)
BCG 60 a.1003 non multum longe a civitate ianua in valle vesano in loco ubi dicitur campodonico.
L campus. campus domnicus.
campo-gexia/ campoiexia top. “Campochiesa
(Alb.)”
CAT 116 a.1326 (Alb.) de mortedo et campoiexia.
ASA 266 a.1350 (Alb.) pro eundo camporam vel campogexiam.
L campus.
campora sn.pl. “campi, terre”
SSA 160 a.1345 (Sav.) de locatione terrarum sive camporum nemoris comunis saone.
Cf. SCT 34: elem. tipon. riferito a particolari tipi di terreno.
L campus.
campora top.
BCG 22 a.978 in eodem loco campora. PAC 13 a.1006,
1085, 1095 ubi noncupatur campora. CAT 116 a.1326
(Alb.) campora. ASA 266 a.1350 (Alb.) pro eundo camporam vel campo-gexiam.
D campora.
campora cognome
DDG 251 anthonius campora.
camporzascum top. (Gen.)
RCA 266 a.1135 onedo de camporzasco l. denario et medio. RCA 266 a.1143 ecclesia de camporzasco.
PAC 7, 14. PAL 10.
L caposasco. campus. ordeum.
campsonem / campsorem sm. “cambiavalute”
PCP 643 s.xiii. ad modum bancheriorum sive campsorum. BSL 210 a.1254 in platea macellorum ubi morant
campsones. RCP 385 a.1257 (Sarz.) et quod nullus cambiet in dicta terra, vel eius territorio seu finibus, vel sit
campsor nisi de licentia ipsius episcopi. LG 114 a.1327
dum tamen super banchos teneant cartularios et monetam
ad modum bancheriorum sive campsorum. LDS 25
a.1345, 1376 (Sav.) (l’ufficio) nummularii seu campsoris. GR.2 24 a.1610 (Sav.) collyvista seu ut aiunt campsor aut argentarius faber.
L campsonem. campsorius. canssorem.
campsorius agg. “di cambiavalute”
FAG 43 a.1278 (Parigi) licitum sit tabulam campsoriam
et stacionem habere.
L campsorem.
campus sm. “campo”
CRL 58 ca.600 (Ravenna): campus. SRC 160 a.1263
(Sav.) campum unum in preocho… medietatem alterius
campi citra preaçonem. SRC 171 a.1263 (Sav.) campum
unum terre laboratorie in preaçona.
L camarcius. camparius. campasca. campetum. campiteliani. campivus. canpo. campoiexia. campora. camporzasco. campodonico. D campu.
campus abatis top. (Legino, Sav.)
NSS 226 s.xii. (Sav.).
campus casalescus top. “Camposasco”
CGG 170 a.1260 (PortoV.) obertini de campo casalesco
de rappallo.
campus crosus top. (Sestri Lev.)
LJ.1 533 a.1208 pecia una in campo croso.
L crosus.
campus domnicus/ donegus/ donnicus top. “Campodonico”
206
camu
RCA 275 a.987 libellus de hominibus de campo domnico… in campo donego. BSR 208 a.1192 pro terris quas
tenebant in campo donnico et in molazana.
PAC 5.
L campodonico.
campus gaiardus top. (Gen.)
SMV 26 a.1168 in campo gaiardo.
L gaiardus.
campus linalius top.
RCA 404 a.1148 presbiter oto de campo linalio.
L linalius.
campus marcius sm. “piazza d’armi”
GR 32: a.1144 (Nizza) honor campi marcii: “località destinata ad esercizi ginnici e militari”
campus marcius top. “Campomarcio ((Taggia, V.Argentina)”
LJ.1. 5 (= LTS 111) a.979 in domoculta que est posita
prope fluvio tabia, seu in pozana et in pertuso in castello
de campo marcio.
L camarcia. camarcius. marcius. D campomarzio.
campus rotundus top. (Quiliano)
PQV 64 s.xiii: oggi scomparso.
campus rubeus top. “Camporosso”
LTI 43 a.1257 anselmus de camporubeo. TMV 65
a.1258 (Vent.) campus rubeus. BNA 10 a.1259 (Vent.) in
districtu vintimilii, ubi dicitur campus rubeus. BNA 108
a.1259 (Vent.) filio berni quondam cotanigre de campo
rubeo. CVB 44 a.1260 actum in campo rubeo; a. 1412
jacobi de camporubeo; a.1428 in camporubeo.
D camporosso.
camua top. “Dixmude (Fiandra)”
DRG.2 103 a.1206 (Gen.) pecias iii. de blancis de camua. DRG.2 122 a.1210 (Gen.) tres pannos blancos et
medium decamua. DRG.3 648 a.1262 pecias tres pannorum faldatorum blancorum de camua.
L camuda. decamua.
camuca/ camucatum/ camukatum sn. “camocato”
DAF 25 a.1300 pecias pannorum triginta de camuca.
SSL 193 a.1336 item iii. pecie camucati ii. in zallo in
cremisi et i. in albo in cramosi… item una pecia camukati rubea cum dourdis… item due pecie camukati una bladata et una sarginea… item unum camucatum de luca diversorum colorum. GR.2 32 pallium camucati viridis.
Cf. CIV 54 ven. camocà.
L camocatum. camucum. D camocato.
camucum sn. “camocato”
DAF 98 a.1300 item spatam unam florentinam munita de
camuco.
L camuca. camucatum. camocatum.
camuda top. “Dixmude (Fiandra)”
FAF 4 a.1191 (Gen.) pro drapis x de camuda.
L camua. decamua.
camugi top. “Camogli”
GC.2 182 a.1192 guilia de camugi… terram de camugi.
L camogi.
camuginus agg . “nativo di Camogli”; cognome
CDG 347 (= SC 296) a.1157 willelmus camuginus.
L camugi. camoginus.
camugium / camuli / camulium top. “Camogli”
RCA 458 a.1162 marcam ianuensem cum plebibus quatuor, videlicet reuco, auguxa, rampallo, camuli. CLS 31
a.1214 taquinus de camugio. LJ.2 455 a.1311 nicolai de
camulio notarii. DDG 705 a.1377 bartholomeus de camulio. TL.2 108 a.1461 batista schiafino… de camulio.
L. camogi.
(grada) camunna top. “Gratemoine (Alpes Maritimes, Fr.)”
PSP 28 n. a.1010 grada camunna. MBL 63 a.1060 (Lérins) sancta maria de grada camunna
camu
IVI: “nom d’un ancien prioré connu aujourd’hui sous le
nom de Mousteiret”. PSC 36 “radura o prato dei camosci”.
L camegna. grada. D camunu.
camusia sf. “pelle di camoscio”
CPB 245 a.1388 (Piac.) item sex duodenas de augetis de
setta et camusia.
camusius sm. “camoscio; pelle di camoscio”
LMS 556 (= AND 1.387) a.1226 item de stachis duodecim paria de corio camusii pro denariis octo. NIS 354
a.1425 par unum cirothecarum de camussio fodratorum
marturis.
C.SALVIONI, ROM 36 (1907) 228 sg. tardo lat. camox
*camoss-iu *camost-iu. HAW 19.52; HSL 18.111: “prelatino”. APO 549 sg., 553: Polemio Silvio (sec.v.) camox. FPI 1555. PGC 101 n.: “prob. voce alpina; dubbia
l’etim. celtica”.
L camoxatus. camunna. camusia. D camusciu.
camuta / camutus?
ASD 65 a.1381 (Caffa) iarram unam plenam untura pro
camutis.
can. abbreviazione di canna “misura di lunghezza”
PVP 290 a.1492 pro canabacio can. 4 1/2 s.15.
canna sf. “canna”
RCA 89 a.1150 et incidere cannas de illo canneto… et
adducere ad vineam. BSR 74 a.1169 et istam terram pastenare de cannis et facere cannetum bonum. GDN 643
a.1254 (Noli) si aliqua persona inventa fuerit cannas adducere de terratico seu posse nauli de aliquo caneto quod
sit alicuius naulensis…
L canamentum. cannare. caneatus. canella. canellatus.
canellum. canellus. canetum. canitium. D canna.
canna sf. “canna da pesca”
PPV 86 a.1370 (PortoV.) piscatores… cum cannis. RVN
120 s.xiv. (Noli) si ceperit pisces… ad cannam.
canna sf. “canna d’organo”
GR 32 opportebat aliquas canas aptare et aliquas melius
concordare.
canna sf. “misura di lunghezza, di nove palmi”
RCA 89 a.1150 per maceriam que est secus viam cannarum decem per rectam lineam. CGS.1 104 a.1157 de sol.
tribus implicatis in xxiii. cannis de viride… et inde xi.
cannis de scarlata. CNM 37 a.1204 (Sav.) iiii. canne de
tela. CNM 46 a.1204 (Sav.) canas vi. de tela subtili.
CGG 66 a.1259 (PortoV.) lignum… navigale sive galliotam… de latitudine in plano parmorum undecim ad cannam. DAA 65 a.1274 barzena viginti quinque de robore
ab octo usque in decem cubitus in longitudine, et in largitudine parmi unius de canna. CA 592 a.1292 item una
canna et dimidia de panno vermili pro tabardo domini.
FIL 292 a.1345 (Sav.) et quod draperii dabunt… tres partes unius palmi pro qualibet canna panni ultra mensuram
canne. FIL 299 sg. a.1376 (Sav.) et quod ipsi draperii
mensurabunt pannos vendendos per eos ad iustam cannam parmorum novem marcatam et scandaliatam iusto
marco et scandalio comunis saone parmorum novem iustorum de canna. –– parmos duos iustos de canna.
CST 275 a.1381 (Taggia) per cannas tres ad cannam ianue. ACM 52 a.1396 (Carr.) pannus de colore (mensuretur) ad cannam curentem. CDC 17 a.1386 canabacii balle iii., canne d. GR 32 a.1396 (Pigna) eundo recta linea
per transversum canando cannas quindecim. LG 557
a.1403 et intelligatur canna una cum presiis parmi novem. DKR 172 a.1414 pannorum rozee de anglia cannas
tres… cannas tres quas scripsit dictus johannes se vendidisse duchatis tredecim la canna. SIP 177 a.1420 (Massa) una canna panni lini. BOV 545 a.1430 (Sav.) et aliorum pannorum frantie similis latitudinis cannas quatuor.
PVP 337 a.1506 in vestibus panni de florentia… non
possit poni plus cannis tribus que sunt palmi xxvii. FST
207
cana
46 a.1592 (Triora) per spatium latitudinis canellarum sex
canne arbaxii (“misura fatta di stoffa”) presentis loci.
F.NOBERASCO, AMSSSP 14 (1932) 237.
canna sf. “misura di superficie
PTA 643 ‘(canna quadra) a.957 (Farfa) canne decem.
MSS 119 a.1145 terra sunt cane decem et novem.
BNA 157 a.1260 (Vent.) ortus… canne sex et dimidia.
BIR 587.
canna sf. “imposta sui tessuti (calcolata a canne)”
CDG 241 sg. a.1149 totum introitum de cantario et de rubo, et de canna maiori et minori. –– et non tribuant aliquod drictum in cantario neque in rubo neque in cannis
neque in mina neque in quartino ripe. LEM 79 a.1229 de
libra pro facto canne pannorum. SRC 89 a.1257 (Sav.)
drictum introitus canne. LG 230 a.1340 introitus canne.
Cf. LEM 79 sg. MAS 91 e n.50.
canaba sf. “essiccatoio”
C. PLUMMER, ALM 1 (1924) 227 (AA.SS .Hib e cod. Salmant, ed. de Smedt et de Backer, c.379) facere canabam
ad spicas siccandas.
L canabatia. caneva.
canabacius / -a sm. “tela di canapa”
LJ.1 1083 a.1251 pro quolibet faxe canabis et canabaciarum. FAG 7 a.1271 de tuis rebus videlicet cannabaciis…
cannabaciarum. VFD 85 a.1309 res aliquas ex mercibus
infrascriptis, videlicet tellis preter cannabacijs, cendatis,
stamignis. SSA.2 274 a.1345(Sav.) non possit emere telas, parietes seu canabacios. DDG 231 a.1376 pro canabaciarum balla i. CDC 84 a.1386 pro canabacia… CDC
8 a.1386 canabaci balle vi. CDC 108 a.1392 canabaciarum balle vii. CDG 4 a.1386 canabacii… balle v. BSC
316 ante 1424 de non vendendis crochis de cannabacio
pro crochis de tella. GLig. 12 (1885) a.1424 telas, canabacios et fustaneos. PVP 290 a.1492 debet pro canabacio can. 4 1/2 s. 15. PVP 317 a.1508 pro canabacio de
ast cane 6 parmi 2.
L canavacius.
canabacius sm. “custodia, sacca di canapa”
GR 33 a.1288 (Alb.) eandem appellationem mittant in
quodam cannabacio sub sigillo comunis. ASA 346
a.1350 (Alb.) acta questionis cum alegacionibus in ipsa
questione factis in scriptis in quoddam canabacio sigilato
sigilo comunis albingane.
canabacius agg. “di canapa”
MSG 291 a.1280 item teneatur quilibet draperius non
vendere pannum fustaneum telas canabacias ad retagium.
canabarius sm. “orto, terreno coltivato”
GR 32 a.1529 dedit dicto nicolao… hortum et canabarium
L canavarius. caneva.
canabatia sf. “tessuto di canapa”
LJ.1 32 a.1128 de torsello de canabatiis. CDC 109
a.1392 canabatie balle iii.
L cambacia. canabacia. canava. canavacia. canavacius.
canabatius/ canabazius sm. “tessuto di canapa”
CDC 11 a.1386 canabazii balla i. CDC 104 a.1392 canabati balle iiii. LG 682 a.1406 crochos vero de caravana
facere possint de paretis novis de canabatio, guarnitis de
coriis boum orlatos de ovatis. PVP 245 a.1456 item toagiarum pro famillia canabatii duodena una.
L canabicius. canavacius.
canabicius sm. “tessuto di canapa”
CDG 60 sg. a.1128 debent dare… de torsello de canabiciis denarios quatuor.
L canabatius.
canabem / canabus sf. “canapa”
VCB 40 a.1238 (Bonif.) fardelli duo qui erant ligati scilicet uno de corda de erba et alius de corda de canabo.
LJ.1 1083 a.1251 pro quolibet faxe canabis et canabacia-
cana
rum. VFD 151 a.1316 pro… pice, canabo novo commisso vel non commisso et canabo veteri exigantur… LG
478 a.1403 ne filator emat suanum gramoratum mixtum
canabo. LG 718 sg. a.1406 quod aliqua persona in ianua
vel districtu non possit nec debeat miscere… in aliqua
sartia, causa vendendi ipsam, canabum de saona gramolatum, vel de neapoli, vel falsum cum lombardo, cum sit
destructio sartie et lignorum navigantium. LG 720
a.1406 suanum neque gramoratum mixtum cum canabo
fumella. MSC 262 a.1407 (Corvara) de lino vel canabo
non ponendo.
L canava. canavus.
canadelum top. (Vent.)
APT 25 a.1064 (Vent.) loco ubi dicitur… incanadelo (=
in canadelo)
ADL: “canneto”
L incanadelo. D canedello.
(a le) canae top.
LMS 569 a.1226 (Reg.) (nei luoghi detti) a le canae.
canale/ canalem sm/n. “canale”
GIB 438 a.1192 per totum canale quod est versus occasum. CDG.3 68 a.1192 et secundum equalitatem canalis ut canali existente extra eandem scalam ex toto et ut
versus occasum existente penitus canali intra eandem
scalam, in ea et lignee scale tres. LEM 199 a.1251 (inv.
di attrezzatura di tintoria) tinas duas et calderinam
unam, pillam et cipum et canalem et supressam. PRV
50 a.1295 (Sarz.) que nemora protunduntur usque ad canale.
canale sn. “sentina”
PCP 746 s.xiii. si quis posuerit res aliquas in navi… iuxta santinam vel canale vel artimonum vel alibi infra navi
L canaleta. canareta. D canà.
canale top. (Vent.)
LJ.5 a.962 (Vent.) in locas et fundas matucianas, tramonte a turre. telamone. canale. castagnanico et pucio
gurrino.
canaleta top. (Sav.)
SRC 151 a.1263 (Sav.) desubtus canaletam… ad montatam de canaleta.
L canareta. D canaretta.
canalico top. “Cairo”
A.M.D E M ONTE , Diva virgo savonensis, Roma 1726
p.162: hic erat saonensis… redibat canalico, sic latini, incolae cairo vocant. castrum est ad bormiam amnem… a
saona decimo lapide distans.
G.COCCOLUTO – M.RICCHEBONO, AMSSSP n.s. 8 (1974)
22 “mansio canalico” negli itinerari del basso Impero
(K.M ILLER , Itineraria Romana, Roma 1964, p. lxii).
QVS 122, 142: (Itinerarium Antoninum; Tabula Peutingeriana): è la prima mansio citata nelle fonti letterarir
dell’Oltregiogo, identificata recentem. con Cairo. GR.32:
Carcare, secondo A.G.Barrili.
canamentum sn. “recinto di canne”
GR 32 a.1363 (Diano) nulla persona in vivariis castri et
burgi, stabulum, foveam vel canamentum faciat.
L canna.
cananaja top.
GSB 101 a.1577 (Baiardo) de nemore orsetti… ac e nemore cananajarum et stelisca…
cannaorem sm. “misuratore”, cognome
GC 107 a.1191 manfredus cannaor. otto cannaor.
L cannare.
canapa sf. “canapa”
SCS 300 a.1530 (Sav.) platea canape.
L canapem. canava.
canapa sf. “orto”
SSA.2 56 a.1345 (Sav.) intra muros civitatis vel extra
portam buellariam usque ad canapam de formicis.
L caneva.
208
cana
canapacius/ canapatius sm. “tessuto di canapa”
CGS.2 21 a.1161 centenaria iii. canapaciorum. CDG.2
377 a.1190 canapaciorum pecias centum. CNM 353
ca.1205 (Sav.) cohopertam canapatii. VCB 7 a.1238
(Bonif.) fardellum unum canapacii. VCB 40 a.1238 (Bonif.) scaparroni quinque canapacii. PVP 251 a.1458 canapatium pro una straponta vetustum.
L canavacius.
canapem sm. “canapa”
PVP 256 a.1459 item paria duo lintiaminum telle stupe et
canapis pro familia.
L canapa.
canapicius sm. “tessuto di canapa”
CGS.2 213 a.1164 lib. xxxxiiii implicatas in canapiciis.
L canavacius.
canaposum sn. “seme della canapa”
GR 32 a.1519 (Alb.) quecumque persona emerit seu linosam sive canapum solvat…
L canavossa.
canapus/ -m sm/n. “canapa”
GR 28 a.1258 (Nizza) nulla persona audeat custolare linum vel brigolare canapum in aliqua carreria. SSA 127
a.1345 (Sav.) follatores… non ponderabunt canapum aut
sarciam aliquam nisi ad cantarium et stateram comunis.
SSA 127 a.1345 (Sav.) non vendent… sarciam in qua sit
canapum gramolatum vel soanum pro bona. SSA.2 122
a.1345 (Sav.) non debeat grapiare nec pectenare aliquod
canapum de quo fieri debeat sarcia, excepta caneva batuta
vel gramolata. DDG 880 a.1377 pro goadi et canapi per
£. … misis in provinciam. CDC 4 a.1386 canapus filatus.
L canavum.
canapum sn. “fune di canapa”
SGM 103 a.1376 (Massa) una girella et unum canapum.
LCA 56 a.1392 (Alb.) canapum quod furavit ille qui condempnatus fuit ad ultimum supplicium.
L cannavus.
canardus sm. “specie di nave”
JAN.2 261.
cannare vb. “misurare con la canna”
CDG.2 377 a.1190 teneantur legaliter cannare pannos.
GR 32 a.1396 (Pigna) eundo recta linea per transversum
canando cannas quindecim. LG 567 a.1403 nec possit
aliquis ex dictis cannatoribus cannare aliquas telas vel
canabatias. FST 31 a.1592 (Triora) et iustam mensuram
de his que mensurari et cannari debent.
L canna. cannaorem. canatorem.
canareta/ canarete top. (Sav.)
SRC 174 a.1263 (Sav.) ad canaretam. SRC 148 a.1263
(Sav.) in canaretis. SRC 357 a.1297 (Sav.) canareta.
L canaleta. cornarium. cornareta. D canaretta.
cannata sf. “tubo, canale”
DSP 325 a.1577 possint… in cannata aqueductus a monasterio sancte caterine usque ad monasterium convertitarum… poni facere bronzinos seu foramina aperire illis
qui bronsinos seu foramina habebant in veteri cannata
amota.
D canà.
canateira sf. “termine tecnico della lavorazione dei
panni”
PVP 293 a.1492 laboratoribus s. 6 in summa cum canateiris dictorum pannorum et accimaturis de pecis 2.
IVI, Gloss. 353: “forse ÷ incannatura “avvolgimento del
filo sul cannone o rocchetto”; o forse è la cimossa del
pannolano”.
canatorem sm. “misuratore”; cognome
OSM 64 a.1190 oto camoginus canator. LG 567 a.1403
nec possit aliquis ex dictis cannatoribus cannare aliquas
telas vel canabatias. AS 61 sg. a.1432 tarezatores et cannatores.
L cannare.
cana
canava sf. “canapa”
LJ.1 27 a.1124 excepto lino et canava. LG 550 a.1403
aliquam quantitatem canave deffilate…–– nisi primo dicta canava fuerit posita in cursu sarzani et visa et tarezata.
L canabatia. canabem. canapa. cannavale. canavossa. caneva. canevaterius. canipa. schanoverii. D canapa.
(de la) canava cognome
MSI 320 a.1498 pro presbytero stephano de la canava.
(maça)cannava cognome
CAC 84 a.1179 (Sav.) guillelmus maçacannava.
L maçacannava.
canava “cantina, dispensa”
BDSPII 2 (1935) 54 a.1202 (Balestrino) starium unum
avene vel spelte minute… in canavis ipsorum dominorum.
L caneva.
canava/ canave top.
RCA 221 a.1059 et alio roboreto in fossado de canave.
BCG 174 a.1066 et in la canava.
canavacius/ -a sm/f. “tessuto di canapa”
CGS.1 24 a.1156 duas tendas de canavacio quarum cooperiuntur pannos. DRG.2 217 a.1227 (Gen.) torsellum
blanchorum de roano in quo sunt pecie xiii. et serpellerias ii. sarcesiorum et duas cannavaciorum. DRG.3 971
a.1308 tam pannorum quam tellarum et fustaneorum… et
omnium aliorum pannorum quam fustaneorum, canavacii
et aliorum. SSA 76 a.1345 (Sav.) canavacias, telas et
pannos. CPB 246 a.1388 (Piac.) item tres carnerios de
canavacio. PVP 235 a.1456 item claronum unum sargie
vermilie foderatum canavacio talle quale.
L canabacius. canabatia. canabazius. canabatius. canapacius. canapatius. canapicius. canavasus. canavazius. canavazus. canavatius. canevace.
canavacius cognome
CGS.2 116 a.1163 manfredus canavacius.
cannavale top. (Gen.)
RCA 254 a.1010 et in cannavale et a la topia rotunda.
L canava. (ad) canavalia. canavalis.
(ad) canavalia top. (Sav.)
CAC 139 a.1179 (Sav.) peciam unam terre que iacet in
saona ad canavalia.
NSS 223 “nella piana del Letimbro, in posizione non accertata”. NSS 257 “presso il Priamar”. NTS 31 sg. “a
S.Bartolomeo del Bosco, od. Canavè”.
L cannavale. D canavè.
canavalis top. (Voltri)
OSM 17 a.1190 a costa canavali usque in costam noxigie. FNV 4 a.1230 boschi qui appellantur canavalis.
L cannavale.
canavarius sn. “terreno coltivato”
BSO 216 a.1581 (Onzo) si aliquis canis seu porcus aliquod damnum dederit seu fecerit in alienis domibus seu
in vissariis, nec non in cratibus ficuum, hortis, canavariis,
vel aliis terris seu locis.
L canabarius.
canavarius sm. “dispensiere; oste”
RCA 229 a.1074-5 et veniat in potestate suo donnicato,
cannavario de donno episcopo. RCA 323 a.1147 anselmus canavarius archiepiscopi. SSA 87 a.1345 (Sav.)
unum coquum et unum canavarium. SSA 173 a.1345
(Sav.) de hospitiis, tabernis seu canevis… cum hospite,
tabernario et canavario.
BIR 333 sg.
L canevarius.
canavasus/ canavazus sm. “tessuto di canapa”
DDG 877 a.1377 pro canavazo ballis iii. CDC 257
a.1392 canavazi balle viii. PVP 273 a.1488 sachi a n. vi.
de canavaso.
L canavacia.
209
canc
(in) canaviciis top. (Sav.)
PCC 40 a.1305 (Sav.) item aliam peciam terre in canaviciis quam tenet manfredus ocellonus.
L canava.
canavossa sf. “seme di canapa”
ASA 462 a.1350 (Alb.) quecumque persona emerit…
victualle… seu linossam vel canavossam.
L. canaposum. canava. D canavuza.
canavus/ -m sm/n. “canapa”
CAC 266 a.1179 (Sav.) et dedi in cannavo sol. xxvi. SF
184 a.1200 (Sav.) et erit navis bene calcata, pezata… et
sartiata duarum arborum… et de tota sartia canavi. CNM
217 a.1204 (Sav.) canavum scossum… canavum filatum.
L canava. canabus. canapus. canepus. canobus.
canavus/ -m sm/n. “fune di canapa”
OSM 140 a.1190 et erit navis… sartiata agumenis xvi.,
proesis vi. canavos andantes per navem et de tota sarcia
canavi. GG 180 a.1201 causa operandi et negociandi ad
canavos faciendos. LCA 57 a.1398 (Alb.) florenos viginti auri boni pro emendo unum canavum et unam rotam
necessariam pro construendo et hedificando campanile
novum.
L canapum. D càneu.
cancanus sm. “ganghero, cardine, cerniera”
LG 704 a.1406 canchanos, mappas vel dobionos…PVP
322 a.1505 pro una iornata s. 10 ad faciendum telarios
balconorum et mappis et mappis cancanis s.5
Cf. CVM mil. cànchen m.s.
L gangares. D cancaro. ganganu.
cancella sf. “seggio del coro”
IVC 247 s.xiii. in choro ubi est introitus cancellarum.
L cancellus. scancella. scansella.
cancellare vb. “cancellare”
LJ.1 1365 a.1261 reddit curie omni anno in predicto festo caponem unum et inde habet cartam ut dicit invenit
hanc scripturam cancellatam. LJ.2 446 a.1304 dicta instrumenta… sint cassa cancellata et nullius valoris. MSB
240 a.1460 litteras… sanas et integras, non vitiatas, non
cancellatas nec in aliqua earum parte suspectas.
L cançelare. D cansellar.
cancellaria sf. “cancelleria”
DSP 159 a.1501 decernunt et statuunt quod ipsi patroni
in prestatione fidejussionum suarum a cancellaria comunis expediri non possint… nisi prius solverint et satisfecerint ipsis patribus communis pro debito anchoragii et
aliorum…
L cancelleria.
cancellarius sm. “cancelliere”
SIG 315 (= VFD 126) a.1333 canzellarius dicti officii.
ACL 99 a.1344 notarium et canzellarium comunis ianue.
TL.3 642 a.1449 (Caffa) quod non possit in aliquo consilio… exponi aliqua posta nisi prius cancellarius in scriptis postam ei impositam redegerit. DSP 85 a.1489 quicumque fuerit electus, quam primum noticiam habuerit
per unum ex cancellariis vel nunciis de tarchieta de tali
electione.
B.MIGLIORINI, LN 34 (1973) 3 (tardo lat.): “custode dei
cancelli imperiali, titolo pervenuto in Italia con i Carolingi”
L cancellerius. canzellarius. D cancelero.
cancellarius n.p., m.
CGS 1.33 a.1156 testes cancellarius, amicus grillus.
cancellata sf. “cancello, cancellata”
CDG.2 119 a.1170 et desuper per pectorale marmoreum
refractum cum cancellata fenestra. CDG.3 68 a.1192
(Costant.) uno fasico cum pectoralibus duobus cum
ostiis, cancellatis et fenestris. IVC 54 s.xiii. porta sive
cancelata.
L cancellus. canzelata.
canc
cancelleria sf. “cancelleria”
DSP 159 a.1501 quod ipsi navium patroni a cancelleria
communis ante expediri non debeant quam ipsis patribus
communis debitam solutionem fecerint. BBG 546
a.1530 pro salario iuvenis cancellerie.
L cancellaria. cancellerius.
cancellerius sm. “cancelliere”; cognome
RCA 388 a.1154 obertus cancellerius. CGS.2 294
a.1226 iohannes marxilius cancellerius.
PAC 3.
L cancellarius. cançelerius. canzellerius. cancelleria.
D canzelero.
(de) cancello cognome
LJ.1 630 a.1218 belengerius de cancello ambaxator…
comunis capriate.
L cancellus.
cancellus sm. “cancello”
PVS 294 a.1340 de claudendis cancellis quibus super
tecta descenditur aliena. LG 436 a.1383 vel de cancellis vel aliqua alia parte domus. TL.3 599 a.1449 et non
possit aliquis… proijcere a cancello aquam seu aliam
turpitudinem. RL 79 a.1498 (Gen.) de claudendis cancelis.
L cancelata.cançelatus. canzelata. canzellus. canzerratorius.
cancellus sm. “cancellata che delimita lo spazio
prossimo all’altare nella chiesa”
RLC 84 a.1297 (Cosio) quod mulier non debeat stare inter cancellos quando missa celebratur. GR 32 a.1363
(Diano) neque alique mulieres… in cancellis sive intra
cancellos intrare debeant.
Cf. DUC 2.80 cancelli altaris: quibus altaris septum vel
locus munitur.
L canzellus.
cancellus “basto degli animali da soma”
RL 208 a.1267 (Apric.) bestia de cancello. SEV 58
a.1303 (Vent.) de bestiis de cancello. CST 294 a.1381
(Taggia) bestias de cancello. FST 57 a.1592 (Triora) bestiis de basto deu cancello.
L (de) cancello. canzellus. D cansé.
cancellus sm. “seggio del coro”
CDG.3 68 a.1192 (Costant.) et sanctis cancellis ligneis
sculptis de tabulis gravibus cum cosmite marmoreo desuper… CSL 45 1/xiii. ut aliquis canonicorum vel capellanorum non maneat infra sedilia cancellorum quando celebrantur divina nisi cum cota vel capa non manicata.
L cancella. scanzelum.
cancerra sf. “specie di nave”
NB 76 a.1198 in cancerra mea.
L gançerra.
cancionem sf. “canzone”
IVC 389 s.xiii ita quod magni et parvi, nobiles et ignobiles, die ac nocte, de ecclesia ad ecclesiam se verberantes
incederent et canciones celestes et angelicas decantarent.
D cansùn.
candaria sf. “candela”
NL.2 329 (= LMS xviii) a.1216 dabo tibi et consignabo
alios duos libros… anulos, ideam, candarias et pectorale
(oggetti per pratiche di magia).
DUC.2 82 candalies, candela: lucerna olearia.
L candela.
candea top. “Candia”
DKR 201 a.1414 onerari debent in candea.
candela sf. “candela”
CGS.1 328 a.1160 (lascito) ecclesie sancti theodori s. ii.
et candelam. MSS 133 a.1162 candelas in purificatione
beate marie. RCP 587 a.1181 (Luni) panem et vinum et
annonam pro equis, et candelas. PPE 132 a.1201 medietatem candelarum que offeruntur in predictis festivitatibus. PLP 88 a.1250 (Sav.) ludebam… et cepi quandam
210
cand
candelam. GSS 122 a.1330 (Sarz.) quod persona aliqua
vendere non audeat ceram veterem pro nova, vel ipsam
ceram seu candelas sofisticare. SSA.2 122 a.1345 (Sav.)
candelas de cepo vel de cera. ASA 421 a.1350 (Alb.) facere sepum pro faciendis candellis. DDG 330 a.1376
candelarum iarra i. per £ vi. LG 434 a.1383 quicumque
facientes candellas de cepo. CDC 29 a.1386 candelarum
iarra i. LG 679 a.1406 candelas de sepo. MBA 375
ca.1410 (Seyne) per candelas d. x. TL.3 617 a.1449 item
ad capellam palatii dentur candele due de tochetis duobus. PVP 317 a.1509 pro candellis pro petro marruffo.
GR 45 a.1519 (Alb.) nulla persona debeat delinguare vel
delinguari facere sipum pro delinguandis candelis.
L candaria. candelaria. candera. (de) candiria. candelerius. candelus. D candeira.
candela sf. (mar.) “fune che sostiene l’albero della
nave”
BSL 31 a.1246 zuncum et candellas et sarcias pro muniendis arboribus. BGS 82 a.1248 et candellas duodecim
et coronas duodecim… et candellas duodecim cum suis
coronis et cum baronis ad suficienciam. BGS 100 a.1252
pro arboribus et cum candellis et cum omnia alia sarcia.
BGS 107 (= BSL 73) a.1253 cum arboribus duabus bene
sanis et munitis de candelis, anchinis, supraanchinis et
paranchinis. BSL 31 n. a.1258 arbor de proda cum candelis xvi. et amentis iii. BSL 238 a.1268 arbore uno de
prora… cum candelis xxviii., anchis tribus, parancho
uno, amantibus tribus.
VPM 155, 159, 163 “voce genov., passa nel s.xiii. all’it.
candeletta e al nap.; dall’it. al fr. e al prov.”
D candalissa.
candelabrum sn. “candelabro”
PVP 228 a.1456 candelabra de latono nova n. duo. PVP
236 a.1456 item candellabra octo bronzi.
L candellebrum. candelerius.
candelaria/ candelarium sf/n. “Candelora: festa
della purificazione della Vergine Maria”
LMS 255 a.1222 usque ad festum sancte marie candelarii
proxime venturum. GR.2 19 usque ad festum sancte marie candelarie. GR.2 19 (Nizza) teneatur solvere solidos
x. ad candellariam.
L candela. D candeéa.
candellarius sm. “candelaio”; cognome
PLC 4 a.1301 iohanis candellarii. DSP 142 a.1494 cerdonesque et candellarios.
L candelerius. D candelaro.
candellebrum sn. “candelabro”
PVP 243 a.1456 item candellebrum unum magnum.
L candelabrum.
candeler sm. “candelabro”
CGS.1 25 a.1156 unum pedem de candeler de ramo.
Cf. AES 14.
L candelerius.
candelerius/ candeleria sm/f. “candeliere”
LMS xxix a.1259 candelerias duas videlicet unam parvam et aliam magnam. CGS.1 25 a.1156 duos candelerios de ramo. PVP 221 a.1451 item candelerios de damasco a n. vi…. item candelerium unum bronzi.
L candela. candelabrum. candeler.
candelerius sm. “candelaio”; cognome
CGS.2 179 a.1164 adalasia filia quondam ogerii candelerii. BSL 79 a.1253 pascalis candellerius. DRG.3 916
a.1304 obertus barile candellerius. LG 51 a.1327 quia
non sine periculo ignis propter cartularia candelerii exercent officium candelarum subtus capitulum. PC 288
a.1364 capitula artis candeleriorum et bambaxariorum.
PVP 318 a.1509 pro lazaro de valletari candelerio pro ceriotis albis… et brandonis quatuor.
L candellarius. candela. D candelé.
cand
candelus sm. “cero”
GSS 122 a.1330 (Sarz.) quod persona aliqua vendere
non audeat ceram veterem pro nova, vel ipsam ceram seu
candelos vel candelas sofisticare. SIP 178, 308 a.1420
unus tinellus pro tenendo candelum floritum (il cero pasquale) intus.
L candela.
candeta sf. “ruffiana”
PVS 379 a.1375 de meretricibus et candetis seu lenonibus publicis expellendis. LG 922 a.1404 meretricem,
candetam vel lenonem. GR 32 a.1498 non possit aliquis
dominus sive conductor meretricium candetam vel lenonem in domo sua recipere.
L caudeta.
candi agg. “candito (bianco)”
DDG 347 a.1376 pro zucaro candi capsiis vi.
L canti. D candìu.
(de) candiria cognome
MIA 75 a.1253 (Sav.) iacobi de candiria.
L candela.
caneatus agg. (di terreno) “adibito a canneto”
PMS.2 207 a.1311 (Sav.) peciam unam terre caneate.
PCC 105 a.1318 (Sav.) peciam unam terre partem lavorativam prativam et caneatam.
L canna. canetum.
canedelum top. (Sasso, Bord.)
LTI 43 n.34 a.1064 in canedelo.
LTI 83 n.147: (< cannetum) : abitato oggi scomparso.
caneffus cognome
PIA 73 n.38: arabo.
canella sf. “canna da pesca”
RVN 121 s.xiv. (Noli) de posse piscari ad canellam. DSP
18 a.1459 piscari ad canellam. DSP 295 a.1568 expiscari possit ut dicitur cum canella aut lensa morta.
D canella.
canella sf. “cannella, spezia”
CGS.1 136 a.1157 zurram unam canelle. OS 49 a.1194
sportulam unam cum pauco canelle et radice una galange. LMS xxiv. a.1227 (inv. di speziale) item centenarium
i. et libras lxx canelle. LEM 256 a.1259 (inv. di speziale)
sachum unum in quo est pulveris canelle. DDG 437
a.1376 flores canelle (IVI, Gloss.: “boutons de cassier”).
DDG 361 a.1376 pro gingibre, canella,pipere. CDC 49
a.1386 canele pondus i.
canella sf. “misura di lunghezza”
RCA 405 a.1148 de discordia que erat de mensura… quod
a pillastro secundo ospitalis ex parte janue usque ad palum
quem per concordiam fixerunt in insula besanii debet esse
per iustam mensuram canelle decem et octo et media.
BSR 245 a.1194 atque annuatim murare canellam unam
muri in longitudine et altitudine, optime firmum, cum bono fundamento ad maltam et calcem, sive calcinam. SRC
210 a.1272 (Sav.) ad racionem de soldis xv. pro canella
muri maçacanorum et ad racionem de soldis xiii. pro canella muri matonorum. PMN 92 a.1314 canelle ii. pedes
iii. polices xi. FSL 96 a.1404 (Sav.) ad iustam mensuram
canelle que canella sit et esse intelligatur palmorum duodecim in altitudine… et unius palmi cum dimidio in latitudine seu grositie. FST 46 a.1592 (Triora) per spatium latitudinis canellarum sex canne arbaxii presentis loci.
D canella.
canella sf. “misura di superficie”
GC.2 24 a.1191 dat et cedit… canellas terre xxiiii iuxta
fossatum et canellas xii. versus montem in arenzano.
BIR 587.
canella sf. “paletto di delimitazione”
SRC 286 a.1294 (Sav.) fixe fuerunt canelle pro bono et
pacifico statu utriusque comunis.
Cf. SRC 288 a.1294 (Sav.) de terminis et pillastris positis
in vado pro bono et pacifico statu ustriusque comunis.
211
cane
canella sf.: nelle formule levare (elevare) canellam;
levatio (levacio, ellevatio) canelle: “promuovere opposizione giudiziale contro l’estimo compiuto da pubblici stimatori in procedure ordinarie e di esproprio”
BSR 192 a.1204 archiepiscopus vero inde fecit levare canellam, dicens eam terram esse curie sue. RVN 70 s.xiv.
(Noli) estima, mensurationes, divisiones et in solutum
dationes facte per publicos estimatores, a quibus non fuerit levata canella. RVN 86 s.xiv. (Noli) quia aliquando
evenit quod in re, in qua quis fuerit estimum consecutus,
aliqua tertia persona habeat iura potiora, ideo statuimus
quod talis tertia persona contra estimum factum possit levare canellam intra dies octo. PMS.2 162 a.1303 (Sav.)
occasione canelle levande secundum capitula civitatis ianue et saone. PCP 603 a.1316 de levacione canelle. si
aliqua persona de extimacione aliqua vel mensura quam
ego et socii mei fieri fecerimus per publicos estimatores
canellam levaverit vel levari fecerit, teneatur persona illa
que canellam levaverit dicere quantitatem pro qua canellam levavit et pro quibus iuribus eam levavit, quod si non
fecerit non obstante illa levacione extimatores ad extimacionem et in solutum dacionem procedant. PVS 255
a.1316-18 (rubr.) de levacione canelle. PVS 178 a.1375
et que non sit causa vel questio ex forma capituli de elevacione canelle. CST 221 a.1381 (Taggia) si aliqua persona canellam levaverit vel terminum extirpaverit. LG
866 a.1404 si quis contra extimationem vel mensuram
quam fecerint extimatores comunis ianue… canellam seu
mensuram levaret… CCS 58 a.1414 (Celle) de ellevatione canelle. si aliqua persona… se estimaverit… in bonis
alicuius persone pro aliquo debito et ille contra quem
estimum factum fuerit si se gravatum senserit… possit et
valeat elevare canellam et probationem suam possit et valeat facere. FST a.1592 (Triora) si vero elevata fuerit canella viva voce, et non tradita possessione, quo casu dicti
estimatores teneantur postea finita causa elevationis canelle accedere ad tradendum possessionem expensis illius qui canellam elevaverit.
RDS 142. GR.32 sg.
canellatus agg. “di tessuto: lavorato a cannelli”
SSL 205 a.1336 caputium de zambelloto canellato fodrato de sindone viridi.
L canna.
caneledum top.
RCA 281 a.1062 et molendine de fossato cum aqua ductu suo da la noxe in caneledo.
canellum top.
BSR 131 a.1188 locum de gaço… quem tenet… in canello et in lavaxegis.
L canna.
canellus sm. “matterello”
PVP 284 a.1488 item tortera una cum suo canello.
L canna. D canellu.
canellus sm. “spola, bobina”
DDG 861 a.1377 pro canellorum fardello i.
canem sm. “cane”
BSO 217 a.1581 (Onzo) de canibus et porcis.
L cagna. cagnacius. cagnercia. cagnolinus. cagnolus. cagnorata. D can.
canem n.p., m.; cognome; soprannome
G.COSTAMAGNA, BLig. 5 (1953) 65 a.1250 baldizonus
dictus canis. MSG 304 a.1273 simon cannis magister antelami sive lapidum. PMS.2 53 a.1274 (Sav.) guido canis. PSN 97 n. a.1356 (Isolabona) canis.
canem vegium cognome
OSM 60 a.1190 a te… uxore olim alberti canis vegii de
rivaria. DRG.2 35 a.1200 johannes canis vegius.
L canisvetus.
cannentum sn. “canneto”
NL.1 278 a.1210 cum petia una cannenti que est in insula.
cane
canepa sf. “ripostiglio”
AND.2 208 a.1495 quod vellet sibi servire de canepa existente retro dictam apothecam mediante tramezana de
mactono uno in cotello.
canepus sm. “canapa”
RVN 124 s.xiv. (Noli) filum de canepo.
L cannavus. D canevu.
(de) canneça cognome
PAC 6 a.1179 obertus de canneça.
canestra sf. “canestro”
SIP 176, 195 a.1420 (Massa) tres canestre tonde.
L canestrum. D canescia.
canestrelus sm. “piccolo canestro”
CP 163 a.1391 pro castelano placerio pro expensis per
ipsum factis in guantis, galum, canestrelis et aliis minutis.
L canestrum.
canestrelus sm. “ciambella dolce”
LG 400 a.1383 canestrelos autem faciant… tanti ponderis quanti erit una denariata panis albi. CP 170 a.1392
pro amindolas. zebibo. lardo. rixo. canestrelis. cetronis et
multis aliis minutis. BVP 170 a.1392 signum unum ligni
(stampo) pro canestrellis
canestrum sm. “canestro”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item unum canestrum.
L canestra. canestrelus. canistrum.
cannetus/ -m sm/n. “canneto”
BCG 116 a.1020 oc sunt vineis saletis ficetis canetis…
CGS.1 146 a.1157 ab uno latere cannetum anfossi guercii. BSR 133 a.1188 locant… cannetum qui est desuper
pontem, et salecetum. CNM 61 a.1205 (Sav.) tertiam
partem cuiusdam caneti quod iacet in racanisi. GDN 643
a.1254 (Noli) si aliqua persona inventa fuerit cannas adducere de terratico seu posse nauli de aliquo caneto quod
sit alicuius naulensis… CVQ 341 a.1407 (Quil.) in alienis canetis seu alienis figaretis.
L canna. D canneto.
canetum top.
DRG 257 a.1200 actum ianue in caneto. DRG 617
a.1259 actum ianue in caneto.
Cf. BVP 22.
caneva sf. “canapa”
RCP 132 a.1212 (Sarz.) ad canevam recipiendam. SSA.2
122 a.1345 (Sav.) non debeat grapiare nec pectenare aliquod canapum de qui fieri debeat sarcia, excepta caneva
batuta vel gramolata.
L canava. caneveta.
caneva top.
BSR 154 a.1195 in villa sancti petri de harena, loco ubi
dicitur caneva. MSS 206 a.1207 pecia una que iacet ubi
dicitur caneva.
caneva sf. orto, terreno coltivato”
CAC 25 a.1178 (Sav.) pecia una que iacet ante cannevas
patruorum meorum.
L canabarius. canapa. (in) canevanova. (in) canaviciis.
caneva sf. “osteria, taverna”
LJ.1 803 a.1228 (Sav.) actum saone iuxta canevam alde
matone. ACM 52 a.1326 (Carr.) in penu seu caneva, in
qua vendiderit vinum. LG 137 a.1327 quelibet persona
que tenuerit… tabernam sive canevam pro vendendo seu
causa vendendi vinum… –– in taberna seu in caneva.
SSA 173 a.1345 (Sav.) de hospitiis, tabernis seu canevis.
SSA.2 30 a.1345 (Sav.) ludere in canevis et tabernis.
L canava.
caneva sf. “ripostiglio, dispensa, cantina”
DNB 58 a.1182 actum in caneva (locale della nave) ea
die. RCP 222 a.1197 (Luni) in granario sive caneva lunensis episcopi. RCP 132 a.1212 (Sarz.) et deferre usque
ad canevam vel ad granarium. CSL 51 1/xiii. canevarius
vero (il dispensiere del monastero)… comedere possit de
foris ante refectorium et non in caneva neque in pristino.
212
cani
ZAC 187 ca.1290 (Alb.) claves canave sive penus
sue…–– et tunc marchio mittit ad canevas nuncios suos.
PMS.2 121 a.1297 (Sav.) vinum… de penu vel caneva
ipsius domini episcopi. MSB 168 a.1421 camera una
cum guardarauba et caminata dicti monasterii ac caneva
dicti monasterii. PVP 236 a.1456 in penu sive caneva.
PVP 250 a.1458 in caneva terranea. PVP 277 a.1488 in
canneva.
BIR 333. BID 44. REW 1566. Cf. MB 60. SAP 393
a.lomb. caneva m.s.
L canaba. canava. canavarius. canevarius. incanevare.
D caneva.
canevace sn. “tessuto di canapa”
CA 604 a.1292 item in canevace pro pannieris equorum.
L canavacius.
(de) canevanova cognome
LJ.2 1041 a.1385 lanzaroto de canevanova.
L caneva.
canevarius sm. “dispensiere, economo”; cognome
SC 296 a.1157 rufinus canevarius. RCA 350 a.1171;
BSR 23 a.1173; BSR 34 a.1178 facius canevarius (della
Curia di Genova). GG 83 a.1201 bertramus canevarius
sancti laurentii ianue. LMS 80 a.1222 presbiter andreas
canevarius. CSL 51 s. xiii. item custodes et canevarius
qui pro tempore fuerint in ista ecclesia sint sacerdotes…
canevarius vero… comedere possit de foris ante refectorium et non in caneva neque in pristino. PCC 55 a.1311
(Sav.) illarum (ecclesiarum) massarios et canevarios dispensatores reddituum. LG 264 a.1363 comitiva domini
ducis:… vicarius… milites… domicelli… canevarius…
cochus, subcochus, scutifferi… BBG 512 a.1443 penulio
sive canevarius.
PAC 5. BIR 333 sg.
L canavarius. canovar. D canevaro.
canevaterius sm. “lavoratore della canapa”
MSI 320 a.1498 baptinus filius iuliani canevaterii.
L caneva.
caneveta sf. “tessuto leggero di canapa”
PVP 318 a.1509 pro tela canevete data in domo pro toagiis familie.
L caneva. D canevetta.
canfara sf. “canfora”
LMS xxix a.1259 ampulam unam in qua est paurum canfare minute.
D canfura.
canhia top. “Cagnes (Fr.)”
DKR 242 a.1416 johannes et georginus de grimaldis condomini castrorum de antipoli et de canhia.
canipa sf. “canapa”
CPB 242 a.1388 (Bobbio) item libras quinque filli de canipa. MSC 262 a.1407 (Corvara) de mollificatione lini
vel canipe.
L canava.
(insula) canis curti top. (Sav.)
SRC 146 a.1263 (Sav.) in insula canis curti.
canistrum sm. “canestro”
SOV 12 a.1428 (On.) exceptis… fructibus viridibus et
siccis in canistro, panerio, tobalea vel tefania.
L canestrum.
canisvetus cognome
SC 374 a.1188 johannes canisvetus.
DUC.2 90 canisvetus: ensis brevior vel cultellus.
L canem vegium.
caniçonus top. (Gen.)
LMS 54 a.1222 ubi dicitur caniçonus.
L canitium.
canitium “barriera di canne”
GR.2 19 (Sarz.) claudere ipsam (domum) pro parte sibi
contingente de tabulis vel canitiis val matonibus vel palis.
L canna. caniçonus. D canissu.
canl
canlucus sm., “etnico di popolazione asiatica”
TL.3 637 a.1449(Caffa) de commerchiis canlucorum.
TL.3 646 a.1449 (Caffa) ad vendendum sal alicuius saraceni seu canluci. TL.3 650 a.1449 titanus seu vicarius
canlucorum… esse intelligantur ianuenses et non canluchi. TL.3 210 a. 1475 puniant illos qui se immiscerint in
canluchis. TL.3 229 a.1475 super facto canluchi non observavit commissiones magnifici offitii…
canoaria top.
ZTA 34 n.3 a.1368 (Alb.) gulla existente in insulam canoariam… quod aqua facit magnum dannum per dictam gullam.
canobus sm. “canapa”
BSL 10 a.1246 centenaria quadringenta canobi lombardi
vel burgundie filati et commissi, pro sarcia navis facienda.
L cannavus.
canolexium sn. “barbocchio di canna”
GR 33 a.1519 (Levanto) de canolexiis et foliis cannarum,
qui reperirentur portari per aliquem qui non habet terras
in levanto, condemnetur.
D canuezu.
canonem sm. “canna, tubo”
GR 33 a.1538 (Ceriana) in canalibus, conducto seu canonibus vel aqueductu fontium.
L canonus.
canonem sm. “spola, bobina, rocchetto di filo”
DRG.2 152 a.1213 lib. xvi…. emplicatas… in canonibus
auri (I VI , Reg.: “en bobines de fil d’or”). LEM 199
a.1253 causa faciendi spolas, canones et mapas. FCD.2
208 a.1273 canones xi. de seta. FCD.2 278 a.1279 spolas mapas et canones.
canonica sf. “canonica, casa parrocchiale”
CAC 10 a.1178 (Sav.) reddendo omni anno canonice sol.
xxx ad sanctum martinum. CAC 264 a.1179 (Sav.) et
ipsa teneatur dare, dum vixerit, meçarolam unam de vino
claro canonice, pro anima mea… et post suum decessum,
quicumque habuerit vineam tribuat omni anno predictam
meçarolam vini canonice. SRC 107 a.1259 (Sav.) actum
in canonica saonensi. SOV 328 a.1428 (On.) non… ad
ecclesiam nec ad canonicam nec circa ipsas.
L canonicatus. canonicus. D calonego. canonica.
canonicatus sm. “canonicato; carica e funzione di
canonico”
SML 160 a.1423 canonicatus et prebendas.
L canonica. canonicus. D calonecato.
canonicus sm. “canonico”
BSR 164 a.1190 quin canonici possint cantare missas.
L canonica. canonicatus. D canonicu.
canonus sm. “canna, tubo”
LEM 246 a.1240 unum canonem pro stringendo manicos
DSP 9 a.1459 potestatem… reparandi… aqueductum civitatis ianue claudendo… quecumque foramina aperturas
et rimulas facta in ipso aqueductu et removendi canonos
et alia laboreria facta et fienda in eo. TL.3 999 a.1474
canoni rami pro cisterna. DSP 51 a.1481 canonos bronzi. PVP 308 a.1491 pro calce matonis et canonis cum
quibus aptata fuit cloaca. DSP 178 sg. a.1516 de aqueductu publico… apponatur canonus unus bronzi iuxta
formam illorum qui ponuntur ad dictos fontes.
L canonem. D canono.
canonus sm. “canna, baccello”
PVP 311 a.1505 pro… canonis quatuor cassie.
D canùn.
canonus sm. “tubetto, fiala”
LMS 276 a.1222 canoni duo de aqua rosa. LEM 243
a.1240 canonos tres de aqua rosa. LEM 246 a.1240 duos
canonos aque rose.
canonus sm. “tubo, contenitore a forma di tubo”
FCD 2.208 a.1278 perlas quatuordecim grossas infilatas
in canonis duobus vitrei viridis et balasii quinque. AS 69
a.1432 in capsetis vel in canonis fuerit apposita bulla
ipsorum consulum artis.
213
canz
canonus sm. “bobina, rocchetto”
GG.2 15 a.1205 canonos v. auri filati. VCB 209 na.1245
(Bonif.) canonos xviii auri filati. DAA 69 a.1279 daremos septuaginta quinque novos et canonos septem.
DRG.3 790 a.1282 lib. duodecim implicatas in infulis tele de rems… in canono uno sunbole. AS 69 a.1432 aurum et argentum filatum in canonis aut sporetis. MAS
225 a.1466 aurum filatum ponere in capsietis vel in canonis… aurum filatum dictarum aciarum et seu canonorum.
L canonem.
canonus sm. “cannone”
TL.3 1002 a.1474 bombardelle bronzi xxxiv. cum canonis lix. PVP 333 a.1507 canoni quatuor brumzi. AND.6
409 a.1508 pantaleo merellus bombarderius promittit facere… pecia tria artegeriarum bronzii, videlicet canonum
unum bronzii ponderis cantariorum decem et octo.
D chanon. cannone.
canonus sm. “specie di tessuto?”
FAG 42 a.1278 (Parigi) de pecia de canonis unum denarium
canoresia sf. “esofago (di animali)”
LG 414 a.1383 mincias, canoresias.
D canuezu.
canoçus “nome di nave da carico”
GG.2 228 a.1206 navis que dicitur canoçus.
canovar/ canovarius sm. “dispensiere”; cognome
AES 15 a.1135 (Novi Lig.) conradus canovar. RCP 139
a.1212 (Sarz.) finita ebdomada septimanarius debet reconsignare scutellas et vasa maiori coco vel castaldioni
vel canovario.
L canevarius.
canpo sm. “campo”
PAC 8 a.1012 ubi dicitur canpo zuconi… in campo zuconi.
L campus.
cansare vb. “astenersi?”
GR.2 20 non debeant intervenire nec cansare predicti homines de cairo, quod non contradicant.
L scansare.
cansellare vb. “annullare, invalidare”
PCC 65 a.1311 (Sav.) et ipsum (processum) non fecerunt
cansellari.
L cancellare. D cansellar.
cançelare/ canzellare vb. “cancellare, annullare, invalidare”
CNM 62 a.1205 (Sav.) petit dictum instrumentum ad
canzellandum. CNM 349 ca.1205 (Sav.) quod prima carta que facta fuit… fuit canzellata. FNU 318 a.1226 et
laudes quas habebam contra vos vobis restituisse cançelandas confiteor. LG 100 a.1327 statuentes quod predicti
officiales duorum a ratione debeant canzellari de capitulo quod est sub rubrica “de observandis …” et loco illorum supradicti duo notarii debeant subrogari et scribi
cum supradictis salariis… LG 107 a.1327 LG 107
a.1327 nec possit forestatus, condemnatus…pretendere
se absolutum… nisi reperiatur canzellatus in illo ex dictis
cartulariis in quo scriptus fuerat. PCA 54 a.1335 (Alb.)
ab autentico originali… non viciato et non canzellato nec
in aliqua parte sua suspecto.
L. cancellare. canzellationem.
canzellaria sf. “cancelleria”
LJ.2 630 a.1355 in actis canzellarie comunis ianue. LJ.2
1160 a.1389 actum ianue in sala parva canzellarie veteris
palacii ducalis dicti comunis. BAM 385 a.1417 (Sav.)
constat ex actis canzelarie.
L canzellarius. D cancellaria. canzelleria.
canzellarius sm. “cancelliere”
CVQ 329 a.1407 (Sav.) publica scriptura scripta manu
iuliani caude notarii et canzellarii comunis saone.
L cancellarius.
canz
canzelata sf. “cancellata, cancello”
IVC 54 s.xiii. (v.l.) porta sive canzelata.
L cancellus. cancellata.
canzellationem sf. “cancellazione”
LG 107 a.1327 nec possit forestatus… pretendere se absolutum… nisi reperiatur canzellatus …in illo ex dictis
cartulariis in quo scriptus fuerat, et non reperiatur scriptum in ipso cartulario ipsam canzellationem factam fuisse presente et sciente duodecim deputato ad custodiam
dictorum cartulariorum, et presentibus testibus ad minus
quattuor.
L canzellare.
cançelatus agg. “fatto a guisa di cancello”
IVC 54 s.xiii. ianua vero est porta cançelata perforata,
per quam videmus intus et extra, sicut in celariis fieri
consuevit.
L cancellus.
cançelerius/ canzelerius sm. “cancelliere”; cognome
SRC 261 a.1270 (Sav.) symon cançelerius, iudex comunis saone. DAF 90 a.1300 anthonius canzelerius. LG
183 a.1303 notarium et canzellerium. PCC 166 a.1370
(Sav.) per me… notarium scribamque et canzelerium prefacti domini episcopi.
L cancellerius.
canzellus sm. “cancello”
BPP 8 n. a.1490 pro duobus rondinis vitrei positis canzellis sale magnifici officii sancti georgii.
L cancellus.
canzellus sm. “cancellata che delimita lo spazio
prossimo all’altare nella chiesa”
LJ.2 1036 a.1383 actum ianue videlicet in ecclesia sancti
mathei videlicet in canzellis dicte ecclesie.
L cancellus.
canzellus “basto”
CST 281 a.1381 (Taggia) nec… cum asinis vel aliis bestiis aliquam saumatam portare cum canzello vel sine.
CST 294 a.1381 (Taggia) non possit pascere aliquas bestias nisi boves dogmatos et bestias de canzello. CSS
306 a.1435 (Sanr.) unum bobum, mulum, sive asinum
unum, vel bestiam unam de canzello sive pro equitando.
L cancellus.
canzerratorius sm. “portiere?”
CNM 332 a.1203 (Sav.) isti sunt hospites (albergatori)
qui iurarunt non permittere ire suos hospites extra suum
albergum ante diem et quod custodient et salvent stratam
bona fide per mare et per terram et et canzerratorii idem
iurarunt.
L cancellus.
canssorem sm. “cambiavalute”
PLS 369 a.1301 ante banchum viviani canssoris.
L campsorem.
cant./ kant. “abbreviazione di cantarium, cantarum”
SFG 2.290 a.1375 balloni tres qui ponderant kant. lxxx.
PVP 287 a.1493 pro precio de cant. 117 aluminum. IVI
a.1494 aluminum sachi 26 cant. 50.
L cantarium.
kant(arium) sn. “misura di peso per pietre preziose?”
SFG.2 290 a.1375 ballassii tres qui ponderant kant. lxxx.
[è probabile che la sigla o abbreviazione ms. qui interpretata come kant(arium) significasse invece ca(ratus)].
cantagalletum top. (Sav.)
SRC 151 a.1263 (Sav.) ad cantagalletum. SRC 358
a.1297 desubter viam ad cantagalletum. SSA.2.88
a.1345 (Sav.) ab area arami et a crenna cantagaleti.
SSA.2 134 a.1345 (Sav.) per stratam de cantagalleto.
D cantagalletto.
cantalamissa cognome
VCB 119 a.1239 (Bonif.) Gulielmus cantalamissa.
L cantare.
214
cant
cantale sn. “stadera”
CAR 38 a.1451 habent onus et fadigam dicti ponderis
tam in discarrigando de ihatis quam in ponendo merces
et mercantias ad cantale dicti ponderis. PVP 248 a.1458
cantale unum cum suo romano.
L cantarium. D cantalle.
cantale sn. “cantaro, misura di peso”
CAR 38 a.1451 in ponendo merces et mercantias ad cantale dicti ponderis. PVP 250 a.1458 sacus unus lini cantale unum in circa.
L cantarium.
cantalupus top.
RVV 60 a.1294 ab aqua cantalupi. LJ.2 475 a.1317 homines cantalupi.
RDI 47: “nomi scherzosi riferiti a luoghi inospitali”.
L cantelupus. D cantalu.
cantaplura sf. “sifone per travasare il vino; imposizione feudale consistente nel prelievo di vino dalle botti”
ZAC 187 ca.1290 (Alb.) quod commune albingane det et
solvat cantampluram… et est cantaplura hoc: quod quelibet persona de albingana et de districtu debet ipsi domino
manueli, singulis annis, afferre in festo sancti martini claves canave sive penus sue, et tunc marchio mittit ad canevas nuncios suos, qui accipiunt de qualibet vegete vini
cuiuslibet persone de albingana et districtu unam situlam
plenam vino, que situla est tercia pars scandalei.
D cantabrüna.
(de) cantar loc. di merce trattata “a peso”.
GC 254 a.1191 saccos xxx azarii de cantar.
L cantarata.
cantara sf. “cassetto, scomparto”
LEM 260 a.1259 item cantaram unam cum raleta quadam. MIA 115 a.1337 (Sav.) quedam conventio… reposita in cantara sospealis.
L cantaranus. cantareta. cantera. canthereta. D cantera.
cantaraina/ cantarana top. (Albisola)
RPV 242 a.1215 (Sav.) in moldendino uno qui iacet in
aqua sansobie in territorio albuçole et qui vocatur de cantarana. PAA 221 a.1253 (Sav.) molendino de cantaraina.
D cantaraina. cantarenna.
cantaranus sm. “canterano”
A.M.DE MONTE, Diva virgo savonensis, Romae 1726,
p.194 cubiculum… ingressus vidi supra arcam affabré
elaboratam quattuor ductiles capsulas includentem, vulgo
cantaranum appellatam, virginis savonensis effigiem
unam.
L cantara. D cantià. canterano.
(de) cantarata loc., “di merce trattata “a peso”
LG 569 a.1403 patronus… recedens de ianua cum suo
navigio, in quo portet aliquam quantitatem mercium de
cantarata.
L cantar. canterata. cantarium.
cantarata sf. “tipo di contratto di noleggio per il trasporto di merci su nave; importo del nolo, calcolato sul
peso in cantari delle merci trasportate”
NL.1 229 a.1210 confiteor me debere tibi… lib. vi. jan.,
illas videlicet quas sententiaverunt arbitri quod tibi dedissem, quod cantarata ansaldi mali aucelli. BGS 110
a.1253 pro quolibet cat. (= cantario)… videlicet medietate cantarate de qua naulum solvere debemus. BGS 116
a.1253 si… voces (voti) duarum partium de cantarata
dicte navis seu qui duas pares cantarate habuerint in dicta
nave eligerint januam reddeundi cum dicta nave… DNB
75 sg. a.1259 et de qualibet cantarata bisancios xii. –– et
dare vobis dictum naulum et cantaratam. DNB 78
a.1296 et si illi mercatores qui habuerint duas partes rerum voluerint et elegerint cantaratam dare teneamus vobis dare cantaria viii. de soria pro quolibet miliario librarum. et si navis jemabit extra soriam… teneamus vobis
dare bisancios xiii. si ad cantaratam nos tenebimus, et si
cant
nos tenebimus ad cantarium janue soldos xiii. pro quolibet cantario dare teneamus. PLS 438 a.1301 naulizamus
vobis… pro cantaratis et mercimoniis infrascriptis… galeam… dictis mercibus sive mercimoniis…
cantarata janue/ de janua
BGS 87 sg. a.1250 et levare in dicta nave pro cant. decem acconis factis ad navem mercatorem unum facta
prius cantarata dicte navis… si concordes fuerimus nos
velle tenere ad cantaratam de janua.–– dare et solvere
promittimus solidos decem janue pro quolibet cant. de ea
quantitate ballarum et mercium quas in dicta nave honerabimus ad usum et modum cantarate janue.
BGS 54 “the merchants were required by the ship-owners to load their cargoes in Genoa ad cantaratam janue,
i.e. to pay freight on all money and wares exported
without exception, at the rate per cantarium agreed upon
for the eastern voyage, and to pay the total amount in
Genoa”.
cantarata syrie
BGS 54 “their (of the merchants) eastward bound cargo
would be carried free of freight on condition that they
supplied the requisite cargo in Syria (8 to 10 cantaria of
Acre per miliarium laden in Genoa) to be fetched to Genoa at the rate fixed by the contract”.
Cf. LDM 103.
L cantarius. canterata.
cantare vb. “cantare”
BSR 164 a.1190 quin canonici possint cantare missas…
CSL 50 a.1278 ad missas privatas cantandas.
L cantalamissa. cantator. cantor. D cantà.
canthareta sf. “cassetta”
FCD.2 208 a.1278 cantharetam unam in qua sunt plures
pomelli argenti.
L cantara. D cantieta.
cantareta sf. “stanzino, cantina”
BNA 514 a.1263 (Vent.) promitto… facere solarium inferius riçorari de maonibus et cantaretam facere fieri cum
scala una ad descendendum inferius.
cantaretus sm. “stadera”
LG 415 a.1383 ne ad cantaretum, sed tantum ad bilancias
ponderetur… non audeat aliquis macellarius… vendere
aliquas carnes ad pondus cantareti, sed sollum ad pondus
bilanciarum. LG 646 a.1404 quod coperturerii et sartores ponderent ad billancias… quod non liceat copertoreriis emere vel vendere… ad pondus cantaretorum… liceat tamen eis recognoscere dictas res ad cantaretum.
DMC 477 2/xv item colligat et exigere possit dictus collector… a qualibet persona que teneat apotecam, causa
vendendi ad pondus cantareti seu balantiarum, kratos xii.
singulos annos.
L cantarius. D cantareto.
cantaretus sm “piccolo vaso?”
PVP 238 a.1456 in caminata… cantaretum unum parvum. PVP 250 a.1458 item in caneva terranea… cantaretus unus parvus.
PVP 101 sg.
cantaricie sf.pl. “processioni con canti e raccolta di
offerte per la chiesa”
CSG 40 a.1375 de decimis et cantariciis.
L cantegora.
cantarium/ cantarum sn. “cantaro, misura di peso”
CGS.1 226 a.1158 ad cantara alexandrie munda cantara
lxv… sex fasces braçilis cantara munda xlvii. CGG 175
a.1260 (PortoV.) cantaria iii. ad cantarium de sardinea.
RVN 124 s.xiv (Noli) pro cantarium carnium solidum i.
LG 217 a.1340 solidi tres… pro quolibet cantario carnium et casei. DDG 229 a.1376 pro cassei cantariis viii.
MSB 152 a.1383 cantaria tres casei salsi. CDC 5 a.1386
lane sacha vi. cantaria viii. CDC 49 a.1386 cotoni sacha
xii., cantaria xxviii, rubi v. ianue. FIL 317 a.1404 (Sav.)
215
cant
denarios tres pro uno quoque cantario (ms. cantanario).
DKR 12 a.1405 cantaria tria milia aluminum minutorum
de foliis… DMC 306 a.1417 dimidium cantarium… ex
cantariis grossis, racionando ipsum cantarium centenaria
septem cum dimidio de ianua. PVP 287 a.1492 cotona…
cantara 90.2.17. AND.6 409 a.1508 canonum unum
bronzii ponderis cantariorum decem et octo. FST 31
a.1592 (Triora) teneantur ipsi stanterii… cognoscere ac
inquirere omnes pessas, ontias, libras… cantaria, staria.
PIA 45 n.66 ar. qintar “peso di cento rotoli”. ALN 110
(Marco Polo) cantaro. LDM 103.
L ca. cant. cantale. cantar. cantaretus. cantarius. cantatum. cantarata. contarium. D cantaro.
kant(arium) sn. “misura di peso per pietre preziose?”
SFG.2 290 a.1375 ballassii tres qui ponderant kant. lxxx.
cantarium sn. “grossa stadera”
LEM 224 a.1230 cantarium unum pro ponderando granum. GR 88 a.1288 (Alb.) scandaleta, cantaria et romana possint esse de ferro. RVN 130 s.xiv (Noli) et quod
granum delatum per eos ad molendinum non portabunt
alicui nisi fuerit ad cantarium, caccias sive pensam communis ponderatum. LG 109 a.1327 iacobus dacia qui facit cantaria. SSA 127 a.1345 (Sav.) filatores… non ponderabunt canapum aut sarciam aliquam… nisi ad cantarium et stateram comunis. FIL 306 a.1376 (Sav.) (rubr.)
de cantariis. LG 416 a.1383 in asta cuius cantarii sit signatum quanti ponderis sit ille romanus. PPG 103
a.1565 qui portaverunt tabacum…–– cum cathenis et
cantario… marchandi et giustandi tabacum et cantarium
pro pezando calce.
cantarius sm. “imposta sul peso delle merci”
CDG 122 n. (= LG 71) a.1140 de introitu pense. hoc modo accipitur pesatura de cantario et de rubo. per unumquemque sachum bombacii de sicilia denarios brunetos
quatuor etc. LJ.1 68 a.1140 item laudaverunt ut cantarius
et rubus postquam expeditus fuerit ab eo quod est ipse
cantarius et rubus laudatus ab aliis consulibus ecclesie
sancti laurentii et archiepiscopo ab ea die in antea sit ecclesie sancti laurentii usque decem annos ad facienda
opera eiusadem ecclesie….–– cum proventibus rubii et
cantarii… CDG 122 a.1140 item laudaverunt (consules)
ut cantarius et rubus sit ecclesie sancti laurentii usque ad
decem annos. CDG 241 sg. a.1149 introitum de cantario
et de rubo, et de canna maiori et minori, et de cantario
ferri. –– et non tribuant aliquod drictum in cantario neque
in rubo neque in cannis. CAC 152 a.1179 (Sav.) leçidam
et stateram et cantarium et rubbum. SRB 64 a.1179
(Sav.) leuçidam, cantarium, stateram et rubbum. LJ.1
406 a.1192 dono vobis libertatem cantarii buze et modii
et omnium realium mensurarum in tyro.
cantatorem sm. “cantore, cantastorie”
DSP 222 (= BFG 4.420) a.1512 nuper ad urbem concurrisse tot cantatores quos iharlatanos vulgus appellat… ––
ut nemo ex hoc genere hominum diebus negotiosis decantet aut fallatias suas exerceat.
L cantare. cantorem. D cantaor.
cantatorem cognome
LJ.1 1497 a.1279 de quarterio quod appellatur quarterium cantatorum castri montaldi.
cantatum sn. “carico, peso trasportato”
GG.2 279 a.1206 totum cantatum salis mei bucii.
cantegora sf. “canto carnascialesco”
GR 33 (Sav.) alterum (abusum) qui dicitur cantegore, qui
in die palmarum incipit et solemnibus pasche diebus perseverat, cantantibus puellis amatorias cantiunculas cum
proximorum scandalo.
Cf. C.SALVIONI, RIL s.2. 33 (1900) 1159 sgg.: mil. cantegora a.1389, cantegole a.1396), m.s.
L cantaricie. D canteigora.
cant
canteglorum top. (Apricale)
GR 33 a.1267 (Apric.) incipiendo ad fontem canteglori
usque ad aquam vallis.
cantelupus top. (V.Varenna, Pegli)
RVV 60 a.1305 de cantelupo.
L cantalupus. D cantalù.
cantellus cognome
DDG 306 a.1376 dominichus cantellus. DDG 735
a.1377 dominichus camtellus.
cantena top. (Spagna)
DRG.3 997 sg. a.1310 levare et onerare in dicta galea, in
ianua vel cantena, in electione tua, cantaria centum… ––
de ianua ad partes maiore et cantene et cadex.
cantera sf. “cassetto, scomparto”
AND.6 33 a.1489 item banchum scanni cum suo pogiolo
fulcito et fasciato cum suis canteris pro libris duabus.
REW 1614.
L cantara.
(de) canterata loc., “di merce trattata “a peso”
DAA 82 a.1279 promittimus vobis non naulizare alicui
persone aliquam canteratam ad minorem precium vestrum predictum. LG 569 a.1403 quod aliquis patronus
vel scriba alicuius vasi navigabilis… non audeat… ponderare, consignando vel recipiendo, aliquam quantitatem
raube sive mercantie de canterata sine ponderatione et
cantario comunis ianue.
L cantarata. cantarium. D canterata.
canterata sf. “piccola quantità di merce che il marinaio porta a bordo per trafficare in proprio, senza pagare il nolo”
LDM 38 (Liguria s.xiii.)
canterius sm. “grosso palo squadrato; trave del
tetto”
VCB 145 a.1239 (Bonif.) et omnes canterios et lapides
(nella costruzione di case). ZAC 171 a.1288 (Alb.) cremati fuerunt canterii quadraginta godiarum iiii. pro quolibet. ASA 294 a.1350 (Alb.) tignum vel canterios seu
aliqua alia lignamina. CST 296 a.1381 (Taggia) canterios vel conucios. PVP 308 a.1493 pro canteriis castanee
de palmis 15 doz. 2… et pro canteriis 4. de parmis 20.
PVP 323 a.1505 pro duobus canteriis abietis.
REW 1615. ALE 315: Colum. r.r. 4.12.1: prestito greco
in lat., forse tramite l’etr. Cf. HB 120 sgg. a.lomb.
a.1277.
D canté.
canterius agg. “(di barca) = canterii: scialuppa”
DSP 13 a.1459 nec permittant trahi infra dicta confinia
aliquam barcam canteriam vel timones vetera.
L barca canterii.
(barca) canterii/ de canterio sf. “scialuppa, piccola
imbarcazione da carico che andava a rimorchio delle navi di grossa portata.
OS 55 a.1195 cum barchis canteriorum. OP 103 a.1206
supradicti vero consules maris tres magnas naves cum
tribus galeis, barcis tribusque canterii magnis… armaverunt. AI. 161 a.1245 dum in barca canterii descenderent.
BSL 6 a.1246 unam barcam canterii. BGS 82 a.1248
duas orcias pro barca de canterio. BGS 100 a.1252 et
cum barcha canterii et barcha parascalmi. BSL 6 a.1246
unam barcam canterii. BGS 104 a.1253 et cum barca
canterii et alia parascalmi et alia barcheta.
JAN.2 388 sgg. PVB 207. VPM 236 sgg. BSL 6, DSP
13 “nome derivato dal legno solido ond’era costruita tale barca”.
L canterius.
canti agg. “candito (bianco)”
LEM 255 sg.a.1259 ampulam unam in qua est lb. v. çucari canti. –– item marçapanum unum in quo et çucari
canti libre septem.
L candi.
216
capa
cantilena sf. “lunga narrazione”
TL.1 342 a.1455 de casu ipso feci vobis longam cantilenam.
D cantilena.
canton agg. (= quantum) “quanto”
LJ.2 35 a.1250 nullo tempore ianua tam magno desenorem non recepit canton in tam pauco tempore.
D quanto.
cantonem sm. “angolo, canto, contrada”
GSS 50 a.1330 (Sarz.) usque ad cantonem heredum actolini maschii.
L cantus. D cantom. cantùn.
cantorem sm. “cantore (in convento)“
LJ.1 1200 a.1254 domnus jacobus cantor.
L cantare. cantatorem. D cantaor.
cantus sm. “angolo, canto”
CDG 85 a.1134 pedes decem a signo canti garofali, in
quo canto debet se retrahere pedem unum. CNM 125
a.1203 (Sav.) a domo ansaldi de berzezi usque cantum
domus ipsius alberti.
L cantonem. D cantu.
canuscum top. (Vent.)
LJ.1 5 a.962 castelo de canusco.
HSL 18.103: n.p. canus/cannus > top. gallici.
caorcium top. “Cahors (Fr.)
DRG.2 147 a.1213 (Gen.) a raiterio de caorcio.
L cavursus.
capa sf/n. “cappa, mantello con cappuccio; tessuto
per cappe”
DRG.2 19 a.1200 medium brachium de capis munusteroli (Montreuil). DRG.2 22 a.1200 capas ii. munusturoli
cannas xxxiii. CNM 44 a.1204 (Sav.) petit ab eo bizantios auri lxi visulfini et capam i. vel valens. NL.1 337
a.1210 ballam unam pannorum lane in qua sunt cappe
quinque de mosterolio. FNU 258 a.1222 capas duas deputatas ad usus pastorum… per violentiam capas dictas a
dictis pastoribus abstulerunt. LMS 576 a.1226 unum capa de pelle de suriano fodratum de lendescine cum uno
guarnello de vestire clerico. FAF 224 a.1258 aldisine…
lego cappam magnam quam habeo. RCP 651 a.1273
(Sav.) et induere superpellicium et capam de serico (di
prelati). FCD.2 208 a.1273 capam xamiti pro domina.
DAA 70 a.1279 unam capam de blavo infodratam vermuolio. DRG.3 854 a.1297 tunicam sive capam. CSL
45 s.xiii. ut aliquis canonicorum vel capellanorum non
maneat infra sedilia cancellorum quando celebrantur divina nisi cum cota vel capa non manicata. IVC 281 s.xiii
sepe capam sericam in choro deferebat. ISG 21 fine
s.xiii. (Londra) capa ianuensis cum circulis et avibus croceis et leopardis. PCC 52 a.1311 clerici et prelati conveniant cum superpelliciis seu capis, religiosi vero in habitu
sue regule competenti. SSL 204 a.1336 una cappa de suriano. CSG 65 a.1375 nec per civitatem publice sine clamide vel capa… incedant… sed omnes cottas habeant sive cappas. TL.2 767 a.1471 item cappas tres, sellam
unam et lanciam unam.
REW 1642. ALE 74: tardo lat. (s.vi.) cappa, prob. di origine orientale, cf. pers. qäba “mantello”, attraverso il gr.
(Hes. kappßtia: gunaikeéa Ümßtia). PGC 100 n.
“molto dubbia una origine celtica”.
L caparonem. D capa.
capaironus sm. “strumento da pesca (specie di nassa?)”
GR.2 49 (Sospel) piscantes cum corbino, nauzea, incanata, bertavel, barrel et capairono.
L caparonem.
capanna sf. “capanna”
RCP 175 a.1233 (Sarz.) illius cuius fuerit domus vel capanna. PRV 36 a.1253 (Sarz.) iuxta capannam parentis.
ACM 83 a.1396 (Carr.) in domo, vel capanna non habita-
capa
ta. GR.2 45 (Falcinello) de non retinendo bestiamen forensium in domo seu capana.
PGC 100 n. SPS 133: pre-celt. (lig. e iber.), presente nel
celt. (cimr. kaban). J.HUBSCHMID, ELH 1.132: prima attestaz. in Isidoro; a.prov. cabana. Pisa a.823 cabana. Ven.
a.1038 cavanna “rifugio per barche”.
L cabainola. cabanola. cabana. cavanna. cavanuccia.
D cabana.
caparonem sm. “piccola cappa; cappuccio”
DRG.2 1 a.1200 tot caparones ypre.
L capa. capaironus. caperonus. capirrenus.
caparrum sn. “caparra”
DAA 69 a.1279 item ab ugolino censario, quos habuit a
me per dare caparrum, daremos quindecim tariconos.
PCP 756 ca.1300 si inde datum fuerit caparum et denarius dei.
D caparu.
caparus cognome
BSR 336 a.1210 obertum caparum. LJ1 1282 a.1259 fulcone caparro de sancto romulo.
PAC 8.
capcia sf. “mestolo”
PCC 142 a.1353 (Sav.) situla una pro aqua cum capcia de
ramo. BF 86 a.1407 (Sav.) item capcia. item capseta
cum meixa
L cacia.
capella sf. “cappella”
RCA 291 sg. a.1031 capella una que est edificata in onore sancta iulia et est constructa in loco kalaolo, cum omnibus decimis que ad ipsa capella pertinentibus, vel cum
omnibus dotis et oblationis atque luminariis. PPE 46
a.1190 (Roma) concedit ianuensibus in tyrensi civitate
novam fundare capellam in qua liceat ianuensi ecclesie
instituere et destituere capellanum. SRC 518 a.1384
(Sav.) electio (erezione) capelle sancti angeli raffaellis in
eclesia sancti augustini. MCS 136 a.1482 (Sav.) in capela fabricanda. MCS 137 a.1482 (Sav.) promiserunt… laborare et facere portam magnam dicte capele in petra
marmori. BG 180 a.1484 (Sav.) nomine dotis dicte capelle beati archangeli raphaelis.
L capellanus. cappellania. capelaria.
cappella sf. “struttura di copertura di torre”
LDV 13 a.1383 (Alb.) habeant plenam largam et liberam
potestatem et bayliam inveniendi modum et maneiram
hedificandi et constituendi cappellam turris comunis albingane.
capella sf. “casa comunale”
GR 33 a.1297 (Cosio) de capella cuxii et mendatice. In
capella cuxii non habeant nisi xxv consiliatores: eodem
modo in mendatica comune possit eligere notarium pro
capella castellanie.
capella sf. “cappello da donna”
PVP 298 a.1492 pro calceis paribus numero 20 et planellis paribus quinque… manifactura unius capelle… trena
auri pro scolatura raube…
L capellus. capellina. D capella.
capellan cognome
CGS.2 145 a.1163 rolandus capellan.
L capellania.
capellania sf. “cappellania”
RCP 2 a.1149 (Luni) plebem… cappellaniam sancte marie de pugnano, ecclesiam… PCA 52 a.1335 (Alb.) attendentes quod in ecclesia albinganensi inter ceteras capellanias ibidem institutas, que sunt novem… SRB 347
a.1393 (Quil.) universitatem hominum capellanie quiliani
et locorum olim episcopatus saone.
L capella. capellanus. capelaria.
capellanus sm. “religioso; cappellano, preposto a
una cappella; carica nel capitolo di San Lorenzo a Genova”
217
cape
OC 170 a.1165 imperator continuo mandavit conradum
suum capellanum Pisis pro confirmanda treuga. PPE 46
a.1190 (Roma) concedit ianuensibus in tyrensi civitate
novam fundare capellam in qua liceat ianuensi ecclesie
instituere et destituere capellanum. CSL 50 a.1278 capellani seu mansionarii… cum… vocati fuerint ad missas
privatas cantandas… PRV 124 a.1321 (Sarz.) presbiterum bonensegnam, capelanum capituli lunensis ecclesie.
CSL 32: “nella gerarchia del capitolo di San Lorenzo a
Genova i capellani o mansionarii sostituivano i canonici
impediti dalle troppe mansioni di carattere politico”.
L capella. cappellania.
capellanus cognome
CGS.1 396 a.1160 totum hoc quod habet in albario quod
habuit a cruseto et capellano. CGS.2 21 a.1161 testes
raimundus capellanus.
capelaria sf [err.per capelania?] “cappellania”
NB 129 a.11988 totam illam terram… quam habeo et posideo… in tota capelaria ecclesie sancte marie de molazanna.
L capella. capellania.
capellerius sm. “fabbricante di cappelli o elmi”; cognome.
GC.2 63 a.1191 johannes capellerius. GC.2 338 a.1206
anselmus capellerius. NL.1 368 a.1210 a te guilielmo
cappelerio. NL.2 365 a.1225 durans capellerius.
D chapeler.
capeleta sf. “sorta di gioco”
RLC 72 a.1297 (Cosio) qui luderit ad aliquod aliud ludum, nisi ad capeletam minor.
capeletus sm. “elmo”
DAF 98 a.1300 item spatam unam florentinam munitam
de camuco, capelletum unum pisaneorum. item cervelleriam unam. VFD 111 a.1335 duo paria armorum cum
capelleto.
L capellina. capellus.
capellina sf. “elmo”
LG 17 s.xiii. balistas guarnimenta et capellinas. VCB 9
sg. a.1238 (Bonif.) scutum et capellinam. PLP 159
a.1250 (Sav.) capellina que dicebatur fuisse subrepta.
LEM 258 a.1259 scutum et capellinam.
L capella. capellus. D cappellina.
capellus sm. “cappello”
OC 196 a.1166 tunc surrexit dominus federicus imperator, capellum in manu sua tenens, dicens… NL.2 97
a.1216 in centenario uno capellorum filtri. VCB 10
a.1238 (Bonif.) dolium unum, lenciam unam, braguerium
unum et cappellum unum. PLP 105 a.1250 (Sav.) camixiam brachas et capellum. DAA 75 a.1279 capellos
triginta quinque pro aqua, precio daremorum quatuordecim pro capello…–– sacculum unum cum capellis viginti
duobus pro aqua. FCD.2 369 a.1281 sambucham unam
de argento circumdatam xamito et capellum in quo est
aurum et perle. BCL 293 a.1290 capellum unum pro
aqua. CA 598 a.1292 in ceda pro capellis gerfalcorum.
DAF 23 a.1300 capellus unus de aqua. ASA 308 a.1350
(Alb.) portando semper capellum in capite. CPB 245
a.1388 item sex capelos feltri et coraminis. PVP 282
a.1488 item capelus unus palie pro domina. PVP 299
a.1492 in uno capello palee in goarnimento lucretie.
L capella. capellina. capelletus. D capello.
capellus sm. “elmo”
DRG.2 400 (= BGS 103) a.1252 scutis, lanceis, spatis,
capellis sive baciletis seu insulis (= infulis). LEM 258
a.1259 scutum et capellinam. item capellum unum. DAF
23 a.1300 capellum unum de ferro. PLS 282 a.1301 capellum unum ferri cum visera. DKR 618 a.1437 capellorum tonno i.
L capelletus. capellina.
cape
capellus sm. “cappello, simbolo di investitura”
LJ.1 628 a.1218 et ita ipse obertus spinula capellum accepit quem porrexit ei obertus iudex et ipsum investivit
dictus obertus iudex de civitate et ipsi dominium et possessionem de civitate dedit.
capellus cognome
GDN 564 a.1181 (Noli) vilielmus capellus. MIA 87
a.1297 (Sav.) bertholomeo capello. DDG 767 a.1377
johannes capellus.
capere vb. “prendere a, mettersi a, cominciare”
PLP 97 a.1250 (Sav.) ceperunt dicere… quod eram meretrix. PLP 135 a.1250 (Sav.) et cepit me distravare et dicere mihi verba iniuriosa… PLP 173 a.1250 (Sav.) cepit
clamare ad me dicens oyme oyme…
capere vb. “prendere, assumere (personale dipendente)”
LG 271 a.1363 dicti duo capientes dictos stipendiarios
teneantur semper, post solucionem ipsorum, reddere racionem de omnibus solutis et gestis in predictis, magistris racionalibus comunis ianue.
caperonus sm. “elmo”
GC 355 a.1191 panceram i. et caperonum i.
DUC.2 114 capero(nem): tegmen capitis.
L caparonem. capirrenus
capezale sm. “capezzale, cuscino da letto”
SIP 176, 203 sg. a.1420 (Massa) tres capezali.
D capezale.
capetta sf. “scherano, bravaccio”
PAD 248 n. (M.Senarega, fine s.xvi) tantus erat metus a
capettis.
D capeta.
capeta sf. “(err. per copeta?) tazza; imposta sul
grano”
PLP 213 a.1250 (Sav.) data est cabella capete sive leçide
in consilio sagone in publico incantu peregrino pellegie.
L copeta.
capicius sm. “cappuccio”
CA 627 a.1292 item in una furrura pro uno capicio.
L capucius.
capilantia sf. “rissa, accapigliamento”
CSS 174 a.1435 (Sanr.) si… fecerit capilantiam cum aliqua persona… scilicet accipiendo se ad capillos, vel impellendo se, sive trahendo se ad personas…
L capillationem. cavilantia.
capillare (se) vb. “accapigliar(si)”
ACM 81 a.1396 (Carrara) mulieres invicem rixantes et
se capillantes.
L acapillare. capillationem. capillus.
capillationem sf. “accapigliamento, rissa”
CAF 61 ad a.1161 discordes enim qui in civitate erant,
capillationes et rixas solitas ne facerent vel inciperent,
consules ad presens iurare fecerunt.
L acapilationem. acapilatura. capillare. capilantia. cavilationem. capillus.
capillus sm. “capello”
CNM 49 a.1204 (Sav.) violenter iniecit manum suam per
capillos. RCP 480 a.1218 (Sarz.) quendam… cepit per
capillos. PLP 79 a.1250 (Sav.) et cepit me per capillos et
illa sy(mona) me capillis trahebat per viam. PLP 93 sg.
a.1250 (Sav.) sed vidi quod tenebant se ad capillos. ––
illa ianuensis acapillabat se cum ipso bertholoto et illa ianuensis posuit manum ad capillos dicti bertholoti. RVN
108 s.xiv (Noli) sin autem in dicta altercatione quis percusserit aliquem manu, pede vel brachio, vel ad capillos
ceperit, seu dederit maxillatam seu pugnum… si per capillos acceperint. SSA.2 10 a.1345 (Sav.) si… percusserit cum pugno… aut ceperit per capillos. ASA 427
a.1350 (Alb.) si… ad capillos acceperit. LG 918 a.1404
si… se traherent aut acciperent pro capillis. CCS 106
a.1414 (Celle) percutere… cum manibus vel pugillis a
218
capi
spatulis superius vel tirare per capillos. CSS 174 a.1435
(Sanr.) si… fecerit capilantiam cum aliqua persona…
scilicet accipiendo se ad capillos, vel impellendo se…
NSM 286 a.1459 (Mioglia) de non trahendo aliquem per
capillos. SGS 263 a.1505 (Sav.) et captos ignominiose
capillis abstractis sequentibus pueris et plebe in carcerem
detrahunt. GR 98 a.1519 (Sarz.) si ceperit per capillos et
non terinaverit per terram…
L capillare. capillationem. cavilationem. D cavellu.
capinta sf. “arnese del frantoio”
GR 34 (Dolc.) quinque tinulos pro oleo, aliud tinulum
pro sportinando, frolam unam eris, capintam unam sportinos xxiv.
capirrenus sm. “elmo a forma di cuffia o cappuccio”
CGG 270 a.1261 (PortoV.) osbergum unum ferreum furnitum cum capirreno et guantis sive cirotecis.
L caparonem. caperonus.
capem sf. “vaso, boccale”
LMS 242 a.1222 item capis una erea (= enea).
DUC.2 129 capis: calix.
capistrum sn. “cavezza”
CA 629 a.1292 item in duobus capistris pr mulis asp. …
CPB 245 a.1388 (Piac.) item quatuor bazas capistrurum.
L cabestrum. cavestrum. D cavestro.
capitale/ capitalum sn. “capitale investito in una società o impresa”
CGS.1 64 a.1156 capitali diviso proficuum dividere debeat
per medium. CGS.1 67 a.1156 in reditu, uniuscumque capitali extracto, proficuum per medium dividere debent.
CGS.1 87 a.1157 in reditu reducemus proficuum et capitale in tuam potestatem. CGS.1 106 a.1157 de capitalis
ipsius integra… restitutione. CGS.1 334 a.1160 reddam tibi… capitale. CGS.2.163 a.1163 et capitali diducto quartam proficui habere debet et ipse wuilielmotus. GC 14
a.1191 et tunc dare promittit ei capitale et de proficuo…
BSR 291 a.1197 que mihi pervenit pro antefacto et pro capitalo. CNM 63 a.1205 (Sav.) tam capitale quam proficuum. NL.2 192 a.1225 unde extracto capitali quartam
proficui debeo habere. PRV 89 a.1268 (Sarz.) ipsum capitale et sors. DAA 19 a.1274 capitale et proficuum quod
deus mihi in ipsa (accomendacione) dederit. DAF 87
a.1300 et de capitale et lucro dicte accomendacionis… LG
213 a.1346 dicta loca, et tam capitalia quam proventus…
L discapitare. D cavear.
capitaneatus sm. “ufficio di governatore”
DMC 121 a.1362 (Chio) capitaneatus valiso (top.) … capitaneatus burgorum. TL.1 129 a.1454 ad consulatum
capitaneatum ministrariam et scribaniam soldaie. TL.1
346 a.1455 dilatastis enim michi officium consulatus
copparij (top.) usque ad annum de mcccclviii. pro cuius
interesse dictum capitaneatus officium mihi contulistis.
L capitaneus. D capitanego.
capitaneus “comandante; capitano della nave”
AI. 11 sg. a.1226 et alii innumerabiles episcopi, abbates,
marchiones, duces, capitanei (v.l. catanei). CGG 352
a.1275 (PortoV.) admiratum atque capitaneum. IA 25
a.1282 ordinatum etiam fuit per sapientes credentie antedicte quod de cetero aliquis non vocaretur admiragius nisi haberet sub se galeas x. ad minus, sed capitaneus potius diceretur. IA 62 a.1285 galee lxv et unus galionus de
quibus dominus obertus spinula capitaneus comunis et
populi ianue fuit arm
Scarica

Aprosio vol 1 - Storia Patria